Sınıf YönetimiEditörler:Mehmet ŞİŞMANSelahattin TURAN

16. Baskı

Editörler: Prof. Dr. Mehmet ŞİŞMAN - Prof. Dr. Selahattin TURAN

SINIF YÖNETİMİ

ISBN 978-975-8792-23-8DOI 10.14527/9789758792238

Kitap içeriğinin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir.

© 2019, PEGEM AKADEMİ

Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. AŞ'ye aittir. Anı-lan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı; mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan ki-taplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz.

Pegem Akademi Yayıncılık, 1998 yılından bugüne uluslararası düzeyde düzenli faaliyet yürüten uluslararası akademik bir yayınevidir. Yayımladığı kitaplar; Yükseköğretim Kurulunca ta-nınan yükseköğretim kurumlarının kataloglarında yer almaktadır. Dünyadaki en büyük çevri-miçi kamu erişim kataloğu olan WorldCat ve ayrıca Türkiye’de kurulan Turcademy.com ve Pegemindeks.net tarafından yayınları taranmaktadır, indekslenmektedir. Aynı alanda farklı yazar-lara ait 1000’in üzerinde yayını bulunmaktadır. Pegem Akademi Yayınları ile ilgili detaylı bilgilere http://pegem.net adresinden ulaşılabilmektedir.

1. Baskı: Ocak 2008, Ankara16. Baskı: Ağustos 2019, Ankara

Yayın-Proje: Burcu KorkmazDizgi-Grafik Tasarım: Tuğba Kaplan

Kapak Tasarım: Pegem Akademi

Baskı: Vadi Grup Basım A.Ş.İvedik Organize Sanayi 28. Cadde 2284 Sokak No:105

Yenimahalle/ANKARA(0312 394 55 91)

Yayıncı Sertifika No: 36306Matbaa Sertifika No: 26687

İletişim

Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARAYayınevi: 0312 430 67 50 - 430 67 51Dağıtım: 0312 434 54 24 - 434 54 08

Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60İnternet: www.pegem.netE-ileti: pegem@pegem.net

WhatsApp Hattı: 0538 594 92 40

iii

ÖNÖN SÖZSÖZ

Okullardaki eğitim, öğretim ve öğrenme etkinlikleri, büyük ölçüde sınıf denilen ortamlarda gerçekleşir. Sınıf, özel olarak düzenlenmiş, öğrencilerin topluca öğrenme etkinliklerine katıldıkları mekânları ifade eder. Her öğretmen, görevlerinin önemli bir kısmını, diğer öğretmenlerden soyutlanmış olarak tek başına sınıf denilen ortamlarda icra etmeye çalışır. Öğretmen açısından sınıf, bir çalışma ortamı; öğrenci açısından ise, bir öğrenme ve yaşama alanıdır.

Sınıf yönetimi, sınıfta etkili bir eğitim ve öğrenme ortamının sağlanması ve sürdürülmesi olarak görülebilir. Türkiye’de eğitim fakülteleri’nde 1990’lı yılların sonlarından itibaren sınıf yönetimi adı altında bir ders yer almıştır. Her ne kadar bu kitabın içeriğinde yer alan bazı konular, eğitimle ilgili diğer bazı derslerin içeriğiyle örtüşmekte ise de söz konusu konular, bu derste daha ayrıntılı ele alınmıştır.

Okulların ikliminin, kültürünün, öğretmen ve öğrencilerin özelliklerinin birbirinden farklı olması, her türlü okul ve sınıf ortamında geçerli, sınıf yönetimiyle ilgili genel ilke ve kurallar belirlemeyi güçleştirmektedir. Bu kitabın amacı, öğretmen adaylarına etkili bir öğrenme için gerekli sınıf ortamının düzenlenmesinde ve sürdürülmesinde hazır reçeteler üretmekten çok üzerinde durulması gereken bazı konu ve değişkenlere dikkati çekmektir. Ayrıca, öğretmenlerin görev yapacakları bölgeler, okul tür ve kademeleri de birbirinden farklı olabileceğinden, bu kitapta söz konusu edilen konuların da bu çerçevede düşünülmesi ve yorumlanması gerekir.

Kitapta, sınıf yönetimi dersinin tanımında yer alan konular, disiplinler arası bir yaklaşımla ele alınarak açıklanmaya çalışılmıştır. Sınıf yönetiminde, eğitim bilimleriyle ilgili gelişmelerde gözlendiği gibi öğretmenin yöneticilik rolünden çok liderlik rolüne vurgu yapılmıştır. Geleneksel öğretmen ve öğrenci rollerinin hızla değiştiği günümüzde, okulların ve sınıfların, öğretmen ve öğrenciler için daha çekici, yaşanabilir ortamlara, öğrenmenin de zevkli bir uğraşa dönüştürülmesinde, yönetici ve öğretmenlerin öğrenmeye liderlik etmesi gereklidir.

Bu kitabın yazarları, öğretmen yetiştiren kurumlardaki mesleki deneyimlerini, alandaki kuramsal bilgileriyle bütünleştirerek, konuları teorik tartışmalardan uzak bir biçimde olabildiğince basit ve yalın bir dille, daha çok uygulama merkezli olarak sunmaya çalışmışlardır.

Kitapta yer alan konuları, geleneksel sınıf yönetimi yaklaşımlarının dışında farklı bir yaklaşımla sunan değerli yazarlara teşekkür ediyoruz. Kitabın, başta öğretmen adayları olmak üzere, görevi eğitim ve öğreticilik olan her düzeydeki uygulamacıya yararlı olmasını diliyoruz. Bu kitabın dizgi ve basımını gerçekleştiren Pegem Akademi çalışanlarına teşekkür ediyor, başta öğretmen ve öğrenciler olmak üzere okuyuculardan gelecek katkılarla kusurlarının en aza indirilebileceğini umuyoruz.

Editörler

Prof. Dr. Mehmet ŞİŞMAN Prof. Dr. Selahattin TURAN

iv

Bu kitap, daha güçlü bir Türkiye’nin ve daha insani bir

dünyanın liderleri olacağını ümit ettiğimiz öğretmen adaylarına ithaf olunmuştur.

v

BÖLÜMLER ve YAZARLARI 1. Bölüm: Sınıf Yönetiminin Temelleri Prof. Dr. Selahattin Turan, Bursa Uludağ Üniversitesi 2. Bölüm: Sınıf Yönetimi ve Disiplin Modelleri Prof. Dr. Mehmet Şişman, YÖK Yürütme Kurulu 3. Bölüm: Sosyal Bir Sistem Olarak Sınıf Prof. Dr. Burhanettin Dönmez, MEB Talim ve Terbiye Kurulu 4. Bölüm: Öğrenme Ortamlarının Fiziksel Düzeni Prof. Dr. Halil Işık, Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi 5. Bölüm: Sınıfta Disiplin ve Öğrenci Davranışının Yönetimi Dr. Öğr. Üyesi Birol Yiğit, Trakya Üniversitesi 6. Bölüm: Sınıf Kurallarının Oluşturulması Prof. Dr. Hasan Arslan, Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi 7. Bölüm: Sınıfta Öğrencilerin Motivasyonu

Prof. Dr. Cemil Yücel, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Dr. Öğr. Üyesi Hakan Gülveren, Uşak Üniversitesi

8. Bölüm: Sınıfta İletişim Süreci Prof. Dr. Salih Paşa Memişoğlu, Bolu Abant İzzet Baysal Üniversitesi 9. Bölüm: Sınıfta Öğrenme Zamanının Yönetimi Prof. Dr. Mehmet Durdu Karslı, Doğu Akdeniz Üniversitesi 10. Bölüm: Sınıfta Öğrenme-Öğretme Sürecinin Yönetimi Doç. Dr. Kezban Kuran, Hatay Mustafa Kemal Üniversitesi 11. Bölüm: Sınıfta Sorunlu ve Özel Öğrencilerin Yönetimi Prof. Dr. Nilüfer Özabacı, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi 12. Bölüm: Öğretmen-Veli Görüşmelerinin Yönetimi Dr. Öğr. Üyesi Mustafa Sarıtaş, Bursa Uludağ Üniversitesi 13. Bölüm: Sınıfta Bir Lider Olarak Öğretmen Prof. Dr. Niyazi Can, Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi

vi

İÇİNDEKİLER Ön Söz ........................................................................................................... iii İçindekiler ....................................................................................................... vi

1. BÖLÜM SINIF YÖNETİMİNİN TEMELLERİ

(ss. 1 - 20)

Sınıf Yönetimi ................................................................................................ 2 Okul ve Sınıf Yönetiminin Teorik Temelleri ..................................................... 5 Okul Yönetimine İlişkin Bakış Açıları .............................................................. 6 İnsana İlişkin Bakış Açıları ve Sınıf Yönetimi ................................................ 10 Hümanist Açıdan İnsan ............................................................................ 10 Davranışçı Açıdan İnsan .......................................................................... 11 Psikanalitik Açıdan İnsan ......................................................................... 12 Etkileşimci Açıdan İnsan .......................................................................... 12 Bilişsel Açıdan İnsan ................................................................................ 13 Bölümün Özeti .............................................................................................. 15 Değerlendirme Soruları ................................................................................. 17

2. BÖLÜM

SINIF YÖNETİMİ VE DİSİPLİN MODELLERİ (ss. 21 – 44)

Rudolf Dreikurs Modeli (Sosyal Disiplin Modeli) ........................................... 22 William Glasser Modeli (Gerçeklik Terapisi Teorisi) ..................................... 24 Jacob S. Kounin Modeli (Dalga Etkisi) .......................................................... 26 Frederic Skinner Modeli (Davranış Değiştirme Modeli) ................................ 28 Marlene Canter Modeli (Kendine Güvene Dayalı Disiplin) ........................... 29 Hiam Ginnot Modeli (Etkili İletişim Odaklı Model) ......................................... 31 Lee Jones & Fred Jones Modeli (Sınıf Yönetimi Modeli) .............................. 33 Fritz Redl ve William Wattenberg Modeli ...................................................... 35 Thomas Gordon Modeli (Öğretmen Merkezli Model) .................................... 36 Sınıf Yönetiminde Öğretmen Davranışı ........................................................ 37 Sınıfta Etkili Öğretmen Davranışları ............................................................. 38 Bölümün Özeti .............................................................................................. 41 Değerlendirme Soruları ................................................................................. 42

vii

3. BÖLÜM SOSYAL BİR SİSTEM OLARAK SINIF

(ss. 45 – 60)

Sosyal Sistem Kavramı ................................................................................. 46 Sosyal Sistem Olarak Okul ........................................................................... 46 Sosyal Sistem Olarak Sınıf ........................................................................... 47 Sınıfa Ekolojik Bir Yaklaşım ..................................................................... 48 Sınıf Kültürü .................................................................................................. 50 Sınıf İklimi ..................................................................................................... 50 Sınıfın Kültür ve İklimini Etkileyen Değişkenler ............................................. 51 Öğretmen ................................................................................................. 51 Öğrenci .................................................................................................... 51 Arkadaş Grupları ...................................................................................... 52 Okul Müdürü ............................................................................................ 52 Aile ........................................................................................................... 52 Teknoloji .................................................................................................. 53 Olumlu Sınıf İkliminin Sonuçları .................................................................... 53 Demokratik Bir Sınıf Ortamı ..................................................................... 53 Öğrenci Merkezli Öğrenme ...................................................................... 53 Eleştirel Düşünme .................................................................................... 53 Sorumluluk ............................................................................................... 54 Özgüven .................................................................................................. 54 Bağlılık ..................................................................................................... 54 Bireyin Çok Yönlü Gelişimi ...................................................................... 55 Bölümün Özeti .............................................................................................. 55 Değerlendirme Soruları ................................................................................. 58

4. BÖLÜM

ÖĞRENME ORTAMLARININ FİZİKSEL DÜZENİ (ss. 61 – 78)

Okulun Fiziksel Düzeni ................................................................................. 62 Okulun Yeri .............................................................................................. 63 Okulun Büyüklüğü .................................................................................... 64 Küçük Okulların Yararları ......................................................................... 64 Küçük Okulların Sınırlılıkları .................................................................... 64 Büyük Okulların Yararları ......................................................................... 65 Büyük Okulların Sınırlılıkları .................................................................... 65 Okul Binasının Eğitimsel Özellikleri ......................................................... 65 Sınıfın Fiziksel Düzeni ............................................................................. 65 Sınıfların Oluşturulması ........................................................................... 66 Sınıfın Fiziksel Değişkenleri .......................................................................... 66 Sınıfın Büyüklüğü ..................................................................................... 66 Sınıfta Mobilya Kullanımı ......................................................................... 67

viii

Sınıfta Işık ve Renk .................................................................................. 68 Sınıfın Isıtılması ....................................................................................... 68 Akustik ve Gürültü .................................................................................... 68 Sınıfta Yerleşim Düzenleri ............................................................................ 69 Geleneksel Sınıf Yerleşim Düzeni ........................................................... 69 Bireyselleştirilmiş Sınıf Yerleşim Düzeni .................................................. 69 Tek Gruplu Yerleşim Düzeni .................................................................... 70 Çok Gruplu Yerleşim Düzeni ................................................................... 70 Bölümün Özeti .............................................................................................. 70 Ek–1 Geleneksel Sınıf Yerleşim Düzeni ....................................................... 71 Ek–2 Bireysel Sınıf Yerleşim Düzeni ............................................................ 72 Ek–3 Tek Grup Yerleşim Düzeni .................................................................. 73 Ek–4 Çoklu Grup Yerleşim Düzeni ............................................................... 74 Değerlendirme Soruları ................................................................................. 76

5. BÖLÜM

SINIFTA DİSİPLİN VE ÖĞRENCİ DAVRANIŞININ YÖNETİMİ (ss. 79 – 98)

Sınıfta Disiplin ve Önemi .............................................................................. 80 Öğrenci Davranışlarını Etkileyen Etmenler ................................................... 80 Sınıfta Öğrencilerin İstenmedik Davranışları ................................................ 81 Bireysel Davranışlar ................................................................................. 81 Arkadaşlarına Dönük Davranışlar ............................................................ 83 Öğretmene Dönük Davranışlar ................................................................ 85 Sınıf İçinde İstenmeyen Davranışların Nedenleri ......................................... 85 Müfredat ve Öğretme Stratejileri .............................................................. 86 Öğrencilerin Dersi Anlamada Güçlük Çekmeleri ..................................... 86 Öğretmen-Öğrenci İlişkilerinin Niteliği ...................................................... 87 Öğrencinin Kendisi ................................................................................... 87 Sınıfta Disiplin Sorunlarının Önlenmesi ........................................................ 87 Önleyici Disiplin Uygulamaları ................................................................. 88 İstenmeyen Davranışların Değiştirilmesi ................................................. 88 Öğrencilere Kendini Kontrol Etme Alışkanlığının Kazandırılması ............ 89 Davranış Değiştirmede Ödül ve Cezanın Kullanımı ................................ 89 Disiplin Sorunlarına Karşı Öğretmenin Tutumu ....................................... 89 Sınıfta Disiplin Sağlamada Etkili Yaklaşımlar ............................................... 90 Sınıfın Örgütlenmesi ................................................................................ 90 Sınıfta İletişim .......................................................................................... 91 Derse Odaklaşmak .................................................................................. 91 Davranışların Planlanması ....................................................................... 91 Model Olmak ............................................................................................ 92 Sözel Olmayan Mesajlar .......................................................................... 92 Denetleme ............................................................................................... 92

ix

Düşük Seviyeli Müdahale ........................................................................ 93 Etkisiz Disiplin Uygulamaları ......................................................................... 93 Bölümün Özeti .............................................................................................. 93 Değerlendirme Soruları ................................................................................. 95

6. BÖLÜM SINIF KURALLARININ OLUŞTURULMASI

(ss. 99 – 114)

Öğrenciler ve Kurallar ................................................................................. 100 Kural İhlalinde Öğretmenin Göstereceği Davranışlar ................................. 100 Öğrencilerin Sınıf Kurallarına Uyması İçin Gerekenler ............................... 101 Kuralların Pekiştirilmesi ve Öğrenci Davranışına Etkisi .............................. 103 Kuralların Öğrenciler Tarafından Kabul Edilmesi ........................................ 103 Sınıf Kuralları ve Demokrasi ....................................................................... 104 Sınıf Kurallarında Bütünlük ......................................................................... 104 Sınıf Kurallarının Etkili Uygulanması .......................................................... 105 Sınıf Kurallarının Değerlendirilmesi ............................................................ 106 Öğrenciler Arası Sosyal İlişkilerin Geliştirilmesi .......................................... 108 Sınıfta Takım Çalışmasının Oluşturulması ................................................. 109 Bölümün Özeti ............................................................................................ 110 Değerlendirme Soruları ............................................................................... 112

7. BÖLÜM SINIFTA ÖĞRENCİLERİN MOTİVASYONU

(ss. 115 – 134) Motivasyon Kavramı ................................................................................... 116 Hazcılık .................................................................................................. 116 İçgüdü ve Bilinç Altı ............................................................................... 117 Dürtü ve Pekiştireç ................................................................................. 118 İçerik Teorileri ............................................................................................. 118 Maslow’un İhtiyaçlar Hiyerarşisi Teorisi ................................................. 118 Alderfer’in ERG Teorisi .......................................................................... 119 Herzberg’in İki Faktör Teorisi ................................................................. 120 McClelland’ın Öğrenilmiş İhtiyaçlar Teorisi ............................................ 121 Süreç Teorileri ............................................................................................ 122 Vroom’un Beklenti Teorisi ...................................................................... 122 Adam’ın Eşitlik veya Adillik Teorisi ........................................................ 123 Locke’nin Hedef Belirleme Teorisi ......................................................... 124 Öğretimde Motivasyon ................................................................................ 124 Dışsal ve İçsel Motivasyon .................................................................... 125 Bölümün Özeti ............................................................................................ 130 Değerlendirme Soruları ............................................................................... 132

x

8. BÖLÜM SINIFTA İLETİŞİM SÜRECİ

(ss. 135 – 148) İletişim Türleri ............................................................................................. 136 İletişim Öğeleri ............................................................................................ 137 Sınıfta İletişim ............................................................................................. 138 İletişim Engelleri .......................................................................................... 140 Teknik Engeller ...................................................................................... 140 Dil Güçlükleri .......................................................................................... 141 Psikolojik Engeller .................................................................................. 141 Örgütsel Engeller ................................................................................... 141 Sınıfta İletişim Engelleri .............................................................................. 141 Grup Etkileşimi ............................................................................................ 142 Sınıfta Grup Etkileşimi ................................................................................ 142 Öğretmen-Öğrenci Etkileşimi ................................................................. 143 Öğrenci-Öğrenci Etkileşimi .................................................................... 144 Bölümün Özeti ............................................................................................ 146 Değerlendirme Soruları ............................................................................... 147

9. BÖLÜM SINIFTA ÖĞRENME ZAMANININ YÖNETİMİ

(ss. 149 – 166) Zaman Kavramı ..................................................................................... 150 Zaman Yönetimi ..................................................................................... 151 Zaman Yönetimine İlişkin Tanımlar ....................................................... 152 Zamanı Etkili Yönetme Yolları ............................................................... 156 Sınıfta Zamanın Yönetimi ...................................................................... 157 Zamanla Yarışan Öğretmen ve Öğrenciler ............................................ 158 Sınıfta Zaman Yönetiminde Öncelikler .................................................. 159 Sınıfta Zaman Kazandırıcı Yollar ........................................................... 161 Sınıfta Zaman Hırsızları ......................................................................... 162 Etkili Okullarda Zaman Kullanımı ........................................................... 162 Bölümün Özeti ............................................................................................ 163 Değerlendirme Soruları ............................................................................... 164

10. BÖLÜM SINIFTA ÖĞRENME-ÖĞRETME SÜRECİNİN YÖNETİMİ

(ss. 167 – 186) Öğrenme Sürecinde Öğretmenin Sorumluluğu ........................................... 168 Öğrenme-Öğretme Sürecinin Aşamaları .................................................... 169 Öğretimin Planlanması .......................................................................... 170

xi

Öğretimi Uygulama ................................................................................ 173 Öğretimin Değerlendirilmesi .................................................................. 175 Sınıfta Etkili Öğrenme-Öğretme Ortamının Oluşturulması ......................... 176 Öğrenme-Öğretme Sürecine İlişkin Yeni Yaklaşımlar ................................ 179 İşbirliğine Dayalı Öğrenme .................................................................... 180 Bireyselleştirilmiş Öğrenme ................................................................... 181 Yapılandırmacı Öğrenme ....................................................................... 181 Çoklu Zekâ Teorisi ................................................................................. 183 Kuantum Öğrenme ................................................................................ 185 Medya Okur Yazarlığı ............................................................................ 187 Bölümün Özeti ............................................................................................ 188 Kaynaklar .................................................................................................... 189 Değerlendirme Soruları ............................................................................... 190

11. BÖLÜM

SINIFTA SORUNLU VE ÖZEL ÖĞRENCİLERİN YÖNETİMİ (ss. 187 – 208)

Okul Başarısızlığı Olan Çocuklar ................................................................ 195 Okul Başarısızlığının Nedenleri ............................................................. 195 Başarısız Öğrencilerin Kişisel Özellikleri ............................................... 196 Okul Başarısızlığıyla Başa Çıkma Yolları .............................................. 197 Dikkat Eksikliği ve Hiperaktif Olan Çocuklar ............................................... 197 Hiperaktivite ve Dikkat Eksikliğinin Ortaya Çıkma Nedenleri ................. 198 Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu Olan Çocukların Özellikleri ............................................................................. 198 Sınıfta Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu Olan Öğrencilerin

Yönetimi ................................................................................................. 200 Özel Öğrenme Güçlüğü Olan Çocuklar ...................................................... 200 Özel Öğrenme Güçlüğü Probleminin Ortaya Çıkma Nedenleri ............. 201 Özel Öğrenme Güçlüğü Olan Çocukların Özellikleri .............................. 201 Sınıfta Öğrenme Güçlüğü Çeken Öğrencilerin Yönetimi ....................... 202 İşitme Yetersizliği Olan Çocuklar ................................................................ 202 İşitme Yetersizliğinin Nedenleri .............................................................. 203 İşitme Yetersizliği Olan Öğrencilerin Özellikleri ..................................... 203 Sınıfta İşitme Yetersizliği Olan Öğrencilerin Yönetilmesi ....................... 203 Görme Yetersizliği Olan Çocuklar ............................................................... 204 Görme Yetersizliğinin Nedenleri ............................................................ 204 Görme Yetersizliği Olan Bireylerin Özellikleri ........................................ 205 Sınıfta Görme Yetersizliği Olan Öğrencilerin Yönetimi .......................... 205 Uyum ve Davranış Bozukluğu Olan Çocuklar ............................................. 205 Uyum ve Davranış Bozukluğunun Nedenleri ......................................... 206 Uyum ve Davranış Bozukluğu Olan Çocukların Özellikleri ................... 206 Sınıfta Uyum Bozukluğu Olan Çocukların Yönetimi .............................. 207 Üstün Nitelikli Olan Çocuklar ...................................................................... 208 Üstün Yetenekli Öğrencilerin Özellikleri ................................................. 208

xii

Sınıftaki Üstün Yeteneklilerin Yönetimi .................................................. 209 Bölümün Özeti ............................................................................................ 210 Değerlendirme Soruları ............................................................................... 212

12. BÖLÜM

ÖĞRETMEN-VELİ GÖRÜŞMELERİNİN YÖNETİMİ (ss. 209 – 226)

Okul ve Çevre İlişkileri ................................................................................ 216 Okul-Çevre İlişkilerinin Yasal Dayanağı ................................................. 216 Okul-Aile İşbirliği ......................................................................................... 217 Okul-Aile İşbirliğinde Aileye Düşen Sorumluluklar ...................................... 218 Okul-Aile İşbirliğinin Yararları ................................................................ 219 Okul-Aile İşbirliğinde Uyulacak İlkeler .................................................... 220 Okul-Aile İşbirliğini Geliştirme ................................................................ 220 Ailenin Okul ve Eğitime Katılımını Sağlama ............................................... 221 Velilerle İletişim Kurma Yolları .................................................................... 221 Bölümün Özeti ............................................................................................ 227 Değerlendirme Soruları ............................................................................... 229

13. BÖLÜM SINIFTA BİR LİDER OLARAK ÖĞRETMEN

(ss. 227 – 242)

Liderlik Kavramı .......................................................................................... 236 Eğitimde Liderlik .................................................................................... 237 Öğretmenin Rolleri ...................................................................................... 239 Yönetici Olarak Öğretmen ..................................................................... 239 Arabulucu Olarak Öğretmen .................................................................. 239 Lider Olarak Öğretmen .......................................................................... 239 Öğretmenin Liderliği .................................................................................... 240 Gruba Güven Vermek ............................................................................ 240 Vizyon Geliştirmek ................................................................................. 240 Soğukkanlı Olmak .................................................................................. 241 Risk Almak ............................................................................................. 241 Uzman Olmak ........................................................................................ 241 Farklılıklara Önem Vermek .................................................................... 241 Basitleştirmek ........................................................................................ 242 Öğretmen Liderliği Beceri Alanları .............................................................. 243 Grup Liderliği Becerileri ......................................................................... 243 Kişisel Beceriler ..................................................................................... 243 Problem Çözme Becerileri ..................................................................... 243 Öğretmen Liderliğinin Diğer Yönleri ....................................................... 244 Bölümün Özeti ............................................................................................ 245 Değerlendirme Soruları ............................................................................... 247 Kaynaklar ................................................................................................... 249

xiii

TABLOLAR LİSTESİ Tablo 7.1: Dışsal ve İçsel Motivasyon Arttırmaya Yönelik Etkinlikler .......... 126 Tablo 7.2: Motivasyona Duyulan İhtiyacın Temelleri .................................. 127

ŞEKİLLER LİSTESİ Şekil 1.1: Okul Yönetimine İlişkin Paradigmalar ve Yaklaşımlar .................... 9 Şekil 3.1: Sosyal Sistem Olarak Sınıf ........................................................... 47 Şekil 3.2: Sınıfa Ekolojik Bir Bakış ................................................................ 49 Şekil 8.1: İletişim Süreci .............................................................................. 138 Şekil 8.2: Eğitimde İletişim Süreci ............................................................... 139 Şekil 8.3: Sınıf İçinde Öğretmen-Öğrenci Etkileşimi ................................... 144 Şekil 9.1: Temel İnsan İhtiyaçları Arasındaki İlişki ve Sonuçları ................. 154 Şekil 10.1: Örnek Ders Planı ...................................................................... 172

1. BÖLÜM

SINIF YÖNETİMİNİN TEMELLERİ

Selahattin TURAN

Bursa Uludağ Üniversitesi

Bölümün Amacı Bu bölümün amacı; insan ve insan doğası ile ilgili bazı bakış açılarının sınıf yönetimi ve uygulamalarını nasıl etkileyebileceğini ana çizgileriyle açıklamak ve öğretmen veya öğretmen adaylarının sınıf yönetimine ilişkin bazı temel ilkeler geliştirebilmelerine yardımcı olmaktır.

Öğrenme Hedefleri Sınıf yönetimi kavramını tanımlayabilme, İnsan doğasına ilişkin bazı temel yaklaşımları

anlayabilme, Sınıf yönetiminin teorik temellerini kavrayabilme, Sınıf yönetimiyle ilgili sorunları tanımlayabilme, Sınıf yönetimine ilişkin bakış açılarını çözümleyebilme.

Sınıf Yönetimi 2

Sınıf Yönetimi Sınıf, öğretmen ve öğrencilerin zamanlarının büyük bir kısmını

geçirdikleri, bir yaşama ve öğrenme alanıdır. Okul yöneticileri, öğretmen ve öğrenciler okul zamanının büyük bir kısmını okul ve sınıf diye adlandırılan bir mekânda geçirirler. Bir mekân ve alan olarak sınıf ne anlama gelmektedir? Bu soru üzerinde durulması ve bu konuda öğretmenin öğrencilerle bir uzlaşıya varması gerekiyor. Kavramsal açıdan sınıf; açık bir yer, bir meydan, ortalık veya avlu anlamına gelir. Sınıf sınırlarının belirlenmesi zor olmasına rağmen bütün öğrencilerin sınıfın ne olduğuna dair ortak bir bakış açıları vardır. Bu açıdan sınıf yönetimi, anlamı ortak hale getirme ve bir anlam oluşturma sürecidir. Bu sürecin niteliği öğretmenin sahip olduğu iletişim ve zaman yönetimi becerileriyle yakından ilişkilidir. Bu sebeple, sınıf yönetiminin temelini iletişim ve etkili zaman yönetimi oluşturur.

Sınıf yönetiminin temel amacı; sınıf içi öğrenmelerin iyileştirilmesi ve öğrenci yaşantılarının keyifli hale getirilmesidir. Sınıftaki yaşamın niteliği hiç kuşkusuz birçok değişken tarafından belirlenmekte veya etkilenmektedir. Geleneksel olarak sınıf yönetimi denince, öğretmenin sınıfı kontrol etmesi ve sınıfta disiplini sağlaması anlaşılır. Bu stratejiyi birçok öğretmen tercih eder ve sınıf yönetiminde kullanır. Bu anlamda sınıf yönetimi, öğretmenin sınıf üzerinde egemenlik kurmasından başka bir şey değildir. Öğretmenler tarafından tercih edilen bu kolay yöntem, sınıf içi öğrenmelerin iyileştirilmesi ve öğrenci yaşantılarının keyifli hale getirilmesine pek katkı sağlamaz. Aksine, bu strateji, öğrencilerin öğrenme keyiflerini bozar. Böyle bir yaklaşımda öğretmenin en büyük kaygısı, sınıf üzerindeki kontrolü kaybetmektir. Bu anlayış, geçen yüzyılın başlarında geliştirilen ve insan davranışının dışardan kontrolünü öngören yaklaşımlara dayanmaktadır. Daha sonraları gelişen ve insan ilişkileri merkezli yaklaşımlar, insanı merkeze alarak grup içi kontrol anlayışını öne çıkarmıştır. Bu akımı da yönetimde insan merkezli başka yaklaşım ve teoriler izlemiştir.

Okullarda insan davranışı üzerine çalışanlar, insan doğasına ilişkin varsayımları iki boyutta toplamış; bunları X teorisi ve Y teorisi olarak adlandırmıştır. Sınıf yönetimi açısından yorumlandığında X teorisi, öğrencinin doğasına ilişkin kötümser bakış açısını yansıtmakta olup daha çok dıştan kontrol üzerinde yoğunlaşır. Y teorisi ise, öğrencinin doğasına ilişkin iyimser bakış açısını yansıtmakta olup içsel kontrol mekanizmalarına önem verir. Y teorisine göre öğretmene düşen,

Sınıf Yönetiminin Temelleri 3

öğrenciyi kontrol etmekten çok kendi kendini kontrol etmesini öğrenmesini sağlamak; kendi kendine öğrenmeye ilişkin engelleri ortadan kaldırmak, öğrenmeye uygun koşullar hazırlamaktır. Y teorisi açısından yaklaşıldığında ise öğrencinin öğrenmeye ihtiyaç duyması, kendi kendini motive ve kontrol etmesi beklenir. Bu klasik bakış açısı, bir insan olarak öğrenci ve sınıf yönetimi açısından büyük önem arz eder. Başarılı sınıf yönetimi uygulamalarında öğretmenin iyi bir iletişimci ve insan uzmanı olduğunu görüyoruz. İyi öğretmen, bir insan olarak öğrencilerini tanıyarak işe başlamalıdır. Bu etkili sınıf yönetiminin başlangıcını oluşturur. İnsanı tanımak kolay bir iş değildir. Bu konuda temel insani ve iletişim becerilerine sahip olmak kaçınılmazdır. Öğretmeninin bütün mesleki yaşamı boyunca üzerinde çalıştığı öznenin insan olduğu gerçeğini hiçbir zaman unutmaması gerekir. Her çocuğun veya öğrencinin kendine özgü biricik olduğu düşünülürse, sınıf denen dinamik bir ortam veya yapıyı yönetmenin ne denli zor olduğu düşünülebilir. Birçok öğretmen bu gerçeği göz ardı ederek sınıfı otorite kurarak, yönetmeye meyillidir. Bu meyil, öğretmenin etkili sınıf yönetimi becerilerinden yoksun olduğunun bir göstergesidir.

Sınıf yönetimi ve sınıfta öğrenci davranışının kontrol edilmesiyle ilgili bazı yaklaşım ve teoriler geliştirilmiştir. Burada bunların ayrıntısına girilmemiştir. Biraz önce de ifade edildiği gibi sınıf, öğrencilerin birlikte oldukları, bireysel ya da grupla öğrenme yaşantılarının gerçekleştiği bir yaşama ve öğrenme yeridir. Sınıftaki her öğrenci, eşsiz, kendine özgü ve biriciktir. Ancak sınıfta uzun süreli birlikteliğe, etkileşime ve sosyalleşme sürecine bağlı olarak öğrencilerin ortak bir sınıf atmosferi ve kültürü geliştirmeleri beklenir. Böylelikle öğrencilerin ortak alışkanlıklar kazanmaları söz konusu olabilir. Her öğrencinin farklılığına bağlı olarak sınıf yönetimi, sınıfın bir orkestra gibi yönetilmesini zorunlu kılar. Öğretmen burada sahip olduğu etkili iletişim becerilerini işe koşmalıdır. İletişim becerileri zayıf bir öğretmenin sınıfı etkin ve etkili yönetmesi mümkün gözükmemektedir. Sınıf yönetimi, bir başka açıdan, öğrencilerin öğrenme ve iletişim becerilerinin iyileştirilmesi ile ilgilidir. Bu ilke, öğretmenin sınıf yönetimine ilişkin bakış açısının temelini oluşturması gerekir.

Sınıf yönetimi, sınıf içi etkinlikleri öğrenme odaklı olarak etkili bir biçimde düzenleyip sürdürme ve öğrenci davranışlarına rehberlik etme sürecidir. Başka bir ifade ile sınıf yönetimi, sınıfta pozitif bir öğrenme iklimi oluşturma, öğrencilerin kendilerini özgürce ifade edebilmelerine ve potansiyellerini ortaya koyabilmelerine fırsat sağlama sürecidir. Eğitim, bir bilgilenme süreci olmaktan çok bir karakter oluşumu sürecidir. Bu açıdan sınıf yönetimine bakıldığında sınıf içi dinamik ve etkileşimin ne kadar karmaşık olduğu bilinmelidir. Aileden sonra çocuğun birçok

Sınıf Yönetimi 4

yönlerden özellikle karakterin şekillendiği en önemli yer sınıftır. Öğretmen, sınıfın bu önemli rolü konusunda kendi iç dünyasında ve vicdanında bir hesap yapmalıdır. Öğretmen, derse beş dakika geç girmenin, dersten beş dakika önce çıkmanın, öğrenci talep ve beklentilerinin göz ardı etmenin öğrencilere ne denli zarar verdiği hususunda aşırı hassas davranmalıdır.

Sınıf yönetiminin, sınıf içi süreçlerle ilgili olarak öğrencilerin akademik başarısı, öğretmen yeterlilikleri, öğretmen ve öğrenci davranışını etkileyen sınıf içi değişkenlerle doğrudan ilişkilidir. Bu şu anlama gelmektedir: Olumlu bir sınıf ve öğrenme ikliminin oluşturulmasında birçok değişken rol oynar. Bunlar arasında öğretmen ve öğrencilerin geçmiş yaşantıları, sosyal çevre, aile ortamı, eğitim politikaları, eğitim programları, öğrenme-öğretme sürecinde kullanılan yöntem ve teknikler, öğrenci ve öğretmenlerin güdü, istek düzeyleri gibi bir dizi etmenden söz edilebilir. Her öğrenci derse veya sınıfa öğrenme heyecan ve motivasyonu ile gelir. Öğrencilerin bu öğrenme heyecanını öğretmen ve diğer yetişkinler yok eder, bozar. Öğretme heyecanını kaybetmiş bir öğretmen ve öğrenme heyecanını kaybetmiş bir öğrencinin olduğu sınıfta nitelikli öğrenme ve sınıf içi yaşantıdan söz etmemiz mümkün değildir.

Olumlu bir sınıf ikliminin oluşturulmasında rol oynayan en önemli öğe, kuşkusuz öğretmenin insani ve mesleki yönden sahip olduğu özelliklerdir. Öğretmenlik mesleğinin gerektirdiği nitelikleri taşımayan bir öğretmenin etkili sınıf yönetimi davranışları göstermesi beklenemez. Öğretmen, konu alanı ve mesleğiyle ilgili gerekli yeterliliğe sahip olduğuna önce kendisi inanmalıdır. Öğretmenin kendisi hakkında sahip olduğu yeterlilik duygusuyla sınıf içi süreçlere ilişkin olarak sahip olduğu bilgi ve becerilerin hatta tutumların, öğrencilerin sınıf içi öğrenmelerinin başarısında en önemli etmen olduğu söylenebilir. Öğretmen, her öğrencinin öğrenebileceğine, her öğrencinin kendine özgü farklı öğrenme süreci ve derecesi olduğuna inanmalıdır. Sınıf içi öğrenme dinamiğini destekleyen en önemli husus; sınıf içi öğrenmelerin bir süreç olduğu ve her zaman öğrenci öğrenmelerinin iyiye doğru iyileştirilmesine ilişkin stratejilerin varlığıdır. Sınıf içi öğrenmelerin iyileştirilebileceğine dair stratejisi olmayan öğretmenlerin sınıf yönetiminde başarısız olacağı hatırdan çıkarılmaması gereken önemli bir husustur.

Sınıf yönetimi, okulun içinde yer aldığı bağlamdan ve okul yönetiminden ayrı düşünülemez. Eğitim politikaları, hukuki düzenlemeler, sosyal yapıdaki değişmeler, okul toplumunu oluşturan üyelerin beklentileri ve öğrencinin aile yapısı okul ve sınıf yönetimini etkiler. Bireyin sosyalleşmesinde rol oynayan aile, okul, arkadaş grupları ve kitle

Sınıf Yönetiminin Temelleri 5

iletişim araçlarıyla bireyin içinde bulunduğu koşullar, onun sınıf içi ve sınıf dışı davranışlarını etkiler. Farklı sosyal tabaka ve çevrelerden gelen öğrenciler, söz konusu çevreden edindikleri bütün özellikleri sınıfa taşır. Sınıfta edindikleri beceri ve davranışları da çevrelerine taşırlar. Farklı sosyal çevrelerden gelen bireyler için önceden belirlenmiş ortak sınıf kuralları oluşturmak hem zor hem de önem taşır. Bu bağlamda her öğretmenin, içinde yaşadığı toplumu tanıması, eğitim ve davranış bilimlerinin temel kavramlarını bilmesi, sınıf yönetiminin etkililiği bakımından önemlidir. Çağcıl öğretmen, kendini çok yönlü yetiştirmek zorundadır. Çünkü yeni nesil eskiye göre daha hızlı değişmekte sahip olduğu değer ve becerilerde ise sürekli bir değişim yaşanmaktadır. Örneğin yeni nesil bir öncekine göre daha görsel ve dijital öğrenmeyi merkezlidir. Bu ve benzeri değişimleri göz önüne alarak şunu diyebiliriz: Her öğretmen sınıf yönetimi stratejilerini her yıl gözden geçirmeli, her zaman öğrenci talep ve beklentilerini sınıf yönetimi stratejilerinin merkezine koymalıdır.

Etkili bir sınıf yönetimi için öğretmenlerin içinde yaşadıkları topluma yön veren siyasi, sosyal, ekonomik ve kültürel değişkenleri çözümleyebilen entelektüel bir kişilik örüntüsüne sahip olması gerekir. Kendini ve içinde yaşadığı toplum ve dünyayı tanıma çabası göstermeyen bir öğretmenin karmaşık bir varlık olan çocuğu tanıması, sınıfı etkin bir biçimde yönetmesi mümkün değildir. Bu bağlamda öğretmen ve okul yöneticilerine düşen en önemli görev öğrencilerin öğrenme heyecanlarını yok etmemektir. Öğretmenin kendisinin de öğretme ve yaşama heyecanını kaybetmemesi gerekir. İstanbul Lisesi’nin kurucusu okul müdürü ve öğretmen Mehmet Nadir (1856-1927) ‘Terbiye ve Talimi Etfal’ adlı eserinde; ‘okumayı bırakan ve öğrenme heyecanını kaybeden bir öğretmeninin mesleğini bırakması’ gerektiğini söyler.

Okul ve Sınıf Yönetiminin Teorik Temelleri

Okul, herkes için bir yaşama ve öğrenme yeri olup eğitim etkinliklerinin merkezinde ise insan vardır. İnsan, farklı felsefi açılardan, değişik şekillerde tanımlanmasına karşılık akıl ve duygu sahibi, doğanın hizmetine sunulduğu üstün ve onurlu bir varlıktır. İnsan üzerine çok söz söylenmesine rağmen henüz son söz söylenmemiştir. Öğretmenin her şeyden önce öğrencisini tanıyarak işe başlaması gerektiğini daha önce söylemiştik. Öğretmenin her bir öğrencisini tanıması ve onun anlam dünyasını çözümleyerek işe başlaması kolay bir iş değildir. Bu yüzden öğretmenlik, bir insanı anlama sanatıdır ve bu yönüyle diğer mesleklerden ayrılır. Siyaset bilim açısından insan, güce sığınma ve