OSMANLI'DA iLM-i KELAM

-~er,Eserler,~eseleler

Editorler

Osman Demir

VeyselKaya

Kadir GOmbeyaz

U. Murat Kllavuz

iSTANBUL 2016

OSMANU DONEMiNDE V ARLIK TAR~MALARI: KARA sEYYiDi EL-HAMIDi'NiN UMOR-i AMM:Errn nAiR

RiSALELERi BAGLAMINDA BiR iNCELEME

"Dinin inane; ilkelepni onlara kar§l c;tkanlara kar§l deliller getire-

rek ve §tipheleri ortadan kaldrrarak ispat etme gticil veren ilim"1 olarak

tarumlanan kelam ilminde konunun (mevzu' gene! olarak sabit kalmak-

la birlikte meselelerin muhataplara gore degi§tigi ya da belirli meselele-

rin farkh donemlerde on plana c;lktl.gl gori.ilmektedir.2

• Ar§. Gar.;

Osmanh Doneminde Varltk Taru~malan/B. T~km

Kelam ilmi ibrahim b. Seyyar en-Nazzam'dan (6. 231/845) itiba-

ren felsefenin bazt temel meseleleri ile yogun bir ~ekilde ilgileniyor olsa

da3 onun Me§§ai felsefe ile sistematik anlamda ilgilenmeye ba§lamaslfl.Ul

ibn Sina (6. 428/1037) sonrast d6neme, 6zellikle de felsefecilere y6nelik

ilk sistematik ele§tirileri geli§tiren Gazzali (6. 505/1111) sonrast d6neme

tekabi.il ettigini s6yleyebiliriz.4 ibn Sina'dan, 6zellikle de

Gazzall'den itibaren islam di.i~i.ince di.inyasmda farkh saiklere istinaden

ibn Sina'ya ve Me~§ai felsefe gelenegine ait eserlerin okunmast, anla~u

mast ya da ele§tirilmesi y6ni.inde yaygm bir egilimin ortaya c;lkugl!U mi.i-

Abdtirrezzak, Mustafa, Temhfd li-tar1bi'l-felsefeti'l-isla1!liyye (Kahire: Matbaatti

Lecneti'r-Te'lif ve't-Terceme ve'n-Ne~r, 1944), 268-288.

Burada kasrettigimiz meseleler cevher-araz reorisine dayanan tabiat felsefesine ve

ruh-nefis-beden ili~kisine dair meselelerdir. bmegin bu hususta ~u eserlere balulabi-lir: EbG R1de, Muhammed AbdGihadl', ibrdbfm b. Seyyar en-Nazzam ve ara'Ctbti'/-

kelamiyye el-felseflyye (Kahire: Marbaatti Lecneti'r-Te'lif ve't-Terceme ve'n-Ne§r,

1946), 112 vd.; Hayyat, Ebti'l-HGseyn Abdtirrahim b. Muhammed b. Osman, Kitabil'/-intisar ve'r-red ala ibni'r-Ravendi e/-millhid ma kasade bibi mine'/-kezib ale'I-

Muslimfn ve't-ta'n aleybim (thk. H. S. Nyberg; 2. bs., Kahire: Mektebetti'd-Dari'l-

Arabiyye li'l-Kirab, 1993), 114-115; E§'an, Ebti'l-Hasan ibn Ebl Bi~r Ali b. ismail b . is-hak, Makdlatii'l-hlamiyyln ve ibtilaflt'l-musallfn (thk. Muhammed Muhyiddm Ab-

dtilhaaUd; Beyrur: el-Mektebetti'l-Asriyye, 2012), 235-256; Seyrevan, Abdillazlz iz-ztiddin, "el-Mukaddime", E~'ari, Kitabit'l-hima'.fi',·-red ala ebli'z-zeyg ve'l-bida'(Cu-veyni'nin Lilma'u'l-edillesi ile birlikte thk. Abdillazlz izztidd"m es-Seyrevan; Beyrut:

Daru Lubnan li't-Ttbaa ve'n-Ne~r, 1987), 37; N"JSabGn, EbG R~id Sal'd b. Muhammed b. Sal'd, el-Mesa'i/ fi 'l-bilaf beyne'l-Basriyyin ve'I-BaMtidiyyin (thk. Ma'n Ziyade &

Rtdvan es-Seyyid; Beyrut: Ma'hedu'J-irunai'l~Arabi, 1979), 28-108; CUveyni, imamu'l-Harameyn Ebu'l-Me'au Ruknuddm Abdulmelik b. Abdullah, ey-$amil fi usfili'd-din (thk. Abdullah Mahmud Muhammed Orner; Beyrut: Daru'l-Ktittibi'l-ilmiyye, 1999), eserin genel muhtevas1.

Bu konuda bkz. Kaya, Veysel, Felseje-Kelam ili§kisi

Osman.lt'da ilm-i Kellim: Alimler, Eserler, Meseleler

~ahede etmekteyiz.5 ~ehristani (6. 548/1153), Fend el-Gaylani (6.

590/1194 [?]), Ebu'l-Berekat el-Bagdad1 (o. 547/1152 [?]), Mes'ud1

(590/1194 [?]) ve diger muellifler tizerinde etkisini ve sonu~Jarllll a~tkc;a

gosteren bu egilim, ibn S'ma'run el-j§dnit ve e§-~ifa gibi eserlerinde ve

Gazzall'nin Makaszdii 'l-felasifesinde sistemli ve yo gun bir ~ekilde ince-lenen pek ~ok meselenin kelam ilminin meselelerine dahil olmasma

sebep olmu~tur. Me~~il felsefenin meseleleri daha once mutekellirrlln

tarafmdan ilgi konusu edilmi~ olsa da kelam ilminin bu meselelerle

memzuc bir ~ekilde kendini "yeniden tiretmesi" Fahruddtn er-Raz1 ile

birlikte gen;ekle~mi~tir.6 Bu noktada ozellikle fizik (tabi'iyyat), metafizik

(burada metafizigin bir boltimti olan umt''w-i amme bahislerini kastedi-

yoruz) ve klsmen manttk kelam ilminin mtisrakil konulan arasmda yerini

alrru~ttr.

Varltk-yokluk, vticub-imkan, vahdet-kesret, mahiyet-htiviyet, il-

let-ma'lUl gibi vacib ve mtimkin buttin varltklan ya da mumkin varltkla-

nn tamarruru, yani hem cevherleri hem de arazlan ku§atan7 ve vacib ve

mtimkin varltklarm ontolojik ac;1dan birbirleri ile mtinasebetini mikul bir

5 ilm-i keHirrun Gazzall sonrast degi~im seri.iveni ile ilgili olarak bkz. Shihadeh, Ayman,

"From al-Ghazali to al-Razi: 6th/12th Century Developments in Muslim Philosophical

Theology", Arabic Sciences and Philosophy 15 (2005), 141-179. 6 Bkz. Kutluer, ilhan, Yitirilmi§ Hikmeti Arm·ken (istanbul: iz Yaymcwk, 2012), 385-

405; aynca bkz. Ti.lrker, Orner, "Kelam ilminin Metafizikle§me Silreci", Divan: Disip--'

linlerarasz

Osmarili Doneminde Varltk Taru~malan/B. T~km

§ekilde izah etme ve temellendirme imkaru veren kavramlann incel

Osmanlt'da ilm-i Kelfun: Alimler, Eserler, Meseleler

alem ili§kisine dair farkh izah ve tasavvurlar genel olarak bu bahislerdeki

meseleler ve kavrarnlar ekseninde temellendirilmektedir. Bu nedenle

Raz1 sonras1 d6nemde kaleme ahnan Nas!ruddin et-TG.s!'nin (6.

672/1274) Tecridii!l-aka'idi, NasllUddin el-Beyzav!'nin (6. 685/1286)

Tavali"i, ~emsiiddin es-Semerkandi'nin (6. 702/1303) es-Saha'ifu '1-

ilahiyyesi, Adudiiddin el-Ici'nin (6. 756/1355) el-Mevakift, Sa'di.iddin et-

Teftazaru'nin $erhu 'l-Maktisult ve Ta§k6prizade'nin (6. 968/1561) el-

Me'alim fi ilmi'l-kelam gibi kelam kitaplannda umur-i amme mesailine geni§ yer verilmi§tir. Aynca, diger pek ~ok ilim havzasmda oldugu gibi,

islam di.i§i.incesinin nazari boyutlannm hem ders mi.ifredatt hem de miis-

takil tartt§rna giinderni baglammda olduk~a giincel ve reva~ta oldugu

Osmanlt ilim ve irfan geleneginde de dogrudan bu eserlerin ya da bu

eserlere yaptlan §erhlerin umfu-i amme bahisleri iizerine ya da mi.istakil

olarak umG.r-i ammeden bir ya da birka~ meseleye dair c;ok saytda risale,

ha§iye ve ta'lik tiiri.i eser yazllm.t§tlf.

Osmanh d6neminde umG.r-i ammeye dair eser/risale telif eden

mi.ielliflerden birisi de Kara Seyyidi el-Hamidi'dir. Kara Seyyidi d6nemi-

nin ileri gelen ilim adamlanndan ilim tahsil ettikten sonra Mella

Fenar!'nin (6. 834/1431) torunu Alai.iddin el-Fenari'nin (6. 903/1497 [?))

hizmetine girmi§tir. Daha sonra srrastyla Sivas, Bursa Sultan Murad Han,

iznik Sultan Orhan, Bursa Sultaniye, Sahn-1 Seman medteselerinde mii-derrislik yapan Kara Seyyidi, ktsa sure istanbul kadiligt yapiiD§;' kadili.k

vazifesi devam ederken 912-13/1507'de vefat etrni§tir. Kara· Seyyidi Arap

Dili, ftkth ve kelam iizerine muhtelif konularla alakah klsa risaleler yaz-

-193-

Osmanh Doneminde Vari.Jk Taru~malan/B. T~km

rru§trr.14 Bu tebligde bunlardan umur-i amme ve umur-i amme mesailine

dair kaleme alman ii

Osmanh'da ilm-i Kelfun: Ali.rnler, Eserler, Meseleler

Miiellif mezkGr bahsin nas1l ortaya ~lkttgllll §6yle anlat.tr: Felsefe-

ciler mevcudatm vacib ·k:J.smi ile ilgili meseleleri vacib olan zata ait ba§llk

altmda; miimkin varhklardan cevherle ile ilgili meseleleri cevherlere,

araz ile ilgili meseleleri de arazlara ait ba§hk altmda incelerler. Ancak

vacib ve miirnkin varllklarla ilgili daha miitekamil bir perspektif yakala-

yabilrriek, Kara ~eyyidi'nin ifadesiyle "hikem1 ama~lan tam bir §ekilde

ger~ekle§tirebilmek" i~in onlar, hem vacib varhga hem de miimkin var-

hklann tamamma ya da varllklann biiyiik bir klsmma, yani cevherler ve

arazlardan te§ekkiil eden miirnkin varl.Jklarm hepsine yiiklem olabilen

§eyler/kavramlar (umur) hakklnda yeni bir boliim in§a etmek durumun-

da kalrm§lardrr ki, bu "umur-i amme" bahsidir.17

Daha soma miiellif umur-i amme i~in yapuan tarifleri inceler. Bu

minvalde o ii~ farkll tarif zikretmektedir:

a) Umur-i amme, "mevcudatm klslmlarmm tamaffillll ya da

Osmanh Doneminde Varltk Tartt§malan/B. Ta§km

Birincisi; tarif, umfir-i amme bahsinde kendisine ba§hk a~llan pek

c;ok konuyu kapsamamaktadrr. Omegin adem!yokluk ve im-

tina!'im.lci.nslZI.tk kavramlan hi~bir §ekilde mevcudatm klsunlan arasmda

yer almamaktadrr. Ayru §ekilde vticub-i zati ve kldem-i zati kavrarnlan da

yalruzca Vacibu'l-vticud'a has kavramlar olmalan hasebiyle mevcudatlil

c;ogunlugunu ku§atan kavramlar degillerdir. Buna ragmen mezkfir kav-

rarnlarm tamarru umfir-i amme ba§hgt altmda incelenmektedir. Bu itiraza

cevap sadedinde Kara Seyyidi bu tarife gore ilgili kavramlann, umfir-i

ammenin temel konulan arasmda asaleten yer almadtgllli; yalruzca

umfir-i ammenin temel konulanyla ili§kileri dolaytstyla "istltraden"'

Teftazaru'nin ifadesiyle "dolayh" (bi'l-araz) olarak bu ba§l.tk altmda zik-

redildigini belirtir. Ona gore bu tarif dogru kabul edildiginde

adem/yokluk kavraffiUlUl umfir-i ammenin temel/asu meselelerinden

sayilmamas1 gerekir. Bu baglamda metin yazan Tusi'nin umfir-i amme-

nin ilk bolumunu "varhk ve yokluk hakkmda" ba§hgt altmda vermes!

ancak adem!yokluk konusunun onemine i§aret etmek i

OsmanlJ'da ilm-i Kclfun: Alimler, Eserler, Meseleler

amme konulan arasmda yer almast gerekir. Kara Seyyidi bu ele§tiriye

umfu-i amme bahsinin onemli iki ozelligine dikkat

Osmanh Doneminde Varhk Taru§malan/B. Ta§km

sinde etkin olamadtgt ic;in umur-i amme konulan arasmda yer alarriaiDl§-

lardtr.

b) Umur-i amme, varllk.lardan (mevct"tdat) herhangi birine ait ol-

mayan kavramlardtr. Muellif, Adududdtn el-Id'nin el-Mevakt.jmda yer

alan22 bu tarifm ilk bakl§ta adem ve imtina' kavramlanru da ic;erdigine

dair bir vehim ta§tdiglfll belirtir. ~oyle ki bu kavramlar, tarifin kapsamma

girecek §ekilde herhangi bir varhga ait kavramlar degillerdir. Ancak ona

gore esasmda bu tarif ile ilk tarifin ic;erikleri ayrudtr. Zira tarifte zik.redi-

len, 'herhangi bir varhga ait olmamak' ile kastedilen §ey varhklarm hep-

sine ya da c;ogunluguna ait olmakttr. Dolaytstyla ilk tarif ic;in gec;erli olan

itiraz ve cevaplar ikinci tarif ic;in de gec;erlidir.

c) Umur-i amme, varhkl.ann tamaffilfll genellik ya da kar§ttltk

(tekabiil) yoluyJa ku§atan kavramlardtr. Kara Seyyidi bir benzerini

Ciircaru'nin ~erhu'l-Mevakifmda gordiigumiiz bu tarifm ill< iki tarife gore

daha yeterli oldugunu belirtir. Zira bu tarifte zikredilen kar§ttllk ifadesi,

umur-i amme ba§ltgt altmda zik.redilen kavramlann, i1m1 fayda saglamast

§arttyla kar§tt kavramlarla birlikte incelenmesi gerektigine i§aret etmek-

tedir. Buna gore omegin viicud adem ile, kendinden (zatf) irnkan kav-

raffil kendinden zorunluluk (viicub-i zatt') kavraffil ile irnkan ve vi.icub

irnkanstzhk (imtina') ile birlikte ele aluur. Boylece adem ve imtina' kav-

ramlan umur-i ammenin tall ya da dolayh degil asli konulan arasmda yer

ahrlar. Muellif risalede bu noktada umur-i ammenin tarifi ile kelam ilmi-

22 Yci, el-Mevaktf, l, 59.

-198 -

Osmanh'da ilm-i Kellim: Alimler, Eserler, Meseleler

nin konusunun (mevzu ~ uyumlu olmasllllil gerekliligini vurgular.

Kara Seyyidi risalede umfu-i ammenin diger bir ozelligine bir so-

ru ve cevap ile dikkat c;;ekmektedir. Soru umur-i amme kavramlarllllil

konu (mevzft ~ de gil ytiklem olmas1 tezi i.izerine olu§turulmu§tur. Buna

gore bu bahisteki kavramlann tamarm ytiklem olmalldrrlar. Ancak vakla

boyle degildir. Omegin varhk (viicud) kavrarm ele almd1g:I bahislerde

yi.iklem degil konudur. ~oyle ki, varllgm mi.i§terek ya da zaid olmas1 gibi

meselelerde "varhk mi.i§terek bir kavramdrr" ya da "varhk mahiyete zaid

bir kavramdrr" denilir. Gori.ildi.igu gibi varhk kavraffil bu baglamda konu

olarak ele allnrm§tlf. Bu soruya verdigi cevapta Kara Seyyidi, ilgili mese-

lelerde esasmda incelenen hususun dogrudan "mi.i§tereklik" ya da "zaid-

lik" olmarugilll; bilakis inceleme konusunun mevcutlara ytiklem olan

vi.icudun mi.i§terekligi ya da zaidligi oldugunu ifade eder. Yani, bu bahis-

lerde "varhk" mevcutlara ytiklem olmas1 ac;;1smdan ele almmaktadrr. Do-

laytstyla mesele "varllk mi.i§terek bir kavramdrr" ya da "varhk mahiyete

zaid hir kavramdrr" demekten ibaret degildir. Mi.i§tereklik ve zaidlik,

varhk kavramma yi.iklem olsalar da, konuda astl anlattlmak istenen Zeyd

vardrr, kitap vardrr, agac;; vardrr, orneklerinde oldugu gibi farkll mevcut-

lara ytiklem olan varhk kavraffilllill ozelliklerini ortaya koymaktlr.

Kara Seyyidi son olarak risalede Ali Ku§c;;u'nun (o. 879/1474) da

degindigi ilim, irade, kudret gibi kavramlann umur-i ammeden sayillp ./

saytlamayacagt yoni.indeki soruyu ele allr. Onun, Mevlana Hatibzade'nin

-199-

Osmanh Ooneminde Varhk Tart:J.~malan/B. T~km

(o. 901/1496) Ciirciru Hd§iyesine yazdtgt Hd§iyeden23 almuladtgt' soru,

bu stfatlann hem Allah Teala hakkmda hem de miimkin varhklar hak-

kmda kullarulmas1 dti§iincesine dayarur. Buna gore Allah'm iradesinden

bahsedebildigimiz gibi, insarun iradesinden de bahsedebiliriz. ~u halde

bu kavramlann da umGr-i amme i~inde incelenmesi gerekir. Haubzade

bu probleme, mezkfu stfatlann hakikatlerinin Allah Teala ve kullar hak-

kmda farklt oldugunu, hakikatte bu stfatlann, mevcutlann ~ogunu kap-

samadtglill, dolaytstyla umur-i irnmede ele ahnmamalan gerektigini soy-

leyerek cevap verir. Kara Seyyidi bu cevab1 dogru bulmaz.

Osmanll'da ilm-i Kelam: Alimler, Eserler, Meseleler

lardrr.

2. Risale fi l-vucildi z -zihnf-4

Osrnanlt doneminde zihru varhk meselesine dair pek ~ok risale

kaleme ahn.rru~tlf. Bunlar arasmda Kara Seyyidl'ye ait risalenin ilk risale

olmast kuvvetle muhtemeldir. Risalede a) zihni varltgm ispatt ve zihni

varhk ile neyin kastedildigi, b) zihni varltgm olu§um stireci, c) onermeler

konusunda Seyyid ~erif el-Ctircaru'ye yoneltilen ele§tiri, d) onermelerin

dogrulugu, e) nefsti'l-emr kavrarru gibi hususlar incelenmektedir.

Kara Seyyidi, zihni varltgt temellendirirken mtiteahhirln. donem

kelam kaynaklannda yer verilen "ger~ek onenne" (kaziyye-i bakfkiyye)

delilini kullanmaktadrr. Bu delil temelde §U onctile (mukaddime) daya-

mr: olumlu onermelerin (mucibat) dogru olrnast, nefsi.i'l-emrde, oner-

melerdeki ytiklemin (mahmul) konuda (mevzu' ger~ekle§mesine

(siibftt) baghdrr. Buna gore; ak.ll var ya da yok olan hatta imkanstz olan

ki.illl kavramlarla (el-mahiyyatii'l-kiUliyye) ilgili olumlu (fcabf) htiki.im

verebilmektedir; omegin insan katiptir, imkansa olan §ey haric;te yoktur,

gibi. Bunlar dogru (sadzk) onermelerdir.

Osmanl! Doneminde Varhk Tam~malan!B. T~lon

imkansiZ olan §ey hari~te yoktur (el-mumteni"' ma 'dt"tm';") dedigfutizde

bu olumlu onermenin dogrulugu imkiinsiZ kavrarrurun sabit olmasma

baghdrr, ancak hari~te imkans1z kavrarru yoktur, dolay1s1yla imkans1z

kavrarrurun en azmdan zihinde sabit olmas1 gerekir ki, ona bir §eyi nis-

pet edebilelim. Neticede olumlu onermelerin dogrulugu hari~te ya da

zihinde konunun sabit olmasiDI gerektirir. Bu da haricin d1§mda ba§ka

bir ger~eklik/ siibttt alarurun var olmas1 anlarruna gelir ki, Kara Seyyidi bu

alaru ztlli zihni varltk a/ant olarak tarumlar.

Kara Seyyidi, kavramlarm zihinde yer almasiDI, yani zi.h.rll varltk

alanm1 kavramlarm bilinir (ma'lum.) haline gelmeleriyle a~lklar. Ziliin

hiss-i mi.i§terek tarafmdan algtlanan suretleri tekille~tirici unsurlanndan

(mft§ahhisat) soyutlayarak, onlan ki.illi kavramlar ya da ki.illl suretler

olarak alguar; boylece onlar zihin tarafmdan bilinir hale gelirler. Omegin

hari~teki Zeyd'den yola ~tkarak zihin onun "di.i§i.inen canh" oldugunu

idrak eder; zihnin Zeyd'i di.i~i.inen canh olarak idrak etmesi onu bilmesi

anlamma gelmektedir. Boylece Zeyd hari~e oldugu gibi zihinde de

mevcut hale gelir. Buna gore ~eylerin hem harici hem de zi.h.rll varllkla-

nndan soz edilebilir. Kara Seyyidi'nin kabul ediyor gozi.ikti.igu bu yakla-

§lffi tafZlfla gore zihinde bilinen ve mevcut olan suretin mahiyeti ile ha-

ri~teki suretin mahiyeti birbiri ile orti.i§mektedir (mutabzk). Ancak ilk

suretin mahiyeti soyutlaruru~ (mucerred) ve ki.illi iken, ikinci suretin ma-

hiyeti somut (mii§abhas) ve ci.iz'idir. Dolay1s1yla zihinde mevcut olan

bilgi!ilim, bilinen/ma'lum ile haddizatmda aymdlf. Onlar Kara Sey-

yidi'nin ifadesiyle muhtelif itibarlar ile birbirlerinden farkWa§maktadrr

-202-

Osman!J'da ilm-i Kelim: Alim.Ier, Eserler, Meseleler

v~ ':14 0l.A.b>...o ~1..U4 0l...l>c::..o).25 Aynca ona gore idrak edilen, yani

ma'lGm olan her suret, zihindeki diger bilgilerden farkhdtr. Buna gore

zihnin idrak ettigi btitiin bilgiler zihinde araz olarak bulunurlar. Ona

gore bilgililirn, yani zihnl varhk, arazlann nefsa.nl nitelik arazlan (el-

keyfiyyatU'n-nefsdniyye) ktsmmdandtr.26

Osmanll Doneminde Varhk Tarn~malari/B. T~km

kabul edilemez. Onlara ancak mecaz'i anlamda zihnl vari.J.k denilebilir. 27

~ebahlann hari~teki varhldara mutabtk olmamasllli Kara Seyyid'i §oyle

anlatJ.r: Gorme giicii haric;teki bir §eyi btitiin ozellikleriyle birlikte hiss-i

mi.i§terege (ortak duyu) aktaramaz. Bu durumda zihinde mtimktin mer-

tebe hari~teki §eyle uyumlu olan tekil bir surer olU§ur. Gi.inki.i bak.t§ (ba-

deka) bir §eye ~evrildiginde o §eyle ilgili zihinde bir suret (§ebah) belirir.

Ancak daha sonra gorme duyusu o §eye eri§emeyince zihin onu hatJ.rla-

mak i~in kendinde bulunan suretten (§ebab) yola ~tkarak ilk surete ben-

zer bir surer uretir. Ancak a~tktlr ki, sonradan iiretilen bu surer, onceden

mi.i§ahede edilen hari~teki suretin ayms1 degildir. Dolaytstyla zihindeki

yanslffialardan ibaret olan §ebah harid suretlere· mutabtk olmaz. Kara

Seyyidi tekil suretlerden olu§an bilgi teorisine dayanan bu §ebah teorisi-

ni kabul etrnemektedir.

Kara Seyyidl, onermelerin dogrulugunun ise, onlann i~eriklerinin

(mazm.fm), nefsii'l-emrde ger~ekle§mi§ (tabakkuk) olmalanna bagll

oldugunu soyler. 0 nefsu'l-ernri bir §eyin bizzar kendisi olarak tarumla-

maktad!f. Yani nefsi.i'l-ernr, insan zihninin tiriinti olmaktan baguns12

olan ger~eklikler alarud1f. Bir onermenin nefsi.i'l-emrde tahak.kuk etrnesi

ise onermedeki ytiklemin oztini.in (mebde'ii. 'l-mahmul) konuda sabir

olmas1 (fcab) ya da sabir olmamas1 (selb/intifa' anlarruna gelmektedir.

Ancak ytiklemin konuda sabit olmas1 ya da olmamas1 onermenin kurul-

masmdan baglfnSlZ olarak.(bale i'tibari'l-hii.km) gerc;ekle§melidir. Orne-

gin biz "Tann'nm ortag1 (§erfkii. 'l-Ean) [olmast] i.mlcinstzd1f" onermesini

77 Bkz. CUrcini, $erbu'l-Mevaktj, ill, 32-36; Kannevci, Ebcedit'l-ulum, I, 37.

-204-

Osmanh'da ilm-i Kelim: Alimler, Eserler, Meseleler

kurrnadan once de bu onermedeki irnlcins1zltk kavranu konu olan Tan-

n'run ortagt kavrailll i

OsmanlJ Doneminde Varhk TartJ§malan/B. Ta§km

(selb). ~oyle ki bu onermeler olumsuz onermelerde oldugu gibi konu,

yi.iklem, nispet ve nispetin kaldmlmas1 (ref/intifa' §eklinde dort unsuru

i

Osmanh'da ilm-i Kelam: Alimler, Eserler, Meseleler

olan olumlu onermeler, hakikatte olumlu degil olumsuz ci.imlelerdir.

Aynca onlardaki olumsuzluk nispeti yalruzca onenne kurulurken (hale'l-

huknz) konuda sabittir.32

Zihnl varhg1 temellendirmekten bagunstz olarak Kara Seyyidi,

olumlu, olumsuz, dogru (sadtk), yanh~ (kazib) btiti.in onenneler ic;in

zihni vticudun gec;erli oldugunu ifade eder.

Osmanh Doneininde Varl!k Taru~malan/B. T~km

mekt~dir.34 ifadenin ozeti ~udur: illet nakls ve tam olmak tizere iki la-

sundrr. Nakls illet ya esere (1na'ltl.l) dahildir ya da eserin d1~mdadrr. Ese-

re dahil ise illet ya madde ya da suret illettir, eserin d1~mda ise fail/etkin

ya da gal/amaca yonelik illettir. Tam illet ise bu dart illetin tamarmdrr

( mecmtt '. Nakls ve tam illetler eserlerinden oncedir. Ancak tam illetin

once olmas1, dart illetin ya da illetlerden bazuanrun birbirine eklenmi§

olarak 'btittin' (nzecmu' olmalan itibariyle degildir. Tam illetin once

olmas1, illetlerin her birinin tek tek eserden once olmas1 anlarrundadrr.

Bu durumun gerek

Osmanh'da ilm-i Kelam: Alimler, Eserler, Meseleler

Ci.ircaru, 'tam illet'in onceliginden maksadm illetlerden her biri oldugu-

nu, vahdet kaydt- i.izerinden degil, illetlerin buti.ini.ini.in eserin bizzat

kendisi olmas1 uzerinden izah etmektedir. Kara Seyyidi burada

Curcani'nin kendi prensibini ihmal etmesine dikkat ~ekmektedir.

Kara Seyyid1 illetin esere onceligi (tekaddum) uzerinden, Telvfhat

sahibi Si.ihreverd1 el-MaktOl'i.in (6. 587 /1191) 'Zorunlu Varhk olan Allah

Teala'run (Vacib Tealti) varhgtrun ispau ve teselsulun iptaline clair zikret-

tigi delile35 yoneltilen itiraZl ele ahr. Mezk:Gr ispat §6yledir: Mi.imkin var-

Wdann tamanu bir burun (cemO olarak mumkindir.

Osmanll Doneminde Varhk Tartl§malan/B. Ta§km

nn dt§mda mi.imkin olmayan bir §ey olmalldrr.36 Kara Seyyidl daha sonra

~emsi.iddin es-Semerkandi tarafmdan bu dellie kar§I yoneltilen37 ve onun

belirttigine gore son donem ileri gelen alimlerince (ejadilu 'l-

mute'abhi1in) de kabul goren itiraza yer verir. itiraz 'mi.imkin varhklar

bi.iti.ini.ini.in' illetinin, kendi ic;;inden bir ci.iz olabilecegi ihtirnalini one

c;Ikarmaktadrr. ~oyle ki, birbiri ardmca varllk kazanan mi.imkin varhklar

silsilesi i

·~

Osmanh'da ilm-i Kelam: Alim.ler, Eserler, Meseleler

Pa§a, Hasan

Osmanh Doneminde Varlik Tartl§malan/B. Ta§km

Kara Seyyid1, Osmanh doneminde Molla Fenari'den - siyast ola-

rak Fatih devrinden38 - itibaren ba§layan urnur-i arnrne rnebahisine dair

risale yaz1ciligmm ilk halkas1 degildir. Kendisinden once Ali Ku§~u, Ha-

san ~elebi, Hatlbzade gibi rni.iellifler ilgili alana dair rnuhtelif rnetinler

i.izerinden ha§iye ti.iri.i eserler yazrru§lardlf. Kara Seyyidi'den sonra ibn

Kemal Pa§a, Ta§koprizade, Veliyyiiddm Carullah (6. 1151/1738), isrnail

el-Gelenbev1 ba§ta olmak i.izere pek ~ok ilirn adarru urnur-i arnrne mesai-

li ile ilgilenrni§, onlan tartl§ffil§ ve ge1i§tirrni§lerdir. Bu da gostermektedir

ki, Osrnanl1 ilirn ve irfan gelenegi yalruzca flklh merkezli ameli miras1 ve

sufi merkezli ke§fi miras1 degil ayru zamanda kelam ve felsefe merkezlii

nazari miras1 da ta§1yan rntitekarnil bir gelenektir. ·

Aynca- umur-i amrneye dair risalelerin de gosterdigi gibi - be-

lirtrnek gerekir ki, · Osmanh donerni nazari mtiktesebatm kelarn boyutiJ

diger pek

Osmanh'da ilm-i KeHim: At imler, Eserler, Meseleler

yat Fakiiltesi Dergisi 37 (2013/1), 49-94.

Beyzavi, Nasuudd1n Fbu Said Abdullah b. Orner b. Muhammed,

Tavali'u 'l-envar 1nin Metali'i'l-enzar (thk. Abbas Si.iley-

man; Beyrut: Daru'l-C't.l & Kahire: el-Mektebeti.i'l-Ezheriyye

li't-Ti.iras, 1991).

Ci.ircaru, Ebi.i'l-Hasan Seyyid Serif Ali b. Muhammed b. Ali, $er-hu 'l-Mevakif, I-VIII, (Id'nin el-Mevakift, SiyalkGti ve Ha-san

Osmanll D(.)neminde Varhk Taro~malan!B. Ta§km

Ha§iyf!si ile birlikte n§r. Mahmud Orner ed-Dimyat1; Bey-

rut: Daru'l-Kuti..ibi'l-ilmiyye, 1998).

Hat1bzade, Muhyiddln Mehmed b. ibrahim, Ha§iye ala Serhi't-Teaid (Millet Kilti..iphanesi, Feyzullah Efendi, 34/fe/1114), vr. 1a-232a.

Hayyat, Ebli'l-Huseyn Abdi.irrahlm b. Muharruned b. Osman, Ki-

tabu 'l-intisat· ve'r-red ala ibni'r-Ravendi el-mulhid ma ka-sade bibi 1nine'l-kezib ale'l-MiislimJn ve't-ta'n aleyhim

(thk. H. S. Nyberg; 2. bs., Kahire: Mektebeti..i'd-Dari'l-

Arabiyye li'l-Kitab, 1993).

ibn Haldun, Ebu Zeyd Veliyytiddin Abdurrahman b. Muhanuned,

Mukaddimetu ibn Haldan, I-II, (thk. Abdullah Muham-

med ed-Derv~; Dune§k: Daru Ya'rub, 2004).

ibn Sina, Ebu Ali Huseyn b. Abdullah b. Ali, el-i§arat ve't-

tenbibat, 1-ill, (Nas1ruddin et-Tusi'nin Serh'i ve Kutbtiddin

er-Razi'nin Se1·hu'§-Serh'i ile birlikte; Kum: Ne§ru'l-Belaga,

1435).

---, Mantzku'l-tne§1·ikiyyfn (el-Kasidetu'l-1niizdevice fi'l-nzanttk ile birlikte; Kahire: el-Mektebeti..i's-Selefiyye, 1910).

- - -, Risale fi aksanzi'l-ulumi'l-akliyye (Tis'u resa'ilfi'l-hikme ve't-tabi'iyyat ic;inde; Kostantiniyye: Matbaati..i'l-Cevaib,

1298), 71-80.

lei, Ebu'l-Fazl Adudtiddin Abdurrahman b. Ahmed, el-Mevakif, I-

VIII, (Curcaru'nin $e1'hu 'l-Mevakzj1 ic;inde, SiyalkUt1 ve Ha-san

Osmanb.'da ilm-i Kelam: Alimler, Eserler, Meseleler

Tesdfdu'l-kava'id fi §erhi Tecrzdi'l-aka'id, I-II, (thk. Halid

b. Harnrnad el-Advaru; Kuveyt: Daru'z-Ziya', 2012).

Kannevcl, S1ddik Hasan Han, Ebcedu 'l-ulum;

c. I: el-Ve§Yii.'l-merkfmz fi beyani abvali'l-ulum (thk. Ab-dulcebbar Zek.kar; Dune§k: Men§uratil Vizareti's-Sekafe ve'l-ir~adi'l-Kavmi, 1978).

c. II: es-Sehabu'l-merkumii'l-mumtir bi-enva'i'l-fum1n ve

esnafi'l-ult1m (thk. Abdillcebbar Zekkar; Beyrue: Daru'l-

Ki.itUbi'l-ilmiyye, 1978).

c. III: er-Rabiku'l-mabtum min teracimi e'inzmeti'l-utam (thk. Abdtilcebbar Zekkar; Beyrut: Daru'l-Ktirubi'l-ilmiyye,

1978).

Kaya, Veysel, Felseje-Kelam ili§kisi (;er~evesinde ibn Sina'mn

Kelama Etkisi (Ankara: Otto Yaymlan, 2015).

Kutluer, ilhan, Yitirilmi§ Hikmeti Amrken (istanbul: iz Yayrncilik,

2012).

Nisabur!, Ebu Re~id Said b. Muhammed b. Said, el-Mesa'ilfi'l-hilaf beyne'l-Basriyyin ve'l-Bagdadiyyin (thk. Ma'n Ziyade &

Rldvan es-Seyyid; Beyrut: Ma'hedti'l-inmai'l-Arabi, 1979).

Razi, Ebu Abdullah Kutbtiddin Muhammed b. Muhammed et-

Tahtaru, Tahrfru 'l-kava'idi'l-mantzkiyye fi §erhi'r-Risaleti'§-§emsiyye (tsh. Muhsin Bldarfer; Kum: inti~arat-1

Bidar, 1384 HS).

Sabra, A. I., "Science and Philosophy in Medieval Islarni_s: Theo-logy: The Evidence of the Fourteenth Century'', Zeitscbrift

for Geschicbte der arabisch-islamishen Wissenscbaften 9 (1994), 1-42.

-215-

Osmanll Doneminde Varhk Taru~malan/B. T~ktn

Semerkandi, Semsi.iddin Muhammed b. E§ref el-Hi.iseyni, es-Saha'ifu'l-ilahiyye (thk. Ahmed Abdurrahman e§-Serif;

Ki.iveyt: Mektebetti'l-Felah, 1985).

Seyrevan, Abdi.ilaziz izzi.iddin, "el-Mukaddime", E§'ari, Kitabu'l-

luma' fi'r-red ala ehli'z-zeyg ve'l-bida' ic;inde, (Ci.i-

veyni'nin Luma'u'l-edillesi ile birlikte thk. Abdtilaziz iz-ztiddin es-Seyrevan; Beyrut: Daru Ltibnan li't-T1baa ve'n-

Ne§r, 1987), 7-77.

Shihadeh, Ayman, "Prom al-Ghazali: to al-Razi: 6th/12th Century

Developments in Muslim Philosophical Theology", Arabic

Sciences and Philosophy 15 (2005), 141-179.

Siyallrut1, Abdiilhaklm b. Muhammed el-~di el-Pencabi, Hii§iye

ala Serhi'l-Mevdkif, I-VIII, dd'nin el-Mevdktj1, Ctircani'nin Serhu 'l-Mevdktj1 ve Hasan

Osmanl.t'da ilm-i Kelam: Alimler, Eserler, Meseleler

mii'l-Ki.iti.ib, 1989).

Tehanev1, Muhammed b. A'la b. Ali el-Farukl el-Hanefi, Ke~~afu

tsttlahati'l-funun, I-IV, (n§r. Muhammed Hasan Besec;

Beyrut: Daru'l-Ki.iti.ibi'l-ilrniyye, 1998).

TGsl, EbG Ca'fer Nasiruddln Muhammed b. Muhammed b. Hasan,

Tecrzdt"t'l-aka'id (thk. Abbas Muhammed Hasan Si.lleyman;

iskenderiye: Daru'l-Marifeti'l-Camiiyye, 1996).

Tiirker, Orner, "Kelam ilminin Metaflzikle§me Si.lreci", Dfvan: Di-siplinlerarast