Strona główna  >  Komunikacja alternatywna

Edukacja dzieci z autyzmem z wykorzystaniem metody Wspomaganej Komunikacji

Nauczanie dzieci w dużym stopniu oparte jest na przekazie słownym (w formie pisanej lub mówionej). Stąd rozumienie języka oraz komunikowanie sięz drugą osobą są często uważane za kluczowe umiejętności niezbędne do tego, aby możliwa była efektywna edukacja. Nie wszystkie dzieci autystycznemówią i nie zawsze ich mowa pełni funkcje komunikacyjne. Stąd konieczne jest wypracowywanie alternatywnych form porozumiewania się, które mogąbyć wykorzystywane m.in. właśnie w procesie ich edukacji. Jedną z takich form jest metoda Wspomaganej Komunikacji. Pomimo pozornej prostoty, jejstosowanie wymaga przestrzegania wielu zasad. Odpowiednio wprowadzana może sta ć się dla osób autystycznych skutecznym sposobemporozumiewania się z otoczeniem. Stwarza im też możliwość aktywnego uczenia się. W referacie zostaną zaprezentowane podstawowe założenia,zasady stosowania oraz możliwości wykorzystania metody Wspomaganej Komunikacji w procesie edukacji dzieci z autyzmem.

WprowadzenieMetoda Wspomaganej Komunikacji, czy tez Ułatwionej Komunikacji (z ang. Facilitaded Communication) jest od lat wykorzystywana w terapii dziecii dorosłych osób z autyzmem. Od momentu jej pojawienia się na początku lat osiemdziesiątych ubiegłego wieku, budzi wiele kontrowersji. Dotyczą onestopnia samodzielności wypowiadania się osoby wspomaganej. Pozorna prostota tej metody powodowała (i powoduje nadal) poczucie, że może być onastosowana praktycznie przez każdą chętna osobę (rodzica, terapeutę) w stosunku do każdego niemówiącego dziecka. W opracowaniu tym spróbujęodnieść się do różnych mitów i przekonań, które przez lata nagromadziły się wokół metody UK. Swoje rozważania będę odnosiły do dzieci i dorosłychosób z autyzmem, choć niektóre z nich równie dobrze mogłyby dotyczyć pracy z dziećmi z innymi problemami rozwojowymi.

Zaburzenia komunikacji w autyzmieAutyzm dziecięcy jest ca łościowym zaburzeniem rozwoju. Dotyka wszystkich obszarów funkcjonowania dziecka. Jednym z najbardziej znaczącychproblemów obserwowanych u tej grupy dzieci są deficyty w zakresie komunikowania się z otoczeniem. Deficyty te są jakościowe i wedługMiędzynarodowej Klasyfikacji Zaburzeń Psychicznych i Zaburzeń Zachowania ICD‐10 powinny przejawiać się przynajmniej w jednym z następującychobszarów:

1. opóźnienie lub zupełny bark rozwoju mówionego języka, które nie wiążą się z próba kompensowania za pomocą gestów lub mimiki jako alternatywnego sposobu porozumiewania się;

2. względny niedostatek inicjatywy i wytrwałości w podejmowaniu wymiany konwersacyjnej (na jakimkolwiek występującym poziomie umiejętności językowych), w której zachodzą zwrotne reakcje na komunikaty innej osoby;

3. stereotypowe i powtarzające się, idiosynkratyczne wykorzystanie słów i wyrażeń; 4. brak spontanicznej różnorodności zabawy w udawanie („na niby”) lub zabawy naśladującej role społeczne.

Problemy komunikowania się dzieci autystycznych nie dotyczą tylko porozumiewania się z rodzicami, czy terapeutami. Mają ogromny wpływ namożliwość prowadzenia z nimi edukacji. W konsekwencji ograniczają autystom szansę na choćby częściowo samodzielne się dorosłe życie. W oczywistysposób wpływają na kształtowanie się ich poczucia tożsamości oraz relacji z otoczeniem.

Analiza doniesień z literatury, jak również moje dwunastoletnie doświadczenie w pracy z dziećmi autystycznymi wskazują, że wypracowaniekomunikowania się autysty z otoczeniem jest ogromnym krokiem na drodze wychodzenia z choroby i umożliwia bardziej efektywne prowadzenie terapii.Sami rodzice kładą duży nacisk na mowę dziecka. Niektórzy z nich uważają, że jeśli dziecko zacznie mówić to znikną wszystkie pozostałe problemy.Tymczasem w praktyce tylko część dzieci z autyzmem zaczyna mówić, a spośród nich tylko niewielka część posługuje się mową do komunikowania sięz innymi osobami. U mówiących dzieci z autyzmem często obserwujemy echolalie, problemy z prawidłowym nazywaniem, doborem słów, składnią itp.Ich wypowiedzi są mało rozbudowane, czasem są to po prostu pojedyncze słowa. W tej sytuacji wydaje się więc, że metoda Wspomaganej Komunikacjimoże stanowić rozwiązanie niektórych z tych problemów.

O czym należy pamiętać rozpoczynając z autystą pracę metodą Wspomaganej Komunikacji?

l Metoda UK nie jest metodą terapii autyzmu, umożliwia jedynie wyeliminowanie lub zmniejszenie problemów w komunikowaniu się autysty z otoczeniem.

l Przed rozpoczęciem pracy tą metodą konieczne jest podjęcie próby uruchomienia innych alternatywnych sposobów porozumiewania się, w szczególności gestów. Chodzi o to, aby nie ograniczać możliwości komunikowania się autysty z otoczeniem jedynie do metody UK. Wszystkie alternatywne sposoby porozumiewania się zwiększają bowiem możliwości dziecka, pozwalają na pełniejszy kontakt i relacje z otoczeniem.

l Aby wprowadzenie do pracy z dzieckiem lub dorosłą osobą z autyzmem metody Wspomaganej Komunikacji zakończyło się sukcesem, konieczne jest zapewnienie mu poczucia bezpieczeństwa, okazanie zaufania. Niezbędne jest także istnienie u autysty motywacji do kontaktu.

l Osoby autystyczne mają problemy z wykonywaniem celowych ruchów. Potwierdzają to liczne badania prowadzone na świecie. W efekcie osoba autystyczna może rozumieć polecenie, chcieć je wykonać, ale samo działanie może być zablokowane. Problemy mogą dotyczyć rozpoczęcia ruchu, przerywania („zamrożenia”) wykonywania czynności, zakończenia podjętego działania. Dotyk może pomóc osobie autystycznej rozpocząć lub kontynuować świadome wykonywanie ruchu. Dlatego tak ważna jest w przypadku metody UK ocena stopnia i rodzaju wspomagania, którego potrzebuje autysta.

l Istotne jest także uświadomienie sobie, że prawdopodobnie nasza dotychczasowa wiedza o dziecku jest niepełna. Ze względu na obserwowane w autyzmie liczne stereotypie, problemy z odbiorem i integracją bodźców sensorycznych, rozumieniem i uzewnętrznianiem emocji, problemy w porozumiewaniu się z otoczeniem itd., dziecko autystyczne najczęściej nie jest w stanie w pełni ujawnić posiadanej przez siebie wiedzy i umiejętności. Stąd często dzieci z autyzmem oceniane są przez otoczenie jako upośledzone. W chwili, gdy autysta zacznie się z nami porozumiewać metodą UK może się okazać, że jego rozumienie sytuacji, samoświadomość, wiadomości są większe niż przypuszczaliśmy. Dla wielu rodziców i terapeutów uświadomienie sobie, że dziecko ma znacznie większe możliwości niż przypuszczali, jest niezwykle trudne, bo powoduje konieczność dokonania przewartościowań, zmiany dotychczasowego stosunku do dziecka, metod postępowania, a często także poradzenia sobie z poczuciem winy, że nie docenili oni dziecka.

l W pracy metodą UK trzeba zawsze pamiętać o przestrzeganiu pewnych zasad i reguł, niezależnie od stopnia zaawansowania posługiwania się tą metodą. Pozwoli to na uniknięcie wielu błędów. Wyeliminuje rozczarowania. W niektórych sytuacjach pozwoli na zwolnienie tempa pracy, danie wystarczającej ilości czasu autyście na pokonywanie kolejnych etapów na drodze do samodzielnego komunikowania się.

l Pracy metodą UK nie można traktować jako posłannictwa. Nie każdy rodzic, terapeuta może z niej korzystać. Nie każde dziecko jest w stanie skorzystać z takiej metody wspomagania w komunikowaniu się. Każde dziecko posługujące się metodą UK może osiągnąć inny poziom samodzielności w porozumiewaniu się. Nie można oczekiwać, że każda osoba autystyczna zacznie pisać zupełnie samodzielnie, ale należy do tego dążyć.

l Praca z osobą autystyczną metodą UK wiąże się nierozerwalnie z nawiązaniem z nią bardzo bliskiej relacji emocjonalnej. Jest to relacja porównywalna z tą, jaka tworzy się pomiędzy terapeutą a jego pacjentem w procesie psychoterapii. Biorąc pod uwagę fakt, że większość osób wspomagających nie ma doświadczenia w prowadzeniu psychoterapii, stwarza to niebezpieczeństwo nadużyć zarówno ze strony osoby wspomagającej, jak i samego autysty. Dlatego niezmiernie ważne jest jak najszybsze wprowadzanie do pracy z autystą kolejnych osób posługujących się metodą Wspomaganej Komunikacji, aby rozluźnić zbyt silną relację oraz zapewnienie sobie superwizji swojej pracy.

Formy pracyMetoda Wspomaganej Komunikacji może być prowadzona z wykorzystaniem obrazków, zdjęć, piktogramów, tablicy literowej, maszyny do pisania,komunikatora typu palmtop, komputera. To jaki rodzaj materiału wybierzemy zależy od wieku i możliwości dziecka, od miejsca i warunków w jakichpracujemy. Czasem ze względów finansowych, a także ze względu na łatwość noszenia przy sobie, można korzystać z tablicy literowej. Jest onaszczególnie przydatna w tych wszystkich sytuacjach, kiedy jesteśmy z dzieckiem poza domem, czy szkołą. Możemy jej używać w sklepie, na spacerze.Jej podstawową wadą jest jednak brak zapisu rozmowy. Jest to ważne ponieważ wielu autystów nie lubi korzystać z tablicy do UK właśnie dlatego,że nie widzi obrazu swoich słów.

Możliwość zapisywania rozmowy z osobą autystyczną jest ważna jeszcze z innych względów. Po pierwsze samemu autyście łatwiej jest wypowiadać się,jeśli może wrócić do wcześniejszego fragmentu rozmowy, zobaczyć napisane przez terapeutę, czy rodzica polecenie lub pytanie. Po drugie, w sytuacjigdy osoba autystyczna widzi co pisze, łatwiej jest się jej korygować, poprawiać błędy. Poza tym zapis rozmowy, szczególnie w formie wydruku pozwalałatwiej analizować sposób posługiwania się przez autystę językiem oraz oceniać robione przez niego postępy. Taką możliwość daje komputer, najlepiejz podłączoną drukarką. Warto zauważyć, że do pracy metoda UK nie potrzeba komputera najnowszej generacji. Wystarczy tylko, aby dało się na nimzainstalować dowolny edytor tekstów. Na marginesie chciałabym zaznaczyć, że dzieci autystyczne bardzo chętnie pracują na komputerze, a dodatkowajego zalet jest możliwość korzystania z szerokiej gamy programów multimedialnych, które mogą być wykorzystywane w pracy z dzieckiem.

Wielu rodziców i nauczycieli nie chce wprowadzać do pracy z dzieckiem tablicy literowej, czy komputera i wykorzystywać metody UK z dwóch powodów:1.dziecko mówi, choć w ograniczonym zakresie; 2. dziecko potrafi pisać ręcznie, choć jego pismo często jest niestaranne, mało czytelne. Chciałabymwyraźnie zaznaczyć, że metoda UK może być wykorzystywana w oby tych sytuacjach i ani mówienie przez dziecko, ani pisanie nie muszą wykluczać jejstosowania. Dlaczego? Otóż w przypadku wielu autystycznych dzieci, u których rozwija się mowa werbalna korzystanie z metody UK prowadzi do jejdalszego rozwoju. Prawdopodobnie jest to wynikiem zmniejszenia lęku dziecka, że nie zostanie zrozumiane przy próbie mówienia, bo wie ono,że zawsze będzie mogło napisać to co chce powiedzieć. To powoduje, że dziecko chętniej próbuje używać języka mówionego, odczuwa mniejszą presjęna poprawność artykulacji itp. Ponadto pisanie na tablicy literowej, czy komputerze uczy dziecko formułowania swoich myśli, co jest dla niego dobrymtreningiem przy pos ługiwaniu się mową werbalną. Zdarza się, że autyści, u których w mowie dominują echolalie, lub którzy mają trudnościw prowadzeniu dialogu, bardzo dobrze sobie radzą pisząc na komputerze. Ich pisemne wypowiedzi są znacznie pełniejsze, często też bardziej osobiste.Chciałabym przy tym podkreślić, że mam na myśli osoby nie tylko piszące ze wspomaganiem, ale też te, które piszą całkowicie samodzielnie. Czas,którego potrzebowały, aby przejść od pisania ze wspomaganiem do samodzielnego pisania był bardzo różny i zależał od bardzo wielu czynników.Podobnie jest w przypadku pisania ręcznego. Wprowadzenie metody UK nie oznacza zaprzestania prowadzenia z dzieckiem ćwiczeń grafomotoryki,uczenia go ręcznego pisania. Jednak wielu dzieciom daje możliwość „ładnego” pisania, co zmniejsza ich niechęć do wypowiadania się w formiepisemnej.

Technika wspomaganiaRolą osoby wspomagającej jest ułatwienie ruchu autyście poprzez podtrzymanie jego palca, dłoni, przedramienia, łokcia. Czasem wystarcza sam dotykpomagający zainicjować rozpoczęcie ruchu. Stopień wspomagania musi być dostosowany do indywidualnych potrzeb osoby z autyzmem. Przygotowującsię do pracy metodą UK należy zwrócić uwagę na:

l dominującą rękę osoby autystycznej ‐ zawsze wspomagamy rękę dominującą i przy pracy siadamy lub stajemy od strony tej ręki;

l materiał, na którym pracujemy (obrazki, tablica literowa, klawiatura komputera) musi być tak ułożony, aby autysta nie miał trudności ze wskazywaniem, to znaczy nie za nisko i nie za wysoko, w odpowiedniej odległości od dziecka; istotne jest również dobre oświetlenie;

l osoba wspomagająca powinna stać lub siedzieć w taki sposób, aby mieć pełną swobodę ruchów i nie ograniczać w żaden sposób możliwości wykonywania ruchu przez osobę z autyzmem;

l niektórzy autyści będą wymagali wspomagania jedynie w postaci lekkiego dotknięcia np. ramienia; u innych zakres wspomagania musi być znacznie większy; w przypadku dużej grupy autystów konieczne jest „oporowanie” tj. wywieranie przez osobę wspomagającą przeciwnacisku na rękę osoby piszącej; zdarza się, że takie „utrudnianie” ruchu musi być bardzo silne, ale tylko wtedy może być możliwe pisanie przez osoby z zaburzeniami tonusu mięśniowego;

l potrzebę hamowania zbyt szybkich ruchów wykonywanych przez autystę, co może pomóc w ochronieniu go przed doznaniem niepowodzenia w pisaniu np. w postaci popełnionych błędów literowych; jest to szczególnie ważne w początkowych etapach nauki posługiwania się metodą UK;

l konieczność precyzyjnego wskazywania ‐ stosowane do pracy pomoce muszą być tak dobrane, aby umożliwiały precyzyjne wskazywanie, stąd często konieczność pracy z powiększoną tablicą literową lub nakładką na klawiaturę komputera uniemożliwiającą naciskania jednocześnie dwóch liter; w przypadku korzystania z edytora tekstów wskazane jest uruchomienie odpowiedniego filtra dla osób niepełnosprawnych, który nie pozwala na pojawienie się całego ciągu liter przy zbyt długim przytrzymaniu klawisza komputera (filtry takie są dostępne np. w Windowsach 95 i późniejszych);

l każdorazowo po wskazaniu obrazka lub litery należy pomóc osobie wspomaganej cofnąć rękę do pozycji wyjściowej;

l w przypadku, gdy osoba wspomagająca pracuje z kilkoma osobami autystycznymi, musi ona uwzględniać ich indywidualne możliwości i potrzeby; oczekiwanie, że z każdym autystą można pracować w ten sam sposób jest poważnym błędem i najczęściej prowadzi do zablokowania jego możliwości komunikowania się z otoczeniem;

l konieczność wykluczenia prowadzenia ręki autysty w domniemanym przez osobę wspomagającą kierunku.

Ten ostatni punkt jest niezwykle ważny, stąd wymaga bardziej szczegółowego omówienia.

Jak wspomniałam na wstępie, kontrowersje związane z metoda Wspomaganej Komunikacji dotyczą samodzielności wypowiadania się przez osobywspomagane. W przypadku osób autystycznych częściowo wynika to z faktu, że przy bardzo dużych problemach w funkcjonowaniu społecznym, licznychstereotypiach itp. potrafią one pisać bardzo otwarcie o sobie, swojej chorobie. Jedną z najbardziej znanych osób z masywnymi zaburzeniamifunkcjonowania, która w przejmujący sposób pisała o sobie jest Birger Sellin. Podobne wątpliwości budziły teksty pisane przez 12‐letniego hinduskiegochłopca Tito. Początkowo był on wspomagany przez matkę. Jednak w wyniku bardzo ciężkiej pracy udało mu się rozpocząć samodzielne pisanie. Titopisze ręcznie. Niedawno National Autistic Society w Londynie wydało jego książkę. Aby rozwiać wątpliwości co do samodzielności jego pisania, Titoi jego matka zgodzili się wziąć udział w badaniu przeprowadzonym przez konsylium specjalistów pod kierunkiem Lorny Wing. Obserwacje i testypotwierdziły autentyczność pisanych przez chłopca tekstów oraz wskazały na jego duże możliwości intelektualne. Sama Lorna Wing po zakończonychbadaniach stwierdziła: „To jedno z najwybitniejszych dzieci jakie widziałam. Zdumiewa sprzeczność między jego typowo autystycznym zachowaniem,a kolosalnym potencjałem umysłu. Widzimy wszystkie objawy autyzmu np. obsesję na punkcie włączania i wyłączania światła, dotykania różnychrzeczy, co cechuje osobnika autystycznego. Więc można odnieść wrażenie, że Tito ma poważne problemy z przyswajaniem wiedzy. Lecz gdy widzimyjak sobie radzi z alfabetem i pisaniem oraz czytamy to co stworzył samodzielnie, jesteśmy oszołomieni jakością jego umysłu, bystrzejszego, bardziejrefleksyjnego i bardziej dojrzałego niż u każdego normalnego dziecka w tym wieku.” Myślę, że wypowiedź ta nie wymaga dodatkowego komentarza.

Jednak kontrowersje wokół metody UK nie są jedynie wynikiem rozbieżności pomiędzy obserwowanym przez otoczenie poziomem zaburzeń autysty,a jego możliwością wypowiadania się na piśmie. Równie istotne, a w pewien sposób nawet ważniejsze staje się odpowiedzenie na pytanie do jakiegostopnia osoba wspomagająca wpływa na to, co autysta pisze. Biorąc pod uwagę bardzo różny stopień wspomagania, jakiego potrzebują osobyz autyzmem, odpowiedź na to pytanie nie jest prosta. Kluczowa w tym przypadku jest samoświadomość osoby wspomagającej i konieczność stałegokontrolowania siebie w sytuacji wspomagania. Oczywiście terapeuta powinien być wyczulony na każdy, nawet najmniejszy, ruch ręki autysty, ale jednakmusi to być jego ruch. Prowadzenie ręki w domniemanym przez nas kierunku jest po prostu niedopuszczalne. Czasem taka pokusa może być silnazwłaszcza, gdy oczywista wydaje się być odpowiedź osoby autystycznej na pytanie np. „gdzie to jest”. Pisząc „na gó” autysta może mieć na myśli „nagórze, na górnej, na górnym” itd. Stąd nawet w wydawałoby się oczywistych sytuacjach należy wyczekać na dokończenie przez autystę wypowiedzi.Pokusa żeby przyspieszyć pisanie jest silna również dlatego, że niektóre osoby z autyzmem piszą niezwykle wolno.

Chciałabym przy tej okazji poruszyć jeszcze jeden niezwykle istotny problem. Pracując z dzieckiem metodą UK musimy mieć świadomość tego, do czegowłaściwie ją wykorzystujemy: do komunikowania się z dzieckiem, czy do uczenia go. Celowo rozgraniczam te dwie sytuacje, chociaż w gruncie rzeczywzajemnie się one dopełniają. Jednak trzeba pamiętać, że w przypadku komunikowania się z dzieckiem czy dorosłą osobą możemy jedynie wspomagaćwykonywanie ruchu. W sytuacji, w której chcemy nauczyć dziecko wskazywania lub rozróżniania np. kolorów, dopuszczalne jest wskazanie ręką dzieckaokreślonego przedmiotu, obrazka, czy litery. Jednak wtedy nie możemy tego nazywać komunikowaniem się z dzieckiem. Musimy być świadomi tego, corobimy. Bo jeśli np. chcemy, aby dziecko wskazało nam odpowiedni przedmiot, czy literę, które poznało wcześniej, to oczywiście nie możemywykonywać ruchu za dziecko, jedynie wspomagać go tak, jak to rozumie metoda UK. W edukacji dzieci autystycznych mogą pojawić się oba rodzajesytuacji: te, gdy dziecko uczymy np. kolorów, rozróżniania liter, dokonywania klasyfikacji, jak również te, gdy komunikujemy się z nim. Świadomośćtego z jakiego rodzaju sytuacja mamy do czynienia jest ważna dla nas, ale również dla dziecka, bo stawiamy mu wtedy inne wymagania.

Etapy wprowadzania metody UKNie sposób w tak krótkim opracowaniu przedstawić wszystkich możliwości i wariantów wprowadzania metody UK. Wszystko zależy od wieku dziecka,charakteru jego problemów, posiadanych umiejętności i dotychczasowych doświadczeń. W związku z tym poniższy opis proszę traktować jedynie jakopewną propozycję.

W pracy z małymi dziećmi zaczynamy z reguły od wypracowania gestu wskazywania. Początkowo z naszą pomocą, później samodzielnie, dzieckowskazując może dokonywać wyboru jednego z dwóch lub trzech obrazków czy przedmiotów. Warto przy tym zaznaczyć, że jeśli zaczniemy stosowaćwspomaganie wskazywania już u małych dzieci, to zwiększa się zdecydowanie szansa na ich usamodzielnienie się w tym zakresie w przyszłości. Wartoteż wcześniej wprowadzić do pracy z dzieckiem bity obrazkowe lub czytanie całowyrazowe. Pozwoli to na zwiększenie zasobu pojęć dziecka i upewninas, że słowa których używamy są dziecku znane.

W przypadku dzieci starszych, czy osób dorosłych warto się upewnić, czy znają one litery. Najbezpieczniejsze w tym wypadku wydaje się przyjęciezałożenia, że osoba, z którą chcemy pracować metodą UK zna litery. Piszę, że jest to bezpieczniejsze ponieważ pozwala nam na „otwarcie” się naosobę z autyzmem. Próby sprawdzania wiedzy i umiejętności autystów są bardzo trudne do przeprowadzenia. Często nie chcą oni ujawniać swoichumiejętności, bo obawiają się, że zostaną zlekceważeni, potraktowani jak małe dzieci. Doświadczenia osób pracujących metodą UK z nastolatkamilub dorosłymi z autyzmem wskazują, że najczęściej znają oni litery, potrafią z nich składać słowa, czasem również zdania. Sprawdzanie poziomuumiejętności operowania przez nich językiem powinno się więc odbywać stopniowo.

Jeśli dziecko, z którym pracujemy potrafi dokonywać wyboru jednego z dwóch przedmiotów, to stopniowo możemy zwiększać możliwości wyboru dojednego z kilku. Potem oczywiście przechodzimy z konkretów, na zdjęcia, obrazki, aż wreszcie podpisy. W przypadku niektórych dzieci ważne jestwprowadzenie kart ze słowami „tak” i „nie”. Umożliwiają one dziecku szybką odpowiedź na proste pytania. Dziecko może dokonywać także wyborupodpisu do obrazka.

Równolegle możemy uczyć dziecko pisania wyrazów, zaczynając od prostych, bliskich dziecku jak np. jego imię, tata, mama itd. Możliwe są tu różnewarianty pracy: pisanie ze słuchu, przepisywanie, podpisywanie obrazków, odpowiadanie na pytania do ilustracji, tekstu itp.

Ważne jest, aby dziecko miało możliwość komunikowania się z nami. Dlatego powinniśmy stwarzać sytuacje, w których poprzez swoje wypowiedziwpływa ono aktywnie na ich przebieg. Przykładowo możemy dziecko zapytać co chce pić wodę czy sok, a następnie podać dziecku to co wskażelub napisze. Podobnie może być z ubieraniem się, uczeniem się matematyki lub polskiego itd. Dla kształtowania się relacji autysty z otoczeniem ważnejest, aby mógł on decydować o sobie, wyrażać własne zdanie.

Wykorzystanie metody UK w edukacji dzieci z autyzmemMyślę, że powyższe rozważania dość dobrze obrazują, w jak szerokim zakresie metoda Wspomaganej Komunikacji może być wykorzystywana w edukacjidzieci z autyzmem. W tym miejscu spróbuję więc z jednej strony zebrać, z drugiej rozwinąć poruszone wcześniej wątki.

Wspomagana Komunikacja jest alternatywnym sposobem porozumiewania się dla niemówiących dzieci z autyzmem, lub dzieci, których mowa jestznacznie ograniczona. W przypadku zarówno mówiących, jak i niemówiących dzieci autystycznych metoda UK umożliwia pracę nad rozumieniem mowy,poszerzaniem słownika. Jednym z elementów tej pracy może być wczesne rozpoczęcie nauki czytania i pisania. Planując edukację dziecka należy wziąćpod uwagę trudności ze śledzeniem wzrokiem, zaburzenia grafomotoryki, motoryki dużej i koordynacji. W zależności od g łębokości i charakteruzaburzeń praksji powinna być podjęta decyzja o sposobie nauki pisania przez dziecko (ręcznie, na maszynie, z dodatkową nakładką na klawiaturę, zewspomaganiem).

Pojawiająca się czasem wśród rodziców i nauczycieli dzieci autystycznych obawa przed wczesnym rozpoczęciem przez nie nauki czytania i pisania,wydaje się nieuzasadniona z co najmniej dwóch powodów. Po pierwsze dzieci autystyczne potrzebują przeważnie znacznie dłuższego treningu dlaosiągnięcia poszczególnych umiejętności niż dzieci bez obciążeń rozwojowych. Stąd wcześniejsze rozpoczęcie treningu czytania i pisania zwiększa ichszansę na wyrównanie obciążeń. Po drugie ze względu na charakterystyczne dla autyzmu zaburzenia rozwoju społeczno‐emocjonalnego funkcjonowanietej grupy dzieci w szkole jest znacznie utrudnione. Opanowana wcześniej umiejętność czytania i pisania może im pomóc w początkowym etapie nauki,będąc ich mocną stroną. Dotyczy to zarówno pisania ręcznego, jak i na komputerze, bez względu na stopień wspomagania jakiego wymaga dziecko.

Podstawą funkcjonowania szkolnego jest myślenie werbalne. Odpowiedni jego poziom jest konieczny dla rozumienia wydawanych dziecku poleceń,rozwiązywania ćwiczeń i zadań tekstowych. U dzieci autystycznych myślenie werbalne jest często zaburzone. Mają one trudności z rozumieniemkontekstu sytuacji, zapamiętywaniem konotacji związanych z pojęciami. Dużą trudność stanowi także operowanie symbolem. Występujące u niektórychdzieci problemy z analizą i syntezą wzrokową lub słuchową także nie ułatwiają sytuacji. Stąd ważne jest dostosowanie sposobu przekazywania treściprogramowych do możliwości dziecka. UK może zmniejszyć te trudności pozwalając dziecku na osiągnięcie sukcesu.

Metoda Wspomaganej Komunikacji jest niezwykle przydatna w ocenia umiejętności i wiedzy dziecka z autyzmem. Tradycyjne sposoby sprawdzaniawiadomości (odpowiedzi ustne, sprawdziany pisemne) często nie mogą być zastosowane w stosunku do dzieci z autyzmem, co wynika głownie z ichproblemów z komunikowaniem się. Używanie słów, czy nawet zdań przez dziecko, nie oznacza jeszcze zdolności do komunikowania się.

Czasem korzystne jest, zwłaszcza w początkowym etapie nauki szkolnej, wprowadzenie na pewien okres do klasy na stałe pomocnika. Taką rolę możepełnić rodzic dziecka, poborowy, wolontariusz. Jego zadaniem byłoby wspomaganie autystycznego dziecka w pracy na lekcji. Mógłby on pomóc dzieckuzorganizować sobie pracę, pomagałby w koncentrowaniu się na wykonywanej czynności, tłumaczyłby trudniejsze polecenia, podawał przykłady itp.Osoba tak powinna być przeszkolona w stosowaniu metody UK tak, aby w odpowiedni sposób wspomagała dziecko przy pisaniu, odciążając w ten sposóbnauczyciela prowadzącego. W przypadkach wzrostu napięcia i frustracji dziecka pomocnik mógłby wyjść z nim z klasy. Autyście pozwoliłoby to odzyskaćspokój, a nauczycielowi nie zakłóciło szczególnie przebiegu lekcji. W miarę usamodzielniania się dziecka, wzrastania jego kompetencji, pomoc takamogłaby być wycofywana.

PodsumowanieNa zakończenie chciałabym podkreślić, że odpowiednio prowadzona praca metodą Wspomaganej Komunikacji może stać się dla dzieci i dorosłych osóbz autyzmem szansą na częściowe pokonanie przez nich swojej choroby. Jak wielkie może mieć znaczenie w ich edukacji i codziennym życiu możnapokazać na przykładzie Niemiec. W kraju tym metoda UK została oficjalnie uznana przez władze za w pełni wartościowy sposób porozumiewania sięprzez osoby autystyczne z otoczeniem. W jednej z ustaw dotyczących systemu oświaty potrzeby autystów sa traktowane na równi z potrzebami osóbo innych schorzeniach: tak jak osoba nies łysząca potrzebuje instruktora języka migowego, jak niewidomy instruktora alfabetu Braille'a, tak osobaz autyzmem potrzebuje instruktora metody UK. W niektórych landach każde dziecko rozpoczynające naukę szkolną dostaje osobę przeszkolonąw zakresie metody Wspomaganej Komunikacji. Z prowadzonych ewaluacji wynika, że w znaczący sposób zwiększyło to możliwość uczestniczenia tejgrupy dzieci w systemie edukacji oraz poprawiło efektywność nauczania.

Joanna Grochowska  

 Teksty autystów.zip (4,23 KB)       Tablica do UK.zip (2,68 KB)

Literatura polecana:

1. Affolter F. (1997). Spostrzeganie, rzeczywistość, język. Warszawa. 2. Biuletyn Klubu Ułatwionej Komunikacji nr. 1 i 2. 3. Błeszyński J. (1998). Mowa i język dzieci z autyzmem. Wybrane zagadnienia. Słupsk. 4. Młynarska M., Smereka T. (2000). Psychostymulacyjna metoda kształtowania i rozwoju mowy oraz myślenia. Warszawa. 5. Rimland B. (1991). Metoda Ułatwionej Komunikacji: problemy, zagadki i paradoksy: sześć wyzwań dla badaczy. Autism Research Review

International (polska edycja), 5. 6. Rimland B. (1992a). Metoda Ułatwionej Komunikacji (UK): Teraz złe wieści. Autism Research Review International (polska edycja), 6(1), 3. 7. Rimland B. (1992b). Uczymy dzieci czytać!. Autism Research Review International (polska edycja), 6(3), 1. 8. Rimland B. (1993a). Ułatwiona Komunikacja: światło na końcu tunelu? Autism Research Review International (polska edycja), 7(3),3. 9. Rimland B. (1993b). Aktualności UK: paradoksy i kontrowersje. Autism Research Review International (polska edycja), 7(2), 7. 

10. Rusiłowicz U., Świeża O. (2002). Metoda Ułatwionej Komunikacji (UK). W: Żyć z autyzmem. Wybrane zagadnienia dotyczące problematyki osób dorosłych z autyzmem. Kraków.

11. Wesołowska M. (2002). Pomóż mi opanować strach. Wrocław. 12. Wroniszewska M. (1993). Rozmowy z Magdą. Przytulanie nr 3. 13. Za murem milczenia. Metoda Facilitaded Communication ‐ komunikacja wspomagana w kontakcie z autystami. (1996) Tematy 2.  14. Zöller D. (1994). Gdybym mógł z wami rozmawiać. Warszawa.

Strona główna  >  Komunikacja alternatywna

             Strona główna  >  Komunikacja alternatywna

Edukacja dzieci z autyzmem z wykorzystaniem metody Wspomaganej Komunikacji

Nauczanie dzieci w dużym stopniu oparte jest na przekazie słownym (w formie pisanej lub mówionej). Stąd rozumienie języka oraz komunikowanie sięz drugą osobą są często uważane za kluczowe umiejętności niezbędne do tego, aby możliwa była efektywna edukacja. Nie wszystkie dzieci autystycznemówią i nie zawsze ich mowa pełni funkcje komunikacyjne. Stąd konieczne jest wypracowywanie alternatywnych form porozumiewania się, które mogąbyć wykorzystywane m.in. właśnie w procesie ich edukacji. Jedną z takich form jest metoda Wspomaganej Komunikacji. Pomimo pozornej prostoty, jejstosowanie wymaga przestrzegania wielu zasad. Odpowiednio wprowadzana może sta ć się dla osób autystycznych skutecznym sposobemporozumiewania się z otoczeniem. Stwarza im też możliwość aktywnego uczenia się. W referacie zostaną zaprezentowane podstawowe założenia,zasady stosowania oraz możliwości wykorzystania metody Wspomaganej Komunikacji w procesie edukacji dzieci z autyzmem.

WprowadzenieMetoda Wspomaganej Komunikacji, czy tez Ułatwionej Komunikacji (z ang. Facilitaded Communication) jest od lat wykorzystywana w terapii dziecii dorosłych osób z autyzmem. Od momentu jej pojawienia się na początku lat osiemdziesiątych ubiegłego wieku, budzi wiele kontrowersji. Dotyczą onestopnia samodzielności wypowiadania się osoby wspomaganej. Pozorna prostota tej metody powodowała (i powoduje nadal) poczucie, że może być onastosowana praktycznie przez każdą chętna osobę (rodzica, terapeutę) w stosunku do każdego niemówiącego dziecka. W opracowaniu tym spróbujęodnieść się do różnych mitów i przekonań, które przez lata nagromadziły się wokół metody UK. Swoje rozważania będę odnosiły do dzieci i dorosłychosób z autyzmem, choć niektóre z nich równie dobrze mogłyby dotyczyć pracy z dziećmi z innymi problemami rozwojowymi.

Zaburzenia komunikacji w autyzmieAutyzm dziecięcy jest ca łościowym zaburzeniem rozwoju. Dotyka wszystkich obszarów funkcjonowania dziecka. Jednym z najbardziej znaczącychproblemów obserwowanych u tej grupy dzieci są deficyty w zakresie komunikowania się z otoczeniem. Deficyty te są jakościowe i wedługMiędzynarodowej Klasyfikacji Zaburzeń Psychicznych i Zaburzeń Zachowania ICD‐10 powinny przejawiać się przynajmniej w jednym z następującychobszarów:

1. opóźnienie lub zupełny bark rozwoju mówionego języka, które nie wiążą się z próba kompensowania za pomocą gestów lub mimiki jako alternatywnego sposobu porozumiewania się;

2. względny niedostatek inicjatywy i wytrwałości w podejmowaniu wymiany konwersacyjnej (na jakimkolwiek występującym poziomie umiejętności językowych), w której zachodzą zwrotne reakcje na komunikaty innej osoby;

3. stereotypowe i powtarzające się, idiosynkratyczne wykorzystanie słów i wyrażeń; 4. brak spontanicznej różnorodności zabawy w udawanie („na niby”) lub zabawy naśladującej role społeczne.

Problemy komunikowania się dzieci autystycznych nie dotyczą tylko porozumiewania się z rodzicami, czy terapeutami. Mają ogromny wpływ namożliwość prowadzenia z nimi edukacji. W konsekwencji ograniczają autystom szansę na choćby częściowo samodzielne się dorosłe życie. W oczywistysposób wpływają na kształtowanie się ich poczucia tożsamości oraz relacji z otoczeniem.

Analiza doniesień z literatury, jak również moje dwunastoletnie doświadczenie w pracy z dziećmi autystycznymi wskazują, że wypracowaniekomunikowania się autysty z otoczeniem jest ogromnym krokiem na drodze wychodzenia z choroby i umożliwia bardziej efektywne prowadzenie terapii.Sami rodzice kładą duży nacisk na mowę dziecka. Niektórzy z nich uważają, że jeśli dziecko zacznie mówić to znikną wszystkie pozostałe problemy.Tymczasem w praktyce tylko część dzieci z autyzmem zaczyna mówić, a spośród nich tylko niewielka część posługuje się mową do komunikowania sięz innymi osobami. U mówiących dzieci z autyzmem często obserwujemy echolalie, problemy z prawidłowym nazywaniem, doborem słów, składnią itp.Ich wypowiedzi są mało rozbudowane, czasem są to po prostu pojedyncze słowa. W tej sytuacji wydaje się więc, że metoda Wspomaganej Komunikacjimoże stanowić rozwiązanie niektórych z tych problemów.

O czym należy pamiętać rozpoczynając z autystą pracę metodą Wspomaganej Komunikacji?

l Metoda UK nie jest metodą terapii autyzmu, umożliwia jedynie wyeliminowanie lub zmniejszenie problemów w komunikowaniu się autysty z otoczeniem.

l Przed rozpoczęciem pracy tą metodą konieczne jest podjęcie próby uruchomienia innych alternatywnych sposobów porozumiewania się, w szczególności gestów. Chodzi o to, aby nie ograniczać możliwości komunikowania się autysty z otoczeniem jedynie do metody UK. Wszystkie alternatywne sposoby porozumiewania się zwiększają bowiem możliwości dziecka, pozwalają na pełniejszy kontakt i relacje z otoczeniem.

l Aby wprowadzenie do pracy z dzieckiem lub dorosłą osobą z autyzmem metody Wspomaganej Komunikacji zakończyło się sukcesem, konieczne jest zapewnienie mu poczucia bezpieczeństwa, okazanie zaufania. Niezbędne jest także istnienie u autysty motywacji do kontaktu.

l Osoby autystyczne mają problemy z wykonywaniem celowych ruchów. Potwierdzają to liczne badania prowadzone na świecie. W efekcie osoba autystyczna może rozumieć polecenie, chcieć je wykonać, ale samo działanie może być zablokowane. Problemy mogą dotyczyć rozpoczęcia ruchu, przerywania („zamrożenia”) wykonywania czynności, zakończenia podjętego działania. Dotyk może pomóc osobie autystycznej rozpocząć lub kontynuować świadome wykonywanie ruchu. Dlatego tak ważna jest w przypadku metody UK ocena stopnia i rodzaju wspomagania, którego potrzebuje autysta.

l Istotne jest także uświadomienie sobie, że prawdopodobnie nasza dotychczasowa wiedza o dziecku jest niepełna. Ze względu na obserwowane w autyzmie liczne stereotypie, problemy z odbiorem i integracją bodźców sensorycznych, rozumieniem i uzewnętrznianiem emocji, problemy w porozumiewaniu się z otoczeniem itd., dziecko autystyczne najczęściej nie jest w stanie w pełni ujawnić posiadanej przez siebie wiedzy i umiejętności. Stąd często dzieci z autyzmem oceniane są przez otoczenie jako upośledzone. W chwili, gdy autysta zacznie się z nami porozumiewać metodą UK może się okazać, że jego rozumienie sytuacji, samoświadomość, wiadomości są większe niż przypuszczaliśmy. Dla wielu rodziców i terapeutów uświadomienie sobie, że dziecko ma znacznie większe możliwości niż przypuszczali, jest niezwykle trudne, bo powoduje konieczność dokonania przewartościowań, zmiany dotychczasowego stosunku do dziecka, metod postępowania, a często także poradzenia sobie z poczuciem winy, że nie docenili oni dziecka.

l W pracy metodą UK trzeba zawsze pamiętać o przestrzeganiu pewnych zasad i reguł, niezależnie od stopnia zaawansowania posługiwania się tą metodą. Pozwoli to na uniknięcie wielu błędów. Wyeliminuje rozczarowania. W niektórych sytuacjach pozwoli na zwolnienie tempa pracy, danie wystarczającej ilości czasu autyście na pokonywanie kolejnych etapów na drodze do samodzielnego komunikowania się.

l Pracy metodą UK nie można traktować jako posłannictwa. Nie każdy rodzic, terapeuta może z niej korzystać. Nie każde dziecko jest w stanie skorzystać z takiej metody wspomagania w komunikowaniu się. Każde dziecko posługujące się metodą UK może osiągnąć inny poziom samodzielności w porozumiewaniu się. Nie można oczekiwać, że każda osoba autystyczna zacznie pisać zupełnie samodzielnie, ale należy do tego dążyć.

l Praca z osobą autystyczną metodą UK wiąże się nierozerwalnie z nawiązaniem z nią bardzo bliskiej relacji emocjonalnej. Jest to relacja porównywalna z tą, jaka tworzy się pomiędzy terapeutą a jego pacjentem w procesie psychoterapii. Biorąc pod uwagę fakt, że większość osób wspomagających nie ma doświadczenia w prowadzeniu psychoterapii, stwarza to niebezpieczeństwo nadużyć zarówno ze strony osoby wspomagającej, jak i samego autysty. Dlatego niezmiernie ważne jest jak najszybsze wprowadzanie do pracy z autystą kolejnych osób posługujących się metodą Wspomaganej Komunikacji, aby rozluźnić zbyt silną relację oraz zapewnienie sobie superwizji swojej pracy.

Formy pracyMetoda Wspomaganej Komunikacji może być prowadzona z wykorzystaniem obrazków, zdjęć, piktogramów, tablicy literowej, maszyny do pisania,komunikatora typu palmtop, komputera. To jaki rodzaj materiału wybierzemy zależy od wieku i możliwości dziecka, od miejsca i warunków w jakichpracujemy. Czasem ze względów finansowych, a także ze względu na łatwość noszenia przy sobie, można korzystać z tablicy literowej. Jest onaszczególnie przydatna w tych wszystkich sytuacjach, kiedy jesteśmy z dzieckiem poza domem, czy szkołą. Możemy jej używać w sklepie, na spacerze.Jej podstawową wadą jest jednak brak zapisu rozmowy. Jest to ważne ponieważ wielu autystów nie lubi korzystać z tablicy do UK właśnie dlatego,że nie widzi obrazu swoich słów.

Możliwość zapisywania rozmowy z osobą autystyczną jest ważna jeszcze z innych względów. Po pierwsze samemu autyście łatwiej jest wypowiadać się,jeśli może wrócić do wcześniejszego fragmentu rozmowy, zobaczyć napisane przez terapeutę, czy rodzica polecenie lub pytanie. Po drugie, w sytuacjigdy osoba autystyczna widzi co pisze, łatwiej jest się jej korygować, poprawiać błędy. Poza tym zapis rozmowy, szczególnie w formie wydruku pozwalałatwiej analizować sposób posługiwania się przez autystę językiem oraz oceniać robione przez niego postępy. Taką możliwość daje komputer, najlepiejz podłączoną drukarką. Warto zauważyć, że do pracy metoda UK nie potrzeba komputera najnowszej generacji. Wystarczy tylko, aby dało się na nimzainstalować dowolny edytor tekstów. Na marginesie chciałabym zaznaczyć, że dzieci autystyczne bardzo chętnie pracują na komputerze, a dodatkowajego zalet jest możliwość korzystania z szerokiej gamy programów multimedialnych, które mogą być wykorzystywane w pracy z dzieckiem.

Wielu rodziców i nauczycieli nie chce wprowadzać do pracy z dzieckiem tablicy literowej, czy komputera i wykorzystywać metody UK z dwóch powodów:1.dziecko mówi, choć w ograniczonym zakresie; 2. dziecko potrafi pisać ręcznie, choć jego pismo często jest niestaranne, mało czytelne. Chciałabymwyraźnie zaznaczyć, że metoda UK może być wykorzystywana w oby tych sytuacjach i ani mówienie przez dziecko, ani pisanie nie muszą wykluczać jejstosowania. Dlaczego? Otóż w przypadku wielu autystycznych dzieci, u których rozwija się mowa werbalna korzystanie z metody UK prowadzi do jejdalszego rozwoju. Prawdopodobnie jest to wynikiem zmniejszenia lęku dziecka, że nie zostanie zrozumiane przy próbie mówienia, bo wie ono,że zawsze będzie mogło napisać to co chce powiedzieć. To powoduje, że dziecko chętniej próbuje używać języka mówionego, odczuwa mniejszą presjęna poprawność artykulacji itp. Ponadto pisanie na tablicy literowej, czy komputerze uczy dziecko formułowania swoich myśli, co jest dla niego dobrymtreningiem przy pos ługiwaniu się mową werbalną. Zdarza się, że autyści, u których w mowie dominują echolalie, lub którzy mają trudnościw prowadzeniu dialogu, bardzo dobrze sobie radzą pisząc na komputerze. Ich pisemne wypowiedzi są znacznie pełniejsze, często też bardziej osobiste.Chciałabym przy tym podkreślić, że mam na myśli osoby nie tylko piszące ze wspomaganiem, ale też te, które piszą całkowicie samodzielnie. Czas,którego potrzebowały, aby przejść od pisania ze wspomaganiem do samodzielnego pisania był bardzo różny i zależał od bardzo wielu czynników.Podobnie jest w przypadku pisania ręcznego. Wprowadzenie metody UK nie oznacza zaprzestania prowadzenia z dzieckiem ćwiczeń grafomotoryki,uczenia go ręcznego pisania. Jednak wielu dzieciom daje możliwość „ładnego” pisania, co zmniejsza ich niechęć do wypowiadania się w formiepisemnej.

Technika wspomaganiaRolą osoby wspomagającej jest ułatwienie ruchu autyście poprzez podtrzymanie jego palca, dłoni, przedramienia, łokcia. Czasem wystarcza sam dotykpomagający zainicjować rozpoczęcie ruchu. Stopień wspomagania musi być dostosowany do indywidualnych potrzeb osoby z autyzmem. Przygotowującsię do pracy metodą UK należy zwrócić uwagę na:

l dominującą rękę osoby autystycznej ‐ zawsze wspomagamy rękę dominującą i przy pracy siadamy lub stajemy od strony tej ręki;

l materiał, na którym pracujemy (obrazki, tablica literowa, klawiatura komputera) musi być tak ułożony, aby autysta nie miał trudności ze wskazywaniem, to znaczy nie za nisko i nie za wysoko, w odpowiedniej odległości od dziecka; istotne jest również dobre oświetlenie;

l osoba wspomagająca powinna stać lub siedzieć w taki sposób, aby mieć pełną swobodę ruchów i nie ograniczać w żaden sposób możliwości wykonywania ruchu przez osobę z autyzmem;

l niektórzy autyści będą wymagali wspomagania jedynie w postaci lekkiego dotknięcia np. ramienia; u innych zakres wspomagania musi być znacznie większy; w przypadku dużej grupy autystów konieczne jest „oporowanie” tj. wywieranie przez osobę wspomagającą przeciwnacisku na rękę osoby piszącej; zdarza się, że takie „utrudnianie” ruchu musi być bardzo silne, ale tylko wtedy może być możliwe pisanie przez osoby z zaburzeniami tonusu mięśniowego;

l potrzebę hamowania zbyt szybkich ruchów wykonywanych przez autystę, co może pomóc w ochronieniu go przed doznaniem niepowodzenia w pisaniu np. w postaci popełnionych błędów literowych; jest to szczególnie ważne w początkowych etapach nauki posługiwania się metodą UK;

l konieczność precyzyjnego wskazywania ‐ stosowane do pracy pomoce muszą być tak dobrane, aby umożliwiały precyzyjne wskazywanie, stąd często konieczność pracy z powiększoną tablicą literową lub nakładką na klawiaturę komputera uniemożliwiającą naciskania jednocześnie dwóch liter; w przypadku korzystania z edytora tekstów wskazane jest uruchomienie odpowiedniego filtra dla osób niepełnosprawnych, który nie pozwala na pojawienie się całego ciągu liter przy zbyt długim przytrzymaniu klawisza komputera (filtry takie są dostępne np. w Windowsach 95 i późniejszych);

l każdorazowo po wskazaniu obrazka lub litery należy pomóc osobie wspomaganej cofnąć rękę do pozycji wyjściowej;

l w przypadku, gdy osoba wspomagająca pracuje z kilkoma osobami autystycznymi, musi ona uwzględniać ich indywidualne możliwości i potrzeby; oczekiwanie, że z każdym autystą można pracować w ten sam sposób jest poważnym błędem i najczęściej prowadzi do zablokowania jego możliwości komunikowania się z otoczeniem;

l konieczność wykluczenia prowadzenia ręki autysty w domniemanym przez osobę wspomagającą kierunku.

Ten ostatni punkt jest niezwykle ważny, stąd wymaga bardziej szczegółowego omówienia.

Jak wspomniałam na wstępie, kontrowersje związane z metoda Wspomaganej Komunikacji dotyczą samodzielności wypowiadania się przez osobywspomagane. W przypadku osób autystycznych częściowo wynika to z faktu, że przy bardzo dużych problemach w funkcjonowaniu społecznym, licznychstereotypiach itp. potrafią one pisać bardzo otwarcie o sobie, swojej chorobie. Jedną z najbardziej znanych osób z masywnymi zaburzeniamifunkcjonowania, która w przejmujący sposób pisała o sobie jest Birger Sellin. Podobne wątpliwości budziły teksty pisane przez 12‐letniego hinduskiegochłopca Tito. Początkowo był on wspomagany przez matkę. Jednak w wyniku bardzo ciężkiej pracy udało mu się rozpocząć samodzielne pisanie. Titopisze ręcznie. Niedawno National Autistic Society w Londynie wydało jego książkę. Aby rozwiać wątpliwości co do samodzielności jego pisania, Titoi jego matka zgodzili się wziąć udział w badaniu przeprowadzonym przez konsylium specjalistów pod kierunkiem Lorny Wing. Obserwacje i testypotwierdziły autentyczność pisanych przez chłopca tekstów oraz wskazały na jego duże możliwości intelektualne. Sama Lorna Wing po zakończonychbadaniach stwierdziła: „To jedno z najwybitniejszych dzieci jakie widziałam. Zdumiewa sprzeczność między jego typowo autystycznym zachowaniem,a kolosalnym potencjałem umysłu. Widzimy wszystkie objawy autyzmu np. obsesję na punkcie włączania i wyłączania światła, dotykania różnychrzeczy, co cechuje osobnika autystycznego. Więc można odnieść wrażenie, że Tito ma poważne problemy z przyswajaniem wiedzy. Lecz gdy widzimyjak sobie radzi z alfabetem i pisaniem oraz czytamy to co stworzył samodzielnie, jesteśmy oszołomieni jakością jego umysłu, bystrzejszego, bardziejrefleksyjnego i bardziej dojrzałego niż u każdego normalnego dziecka w tym wieku.” Myślę, że wypowiedź ta nie wymaga dodatkowego komentarza.

Jednak kontrowersje wokół metody UK nie są jedynie wynikiem rozbieżności pomiędzy obserwowanym przez otoczenie poziomem zaburzeń autysty,a jego możliwością wypowiadania się na piśmie. Równie istotne, a w pewien sposób nawet ważniejsze staje się odpowiedzenie na pytanie do jakiegostopnia osoba wspomagająca wpływa na to, co autysta pisze. Biorąc pod uwagę bardzo różny stopień wspomagania, jakiego potrzebują osobyz autyzmem, odpowiedź na to pytanie nie jest prosta. Kluczowa w tym przypadku jest samoświadomość osoby wspomagającej i konieczność stałegokontrolowania siebie w sytuacji wspomagania. Oczywiście terapeuta powinien być wyczulony na każdy, nawet najmniejszy, ruch ręki autysty, ale jednakmusi to być jego ruch. Prowadzenie ręki w domniemanym przez nas kierunku jest po prostu niedopuszczalne. Czasem taka pokusa może być silnazwłaszcza, gdy oczywista wydaje się być odpowiedź osoby autystycznej na pytanie np. „gdzie to jest”. Pisząc „na gó” autysta może mieć na myśli „nagórze, na górnej, na górnym” itd. Stąd nawet w wydawałoby się oczywistych sytuacjach należy wyczekać na dokończenie przez autystę wypowiedzi.Pokusa żeby przyspieszyć pisanie jest silna również dlatego, że niektóre osoby z autyzmem piszą niezwykle wolno.

Chciałabym przy tej okazji poruszyć jeszcze jeden niezwykle istotny problem. Pracując z dzieckiem metodą UK musimy mieć świadomość tego, do czegowłaściwie ją wykorzystujemy: do komunikowania się z dzieckiem, czy do uczenia go. Celowo rozgraniczam te dwie sytuacje, chociaż w gruncie rzeczywzajemnie się one dopełniają. Jednak trzeba pamiętać, że w przypadku komunikowania się z dzieckiem czy dorosłą osobą możemy jedynie wspomagaćwykonywanie ruchu. W sytuacji, w której chcemy nauczyć dziecko wskazywania lub rozróżniania np. kolorów, dopuszczalne jest wskazanie ręką dzieckaokreślonego przedmiotu, obrazka, czy litery. Jednak wtedy nie możemy tego nazywać komunikowaniem się z dzieckiem. Musimy być świadomi tego, corobimy. Bo jeśli np. chcemy, aby dziecko wskazało nam odpowiedni przedmiot, czy literę, które poznało wcześniej, to oczywiście nie możemywykonywać ruchu za dziecko, jedynie wspomagać go tak, jak to rozumie metoda UK. W edukacji dzieci autystycznych mogą pojawić się oba rodzajesytuacji: te, gdy dziecko uczymy np. kolorów, rozróżniania liter, dokonywania klasyfikacji, jak również te, gdy komunikujemy się z nim. Świadomośćtego z jakiego rodzaju sytuacja mamy do czynienia jest ważna dla nas, ale również dla dziecka, bo stawiamy mu wtedy inne wymagania.

Etapy wprowadzania metody UKNie sposób w tak krótkim opracowaniu przedstawić wszystkich możliwości i wariantów wprowadzania metody UK. Wszystko zależy od wieku dziecka,charakteru jego problemów, posiadanych umiejętności i dotychczasowych doświadczeń. W związku z tym poniższy opis proszę traktować jedynie jakopewną propozycję.

W pracy z małymi dziećmi zaczynamy z reguły od wypracowania gestu wskazywania. Początkowo z naszą pomocą, później samodzielnie, dzieckowskazując może dokonywać wyboru jednego z dwóch lub trzech obrazków czy przedmiotów. Warto przy tym zaznaczyć, że jeśli zaczniemy stosowaćwspomaganie wskazywania już u małych dzieci, to zwiększa się zdecydowanie szansa na ich usamodzielnienie się w tym zakresie w przyszłości. Wartoteż wcześniej wprowadzić do pracy z dzieckiem bity obrazkowe lub czytanie całowyrazowe. Pozwoli to na zwiększenie zasobu pojęć dziecka i upewninas, że słowa których używamy są dziecku znane.

W przypadku dzieci starszych, czy osób dorosłych warto się upewnić, czy znają one litery. Najbezpieczniejsze w tym wypadku wydaje się przyjęciezałożenia, że osoba, z którą chcemy pracować metodą UK zna litery. Piszę, że jest to bezpieczniejsze ponieważ pozwala nam na „otwarcie” się naosobę z autyzmem. Próby sprawdzania wiedzy i umiejętności autystów są bardzo trudne do przeprowadzenia. Często nie chcą oni ujawniać swoichumiejętności, bo obawiają się, że zostaną zlekceważeni, potraktowani jak małe dzieci. Doświadczenia osób pracujących metodą UK z nastolatkamilub dorosłymi z autyzmem wskazują, że najczęściej znają oni litery, potrafią z nich składać słowa, czasem również zdania. Sprawdzanie poziomuumiejętności operowania przez nich językiem powinno się więc odbywać stopniowo.

Jeśli dziecko, z którym pracujemy potrafi dokonywać wyboru jednego z dwóch przedmiotów, to stopniowo możemy zwiększać możliwości wyboru dojednego z kilku. Potem oczywiście przechodzimy z konkretów, na zdjęcia, obrazki, aż wreszcie podpisy. W przypadku niektórych dzieci ważne jestwprowadzenie kart ze słowami „tak” i „nie”. Umożliwiają one dziecku szybką odpowiedź na proste pytania. Dziecko może dokonywać także wyborupodpisu do obrazka.

Równolegle możemy uczyć dziecko pisania wyrazów, zaczynając od prostych, bliskich dziecku jak np. jego imię, tata, mama itd. Możliwe są tu różnewarianty pracy: pisanie ze słuchu, przepisywanie, podpisywanie obrazków, odpowiadanie na pytania do ilustracji, tekstu itp.

Ważne jest, aby dziecko miało możliwość komunikowania się z nami. Dlatego powinniśmy stwarzać sytuacje, w których poprzez swoje wypowiedziwpływa ono aktywnie na ich przebieg. Przykładowo możemy dziecko zapytać co chce pić wodę czy sok, a następnie podać dziecku to co wskażelub napisze. Podobnie może być z ubieraniem się, uczeniem się matematyki lub polskiego itd. Dla kształtowania się relacji autysty z otoczeniem ważnejest, aby mógł on decydować o sobie, wyrażać własne zdanie.

Wykorzystanie metody UK w edukacji dzieci z autyzmemMyślę, że powyższe rozważania dość dobrze obrazują, w jak szerokim zakresie metoda Wspomaganej Komunikacji może być wykorzystywana w edukacjidzieci z autyzmem. W tym miejscu spróbuję więc z jednej strony zebrać, z drugiej rozwinąć poruszone wcześniej wątki.

Wspomagana Komunikacja jest alternatywnym sposobem porozumiewania się dla niemówiących dzieci z autyzmem, lub dzieci, których mowa jestznacznie ograniczona. W przypadku zarówno mówiących, jak i niemówiących dzieci autystycznych metoda UK umożliwia pracę nad rozumieniem mowy,poszerzaniem słownika. Jednym z elementów tej pracy może być wczesne rozpoczęcie nauki czytania i pisania. Planując edukację dziecka należy wziąćpod uwagę trudności ze śledzeniem wzrokiem, zaburzenia grafomotoryki, motoryki dużej i koordynacji. W zależności od g łębokości i charakteruzaburzeń praksji powinna być podjęta decyzja o sposobie nauki pisania przez dziecko (ręcznie, na maszynie, z dodatkową nakładką na klawiaturę, zewspomaganiem).

Pojawiająca się czasem wśród rodziców i nauczycieli dzieci autystycznych obawa przed wczesnym rozpoczęciem przez nie nauki czytania i pisania,wydaje się nieuzasadniona z co najmniej dwóch powodów. Po pierwsze dzieci autystyczne potrzebują przeważnie znacznie dłuższego treningu dlaosiągnięcia poszczególnych umiejętności niż dzieci bez obciążeń rozwojowych. Stąd wcześniejsze rozpoczęcie treningu czytania i pisania zwiększa ichszansę na wyrównanie obciążeń. Po drugie ze względu na charakterystyczne dla autyzmu zaburzenia rozwoju społeczno‐emocjonalnego funkcjonowanietej grupy dzieci w szkole jest znacznie utrudnione. Opanowana wcześniej umiejętność czytania i pisania może im pomóc w początkowym etapie nauki,będąc ich mocną stroną. Dotyczy to zarówno pisania ręcznego, jak i na komputerze, bez względu na stopień wspomagania jakiego wymaga dziecko.

Podstawą funkcjonowania szkolnego jest myślenie werbalne. Odpowiedni jego poziom jest konieczny dla rozumienia wydawanych dziecku poleceń,rozwiązywania ćwiczeń i zadań tekstowych. U dzieci autystycznych myślenie werbalne jest często zaburzone. Mają one trudności z rozumieniemkontekstu sytuacji, zapamiętywaniem konotacji związanych z pojęciami. Dużą trudność stanowi także operowanie symbolem. Występujące u niektórychdzieci problemy z analizą i syntezą wzrokową lub słuchową także nie ułatwiają sytuacji. Stąd ważne jest dostosowanie sposobu przekazywania treściprogramowych do możliwości dziecka. UK może zmniejszyć te trudności pozwalając dziecku na osiągnięcie sukcesu.

Metoda Wspomaganej Komunikacji jest niezwykle przydatna w ocenia umiejętności i wiedzy dziecka z autyzmem. Tradycyjne sposoby sprawdzaniawiadomości (odpowiedzi ustne, sprawdziany pisemne) często nie mogą być zastosowane w stosunku do dzieci z autyzmem, co wynika głownie z ichproblemów z komunikowaniem się. Używanie słów, czy nawet zdań przez dziecko, nie oznacza jeszcze zdolności do komunikowania się.

Czasem korzystne jest, zwłaszcza w początkowym etapie nauki szkolnej, wprowadzenie na pewien okres do klasy na stałe pomocnika. Taką rolę możepełnić rodzic dziecka, poborowy, wolontariusz. Jego zadaniem byłoby wspomaganie autystycznego dziecka w pracy na lekcji. Mógłby on pomóc dzieckuzorganizować sobie pracę, pomagałby w koncentrowaniu się na wykonywanej czynności, tłumaczyłby trudniejsze polecenia, podawał przykłady itp.Osoba tak powinna być przeszkolona w stosowaniu metody UK tak, aby w odpowiedni sposób wspomagała dziecko przy pisaniu, odciążając w ten sposóbnauczyciela prowadzącego. W przypadkach wzrostu napięcia i frustracji dziecka pomocnik mógłby wyjść z nim z klasy. Autyście pozwoliłoby to odzyskaćspokój, a nauczycielowi nie zakłóciło szczególnie przebiegu lekcji. W miarę usamodzielniania się dziecka, wzrastania jego kompetencji, pomoc takamogłaby być wycofywana.

PodsumowanieNa zakończenie chciałabym podkreślić, że odpowiednio prowadzona praca metodą Wspomaganej Komunikacji może stać się dla dzieci i dorosłych osóbz autyzmem szansą na częściowe pokonanie przez nich swojej choroby. Jak wielkie może mieć znaczenie w ich edukacji i codziennym życiu możnapokazać na przykładzie Niemiec. W kraju tym metoda UK została oficjalnie uznana przez władze za w pełni wartościowy sposób porozumiewania sięprzez osoby autystyczne z otoczeniem. W jednej z ustaw dotyczących systemu oświaty potrzeby autystów sa traktowane na równi z potrzebami osóbo innych schorzeniach: tak jak osoba nies łysząca potrzebuje instruktora języka migowego, jak niewidomy instruktora alfabetu Braille'a, tak osobaz autyzmem potrzebuje instruktora metody UK. W niektórych landach każde dziecko rozpoczynające naukę szkolną dostaje osobę przeszkolonąw zakresie metody Wspomaganej Komunikacji. Z prowadzonych ewaluacji wynika, że w znaczący sposób zwiększyło to możliwość uczestniczenia tejgrupy dzieci w systemie edukacji oraz poprawiło efektywność nauczania.

Joanna Grochowska  

 Teksty autystów.zip (4,23 KB)       Tablica do UK.zip (2,68 KB)

Literatura polecana:

1. Affolter F. (1997). Spostrzeganie, rzeczywistość, język. Warszawa. 2. Biuletyn Klubu Ułatwionej Komunikacji nr. 1 i 2. 3. Błeszyński J. (1998). Mowa i język dzieci z autyzmem. Wybrane zagadnienia. Słupsk. 4. Młynarska M., Smereka T. (2000). Psychostymulacyjna metoda kształtowania i rozwoju mowy oraz myślenia. Warszawa. 5. Rimland B. (1991). Metoda Ułatwionej Komunikacji: problemy, zagadki i paradoksy: sześć wyzwań dla badaczy. Autism Research Review

International (polska edycja), 5. 6. Rimland B. (1992a). Metoda Ułatwionej Komunikacji (UK): Teraz złe wieści. Autism Research Review International (polska edycja), 6(1), 3. 7. Rimland B. (1992b). Uczymy dzieci czytać!. Autism Research Review International (polska edycja), 6(3), 1. 8. Rimland B. (1993a). Ułatwiona Komunikacja: światło na końcu tunelu? Autism Research Review International (polska edycja), 7(3),3. 9. Rimland B. (1993b). Aktualności UK: paradoksy i kontrowersje. Autism Research Review International (polska edycja), 7(2), 7. 

10. Rusiłowicz U., Świeża O. (2002). Metoda Ułatwionej Komunikacji (UK). W: Żyć z autyzmem. Wybrane zagadnienia dotyczące problematyki osób dorosłych z autyzmem. Kraków.

11. Wesołowska M. (2002). Pomóż mi opanować strach. Wrocław. 12. Wroniszewska M. (1993). Rozmowy z Magdą. Przytulanie nr 3. 13. Za murem milczenia. Metoda Facilitaded Communication ‐ komunikacja wspomagana w kontakcie z autystami. (1996) Tematy 2.  14. Zöller D. (1994). Gdybym mógł z wami rozmawiać. Warszawa.

Strona główna  >  Komunikacja alternatywna

             Strona główna  >  Komunikacja alternatywna

Edukacja dzieci z autyzmem z wykorzystaniem metody Wspomaganej Komunikacji

Nauczanie dzieci w dużym stopniu oparte jest na przekazie słownym (w formie pisanej lub mówionej). Stąd rozumienie języka oraz komunikowanie sięz drugą osobą są często uważane za kluczowe umiejętności niezbędne do tego, aby możliwa była efektywna edukacja. Nie wszystkie dzieci autystycznemówią i nie zawsze ich mowa pełni funkcje komunikacyjne. Stąd konieczne jest wypracowywanie alternatywnych form porozumiewania się, które mogąbyć wykorzystywane m.in. właśnie w procesie ich edukacji. Jedną z takich form jest metoda Wspomaganej Komunikacji. Pomimo pozornej prostoty, jejstosowanie wymaga przestrzegania wielu zasad. Odpowiednio wprowadzana może sta ć się dla osób autystycznych skutecznym sposobemporozumiewania się z otoczeniem. Stwarza im też możliwość aktywnego uczenia się. W referacie zostaną zaprezentowane podstawowe założenia,zasady stosowania oraz możliwości wykorzystania metody Wspomaganej Komunikacji w procesie edukacji dzieci z autyzmem.

WprowadzenieMetoda Wspomaganej Komunikacji, czy tez Ułatwionej Komunikacji (z ang. Facilitaded Communication) jest od lat wykorzystywana w terapii dziecii dorosłych osób z autyzmem. Od momentu jej pojawienia się na początku lat osiemdziesiątych ubiegłego wieku, budzi wiele kontrowersji. Dotyczą onestopnia samodzielności wypowiadania się osoby wspomaganej. Pozorna prostota tej metody powodowała (i powoduje nadal) poczucie, że może być onastosowana praktycznie przez każdą chętna osobę (rodzica, terapeutę) w stosunku do każdego niemówiącego dziecka. W opracowaniu tym spróbujęodnieść się do różnych mitów i przekonań, które przez lata nagromadziły się wokół metody UK. Swoje rozważania będę odnosiły do dzieci i dorosłychosób z autyzmem, choć niektóre z nich równie dobrze mogłyby dotyczyć pracy z dziećmi z innymi problemami rozwojowymi.

Zaburzenia komunikacji w autyzmieAutyzm dziecięcy jest ca łościowym zaburzeniem rozwoju. Dotyka wszystkich obszarów funkcjonowania dziecka. Jednym z najbardziej znaczącychproblemów obserwowanych u tej grupy dzieci są deficyty w zakresie komunikowania się z otoczeniem. Deficyty te są jakościowe i wedługMiędzynarodowej Klasyfikacji Zaburzeń Psychicznych i Zaburzeń Zachowania ICD‐10 powinny przejawiać się przynajmniej w jednym z następującychobszarów:

1. opóźnienie lub zupełny bark rozwoju mówionego języka, które nie wiążą się z próba kompensowania za pomocą gestów lub mimiki jako alternatywnego sposobu porozumiewania się;

2. względny niedostatek inicjatywy i wytrwałości w podejmowaniu wymiany konwersacyjnej (na jakimkolwiek występującym poziomie umiejętności językowych), w której zachodzą zwrotne reakcje na komunikaty innej osoby;

3. stereotypowe i powtarzające się, idiosynkratyczne wykorzystanie słów i wyrażeń; 4. brak spontanicznej różnorodności zabawy w udawanie („na niby”) lub zabawy naśladującej role społeczne.

Problemy komunikowania się dzieci autystycznych nie dotyczą tylko porozumiewania się z rodzicami, czy terapeutami. Mają ogromny wpływ namożliwość prowadzenia z nimi edukacji. W konsekwencji ograniczają autystom szansę na choćby częściowo samodzielne się dorosłe życie. W oczywistysposób wpływają na kształtowanie się ich poczucia tożsamości oraz relacji z otoczeniem.

Analiza doniesień z literatury, jak również moje dwunastoletnie doświadczenie w pracy z dziećmi autystycznymi wskazują, że wypracowaniekomunikowania się autysty z otoczeniem jest ogromnym krokiem na drodze wychodzenia z choroby i umożliwia bardziej efektywne prowadzenie terapii.Sami rodzice kładą duży nacisk na mowę dziecka. Niektórzy z nich uważają, że jeśli dziecko zacznie mówić to znikną wszystkie pozostałe problemy.Tymczasem w praktyce tylko część dzieci z autyzmem zaczyna mówić, a spośród nich tylko niewielka część posługuje się mową do komunikowania sięz innymi osobami. U mówiących dzieci z autyzmem często obserwujemy echolalie, problemy z prawidłowym nazywaniem, doborem słów, składnią itp.Ich wypowiedzi są mało rozbudowane, czasem są to po prostu pojedyncze słowa. W tej sytuacji wydaje się więc, że metoda Wspomaganej Komunikacjimoże stanowić rozwiązanie niektórych z tych problemów.

O czym należy pamiętać rozpoczynając z autystą pracę metodą Wspomaganej Komunikacji?

l Metoda UK nie jest metodą terapii autyzmu, umożliwia jedynie wyeliminowanie lub zmniejszenie problemów w komunikowaniu się autysty z otoczeniem.

l Przed rozpoczęciem pracy tą metodą konieczne jest podjęcie próby uruchomienia innych alternatywnych sposobów porozumiewania się, w szczególności gestów. Chodzi o to, aby nie ograniczać możliwości komunikowania się autysty z otoczeniem jedynie do metody UK. Wszystkie alternatywne sposoby porozumiewania się zwiększają bowiem możliwości dziecka, pozwalają na pełniejszy kontakt i relacje z otoczeniem.

l Aby wprowadzenie do pracy z dzieckiem lub dorosłą osobą z autyzmem metody Wspomaganej Komunikacji zakończyło się sukcesem, konieczne jest zapewnienie mu poczucia bezpieczeństwa, okazanie zaufania. Niezbędne jest także istnienie u autysty motywacji do kontaktu.

l Osoby autystyczne mają problemy z wykonywaniem celowych ruchów. Potwierdzają to liczne badania prowadzone na świecie. W efekcie osoba autystyczna może rozumieć polecenie, chcieć je wykonać, ale samo działanie może być zablokowane. Problemy mogą dotyczyć rozpoczęcia ruchu, przerywania („zamrożenia”) wykonywania czynności, zakończenia podjętego działania. Dotyk może pomóc osobie autystycznej rozpocząć lub kontynuować świadome wykonywanie ruchu. Dlatego tak ważna jest w przypadku metody UK ocena stopnia i rodzaju wspomagania, którego potrzebuje autysta.

l Istotne jest także uświadomienie sobie, że prawdopodobnie nasza dotychczasowa wiedza o dziecku jest niepełna. Ze względu na obserwowane w autyzmie liczne stereotypie, problemy z odbiorem i integracją bodźców sensorycznych, rozumieniem i uzewnętrznianiem emocji, problemy w porozumiewaniu się z otoczeniem itd., dziecko autystyczne najczęściej nie jest w stanie w pełni ujawnić posiadanej przez siebie wiedzy i umiejętności. Stąd często dzieci z autyzmem oceniane są przez otoczenie jako upośledzone. W chwili, gdy autysta zacznie się z nami porozumiewać metodą UK może się okazać, że jego rozumienie sytuacji, samoświadomość, wiadomości są większe niż przypuszczaliśmy. Dla wielu rodziców i terapeutów uświadomienie sobie, że dziecko ma znacznie większe możliwości niż przypuszczali, jest niezwykle trudne, bo powoduje konieczność dokonania przewartościowań, zmiany dotychczasowego stosunku do dziecka, metod postępowania, a często także poradzenia sobie z poczuciem winy, że nie docenili oni dziecka.

l W pracy metodą UK trzeba zawsze pamiętać o przestrzeganiu pewnych zasad i reguł, niezależnie od stopnia zaawansowania posługiwania się tą metodą. Pozwoli to na uniknięcie wielu błędów. Wyeliminuje rozczarowania. W niektórych sytuacjach pozwoli na zwolnienie tempa pracy, danie wystarczającej ilości czasu autyście na pokonywanie kolejnych etapów na drodze do samodzielnego komunikowania się.

l Pracy metodą UK nie można traktować jako posłannictwa. Nie każdy rodzic, terapeuta może z niej korzystać. Nie każde dziecko jest w stanie skorzystać z takiej metody wspomagania w komunikowaniu się. Każde dziecko posługujące się metodą UK może osiągnąć inny poziom samodzielności w porozumiewaniu się. Nie można oczekiwać, że każda osoba autystyczna zacznie pisać zupełnie samodzielnie, ale należy do tego dążyć.

l Praca z osobą autystyczną metodą UK wiąże się nierozerwalnie z nawiązaniem z nią bardzo bliskiej relacji emocjonalnej. Jest to relacja porównywalna z tą, jaka tworzy się pomiędzy terapeutą a jego pacjentem w procesie psychoterapii. Biorąc pod uwagę fakt, że większość osób wspomagających nie ma doświadczenia w prowadzeniu psychoterapii, stwarza to niebezpieczeństwo nadużyć zarówno ze strony osoby wspomagającej, jak i samego autysty. Dlatego niezmiernie ważne jest jak najszybsze wprowadzanie do pracy z autystą kolejnych osób posługujących się metodą Wspomaganej Komunikacji, aby rozluźnić zbyt silną relację oraz zapewnienie sobie superwizji swojej pracy.

Formy pracyMetoda Wspomaganej Komunikacji może być prowadzona z wykorzystaniem obrazków, zdjęć, piktogramów, tablicy literowej, maszyny do pisania,komunikatora typu palmtop, komputera. To jaki rodzaj materiału wybierzemy zależy od wieku i możliwości dziecka, od miejsca i warunków w jakichpracujemy. Czasem ze względów finansowych, a także ze względu na łatwość noszenia przy sobie, można korzystać z tablicy literowej. Jest onaszczególnie przydatna w tych wszystkich sytuacjach, kiedy jesteśmy z dzieckiem poza domem, czy szkołą. Możemy jej używać w sklepie, na spacerze.Jej podstawową wadą jest jednak brak zapisu rozmowy. Jest to ważne ponieważ wielu autystów nie lubi korzystać z tablicy do UK właśnie dlatego,że nie widzi obrazu swoich słów.

Możliwość zapisywania rozmowy z osobą autystyczną jest ważna jeszcze z innych względów. Po pierwsze samemu autyście łatwiej jest wypowiadać się,jeśli może wrócić do wcześniejszego fragmentu rozmowy, zobaczyć napisane przez terapeutę, czy rodzica polecenie lub pytanie. Po drugie, w sytuacjigdy osoba autystyczna widzi co pisze, łatwiej jest się jej korygować, poprawiać błędy. Poza tym zapis rozmowy, szczególnie w formie wydruku pozwalałatwiej analizować sposób posługiwania się przez autystę językiem oraz oceniać robione przez niego postępy. Taką możliwość daje komputer, najlepiejz podłączoną drukarką. Warto zauważyć, że do pracy metoda UK nie potrzeba komputera najnowszej generacji. Wystarczy tylko, aby dało się na nimzainstalować dowolny edytor tekstów. Na marginesie chciałabym zaznaczyć, że dzieci autystyczne bardzo chętnie pracują na komputerze, a dodatkowajego zalet jest możliwość korzystania z szerokiej gamy programów multimedialnych, które mogą być wykorzystywane w pracy z dzieckiem.

Wielu rodziców i nauczycieli nie chce wprowadzać do pracy z dzieckiem tablicy literowej, czy komputera i wykorzystywać metody UK z dwóch powodów:1.dziecko mówi, choć w ograniczonym zakresie; 2. dziecko potrafi pisać ręcznie, choć jego pismo często jest niestaranne, mało czytelne. Chciałabymwyraźnie zaznaczyć, że metoda UK może być wykorzystywana w oby tych sytuacjach i ani mówienie przez dziecko, ani pisanie nie muszą wykluczać jejstosowania. Dlaczego? Otóż w przypadku wielu autystycznych dzieci, u których rozwija się mowa werbalna korzystanie z metody UK prowadzi do jejdalszego rozwoju. Prawdopodobnie jest to wynikiem zmniejszenia lęku dziecka, że nie zostanie zrozumiane przy próbie mówienia, bo wie ono,że zawsze będzie mogło napisać to co chce powiedzieć. To powoduje, że dziecko chętniej próbuje używać języka mówionego, odczuwa mniejszą presjęna poprawność artykulacji itp. Ponadto pisanie na tablicy literowej, czy komputerze uczy dziecko formułowania swoich myśli, co jest dla niego dobrymtreningiem przy pos ługiwaniu się mową werbalną. Zdarza się, że autyści, u których w mowie dominują echolalie, lub którzy mają trudnościw prowadzeniu dialogu, bardzo dobrze sobie radzą pisząc na komputerze. Ich pisemne wypowiedzi są znacznie pełniejsze, często też bardziej osobiste.Chciałabym przy tym podkreślić, że mam na myśli osoby nie tylko piszące ze wspomaganiem, ale też te, które piszą całkowicie samodzielnie. Czas,którego potrzebowały, aby przejść od pisania ze wspomaganiem do samodzielnego pisania był bardzo różny i zależał od bardzo wielu czynników.Podobnie jest w przypadku pisania ręcznego. Wprowadzenie metody UK nie oznacza zaprzestania prowadzenia z dzieckiem ćwiczeń grafomotoryki,uczenia go ręcznego pisania. Jednak wielu dzieciom daje możliwość „ładnego” pisania, co zmniejsza ich niechęć do wypowiadania się w formiepisemnej.

Technika wspomaganiaRolą osoby wspomagającej jest ułatwienie ruchu autyście poprzez podtrzymanie jego palca, dłoni, przedramienia, łokcia. Czasem wystarcza sam dotykpomagający zainicjować rozpoczęcie ruchu. Stopień wspomagania musi być dostosowany do indywidualnych potrzeb osoby z autyzmem. Przygotowującsię do pracy metodą UK należy zwrócić uwagę na:

l dominującą rękę osoby autystycznej ‐ zawsze wspomagamy rękę dominującą i przy pracy siadamy lub stajemy od strony tej ręki;

l materiał, na którym pracujemy (obrazki, tablica literowa, klawiatura komputera) musi być tak ułożony, aby autysta nie miał trudności ze wskazywaniem, to znaczy nie za nisko i nie za wysoko, w odpowiedniej odległości od dziecka; istotne jest również dobre oświetlenie;

l osoba wspomagająca powinna stać lub siedzieć w taki sposób, aby mieć pełną swobodę ruchów i nie ograniczać w żaden sposób możliwości wykonywania ruchu przez osobę z autyzmem;

l niektórzy autyści będą wymagali wspomagania jedynie w postaci lekkiego dotknięcia np. ramienia; u innych zakres wspomagania musi być znacznie większy; w przypadku dużej grupy autystów konieczne jest „oporowanie” tj. wywieranie przez osobę wspomagającą przeciwnacisku na rękę osoby piszącej; zdarza się, że takie „utrudnianie” ruchu musi być bardzo silne, ale tylko wtedy może być możliwe pisanie przez osoby z zaburzeniami tonusu mięśniowego;

l potrzebę hamowania zbyt szybkich ruchów wykonywanych przez autystę, co może pomóc w ochronieniu go przed doznaniem niepowodzenia w pisaniu np. w postaci popełnionych błędów literowych; jest to szczególnie ważne w początkowych etapach nauki posługiwania się metodą UK;

l konieczność precyzyjnego wskazywania ‐ stosowane do pracy pomoce muszą być tak dobrane, aby umożliwiały precyzyjne wskazywanie, stąd często konieczność pracy z powiększoną tablicą literową lub nakładką na klawiaturę komputera uniemożliwiającą naciskania jednocześnie dwóch liter; w przypadku korzystania z edytora tekstów wskazane jest uruchomienie odpowiedniego filtra dla osób niepełnosprawnych, który nie pozwala na pojawienie się całego ciągu liter przy zbyt długim przytrzymaniu klawisza komputera (filtry takie są dostępne np. w Windowsach 95 i późniejszych);

l każdorazowo po wskazaniu obrazka lub litery należy pomóc osobie wspomaganej cofnąć rękę do pozycji wyjściowej;

l w przypadku, gdy osoba wspomagająca pracuje z kilkoma osobami autystycznymi, musi ona uwzględniać ich indywidualne możliwości i potrzeby; oczekiwanie, że z każdym autystą można pracować w ten sam sposób jest poważnym błędem i najczęściej prowadzi do zablokowania jego możliwości komunikowania się z otoczeniem;

l konieczność wykluczenia prowadzenia ręki autysty w domniemanym przez osobę wspomagającą kierunku.

Ten ostatni punkt jest niezwykle ważny, stąd wymaga bardziej szczegółowego omówienia.

Jak wspomniałam na wstępie, kontrowersje związane z metoda Wspomaganej Komunikacji dotyczą samodzielności wypowiadania się przez osobywspomagane. W przypadku osób autystycznych częściowo wynika to z faktu, że przy bardzo dużych problemach w funkcjonowaniu społecznym, licznychstereotypiach itp. potrafią one pisać bardzo otwarcie o sobie, swojej chorobie. Jedną z najbardziej znanych osób z masywnymi zaburzeniamifunkcjonowania, która w przejmujący sposób pisała o sobie jest Birger Sellin. Podobne wątpliwości budziły teksty pisane przez 12‐letniego hinduskiegochłopca Tito. Początkowo był on wspomagany przez matkę. Jednak w wyniku bardzo ciężkiej pracy udało mu się rozpocząć samodzielne pisanie. Titopisze ręcznie. Niedawno National Autistic Society w Londynie wydało jego książkę. Aby rozwiać wątpliwości co do samodzielności jego pisania, Titoi jego matka zgodzili się wziąć udział w badaniu przeprowadzonym przez konsylium specjalistów pod kierunkiem Lorny Wing. Obserwacje i testypotwierdziły autentyczność pisanych przez chłopca tekstów oraz wskazały na jego duże możliwości intelektualne. Sama Lorna Wing po zakończonychbadaniach stwierdziła: „To jedno z najwybitniejszych dzieci jakie widziałam. Zdumiewa sprzeczność między jego typowo autystycznym zachowaniem,a kolosalnym potencjałem umysłu. Widzimy wszystkie objawy autyzmu np. obsesję na punkcie włączania i wyłączania światła, dotykania różnychrzeczy, co cechuje osobnika autystycznego. Więc można odnieść wrażenie, że Tito ma poważne problemy z przyswajaniem wiedzy. Lecz gdy widzimyjak sobie radzi z alfabetem i pisaniem oraz czytamy to co stworzył samodzielnie, jesteśmy oszołomieni jakością jego umysłu, bystrzejszego, bardziejrefleksyjnego i bardziej dojrzałego niż u każdego normalnego dziecka w tym wieku.” Myślę, że wypowiedź ta nie wymaga dodatkowego komentarza.

Jednak kontrowersje wokół metody UK nie są jedynie wynikiem rozbieżności pomiędzy obserwowanym przez otoczenie poziomem zaburzeń autysty,a jego możliwością wypowiadania się na piśmie. Równie istotne, a w pewien sposób nawet ważniejsze staje się odpowiedzenie na pytanie do jakiegostopnia osoba wspomagająca wpływa na to, co autysta pisze. Biorąc pod uwagę bardzo różny stopień wspomagania, jakiego potrzebują osobyz autyzmem, odpowiedź na to pytanie nie jest prosta. Kluczowa w tym przypadku jest samoświadomość osoby wspomagającej i konieczność stałegokontrolowania siebie w sytuacji wspomagania. Oczywiście terapeuta powinien być wyczulony na każdy, nawet najmniejszy, ruch ręki autysty, ale jednakmusi to być jego ruch. Prowadzenie ręki w domniemanym przez nas kierunku jest po prostu niedopuszczalne. Czasem taka pokusa może być silnazwłaszcza, gdy oczywista wydaje się być odpowiedź osoby autystycznej na pytanie np. „gdzie to jest”. Pisząc „na gó” autysta może mieć na myśli „nagórze, na górnej, na górnym” itd. Stąd nawet w wydawałoby się oczywistych sytuacjach należy wyczekać na dokończenie przez autystę wypowiedzi.Pokusa żeby przyspieszyć pisanie jest silna również dlatego, że niektóre osoby z autyzmem piszą niezwykle wolno.

Chciałabym przy tej okazji poruszyć jeszcze jeden niezwykle istotny problem. Pracując z dzieckiem metodą UK musimy mieć świadomość tego, do czegowłaściwie ją wykorzystujemy: do komunikowania się z dzieckiem, czy do uczenia go. Celowo rozgraniczam te dwie sytuacje, chociaż w gruncie rzeczywzajemnie się one dopełniają. Jednak trzeba pamiętać, że w przypadku komunikowania się z dzieckiem czy dorosłą osobą możemy jedynie wspomagaćwykonywanie ruchu. W sytuacji, w której chcemy nauczyć dziecko wskazywania lub rozróżniania np. kolorów, dopuszczalne jest wskazanie ręką dzieckaokreślonego przedmiotu, obrazka, czy litery. Jednak wtedy nie możemy tego nazywać komunikowaniem się z dzieckiem. Musimy być świadomi tego, corobimy. Bo jeśli np. chcemy, aby dziecko wskazało nam odpowiedni przedmiot, czy literę, które poznało wcześniej, to oczywiście nie możemywykonywać ruchu za dziecko, jedynie wspomagać go tak, jak to rozumie metoda UK. W edukacji dzieci autystycznych mogą pojawić się oba rodzajesytuacji: te, gdy dziecko uczymy np. kolorów, rozróżniania liter, dokonywania klasyfikacji, jak również te, gdy komunikujemy się z nim. Świadomośćtego z jakiego rodzaju sytuacja mamy do czynienia jest ważna dla nas, ale również dla dziecka, bo stawiamy mu wtedy inne wymagania.

Etapy wprowadzania metody UKNie sposób w tak krótkim opracowaniu przedstawić wszystkich możliwości i wariantów wprowadzania metody UK. Wszystko zależy od wieku dziecka,charakteru jego problemów, posiadanych umiejętności i dotychczasowych doświadczeń. W związku z tym poniższy opis proszę traktować jedynie jakopewną propozycję.

W pracy z małymi dziećmi zaczynamy z reguły od wypracowania gestu wskazywania. Początkowo z naszą pomocą, później samodzielnie, dzieckowskazując może dokonywać wyboru jednego z dwóch lub trzech obrazków czy przedmiotów. Warto przy tym zaznaczyć, że jeśli zaczniemy stosowaćwspomaganie wskazywania już u małych dzieci, to zwiększa się zdecydowanie szansa na ich usamodzielnienie się w tym zakresie w przyszłości. Wartoteż wcześniej wprowadzić do pracy z dzieckiem bity obrazkowe lub czytanie całowyrazowe. Pozwoli to na zwiększenie zasobu pojęć dziecka i upewninas, że słowa których używamy są dziecku znane.

W przypadku dzieci starszych, czy osób dorosłych warto się upewnić, czy znają one litery. Najbezpieczniejsze w tym wypadku wydaje się przyjęciezałożenia, że osoba, z którą chcemy pracować metodą UK zna litery. Piszę, że jest to bezpieczniejsze ponieważ pozwala nam na „otwarcie” się naosobę z autyzmem. Próby sprawdzania wiedzy i umiejętności autystów są bardzo trudne do przeprowadzenia. Często nie chcą oni ujawniać swoichumiejętności, bo obawiają się, że zostaną zlekceważeni, potraktowani jak małe dzieci. Doświadczenia osób pracujących metodą UK z nastolatkamilub dorosłymi z autyzmem wskazują, że najczęściej znają oni litery, potrafią z nich składać słowa, czasem również zdania. Sprawdzanie poziomuumiejętności operowania przez nich językiem powinno się więc odbywać stopniowo.

Jeśli dziecko, z którym pracujemy potrafi dokonywać wyboru jednego z dwóch przedmiotów, to stopniowo możemy zwiększać możliwości wyboru dojednego z kilku. Potem oczywiście przechodzimy z konkretów, na zdjęcia, obrazki, aż wreszcie podpisy. W przypadku niektórych dzieci ważne jestwprowadzenie kart ze słowami „tak” i „nie”. Umożliwiają one dziecku szybką odpowiedź na proste pytania. Dziecko może dokonywać także wyborupodpisu do obrazka.

Równolegle możemy uczyć dziecko pisania wyrazów, zaczynając od prostych, bliskich dziecku jak np. jego imię, tata, mama itd. Możliwe są tu różnewarianty pracy: pisanie ze słuchu, przepisywanie, podpisywanie obrazków, odpowiadanie na pytania do ilustracji, tekstu itp.

Ważne jest, aby dziecko miało możliwość komunikowania się z nami. Dlatego powinniśmy stwarzać sytuacje, w których poprzez swoje wypowiedziwpływa ono aktywnie na ich przebieg. Przykładowo możemy dziecko zapytać co chce pić wodę czy sok, a następnie podać dziecku to co wskażelub napisze. Podobnie może być z ubieraniem się, uczeniem się matematyki lub polskiego itd. Dla kształtowania się relacji autysty z otoczeniem ważnejest, aby mógł on decydować o sobie, wyrażać własne zdanie.

Wykorzystanie metody UK w edukacji dzieci z autyzmemMyślę, że powyższe rozważania dość dobrze obrazują, w jak szerokim zakresie metoda Wspomaganej Komunikacji może być wykorzystywana w edukacjidzieci z autyzmem. W tym miejscu spróbuję więc z jednej strony zebrać, z drugiej rozwinąć poruszone wcześniej wątki.

Wspomagana Komunikacja jest alternatywnym sposobem porozumiewania się dla niemówiących dzieci z autyzmem, lub dzieci, których mowa jestznacznie ograniczona. W przypadku zarówno mówiących, jak i niemówiących dzieci autystycznych metoda UK umożliwia pracę nad rozumieniem mowy,poszerzaniem słownika. Jednym z elementów tej pracy może być wczesne rozpoczęcie nauki czytania i pisania. Planując edukację dziecka należy wziąćpod uwagę trudności ze śledzeniem wzrokiem, zaburzenia grafomotoryki, motoryki dużej i koordynacji. W zależności od g łębokości i charakteruzaburzeń praksji powinna być podjęta decyzja o sposobie nauki pisania przez dziecko (ręcznie, na maszynie, z dodatkową nakładką na klawiaturę, zewspomaganiem).

Pojawiająca się czasem wśród rodziców i nauczycieli dzieci autystycznych obawa przed wczesnym rozpoczęciem przez nie nauki czytania i pisania,wydaje się nieuzasadniona z co najmniej dwóch powodów. Po pierwsze dzieci autystyczne potrzebują przeważnie znacznie dłuższego treningu dlaosiągnięcia poszczególnych umiejętności niż dzieci bez obciążeń rozwojowych. Stąd wcześniejsze rozpoczęcie treningu czytania i pisania zwiększa ichszansę na wyrównanie obciążeń. Po drugie ze względu na charakterystyczne dla autyzmu zaburzenia rozwoju społeczno‐emocjonalnego funkcjonowanietej grupy dzieci w szkole jest znacznie utrudnione. Opanowana wcześniej umiejętność czytania i pisania może im pomóc w początkowym etapie nauki,będąc ich mocną stroną. Dotyczy to zarówno pisania ręcznego, jak i na komputerze, bez względu na stopień wspomagania jakiego wymaga dziecko.

Podstawą funkcjonowania szkolnego jest myślenie werbalne. Odpowiedni jego poziom jest konieczny dla rozumienia wydawanych dziecku poleceń,rozwiązywania ćwiczeń i zadań tekstowych. U dzieci autystycznych myślenie werbalne jest często zaburzone. Mają one trudności z rozumieniemkontekstu sytuacji, zapamiętywaniem konotacji związanych z pojęciami. Dużą trudność stanowi także operowanie symbolem. Występujące u niektórychdzieci problemy z analizą i syntezą wzrokową lub słuchową także nie ułatwiają sytuacji. Stąd ważne jest dostosowanie sposobu przekazywania treściprogramowych do możliwości dziecka. UK może zmniejszyć te trudności pozwalając dziecku na osiągnięcie sukcesu.

Metoda Wspomaganej Komunikacji jest niezwykle przydatna w ocenia umiejętności i wiedzy dziecka z autyzmem. Tradycyjne sposoby sprawdzaniawiadomości (odpowiedzi ustne, sprawdziany pisemne) często nie mogą być zastosowane w stosunku do dzieci z autyzmem, co wynika głownie z ichproblemów z komunikowaniem się. Używanie słów, czy nawet zdań przez dziecko, nie oznacza jeszcze zdolności do komunikowania się.

Czasem korzystne jest, zwłaszcza w początkowym etapie nauki szkolnej, wprowadzenie na pewien okres do klasy na stałe pomocnika. Taką rolę możepełnić rodzic dziecka, poborowy, wolontariusz. Jego zadaniem byłoby wspomaganie autystycznego dziecka w pracy na lekcji. Mógłby on pomóc dzieckuzorganizować sobie pracę, pomagałby w koncentrowaniu się na wykonywanej czynności, tłumaczyłby trudniejsze polecenia, podawał przykłady itp.Osoba tak powinna być przeszkolona w stosowaniu metody UK tak, aby w odpowiedni sposób wspomagała dziecko przy pisaniu, odciążając w ten sposóbnauczyciela prowadzącego. W przypadkach wzrostu napięcia i frustracji dziecka pomocnik mógłby wyjść z nim z klasy. Autyście pozwoliłoby to odzyskaćspokój, a nauczycielowi nie zakłóciło szczególnie przebiegu lekcji. W miarę usamodzielniania się dziecka, wzrastania jego kompetencji, pomoc takamogłaby być wycofywana.

PodsumowanieNa zakończenie chciałabym podkreślić, że odpowiednio prowadzona praca metodą Wspomaganej Komunikacji może stać się dla dzieci i dorosłych osóbz autyzmem szansą na częściowe pokonanie przez nich swojej choroby. Jak wielkie może mieć znaczenie w ich edukacji i codziennym życiu możnapokazać na przykładzie Niemiec. W kraju tym metoda UK została oficjalnie uznana przez władze za w pełni wartościowy sposób porozumiewania sięprzez osoby autystyczne z otoczeniem. W jednej z ustaw dotyczących systemu oświaty potrzeby autystów sa traktowane na równi z potrzebami osóbo innych schorzeniach: tak jak osoba nies łysząca potrzebuje instruktora języka migowego, jak niewidomy instruktora alfabetu Braille'a, tak osobaz autyzmem potrzebuje instruktora metody UK. W niektórych landach każde dziecko rozpoczynające naukę szkolną dostaje osobę przeszkolonąw zakresie metody Wspomaganej Komunikacji. Z prowadzonych ewaluacji wynika, że w znaczący sposób zwiększyło to możliwość uczestniczenia tejgrupy dzieci w systemie edukacji oraz poprawiło efektywność nauczania.

Joanna Grochowska  

 Teksty autystów.zip (4,23 KB)       Tablica do UK.zip (2,68 KB)

Literatura polecana:

1. Affolter F. (1997). Spostrzeganie, rzeczywistość, język. Warszawa. 2. Biuletyn Klubu Ułatwionej Komunikacji nr. 1 i 2. 3. Błeszyński J. (1998). Mowa i język dzieci z autyzmem. Wybrane zagadnienia. Słupsk. 4. Młynarska M., Smereka T. (2000). Psychostymulacyjna metoda kształtowania i rozwoju mowy oraz myślenia. Warszawa. 5. Rimland B. (1991). Metoda Ułatwionej Komunikacji: problemy, zagadki i paradoksy: sześć wyzwań dla badaczy. Autism Research Review

International (polska edycja), 5. 6. Rimland B. (1992a). Metoda Ułatwionej Komunikacji (UK): Teraz złe wieści. Autism Research Review International (polska edycja), 6(1), 3. 7. Rimland B. (1992b). Uczymy dzieci czytać!. Autism Research Review International (polska edycja), 6(3), 1. 8. Rimland B. (1993a). Ułatwiona Komunikacja: światło na końcu tunelu? Autism Research Review International (polska edycja), 7(3),3. 9. Rimland B. (1993b). Aktualności UK: paradoksy i kontrowersje. Autism Research Review International (polska edycja), 7(2), 7. 

10. Rusiłowicz U., Świeża O. (2002). Metoda Ułatwionej Komunikacji (UK). W: Żyć z autyzmem. Wybrane zagadnienia dotyczące problematyki osób dorosłych z autyzmem. Kraków.

11. Wesołowska M. (2002). Pomóż mi opanować strach. Wrocław. 12. Wroniszewska M. (1993). Rozmowy z Magdą. Przytulanie nr 3. 13. Za murem milczenia. Metoda Facilitaded Communication ‐ komunikacja wspomagana w kontakcie z autystami. (1996) Tematy 2.  14. Zöller D. (1994). Gdybym mógł z wami rozmawiać. Warszawa.

Strona główna  >  Komunikacja alternatywna

             Strona główna  >  Komunikacja alternatywna

Edukacja dzieci z autyzmem z wykorzystaniem metody Wspomaganej Komunikacji

Nauczanie dzieci w dużym stopniu oparte jest na przekazie słownym (w formie pisanej lub mówionej). Stąd rozumienie języka oraz komunikowanie sięz drugą osobą są często uważane za kluczowe umiejętności niezbędne do tego, aby możliwa była efektywna edukacja. Nie wszystkie dzieci autystycznemówią i nie zawsze ich mowa pełni funkcje komunikacyjne. Stąd konieczne jest wypracowywanie alternatywnych form porozumiewania się, które mogąbyć wykorzystywane m.in. właśnie w procesie ich edukacji. Jedną z takich form jest metoda Wspomaganej Komunikacji. Pomimo pozornej prostoty, jejstosowanie wymaga przestrzegania wielu zasad. Odpowiednio wprowadzana może sta ć się dla osób autystycznych skutecznym sposobemporozumiewania się z otoczeniem. Stwarza im też możliwość aktywnego uczenia się. W referacie zostaną zaprezentowane podstawowe założenia,zasady stosowania oraz możliwości wykorzystania metody Wspomaganej Komunikacji w procesie edukacji dzieci z autyzmem.

WprowadzenieMetoda Wspomaganej Komunikacji, czy tez Ułatwionej Komunikacji (z ang. Facilitaded Communication) jest od lat wykorzystywana w terapii dziecii dorosłych osób z autyzmem. Od momentu jej pojawienia się na początku lat osiemdziesiątych ubiegłego wieku, budzi wiele kontrowersji. Dotyczą onestopnia samodzielności wypowiadania się osoby wspomaganej. Pozorna prostota tej metody powodowała (i powoduje nadal) poczucie, że może być onastosowana praktycznie przez każdą chętna osobę (rodzica, terapeutę) w stosunku do każdego niemówiącego dziecka. W opracowaniu tym spróbujęodnieść się do różnych mitów i przekonań, które przez lata nagromadziły się wokół metody UK. Swoje rozważania będę odnosiły do dzieci i dorosłychosób z autyzmem, choć niektóre z nich równie dobrze mogłyby dotyczyć pracy z dziećmi z innymi problemami rozwojowymi.

Zaburzenia komunikacji w autyzmieAutyzm dziecięcy jest ca łościowym zaburzeniem rozwoju. Dotyka wszystkich obszarów funkcjonowania dziecka. Jednym z najbardziej znaczącychproblemów obserwowanych u tej grupy dzieci są deficyty w zakresie komunikowania się z otoczeniem. Deficyty te są jakościowe i wedługMiędzynarodowej Klasyfikacji Zaburzeń Psychicznych i Zaburzeń Zachowania ICD‐10 powinny przejawiać się przynajmniej w jednym z następującychobszarów:

1. opóźnienie lub zupełny bark rozwoju mówionego języka, które nie wiążą się z próba kompensowania za pomocą gestów lub mimiki jako alternatywnego sposobu porozumiewania się;

2. względny niedostatek inicjatywy i wytrwałości w podejmowaniu wymiany konwersacyjnej (na jakimkolwiek występującym poziomie umiejętności językowych), w której zachodzą zwrotne reakcje na komunikaty innej osoby;

3. stereotypowe i powtarzające się, idiosynkratyczne wykorzystanie słów i wyrażeń; 4. brak spontanicznej różnorodności zabawy w udawanie („na niby”) lub zabawy naśladującej role społeczne.

Problemy komunikowania się dzieci autystycznych nie dotyczą tylko porozumiewania się z rodzicami, czy terapeutami. Mają ogromny wpływ namożliwość prowadzenia z nimi edukacji. W konsekwencji ograniczają autystom szansę na choćby częściowo samodzielne się dorosłe życie. W oczywistysposób wpływają na kształtowanie się ich poczucia tożsamości oraz relacji z otoczeniem.

Analiza doniesień z literatury, jak również moje dwunastoletnie doświadczenie w pracy z dziećmi autystycznymi wskazują, że wypracowaniekomunikowania się autysty z otoczeniem jest ogromnym krokiem na drodze wychodzenia z choroby i umożliwia bardziej efektywne prowadzenie terapii.Sami rodzice kładą duży nacisk na mowę dziecka. Niektórzy z nich uważają, że jeśli dziecko zacznie mówić to znikną wszystkie pozostałe problemy.Tymczasem w praktyce tylko część dzieci z autyzmem zaczyna mówić, a spośród nich tylko niewielka część posługuje się mową do komunikowania sięz innymi osobami. U mówiących dzieci z autyzmem często obserwujemy echolalie, problemy z prawidłowym nazywaniem, doborem słów, składnią itp.Ich wypowiedzi są mało rozbudowane, czasem są to po prostu pojedyncze słowa. W tej sytuacji wydaje się więc, że metoda Wspomaganej Komunikacjimoże stanowić rozwiązanie niektórych z tych problemów.

O czym należy pamiętać rozpoczynając z autystą pracę metodą Wspomaganej Komunikacji?

l Metoda UK nie jest metodą terapii autyzmu, umożliwia jedynie wyeliminowanie lub zmniejszenie problemów w komunikowaniu się autysty z otoczeniem.

l Przed rozpoczęciem pracy tą metodą konieczne jest podjęcie próby uruchomienia innych alternatywnych sposobów porozumiewania się, w szczególności gestów. Chodzi o to, aby nie ograniczać możliwości komunikowania się autysty z otoczeniem jedynie do metody UK. Wszystkie alternatywne sposoby porozumiewania się zwiększają bowiem możliwości dziecka, pozwalają na pełniejszy kontakt i relacje z otoczeniem.

l Aby wprowadzenie do pracy z dzieckiem lub dorosłą osobą z autyzmem metody Wspomaganej Komunikacji zakończyło się sukcesem, konieczne jest zapewnienie mu poczucia bezpieczeństwa, okazanie zaufania. Niezbędne jest także istnienie u autysty motywacji do kontaktu.

l Osoby autystyczne mają problemy z wykonywaniem celowych ruchów. Potwierdzają to liczne badania prowadzone na świecie. W efekcie osoba autystyczna może rozumieć polecenie, chcieć je wykonać, ale samo działanie może być zablokowane. Problemy mogą dotyczyć rozpoczęcia ruchu, przerywania („zamrożenia”) wykonywania czynności, zakończenia podjętego działania. Dotyk może pomóc osobie autystycznej rozpocząć lub kontynuować świadome wykonywanie ruchu. Dlatego tak ważna jest w przypadku metody UK ocena stopnia i rodzaju wspomagania, którego potrzebuje autysta.

l Istotne jest także uświadomienie sobie, że prawdopodobnie nasza dotychczasowa wiedza o dziecku jest niepełna. Ze względu na obserwowane w autyzmie liczne stereotypie, problemy z odbiorem i integracją bodźców sensorycznych, rozumieniem i uzewnętrznianiem emocji, problemy w porozumiewaniu się z otoczeniem itd., dziecko autystyczne najczęściej nie jest w stanie w pełni ujawnić posiadanej przez siebie wiedzy i umiejętności. Stąd często dzieci z autyzmem oceniane są przez otoczenie jako upośledzone. W chwili, gdy autysta zacznie się z nami porozumiewać metodą UK może się okazać, że jego rozumienie sytuacji, samoświadomość, wiadomości są większe niż przypuszczaliśmy. Dla wielu rodziców i terapeutów uświadomienie sobie, że dziecko ma znacznie większe możliwości niż przypuszczali, jest niezwykle trudne, bo powoduje konieczność dokonania przewartościowań, zmiany dotychczasowego stosunku do dziecka, metod postępowania, a często także poradzenia sobie z poczuciem winy, że nie docenili oni dziecka.

l W pracy metodą UK trzeba zawsze pamiętać o przestrzeganiu pewnych zasad i reguł, niezależnie od stopnia zaawansowania posługiwania się tą metodą. Pozwoli to na uniknięcie wielu błędów. Wyeliminuje rozczarowania. W niektórych sytuacjach pozwoli na zwolnienie tempa pracy, danie wystarczającej ilości czasu autyście na pokonywanie kolejnych etapów na drodze do samodzielnego komunikowania się.

l Pracy metodą UK nie można traktować jako posłannictwa. Nie każdy rodzic, terapeuta może z niej korzystać. Nie każde dziecko jest w stanie skorzystać z takiej metody wspomagania w komunikowaniu się. Każde dziecko posługujące się metodą UK może osiągnąć inny poziom samodzielności w porozumiewaniu się. Nie można oczekiwać, że każda osoba autystyczna zacznie pisać zupełnie samodzielnie, ale należy do tego dążyć.

l Praca z osobą autystyczną metodą UK wiąże się nierozerwalnie z nawiązaniem z nią bardzo bliskiej relacji emocjonalnej. Jest to relacja porównywalna z tą, jaka tworzy się pomiędzy terapeutą a jego pacjentem w procesie psychoterapii. Biorąc pod uwagę fakt, że większość osób wspomagających nie ma doświadczenia w prowadzeniu psychoterapii, stwarza to niebezpieczeństwo nadużyć zarówno ze strony osoby wspomagającej, jak i samego autysty. Dlatego niezmiernie ważne jest jak najszybsze wprowadzanie do pracy z autystą kolejnych osób posługujących się metodą Wspomaganej Komunikacji, aby rozluźnić zbyt silną relację oraz zapewnienie sobie superwizji swojej pracy.

Formy pracyMetoda Wspomaganej Komunikacji może być prowadzona z wykorzystaniem obrazków, zdjęć, piktogramów, tablicy literowej, maszyny do pisania,komunikatora typu palmtop, komputera. To jaki rodzaj materiału wybierzemy zależy od wieku i możliwości dziecka, od miejsca i warunków w jakichpracujemy. Czasem ze względów finansowych, a także ze względu na łatwość noszenia przy sobie, można korzystać z tablicy literowej. Jest onaszczególnie przydatna w tych wszystkich sytuacjach, kiedy jesteśmy z dzieckiem poza domem, czy szkołą. Możemy jej używać w sklepie, na spacerze.Jej podstawową wadą jest jednak brak zapisu rozmowy. Jest to ważne ponieważ wielu autystów nie lubi korzystać z tablicy do UK właśnie dlatego,że nie widzi obrazu swoich słów.

Możliwość zapisywania rozmowy z osobą autystyczną jest ważna jeszcze z innych względów. Po pierwsze samemu autyście łatwiej jest wypowiadać się,jeśli może wrócić do wcześniejszego fragmentu rozmowy, zobaczyć napisane przez terapeutę, czy rodzica polecenie lub pytanie. Po drugie, w sytuacjigdy osoba autystyczna widzi co pisze, łatwiej jest się jej korygować, poprawiać błędy. Poza tym zapis rozmowy, szczególnie w formie wydruku pozwalałatwiej analizować sposób posługiwania się przez autystę językiem oraz oceniać robione przez niego postępy. Taką możliwość daje komputer, najlepiejz podłączoną drukarką. Warto zauważyć, że do pracy metoda UK nie potrzeba komputera najnowszej generacji. Wystarczy tylko, aby dało się na nimzainstalować dowolny edytor tekstów. Na marginesie chciałabym zaznaczyć, że dzieci autystyczne bardzo chętnie pracują na komputerze, a dodatkowajego zalet jest możliwość korzystania z szerokiej gamy programów multimedialnych, które mogą być wykorzystywane w pracy z dzieckiem.

Wielu rodziców i nauczycieli nie chce wprowadzać do pracy z dzieckiem tablicy literowej, czy komputera i wykorzystywać metody UK z dwóch powodów:1.dziecko mówi, choć w ograniczonym zakresie; 2. dziecko potrafi pisać ręcznie, choć jego pismo często jest niestaranne, mało czytelne. Chciałabymwyraźnie zaznaczyć, że metoda UK może być wykorzystywana w oby tych sytuacjach i ani mówienie przez dziecko, ani pisanie nie muszą wykluczać jejstosowania. Dlaczego? Otóż w przypadku wielu autystycznych dzieci, u których rozwija się mowa werbalna korzystanie z metody UK prowadzi do jejdalszego rozwoju. Prawdopodobnie jest to wynikiem zmniejszenia lęku dziecka, że nie zostanie zrozumiane przy próbie mówienia, bo wie ono,że zawsze będzie mogło napisać to co chce powiedzieć. To powoduje, że dziecko chętniej próbuje używać języka mówionego, odczuwa mniejszą presjęna poprawność artykulacji itp. Ponadto pisanie na tablicy literowej, czy komputerze uczy dziecko formułowania swoich myśli, co jest dla niego dobrymtreningiem przy pos ługiwaniu się mową werbalną. Zdarza się, że autyści, u których w mowie dominują echolalie, lub którzy mają trudnościw prowadzeniu dialogu, bardzo dobrze sobie radzą pisząc na komputerze. Ich pisemne wypowiedzi są znacznie pełniejsze, często też bardziej osobiste.Chciałabym przy tym podkreślić, że mam na myśli osoby nie tylko piszące ze wspomaganiem, ale też te, które piszą całkowicie samodzielnie. Czas,którego potrzebowały, aby przejść od pisania ze wspomaganiem do samodzielnego pisania był bardzo różny i zależał od bardzo wielu czynników.Podobnie jest w przypadku pisania ręcznego. Wprowadzenie metody UK nie oznacza zaprzestania prowadzenia z dzieckiem ćwiczeń grafomotoryki,uczenia go ręcznego pisania. Jednak wielu dzieciom daje możliwość „ładnego” pisania, co zmniejsza ich niechęć do wypowiadania się w formiepisemnej.

Technika wspomaganiaRolą osoby wspomagającej jest ułatwienie ruchu autyście poprzez podtrzymanie jego palca, dłoni, przedramienia, łokcia. Czasem wystarcza sam dotykpomagający zainicjować rozpoczęcie ruchu. Stopień wspomagania musi być dostosowany do indywidualnych potrzeb osoby z autyzmem. Przygotowującsię do pracy metodą UK należy zwrócić uwagę na:

l dominującą rękę osoby autystycznej ‐ zawsze wspomagamy rękę dominującą i przy pracy siadamy lub stajemy od strony tej ręki;

l materiał, na którym pracujemy (obrazki, tablica literowa, klawiatura komputera) musi być tak ułożony, aby autysta nie miał trudności ze wskazywaniem, to znaczy nie za nisko i nie za wysoko, w odpowiedniej odległości od dziecka; istotne jest również dobre oświetlenie;

l osoba wspomagająca powinna stać lub siedzieć w taki sposób, aby mieć pełną swobodę ruchów i nie ograniczać w żaden sposób możliwości wykonywania ruchu przez osobę z autyzmem;

l niektórzy autyści będą wymagali wspomagania jedynie w postaci lekkiego dotknięcia np. ramienia; u innych zakres wspomagania musi być znacznie większy; w przypadku dużej grupy autystów konieczne jest „oporowanie” tj. wywieranie przez osobę wspomagającą przeciwnacisku na rękę osoby piszącej; zdarza się, że takie „utrudnianie” ruchu musi być bardzo silne, ale tylko wtedy może być możliwe pisanie przez osoby z zaburzeniami tonusu mięśniowego;

l potrzebę hamowania zbyt szybkich ruchów wykonywanych przez autystę, co może pomóc w ochronieniu go przed doznaniem niepowodzenia w pisaniu np. w postaci popełnionych błędów literowych; jest to szczególnie ważne w początkowych etapach nauki posługiwania się metodą UK;

l konieczność precyzyjnego wskazywania ‐ stosowane do pracy pomoce muszą być tak dobrane, aby umożliwiały precyzyjne wskazywanie, stąd często konieczność pracy z powiększoną tablicą literową lub nakładką na klawiaturę komputera uniemożliwiającą naciskania jednocześnie dwóch liter; w przypadku korzystania z edytora tekstów wskazane jest uruchomienie odpowiedniego filtra dla osób niepełnosprawnych, który nie pozwala na pojawienie się całego ciągu liter przy zbyt długim przytrzymaniu klawisza komputera (filtry takie są dostępne np. w Windowsach 95 i późniejszych);

l każdorazowo po wskazaniu obrazka lub litery należy pomóc osobie wspomaganej cofnąć rękę do pozycji wyjściowej;

l w przypadku, gdy osoba wspomagająca pracuje z kilkoma osobami autystycznymi, musi ona uwzględniać ich indywidualne możliwości i potrzeby; oczekiwanie, że z każdym autystą można pracować w ten sam sposób jest poważnym błędem i najczęściej prowadzi do zablokowania jego możliwości komunikowania się z otoczeniem;

l konieczność wykluczenia prowadzenia ręki autysty w domniemanym przez osobę wspomagającą kierunku.

Ten ostatni punkt jest niezwykle ważny, stąd wymaga bardziej szczegółowego omówienia.

Jak wspomniałam na wstępie, kontrowersje związane z metoda Wspomaganej Komunikacji dotyczą samodzielności wypowiadania się przez osobywspomagane. W przypadku osób autystycznych częściowo wynika to z faktu, że przy bardzo dużych problemach w funkcjonowaniu społecznym, licznychstereotypiach itp. potrafią one pisać bardzo otwarcie o sobie, swojej chorobie. Jedną z najbardziej znanych osób z masywnymi zaburzeniamifunkcjonowania, która w przejmujący sposób pisała o sobie jest Birger Sellin. Podobne wątpliwości budziły teksty pisane przez 12‐letniego hinduskiegochłopca Tito. Początkowo był on wspomagany przez matkę. Jednak w wyniku bardzo ciężkiej pracy udało mu się rozpocząć samodzielne pisanie. Titopisze ręcznie. Niedawno National Autistic Society w Londynie wydało jego książkę. Aby rozwiać wątpliwości co do samodzielności jego pisania, Titoi jego matka zgodzili się wziąć udział w badaniu przeprowadzonym przez konsylium specjalistów pod kierunkiem Lorny Wing. Obserwacje i testypotwierdziły autentyczność pisanych przez chłopca tekstów oraz wskazały na jego duże możliwości intelektualne. Sama Lorna Wing po zakończonychbadaniach stwierdziła: „To jedno z najwybitniejszych dzieci jakie widziałam. Zdumiewa sprzeczność między jego typowo autystycznym zachowaniem,a kolosalnym potencjałem umysłu. Widzimy wszystkie objawy autyzmu np. obsesję na punkcie włączania i wyłączania światła, dotykania różnychrzeczy, co cechuje osobnika autystycznego. Więc można odnieść wrażenie, że Tito ma poważne problemy z przyswajaniem wiedzy. Lecz gdy widzimyjak sobie radzi z alfabetem i pisaniem oraz czytamy to co stworzył samodzielnie, jesteśmy oszołomieni jakością jego umysłu, bystrzejszego, bardziejrefleksyjnego i bardziej dojrzałego niż u każdego normalnego dziecka w tym wieku.” Myślę, że wypowiedź ta nie wymaga dodatkowego komentarza.

Jednak kontrowersje wokół metody UK nie są jedynie wynikiem rozbieżności pomiędzy obserwowanym przez otoczenie poziomem zaburzeń autysty,a jego możliwością wypowiadania się na piśmie. Równie istotne, a w pewien sposób nawet ważniejsze staje się odpowiedzenie na pytanie do jakiegostopnia osoba wspomagająca wpływa na to, co autysta pisze. Biorąc pod uwagę bardzo różny stopień wspomagania, jakiego potrzebują osobyz autyzmem, odpowiedź na to pytanie nie jest prosta. Kluczowa w tym przypadku jest samoświadomość osoby wspomagającej i konieczność stałegokontrolowania siebie w sytuacji wspomagania. Oczywiście terapeuta powinien być wyczulony na każdy, nawet najmniejszy, ruch ręki autysty, ale jednakmusi to być jego ruch. Prowadzenie ręki w domniemanym przez nas kierunku jest po prostu niedopuszczalne. Czasem taka pokusa może być silnazwłaszcza, gdy oczywista wydaje się być odpowiedź osoby autystycznej na pytanie np. „gdzie to jest”. Pisząc „na gó” autysta może mieć na myśli „nagórze, na górnej, na górnym” itd. Stąd nawet w wydawałoby się oczywistych sytuacjach należy wyczekać na dokończenie przez autystę wypowiedzi.Pokusa żeby przyspieszyć pisanie jest silna również dlatego, że niektóre osoby z autyzmem piszą niezwykle wolno.

Chciałabym przy tej okazji poruszyć jeszcze jeden niezwykle istotny problem. Pracując z dzieckiem metodą UK musimy mieć świadomość tego, do czegowłaściwie ją wykorzystujemy: do komunikowania się z dzieckiem, czy do uczenia go. Celowo rozgraniczam te dwie sytuacje, chociaż w gruncie rzeczywzajemnie się one dopełniają. Jednak trzeba pamiętać, że w przypadku komunikowania się z dzieckiem czy dorosłą osobą możemy jedynie wspomagaćwykonywanie ruchu. W sytuacji, w której chcemy nauczyć dziecko wskazywania lub rozróżniania np. kolorów, dopuszczalne jest wskazanie ręką dzieckaokreślonego przedmiotu, obrazka, czy litery. Jednak wtedy nie możemy tego nazywać komunikowaniem się z dzieckiem. Musimy być świadomi tego, corobimy. Bo jeśli np. chcemy, aby dziecko wskazało nam odpowiedni przedmiot, czy literę, które poznało wcześniej, to oczywiście nie możemywykonywać ruchu za dziecko, jedynie wspomagać go tak, jak to rozumie metoda UK. W edukacji dzieci autystycznych mogą pojawić się oba rodzajesytuacji: te, gdy dziecko uczymy np. kolorów, rozróżniania liter, dokonywania klasyfikacji, jak również te, gdy komunikujemy się z nim. Świadomośćtego z jakiego rodzaju sytuacja mamy do czynienia jest ważna dla nas, ale również dla dziecka, bo stawiamy mu wtedy inne wymagania.

Etapy wprowadzania metody UKNie sposób w tak krótkim opracowaniu przedstawić wszystkich możliwości i wariantów wprowadzania metody UK. Wszystko zależy od wieku dziecka,charakteru jego problemów, posiadanych umiejętności i dotychczasowych doświadczeń. W związku z tym poniższy opis proszę traktować jedynie jakopewną propozycję.

W pracy z małymi dziećmi zaczynamy z reguły od wypracowania gestu wskazywania. Początkowo z naszą pomocą, później samodzielnie, dzieckowskazując może dokonywać wyboru jednego z dwóch lub trzech obrazków czy przedmiotów. Warto przy tym zaznaczyć, że jeśli zaczniemy stosowaćwspomaganie wskazywania już u małych dzieci, to zwiększa się zdecydowanie szansa na ich usamodzielnienie się w tym zakresie w przyszłości. Wartoteż wcześniej wprowadzić do pracy z dzieckiem bity obrazkowe lub czytanie całowyrazowe. Pozwoli to na zwiększenie zasobu pojęć dziecka i upewninas, że słowa których używamy są dziecku znane.

W przypadku dzieci starszych, czy osób dorosłych warto się upewnić, czy znają one litery. Najbezpieczniejsze w tym wypadku wydaje się przyjęciezałożenia, że osoba, z którą chcemy pracować metodą UK zna litery. Piszę, że jest to bezpieczniejsze ponieważ pozwala nam na „otwarcie” się naosobę z autyzmem. Próby sprawdzania wiedzy i umiejętności autystów są bardzo trudne do przeprowadzenia. Często nie chcą oni ujawniać swoichumiejętności, bo obawiają się, że zostaną zlekceważeni, potraktowani jak małe dzieci. Doświadczenia osób pracujących metodą UK z nastolatkamilub dorosłymi z autyzmem wskazują, że najczęściej znają oni litery, potrafią z nich składać słowa, czasem również zdania. Sprawdzanie poziomuumiejętności operowania przez nich językiem powinno się więc odbywać stopniowo.

Jeśli dziecko, z którym pracujemy potrafi dokonywać wyboru jednego z dwóch przedmiotów, to stopniowo możemy zwiększać możliwości wyboru dojednego z kilku. Potem oczywiście przechodzimy z konkretów, na zdjęcia, obrazki, aż wreszcie podpisy. W przypadku niektórych dzieci ważne jestwprowadzenie kart ze słowami „tak” i „nie”. Umożliwiają one dziecku szybką odpowiedź na proste pytania. Dziecko może dokonywać także wyborupodpisu do obrazka.

Równolegle możemy uczyć dziecko pisania wyrazów, zaczynając od prostych, bliskich dziecku jak np. jego imię, tata, mama itd. Możliwe są tu różnewarianty pracy: pisanie ze słuchu, przepisywanie, podpisywanie obrazków, odpowiadanie na pytania do ilustracji, tekstu itp.

Ważne jest, aby dziecko miało możliwość komunikowania się z nami. Dlatego powinniśmy stwarzać sytuacje, w których poprzez swoje wypowiedziwpływa ono aktywnie na ich przebieg. Przykładowo możemy dziecko zapytać co chce pić wodę czy sok, a następnie podać dziecku to co wskażelub napisze. Podobnie może być z ubieraniem się, uczeniem się matematyki lub polskiego itd. Dla kształtowania się relacji autysty z otoczeniem ważnejest, aby mógł on decydować o sobie, wyrażać własne zdanie.

Wykorzystanie metody UK w edukacji dzieci z autyzmemMyślę, że powyższe rozważania dość dobrze obrazują, w jak szerokim zakresie metoda Wspomaganej Komunikacji może być wykorzystywana w edukacjidzieci z autyzmem. W tym miejscu spróbuję więc z jednej strony zebrać, z drugiej rozwinąć poruszone wcześniej wątki.

Wspomagana Komunikacja jest alternatywnym sposobem porozumiewania się dla niemówiących dzieci z autyzmem, lub dzieci, których mowa jestznacznie ograniczona. W przypadku zarówno mówiących, jak i niemówiących dzieci autystycznych metoda UK umożliwia pracę nad rozumieniem mowy,poszerzaniem słownika. Jednym z elementów tej pracy może być wczesne rozpoczęcie nauki czytania i pisania. Planując edukację dziecka należy wziąćpod uwagę trudności ze śledzeniem wzrokiem, zaburzenia grafomotoryki, motoryki dużej i koordynacji. W zależności od g łębokości i charakteruzaburzeń praksji powinna być podjęta decyzja o sposobie nauki pisania przez dziecko (ręcznie, na maszynie, z dodatkową nakładką na klawiaturę, zewspomaganiem).

Pojawiająca się czasem wśród rodziców i nauczycieli dzieci autystycznych obawa przed wczesnym rozpoczęciem przez nie nauki czytania i pisania,wydaje się nieuzasadniona z co najmniej dwóch powodów. Po pierwsze dzieci autystyczne potrzebują przeważnie znacznie dłuższego treningu dlaosiągnięcia poszczególnych umiejętności niż dzieci bez obciążeń rozwojowych. Stąd wcześniejsze rozpoczęcie treningu czytania i pisania zwiększa ichszansę na wyrównanie obciążeń. Po drugie ze względu na charakterystyczne dla autyzmu zaburzenia rozwoju społeczno‐emocjonalnego funkcjonowanietej grupy dzieci w szkole jest znacznie utrudnione. Opanowana wcześniej umiejętność czytania i pisania może im pomóc w początkowym etapie nauki,będąc ich mocną stroną. Dotyczy to zarówno pisania ręcznego, jak i na komputerze, bez względu na stopień wspomagania jakiego wymaga dziecko.

Podstawą funkcjonowania szkolnego jest myślenie werbalne. Odpowiedni jego poziom jest konieczny dla rozumienia wydawanych dziecku poleceń,rozwiązywania ćwiczeń i zadań tekstowych. U dzieci autystycznych myślenie werbalne jest często zaburzone. Mają one trudności z rozumieniemkontekstu sytuacji, zapamiętywaniem konotacji związanych z pojęciami. Dużą trudność stanowi także operowanie symbolem. Występujące u niektórychdzieci problemy z analizą i syntezą wzrokową lub słuchową także nie ułatwiają sytuacji. Stąd ważne jest dostosowanie sposobu przekazywania treściprogramowych do możliwości dziecka. UK może zmniejszyć te trudności pozwalając dziecku na osiągnięcie sukcesu.

Metoda Wspomaganej Komunikacji jest niezwykle przydatna w ocenia umiejętności i wiedzy dziecka z autyzmem. Tradycyjne sposoby sprawdzaniawiadomości (odpowiedzi ustne, sprawdziany pisemne) często nie mogą być zastosowane w stosunku do dzieci z autyzmem, co wynika głownie z ichproblemów z komunikowaniem się. Używanie słów, czy nawet zdań przez dziecko, nie oznacza jeszcze zdolności do komunikowania się.

Czasem korzystne jest, zwłaszcza w początkowym etapie nauki szkolnej, wprowadzenie na pewien okres do klasy na stałe pomocnika. Taką rolę możepełnić rodzic dziecka, poborowy, wolontariusz. Jego zadaniem byłoby wspomaganie autystycznego dziecka w pracy na lekcji. Mógłby on pomóc dzieckuzorganizować sobie pracę, pomagałby w koncentrowaniu się na wykonywanej czynności, tłumaczyłby trudniejsze polecenia, podawał przykłady itp.Osoba tak powinna być przeszkolona w stosowaniu metody UK tak, aby w odpowiedni sposób wspomagała dziecko przy pisaniu, odciążając w ten sposóbnauczyciela prowadzącego. W przypadkach wzrostu napięcia i frustracji dziecka pomocnik mógłby wyjść z nim z klasy. Autyście pozwoliłoby to odzyskaćspokój, a nauczycielowi nie zakłóciło szczególnie przebiegu lekcji. W miarę usamodzielniania się dziecka, wzrastania jego kompetencji, pomoc takamogłaby być wycofywana.

PodsumowanieNa zakończenie chciałabym podkreślić, że odpowiednio prowadzona praca metodą Wspomaganej Komunikacji może stać się dla dzieci i dorosłych osóbz autyzmem szansą na częściowe pokonanie przez nich swojej choroby. Jak wielkie może mieć znaczenie w ich edukacji i codziennym życiu możnapokazać na przykładzie Niemiec. W kraju tym metoda UK została oficjalnie uznana przez władze za w pełni wartościowy sposób porozumiewania sięprzez osoby autystyczne z otoczeniem. W jednej z ustaw dotyczących systemu oświaty potrzeby autystów sa traktowane na równi z potrzebami osóbo innych schorzeniach: tak jak osoba nies łysząca potrzebuje instruktora języka migowego, jak niewidomy instruktora alfabetu Braille'a, tak osobaz autyzmem potrzebuje instruktora metody UK. W niektórych landach każde dziecko rozpoczynające naukę szkolną dostaje osobę przeszkolonąw zakresie metody Wspomaganej Komunikacji. Z prowadzonych ewaluacji wynika, że w znaczący sposób zwiększyło to możliwość uczestniczenia tejgrupy dzieci w systemie edukacji oraz poprawiło efektywność nauczania.

Joanna Grochowska  

 Teksty autystów.zip (4,23 KB)       Tablica do UK.zip (2,68 KB)

Literatura polecana:

1. Affolter F. (1997). Spostrzeganie, rzeczywistość, język. Warszawa. 2. Biuletyn Klubu Ułatwionej Komunikacji nr. 1 i 2. 3. Błeszyński J. (1998). Mowa i język dzieci z autyzmem. Wybrane zagadnienia. Słupsk. 4. Młynarska M., Smereka T. (2000). Psychostymulacyjna metoda kształtowania i rozwoju mowy oraz myślenia. Warszawa. 5. Rimland B. (1991). Metoda Ułatwionej Komunikacji: problemy, zagadki i paradoksy: sześć wyzwań dla badaczy. Autism Research Review

International (polska edycja), 5. 6. Rimland B. (1992a). Metoda Ułatwionej Komunikacji (UK): Teraz złe wieści. Autism Research Review International (polska edycja), 6(1), 3. 7. Rimland B. (1992b). Uczymy dzieci czytać!. Autism Research Review International (polska edycja), 6(3), 1. 8. Rimland B. (1993a). Ułatwiona Komunikacja: światło na końcu tunelu? Autism Research Review International (polska edycja), 7(3),3. 9. Rimland B. (1993b). Aktualności UK: paradoksy i kontrowersje. Autism Research Review International (polska edycja), 7(2), 7. 

10. Rusiłowicz U., Świeża O. (2002). Metoda Ułatwionej Komunikacji (UK). W: Żyć z autyzmem. Wybrane zagadnienia dotyczące problematyki osób dorosłych z autyzmem. Kraków.

11. Wesołowska M. (2002). Pomóż mi opanować strach. Wrocław. 12. Wroniszewska M. (1993). Rozmowy z Magdą. Przytulanie nr 3. 13. Za murem milczenia. Metoda Facilitaded Communication ‐ komunikacja wspomagana w kontakcie z autystami. (1996) Tematy 2.  14. Zöller D. (1994). Gdybym mógł z wami rozmawiać. Warszawa.

Strona główna  >  Komunikacja alternatywna