1

Program nauczania języka polskiego dla szkół kończących się

egzaminem maturalnym

zakres podstawowy i zakres rozszerzony

Struktura programu

Program nauczania języka polskiego jest zgodny z założeniami zawartymi w Rozporządzeniu Ministra Edukacji Narodowej z dnia 23 grudnia 2008 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego i kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół (DzU z 1 sierpnia 2009 r., nr 89, poz. 730). Przeznaczony jest do nauczania przedmiotu język polski na IV etapie edukacyjnym (w liceum i technikum) w zakresie podstawowym i rozszerzonym. Program składa się z dwóch integralnych części:

Kultura i literatura

Nauka o języku Kultura i literatura Budowę programu wyznaczają ramy historycznoliterackie i konteksty kulturowe, co oznacza poszukiwanie dialogu między przeszłością i czasami współczesnymi. Program niniejszy uwzględnia zawartą w obowiązującej podstawie programowej przedmiotu język polski (rozp. z dnia 23 grudnia 2008r.) lekturę z zakresu literatury polskiej oraz literatury powszechnej, a także sugeruje wprowadzenie innych tekstów kultury i utworów uzupełniających z dziedziny filmu, teatru i telewizji. Propozycje interpretacyjne i układ materiału kulturowego poszczególnych epok obejmują wszystkie cele i treści nauczania oraz osiągnięcia wskazane przez podstawę programową. Nauka o języku

Program kształcenia językowego – podobnie jak program nauczania historycznoliterackiego - ma również formę tabeli. Ten sposób prezentacji materiału nauczania pozwala przejrzyście pokazać zakładane osiągnięcia uczniów w zakresie słuchania i mówienia, czytania ze zrozumieniem i pisania, a także odnieść hasła programu do konkretnych zagadnień podstawy programowej.

Ogólna charakterystyka programu Podstawa programowa przedmiotu język polski IV etap edukacyjny(rozp. MEN z dnia 23 grudnia 2008 r.), na której opiera się niniejszy program, wyraźnie pokazuje, że zadaniem nauczyciela języka polskiego jest nadążać za współczesnością, wprowadzać ucznia w dziedzictwo literackie i kulturowe własnego narodu i innych krajów oraz przygotowywać do świadomego i krytycznego poruszania się w świecie kultury - także masowej i Internetu. Współczesny uczeń otoczony produktami kultury masowej, powinien trafić w szkole na nauczyciela-przewodnika w świecie zagrożonych wartości.

2

Zainteresowania i upodobania młodzieży będą się ciągle zmieniać zgodnie z modą i tendencjami coraz szybciej rozwijającej się cywilizacji. Rolą szkoły jest znaleźć sposób na oswojenie uczniów z kanonami sztuki i literatury, pomóc w poznawaniu i wartościowaniu dzieł kultury – nie tylko wysokiej. Program stawia ucznia w roli sędziego przeszłości, umożliwia mu własną ocenę dzieł oraz formułowanie własnych pytań, hipotez i wniosków.

Wyciągając wnioski z diagnozy Marii Janion (Czy będziesz wiedział, co przeżyłeś?), będziemy starać się odwoływać do przeżyć i emocji, zachęcać do wyrażania osobistych odczuć i refleksji na temat omawianego i ocenianego dzieła, ułatwiać jego interpretację w kontekście egzystencjalnym i aksjologicznym. Nastawienie na intuicję i przeżywanie, rozwój postaw twórczych, wrażliwości emocji daje szansę utrwalenia w świadomości ucznia właściwej wartości i hierarchizacji utworów. Uczeń będzie umiał odróżnić dzieło od kiczu, dostrzec znaczenie arcydzieł, porównać i ocenić utwory z przeszłości i z czasów obecnych.

Nauczyciel w szkole ponadgimnazjalnej odwołuje się więc do wiedzy i umiejętności, które uczeń zdobył na wcześniejszych etapach edukacyjnych, zwłaszcza na III. Na IV etapie ma wprowadzić ucznia w świat kultury wysokiej, nauczyć poważnej i kompetentnej, otwartej na różne sensy lektury tekstów, zwrócić uwagę na kulturę współczesną, popularną. Zadaniem nauczyciela jest też pokazanie, jak nowoczesne środki przekazu mogą ułatwić i uatrakcyjnić poznawanie tradycji.

Program nauczania współgra z zadaniami, jakie zostały wyznaczone w podstawie programowej nauczycielowi języka polskiego na IV etapie edukacyjnym. Są to przede wszystkim: 1) stymulowanie i rozwijanie zainteresowań humanistycznych ucznia; 2) wprowadzanie ucznia w świat różnych kręgów tradycji – polskiej, europejskiej, światowej; 3) zapoznanie z najnowszymi tendencjami w kulturze współczesnej; 4) nauczenie kompetentnej, wnikliwej lektury tekstu; 5) inspirowanie refleksji o szczególnie istotnych problemach świata, człowieka, cywilizacji, kultury; 6) pogłębianie świadomości językowej i komunikacyjnej ucznia; 7) rozwijanie jego sprawności wypowiadania się w złożonych formach; 8) stymulowanie umiejętności samokształcenia ucznia.

Program niniejszy w części historycznoliterackiej ma formę chronologicznego uporządkowania tekstów kultury i ujęcia ich w ramy ogólnie przyjętych epok. Jednakże na teksty – dzieła-pomniki przeszłości uczeń będzie patrzył przez pryzmat tekstów współczesnych w myśl słów wielkiego poety Cypriana Norwida „Przeszłość jest to dziś, tylko cokolwiek dalej”.

Szczegółowe cele edukacyjne

Poznawanie przez ucznia arcydzieł kultury narodowej i światowej (zapoznani z nimi) i wpojenie mu nawyków wartościowania dostępnych dziś tekstów kultury; odróżnianie kultury elitarnej – wysokiej i popularnej – masowej, arcydzieła i kiczu.

Przekonanie ucznia o wadze i znaczeniu arcydzieł literackich, teatralnych, filmowych, telewizyjnych – weryfikowanych przez czas pomników myśli ludzkiej.

Kształcenie umiejętności analizy i interpretacji dzieła literackiego, rozwijanie kompetencji czytelniczych, umiejętności wnikliwego czytania ze zrozumieniem dzieł literackich, tekstów naukowych i publicystycznych.

Rozwijanie umiejętności wnikliwego i osobistego stosunku do tekstu.

Kształcenie umiejętności rozumienia tekstów, formułowania własnych syntetycznych ocen i opinii.

Rozwijanie umiejętności rozpoznawania twórczych nawiązań między tekstami kultury na przestrzeni epok.

3

Kształcenie umiejętności syntetycznego rozpoznawania zjawisk historycznoliterackich i kulturowych na przestrzeni dziejów oraz ich wpływ na kulturę współczesną.

Kształcenie umiejętności dostrzegania trwałych i uniwersalnych wartości w dziełach literackich oraz budowania własnego systemu wartości odwołującego się do tradycji humanistycznej, kultury narodowej i europejskiej.

Kształcenie sprawności językowych, umiejętności logicznego myślenia, wyrażania własnych sądów, argumentacji i udziału w dyskusji.

Rozbudzanie wrażliwości estetycznej i wyobraźni młodego czytelnika.

Wpajanie nawyków czynnego uczestnictwa w kulturze, wyzwalanie przeżycia w kontekście z dziełem sztuki, kształcenie kompetencji do krytycznego rozumienia języka mediów.

Wdrażanie do samokształcenia – rozwijanie zainteresowań w zakresie wszech stronnego wykształcenia humanistycznego; kształcenie umiejętności świadomego, celowego i krytycznego korzystania z różnych źródeł informacji

Cele wychowawcze

Osiąganie przez ucznia dojrzałości intelektualnej, emocjonalnej i moralnej.

Rozwijanie dociekliwości poznawczej.

Kształtowanie poczucia odpowiedzialności za siebie i innych.

Wykształcenie zdolności do rozpoznawania wartości moralnych i ich hierarchizacji.

Kształcenie postawy dialogu i tolerancji.

Stymulowanie poszukiwań przez ucznia swojego miejsca w społeczeństwie.

Rozbudzanie ambicji dążenia do wielkich celów życiowych.

Realizacja programu

Program stosuje się do ustaleń zawartych w ramowym planie nauczania, według których na naukę języka polskiego w technikum na poziomie podstawowym przewidzianych jest 360 godzin, a na poziomie rozszerzonym 240 godzin lekcyjnych w czteroletnim cyklu kształcenia, natomiast w liceum dla dorosłych w stacjonarnym trybie kształcenia na naukę języka polskiego na poziomie podstawowym przewidzianych jest 300 godzin lekcyjnych (z czego 120 to zaliczenie materiału z zasadniczej szkoły zawodowej, 180 godzin realizowanych jest w ciągu dwóch lat kształcenia) , a na realizację poziomu rozszerzonego 200. Program uwzględnia również sytuację, gdy decyzją dyrekcji przyznawane są dodatkowe godziny. W związku z tym nauczyciel może dostosować czas realizacji poszczególnych zagadnień, jak również kolejność ich omawiania do określonej liczby godzin lekcyjnych oraz poziomu danej klasy.

ZP – zakres podstawowy ZR – zakres rozszerzony

Treści nauczania

Zagadnienia Treści nauczania

Dział I

Historia literatury. Starożytność.

-ogólna charakterystyka epoki - Biblia jako księga święta i arcydzieło literackie - Biblia (fragmenty Starego i nowego testamentu jako konteksty interpretacyjne dla lektury dzieł z innych epok) - ZR - Księga Hioba jako tekst mądrości owy

4

- symboliczny charakter Apokalipsy św. Jana -biblijne gatunki literackie m. in. psalm – wybrany tekst - znaczenie Biblii i mitologii w dziejach kultury europejskiej -Księga Wyjścia (fragmenty) -ZR

- Pierwszy list św. Jana Apostoła (fragment) - ZR - opowieści mityczne i ich funkcje – wybrane mity - mit jako forma poznawania świata, bohaterowie mityczni jako archetypy - liryka starożytnej Grecji i Rzymu, gatunki literackie ( na wybranych przykładach ) wybrane liryki Horacego - ZR - filozofowie greccy i systemy filozoficzne - klasyczny dramat starożytnej Grecji – Sofokles Król Edyp, koncepcja ludzkiego losu w tragedii - eposy homeryckie (fragmenty) - czytanie tekstów kultury na podstawie wybranego dzieła -nawiązania do antyku – wybrany esej M. Jastruna ( Mit śródziemnomorski lub Z. Kubiaka poświęcony kulturze antycznej -ZR - funkcjonowanie antycznych toposów w kulturze współczesnej – Z. Herbert Barbarzyńca w ogrodzie – ZR Pojęcia: alegoria, chrześcijaństwo, dekalog, sacrum, profanum, księgi mądrościowe, prorockie, archetyp, apokalipsa, symbol, topos, psalm, Ewangelia hymn, judaizm, kazania, esej, list, modlitwa, pieśń, prorok, przypowieść(parabola), psałterz, symbol, Tora, wers werset, kanon, katolicyzm, demokracja, miasto-państwo(polis), antropomorfizm, kalokagatia, mit, mitologia, heros, prometeizm, mimesis, harmonia, umiar, proporcja, kanon, tragedia, dramat antyczny, pieśń, anakreontyk, oda, elegia, decorum, klasycyzm, mimesis, katharsis, tragizm, fatum, konflikt tragiczny, ironia tragiczna, katastrofa, komedia, tragedia (budowa tragedii), hybris, zasada trzech jedności, wina tragiczna, epikureizm, stoicyzm, złoty środek, idealizm platoński, cynizm, sceptycyzm, horacjanizm, hedonizm, poezja tyrtejska, retoryka, perswazja, manipulacja językowa, erystyka, skrzydlate słowa, apostrofa, anafora, sentencja, argument, styl biblijny, epos, heksametr, porównanie homeryckie

Kontynuacje i nawiązania - motywy biblijne w dziełach plastycznych różnych epok ( rzeźba, malarstwo ) - literackie nawiązania do Biblii - aforyzmy, sentencje i przysłowia wywodzące się z Biblii - mity jako inspiracja współczesnego teatru ( kinematografii ) - konwencja literacka a swoboda twórcza -przygotowanie do matury

Dział II

Historia literatury. Średniowiecze.

- cywilizacja średniowiecznej Europy (pogląd teocentryczny, cechy, zjawiska, cele, wzorce parenetyczne, gatunki literackie, religijne i świeckie, anonimowość dzieł literackich ) - filozofia i systemy filozoficzne - sztuka – styl romański i gotycki, alegoryczność i symboliczność - obraz Matki Bożej w średniowiecznej liryce maryjnej

5

(Bogurodzica, Lament świętokrzyski ) - kreacja świętego w epoce średniowiecza ( dwa modele średniowiecznego świętego – św. Aleksy i św. Franciszek ) - literatura wobec spraw ostatecznych – motyw śmierci w utworach średniowiecznych – Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią - wielka literatura średniowieczna - Dante Alighieri Boska komedia - ZR - czytanie tekstów kultury na podstawie wybranego dzieła Pojęcia: feudalizm, teocentryzm, uniwersalizm, augustynizm, tomizm, franciszkanizm, scholastyka, pareneza, styl romański, styl gotycki, hagiografia, legenda, asceza, asceta, archaizm, motyw deesis, pieta, ikona, apostrofa, paralelizm, eschatologia, danse macabre, memento mori, ars moriendi, Stabat Mater, alegoria , chanson de geste, legenda hagiograficzna, paralelizm, pieśń religijna rym(wewnętrzny , zewnętrzny), historiografia, archaizm, palatalizacja, przegłos polski, kazanie, lament, dramat liturgiczny, misterium, moralitet, fresk, miniatura, tryptyk,

Kontynuacje i nawiązania - arcydzieła architektury romańskiej i gotyckiej - motyw Stabat Mater we współczesnej literaturze i sztuce - kompozycja deesis w dziełach plastycznych późniejszych epok - średniowieczne motywy we współczesnej literaturze - klasyka kina - film Siódma pieczęć reż. Ingmar Bergman - ZR -przygotowanie do matury

Dział III

Historia literatury. Renesans.

- odrodzenie antyku, humanizm renesansowy, reformacja w kościele, Włochy kolebką renesansu, złoty wiek kultury polskiej - wybitni humaniści renesansowi ( artyści, uczeni, filozofowie ) - Jan Kochanowski – erudyta i patriota ( na podstawie wybranych Pieśni ewentualnie również fraszek) - kryzys renesansowego światopoglądu Jana z Czarnolasu i powrót do wyznawanych wartości ( Treny, np. IX, X, XI, XIX ), J. Kochanowski Treny (jako cykl poetycki) - ZR - Psalmy – arcydziełem modlitwy i poezji ( na podstawie wybranego psalmu J. Kochanowskiego ) - W. Szekspir, Makbet – dramat jednostki i władzy, motyw winy i kary, psychologiczna motywacja zbrodni - prekursorstwo Mikołaja Sępa Szarzyńskiego na podstawie wybranych sonetów - czytanie tekstów kultury na podstawie wybranego dzieła ( cechy malarstwa, rzeźby i architektury renesansowej ) Pojęcia: humanizm, reformacja, mecenat, klasycyzm, człowiek renesansu, sonet, puenta, pieśń, tren, psalm, psałterz, sielanka, paradoks, antyteza, wiersz sylabiczny, dramat szekspirowski, teatr elżbietański, dramat psychologiczny, przerzutnia, parafraza, oksymoron, elipsa, pytanie retoryczne, monolog, dialog, styl klasyczny, harmonia, horacjanizm, klasycyzm renesansowy, poeta doctus,

Kontynuacje i nawiązania - współczesny człowiek renesansu ( na podstawie współczesnych

6

tekstów publicystycznych, eseistycznych i innych, także Internetu ) - współczesne wersje dramatów szekspirowskich – arcydzieło i kicz -motywy i tradycje renesansowe we współczesnych tekstach kultury - szekspirowskie inspiracje we współczesnych tekstach kultury – Ferdynand Bruckner Elżbieta królowa Anglii reż. Laco Adamik (spektakl teatralny) - ZR - renesansowa radość życia we współczesności W. Broniewski Anka! To już trzy i pół roku… - ZR -przygotowanie do matury

Dział IV

Historia literatury. Barok.

- barokowe kontrasty – barokowa koncepcja świata i człowieka, charakterystyczne cechy dzieł epoki: marinizm, konceptyzm; poezja metafizyczna, pamiętnikarstwo, literatura dworska, ziemiańska, sarmatyzm, filozofia i nauka - barok dworski ( na podstawie wybranych utworów J. A. Morsztyna i D. Naborowskiego ) - ZR - obyczajowość polskiej szlachty na podstawie Pamiętników J. Ch. Paska - czytanie tekstów kultury na podstawie wybranego dzieła (np. na podstawie budowli, rzeźby barokowej lub dzieła sztuki sakralnej ) Pojęcia: kontrreformacja, rokoko, hiperbola, koncept, marinizm, kontrast, anafora, antyteza, inwersja składniowa, peryfraza, przerzutnia, epitet, przenośnia, puenta, gradacja, sarmatyzm, epistolografia, motyw vanitas, pamiętnik, diariusz, raptularz, racjonalizm, kobiety Rubensa , rubensowskie kształty

Kontynuacje i nawiązania - barok w kulturze współczesnej ( np. kościół barokowy ) - Polska sarmacka w literaturze późniejszych epok ( np. na podstawie Trylogii H. Sienkiewicza ) - tradycje antyczne i biblijne w literaturze baroku -motywy i tradycje barokowe we współczesnych tekstach kultury – F. Botero Leżąca naga kobieta z kwiatami - ZR -przygotowanie do matury

Dział V

Historia literatury. Oświecenie.

- epoka rozumu ( edukacja, filozofowie oraz ich poglądy, style sztuki oświecenia: klasycyzm, sentymentalizm, rokoko, mecenat Stanisława Augusta Poniatowskiego ) - dydaktyczny charakter satyr I. Krasickiego na podstawie wybranych utworów -dydaktyczna dewiza epoki – bawiąc, uczyć – wybór bajek I. Krasickiego - poezja serca – sentymentalizm w literaturze ( na podstawie poezji F. Karpińskiego ) - poezja patriotyczna – Pieśń Legionów Polskich we Włoszech - czytanie tekstów kultury na podstawie wybranego dzieła Pojęcia:

7

racjonalizm, rozum, imperatyw moralny, empiryzm, sensualizm, tabula rasa, deizm, ateizm, utylitaryzm, tolerancja, klasycyzm, sentymentalizm, rokoko, klasyczny, mecenat, KEN, Konstytucja 3 maja, legiony polskie, obiady czwartkowe, rozbiory, Sejm Czteroletni, Szkoła Rycerska, Teatr Narodowy, bajka, satyra, poemat heroikomiczny, publicystyka, czasopiśmiennictwo, powieść, utopia, oda, figury retoryczne )

Kontynuacje i nawiązania - współczesne nawiązania do filozofii oświeceniowej - współczesne nawiązania do literackich utworów oświeceniowych - motywy i wątki oświeceniowe we współczesnych tekstach kultury – L. Kołakowski Jak szukaliśmy Lailonii – ZR, – M. Pawlikowska – Jasnorzewska Laura i Filon – ZR - analiza tekstu kultury – R. Magritte Perspektywa : „Madame Recamier” Davida - ZR - teatr w służbie reform ( niezależność i służebność artysty w teatrze XXI stulecia ) -przygotowanie do matury

Dział VI

Historia literatury Romantyzm.

- oblicza polskiego romantyzmu, kategoria artysty-wieszcza, romantyczny obraz widzenia świata, ludowość, fantastyka, charakterystyczne cechy i idee literatury, filozofii i sztuki, bohater romantyczny - Romantyczność A. Mickiewicza jako tekst programowy - romantyczne szaleństwo – IV cz. Dziadów A. Mickiewicza ( fragmenty ) - romantyczny egzotyzm- Sonety krymskie A. Mickiewicza - romantyczne wyznania na podstawie wybranych liryków A. Mickiewicza – Liryki lozańskie - martyrologia narodowa, polski mesjanizm, prometeizm bohatera romantycznego – Dziady cz. III A. Mickiewicza - powrót do kraju lat dziecinnych – Pan Tadeusz A. Mickiewicza - filmowa adaptacja eposu Mickiewicza – Pan Tadeusz Andrzeja Wajdy - kunszt poetycki liryków J. Słowackiego - romantyczny samotnik w walce o ideały – Kordian J. Słowackiego (fragmenty) - Cyprian Kamil Norwid – artysta wszechstronny – wybór liryków -geniusz artystyczny – J. W. Goethe Faust (fragm. )– ZR - europejska poezja romantyczna – F. Schiller Do radości – ZR -pielgrzym, wędrowiec, tułacz – J. Słowacki Kordian – ZR - poeta – wieszcz – Z. Krasiński Nie-Boska Komedia - ZR Pojęcia: cenzura, martyrologia, mit Napoleona, ojczyzna, patriota, powstanie listopadowe, Moskale, Sybir, Wielka emigracja, zabory czucie i wiara, ludowość, fantastyka, ballada, bunt, epopeja, etos walki, improwizacja, egzotyzm, orientalizm, wolność, bunt, prometeizm, indywidualizm, irracjonalizm, metafizyka, wolność, egotyzm, idealizm, intuicjonizm, mesjanizm, mistycyzm, profetyzm, oniryzm, melancholia, romantyczny kochanek, bohater romantyczny, miłość romantyczna,

8

preromantyzm, profetyzm, tyrania, wieszcz, wyobraźnia (imaginacja), historyzm, synkretyzm, dramat romantyczny, epos, sonet, ojczyzna, mała ojczyzna, arkadia, sielanka, idylla, pielgrzymowanie, słowa-klucze

Kontynuacje i nawiązania - dialog z romantyzmem w kulturze współczesnej - dzieła romantyków na scenie i na ekranie - miłość romantyczna ( romanse, melodramaty filmowe, muzyka popularna ) -przygotowanie do matury

DZIAŁ VII

Historia literatury. Pozytywizm.

- obraz epoki: najważniejsze zjawiska historyczne, społeczne, kulturowe (filozofia, nauka, sztuka ) - nawiązanie do ideałów oświecenia, kult nauki i wiedzy - programy pozytywistyczne - cechy charakterystyczne epoki - realistyczny obraz świata i człowieka w nowelistyce - Mendel Gdański - pozytywistyczna osobowość - kobieta w pozytywizmie – E. Orzeszkowa Kilka słów o kobietach (fragmenty), Marta (fragmenty) -literatura w służbie społecznej, przemiany w rozumieniu patriotyzmu; praca jako miernik wartości człowieka - polscy idealiści na tle społecznego rozkładu; obraz społeczeństwa XIX w. - Lalka B. Prusa - rozwój powieści realistycznej - Honore de Balzac Ojciec Goriot - ZR -rozwój publicystyki – B. Prus Kroniki tygodniowe (fragmenty) -poezja Adama Asnyka – wybór -narodziny zbrodniarza – Zbrodnia i kara F. Dostojewskiego Pojęcia: realizm, naturalizm, praca organiczna, praca u podstaw, tolerancja, emancypacja kobiet, powieść- panorama społeczeństwa, iluzja rzeczywistości, mimesis ,powieść realistyczna , scjentyzm, utylitaryzm, ewolucjonizm, antysemityzm, asymilacja, filantropia, kapitalizm, powstanie styczniowe, racjonalizm, sztuka tendencyjna(sztuka z tezą), felieton, kronika tygodniowa, , nowela, obrazek, opowiadanie, powieść polifoniczna, powieść tendencyjna, bohater papierowy, publicystyka, sonet

Kontynuacje i nawiązania - pozytywiści na scenie i ekranie - obrazy malarskie odzwierciedleniem rzeczywistości - realizm i naturalizm na scenie i ekranie - kobieta w literaturze: femme fatale, kobieta wyzwolona, emancypantka, matka-Polka, feministka - bohater pozytywistyczny w twórczości późniejszych pisarzy -przygotowanie do matury

DZIAŁ VIII

Historia literatury. Młoda Polska.

- modernizm : bankructwo idei; twórcy i odbiorcy kultury - dekadentyzm i pesymizm - związki z romantyzmem - Nietzsche: poza dobrem i złem, idea nadczłowieka

9

-gloryfikacja artysty i sztuki - młodopolskie tendencje w poezji polskiej i europejskiej – wybór tekstów - obraz wsi polskiej w utworach ( S. Wyspiański Wesele, W. S. Reymont Chłopi t.1 ) - realizm i naturalizm w obrazach życia wsi, impresjonizm i nastrojowość - dialektyzacja w utworach - walka artysty z filistrem; cyganerie artystyczne -polemika z hasłami pozytywistycznymi, problematyka społeczna - motywy i symbole; czas przełomu - sprawa narodowa, rozrachunek z narodowymi mitami Pojęcia: fin de siecle, artysta, sztuka, niezależność twórcy, sztuka dla sztuki, impresjonizm, ekspresjonizm, symbolizm, neoromantyzm, nadczłowiek, nirwana, oniryzm, chłopomania(ludomania), symbol, synestezja, synkretyzm, synteza sztuk, femme fatale, szatan, hedonizm, ludowość, erotyzm, cyganeria, dekadentyzm, dulszczyzna, modernizm, dramat symboliczny, wiejska epopeja, franciszkanizm, afirmacja życia, powieść młodopolska, powieść psychologiczna, filister,

Kontynuacje i nawiązania - współczesne oblicza dekadentyzmu - ekspresjonizm i impresjonizm w malarstwie i poezji - ekranizacja Wesela S. Wyspiańskiego - dulszczyzna dawniej i dziś –G. Zapolska Moralność pani Dulskiej reż. Tomasz Zygadło (spektakl teatralny) - ZR - kabaret literacki -przygotowanie do matury

DZIAŁ IX

Historia literatury. Dwudziestolecie międzywojenne

- od wielkich nadziei i optymizmu do straconych złudzeń - nastroje katastrofizmu i depresji -Różnorodność tematów w poezji dwudziestolecia - projekty odrodzonego państwa ( S. Żeromski Przedwiośnie ) - dylematy sumienia; granice społeczne i moralne ( Z. Nałkowska Granica) - nowatorskie tendencje w sztuce - manifesty i programy artystyczne - świat jako groteska; walka formą, poetyka absurdu i paradoksu ( W. Gombrowicz Ferdydurke ) - motyw domu, rodziny - ( B. Schulz Sklepy cynamonowe) - relacje międzyludzkie, myśli i uczucia bohaterów, wewnętrzne rozterki ( J. Iwaszkiewicz „Panny z Wilka”) - gatunki charakterystyczne dla literatury epoki – Stanisław Ignacy Witkiewicz Szewcy, Michaił Bułhakow Mistrz i Małgorzata, M. Dąbrowska Noce i dnie, M. Pawlikowska – Jasnorzewska Pocałunki, Franz Kafka Proces - ZR Pojęcia: pesymizm i katastrofizm, kryzys, nazizm, rewolucja, socjalizm, stalinizm, totalitaryzm, , behawioryzm, psychoanaliza, komunizm, futuryści, Skamander, Awangarda Krakowska, Żagary, autentyzm, surrealizm, witalizm, aktywizm, poetyka codzienności,

10

arkadia, apokalipsa, egzystencjalizm, groteska, karykaturalizm, cynizm, kubizm, awangarda, dadaizm, X muza (kino, film), futuryzm, poezja miasta, mityzacja rzeczywistości, proza poetycka, karykatura, kubizm, kultura masowa, sztuka użytkowa, powieść psychologiczna, witalizm, ekstrawertyk, introwertyk

Kontynuacje i nawiązania - sztuka XX wieku - mity i demitologizacje, szklane domy XX/XXI wieku - świat jako koszmar, kryzys kultury - proza a scenariusz filmowy - obraz epoki w filmie -przygotowanie do matury

Dział X

Historia literatury. Współczesność.

- człowiek wobec totalitaryzmów XX wieku - holocaust - literatura po roku 1939 - pokolenia literackie - II wojna jako kryzys cywilizacji i świadomości oświeceniowej - apokalipsa spełniona -kryzys wartości w świecie współczesnym, ideologie i poszukiwanie wolności jednostki - życie kulturalne w czasie II wojny światowej - dwa ośrodki rozwoju literatury polskiej w latach 1945 – 1989, znaczenie „Kultury” paryskiej, dwa obiegi w latach 1976 – 1989 - wojna w oczach poetów – wybrane liryki K. K. Baczyńskiego, T. Różewicza, Cz. Miłosza, W. Szymborskiej, Z. Herberta, E. Lipskiej, A. Zagajewskiego, S. Barańczaka – ZP oraz T. Gajcy Wczorajszemu – ZR - kat i ofiara – Anne Frank Dziennik – ZR oraz Lista Schindlera reż. S. Spielberg (film) - ZR - katastrofizm i poszukiwanie wartości - doświadczenie totalitaryzmów – opowiadanie T. Borowskiego, Inny świat G. Herlinga Grudzińskiego - G. Herling Grudziński Wieża - ZR - miłość i godność – Zdążyć przed Panem Bogiem H. Krall - ZP i ZR -„bakcyl dżumy nigdy nie umiera” – zagrożenia współczesności – metafora Dżumy A. Camusa - humanizm heroiczny - mała stabilizacja - innowacyjne poszukiwania twórcze- Tango S. Mrożka (spektakl teatralny) - Szczególna rola papieża –Polaka – homilia Jana Pawła II wygłoszona na placu Zwycięstwa w 1979 r. – nagranie telewizyjne Pojęcia: antysemityzm, eksterminacja, deportacja, faszyzm, getto, gułag, holocaust, łagry, lagry, obozy koncentracyjne, obóz zagłady, totalitaryzm, Kolumbowie, „Apokalipsa spełniona”, behawioryzm, epoka pieców, literatura faktu, drugi obieg wydawniczy, okupacja, pustka aksjologiczna, mała stabilizacja, turpizm, poezja lingwistyczna, człowiek zlagrowany, nihilizm, moralizm, deprecjacja człowieczeństwa, mechanizm zniewolenia, „inny świat”, groteska, bunt jednostki, kultura masowa, dzieci

11

kwiaty (hippisi), popkultura, reportaż, literatura faktu, egzystencjalizm, homilia, subkultury młodzieżowe, socrealizm, turpizm, kabaret, antypoezja, esej, wywiad,

Kontynuacje i nawiązania - obraz wojny w sztuce - skomplikowane relacje polityki i kultury - miejsce Boga i wiary we współczesnym świecie - Jan Paweł II Tryptyk Rzymski – ZR -współczesny esej - Cz. Miłosz Zniewolony umysł - ZR - epoka ostatnich arcydzieł sceny i teatru -motyw triumfu śmierci w malarstwie - kultura wysoka - kultura masowa – kultura popularna – pseudokultura? - kultura obrazkowa - reklama -przygotowanie do matury

Uczeń realizujący zakres rozszerzony zobligowany jest do stałej lektury gazety codziennej, tygodnika

opinii, miesięcznika i kwartalnika.

Program nauczania dopuszcza możliwość zmian w liście lektur , ich dodawania na wniosek samego

nauczyciela lub uczniów.

Kształcenie językowe

Zagadnienia Treści nauczania

Język jako system znaków. Teoria aktu mowy.

- pojęcie znaku i systemu znaków - język jako system znaków - znaki werbalne i niewerbalne – ich różne funkcje i sposoby interpretacji - akt komunikacji językowej i jego składowe części (nadawca, odbiorca, kod, komunikat, kontekst) - współczesne zmiany modelu komunikacji językowej - różnice miedzy tradycyjną komunikacją ustną lub pisaną a komunikacją przez Internet Pojęcia: akt komunikacji, akt mowy, intencja komunikacyjna wypowiedzi, język, kanał komunikacyjny, kod językowy, komunikat językowy, kontakt, kontekst, nadawca, odbiorca, rozumienie wypowiedzi, wypowiedź, wyraz, znak, znak werbalny

Funkcje tekstów językowych.

- definicje funkcji tekstu: informatywna, poetycka, ekspresywna, impresywna – w tym perswazyjna - funkcje w tekstach – ćwiczenia Pojęcia: funkcja wypowiedzi, funkcja, informatywna, poetycka, ekspresywna, impresywna, perswazyjna

Odmiany terytorialne języka - pojęcie odmian terytorialnych języka( gwary, dialekty) - odmiany środowiskowe - odmiany zawodowe polszczyzny - wskazywanie i analiza przykładów odmian w tekstach Pojęcia: dialekt , dialektyzm, gwara, język literacki, język

12

narodowy, język ogólny, język zawodowy, , mazurzenie, odmiana nieoficjalna, odmiana oficjalna, odmiana pisana, odmiana ustna, odmiany środowiskowe, odmiany terytorialne, slang, żargon

Style wypowiedzi. Stylizacja językowa

-pojęcie stylu, rodzaje stylów -cechy stylu danego tekstu -środki językowe i ich funkcje w tekstach pisanych określonym stylem - pojęcie stylizacji językowej - stylizacja w wypowiedziach mówionym i pisanych - typy stylizacji ( archaizacja, dialektyzacja, kolokwializacja) i ich funkcje w tekstach Pojęcia: styl artystyczny (środki wyrazu: poznane wcześniej oraz oksymoron, synekdocha, hiperbola, elipsa, paralelizm), literatura piękna, metaforyka, onomatopeja, parafraza, parodia, pastisz, podmiot liryczny, porównanie, rym, rytm, styl wypowiedzi, style funkcjonalne (potoczny, urzędowy, naukowy, publicystyczny), stylistyka, stylizacja, (archaizacja, dialektyzacja, kolokwializacja), stylizacja biblijna, trawestacja

Błąd językowy - pojecie błędu językowego i typy błędów językowych - pojecie innowacji językowej - poprawność i stosowność wypowiedzi - wskazywanie i poprawianie w tekstach różnych typów błędów językowych Pojęcia; anakolut, barbaryzm, błąd językowy, czystość języka, estetyka, słowa, etykieta językowa, innowacja językowa, kalka językowa, kryteria poprawności środków językowych, kultura języka, moda językowa, norma językowa, norma wzorcowa, ortografia, interpunkcja , poprawność językowa, puryzm językowy, Rada Języka Polskiego, , spójność wypowiedzi, sprawność językowa, świadomość językowa, tradycja językowa, uzus językowy

Barwa uczuciowa wyrazu - słownictwo neutralne, emocjonalne i wartościujące - wypowiedzi oficjalne a swobodne – różnice Pojęcia: agresja językowa, brutalizacja języka, etyka słowa, przekleństwo, tabu językowe, wartościowanie, wulgaryzm, wyrazy nacechowane emocjonalnie, , wyrazy nieprzyzwoite, , wyzwisko, życzliwość dla odbiorcy wypowiedzi,

Cele i sposoby lektury - specyfika tekstów publicystycznych(artykuł, felieton ,reportaż), politycznych (przemówienie) i popularnonaukowych - analiza tekstów prasowych – rozróżnianie wiadomości i komentarzy - informacje jawne i ukryte w tekstach - nadawca i adresat tekstu -cechy charakterystyczne stylu danego tekstu, środki językowe w nim zawarte i ich funkcje w tekście - argumenty, kluczowe pojęcia i twierdzenia w tekście argumentacyjnym, - logiczne streszczenia tekstu

13

- odpowiedzi właściwe i unikowe w dialogu - ironia w tekście – jej mechanizm i funkcja - pytania podchwytliwe i sugerujące odpowiedź Pojęcia: artykuł, felieton, reportaż, przemówienie, słowa klucze, argumentacja, wypowiedź unikowa, ironia, pytanie podchwytliwe, pytanie retoryczne

Działania na tekście – zmiana funkcji i wymowy tekstu

- uzupełnianie - przekształcanie - skracanie i eliminowanie niejednoznaczności wypowiedzi - przypisy - streszczanie - parafrazowanie - cytowanie - konspekt -sporządzanie opisów bibliograficznych -tworzenie przedmiotowych baz danych - praca redakcyjna (justowanie, akapity itp.) Pojęcia: adiustacja tekstu, adresat, akapit, bibliografia, cytat, dedykacja, epilog, indeks, interpretacja, , kompozycja wypowiedzi, konspekt wypowiedzi, korekta tekstu, motto, mowa niezależna, mowa zależna, plan wypowiedzi, podtytuł, puenta, przedmiotowa baza danych, przypis, redagowanie tekstu, rozdział, spis treści, spójność wypowiedzi, streszczenie, styl, szyk wyrazów, , śródtytuł, teksty multimedialne, temat, tytuł, wstęp, wypracowanie, zakończenie, zwroty adresatywne

Retoryka – erystyka - tworzenie tekstu ( mówionego i pisanego) - wypowiedź językowa (stosowność formy gatunkowej, odpowiedni układ i forma kompozycji, plan wypowiedzi, dobór właściwych zasad logiki i retoryki, dobór właściwego słownictwa) - publiczne wygłoszenie przygotowanej przez siebie wypowiedzi z dbałością o dźwiękową wyrazistość przekazu – również tempo i donośność głosu - stosowanie uczciwych zabiegów perswazyjnych (wartości i ich funkcje) - świadomość wystrzegania się nieuczciwych zabiegów erystycznych Pojęcia: argumentacja, retoryka, erystyka, chwyt erystyczny, dyskusja, mowa ciała, perswazja, propaganda, sentencja, rozprawka, manipulacja językowa

Manipulacja językowa - pojęcie (analiza i definicja) manipulacji językowej - manipulacja językowa w tekstach reklamowych - manipulacja językowa w języku polityków i dziennikarzy Pojęcia: analiza krytyczna, barwa głosu, demagogia, emfaza, eufemizm, frazes, intencja, ironia, język ciała, język reklamy, kłamstwo, nowomowa, ogólnikowość sformułowań, perswazja, przemilczenia, przezwisko, slogan, szablon językowy, tekst propagandowy

14

Zakładane osiągnięcia ucznia Zakładane osiągnięcia ucznia zostały sformułowane na podstawie celów kształcenia. Mają one pomóc nauczycielowi w planowaniu pracy i ocenie postępów ucznia.

1. Odbiór wypowiedzi i wykorzystanie zawartych w nich informacji a) czytanie i słuchanie, b) samokształcenie i docieranie do informacji, c) świadomość językowa; 2. Analiza i interpretacja tekstów kultury a) wstępne rozpoznanie, b) analiza, c) interpretacja, d) wartości i wartościowanie;

3. Tworzenie wypowiedzi

a) mówienie i pisanie, b) świadomość językowa. W zakresie wiedzy i umiejętności: Zakres podstawowy i rozszerzony

1. Odbiór wypowiedzi i wykorzystanie zawartych w nich informacji.

a) Czytanie i słuchanie. Uczeń spełnia wymagania określone dla zakresu podstawowego, czyli: - odczytuje sens całego tekstu (a w nim znaczenia wyrazów, związków frazeologicznych, zdań, grup zdań uporządkowanych w akapicie, odróżnia znaczenie realne i etymologiczne) oraz wydzielonych przez siebie fragmentów; potrafi objaśnić ich sens oraz funkcję na tle całości; - rozpoznaje specyfikę tekstów publicystycznych (artykuł, felieton, reportaż), politycznych (przemówienie) i popularnonaukowych; wśród tekstów prasowych rozróżnia wiadomość i komentarz; odczytuje zawarte w tekstach informacje zarówno jawne, jak i ukryte; - rozpoznaje typ nadawcy i adresata tekstu; - wskazuje charakterystyczne cechy stylu danego tekstu, rozpoznaje zastosowane w nim środki językowe i ich funkcje w tekście; - wyróżnia argumenty, kluczowe pojęcia i twierdzenia w tekście argumentacyjnym, dokonuje jego logicznego streszczenia; - rozróżnia w dialogu odpowiedzi właściwe i unikowe; - rozpoznaje w wypowiedzi ironię, objaśnia jej mechanizm i funkcję; - rozpoznaje pytania podchwytliwe i sugerujące odpowiedź; - rozpoznaje manipulację językową w tekstach reklamowych, w języku polityków i dziennikarzy. A ponadto: - czyta utwory stanowiące konteksty dla tekstów kultury poznawanych w szkole; - twórczo wykorzystuje wypowiedzi krytycznoliterackie i teoretycznoliterackie (np. recenzja, szkic, artykuł, esej); - porównuje tekst linearny i hipertekst rozumiany jako wypowiedź nieciągła, nielinearna, stanowiąca system powiązanych segmentów tekstowych, łączonych dowolnie przez użytkownika języka w każdorazowym akcie odbioru;

15

- rozpoznaje retoryczną organizację wypowiedzi – wskazuje zastosowane w niej sposoby osiągania przejrzystości i sugestywności; - rozpoznaje mechanizmy nowomowy charakterystyczne dla systemów totalitarnych. b) Samokształcenie i docieranie do informacji. Uczeń spełnia wymagania określone dla zakresu podstawowego, czyli: - szuka literatury przydatnej do opracowania różnych zagadnień; selekcjonuje ją według wskazanych kryteriów (w zasobach bibliotecznych korzysta zarówno z tradycyjnego księgozbioru, jak i z zapisów multimedialnych i elektronicznych, w tym internetu); - korzysta ze słowników i leksykonów, w tym słowników etymologicznych i symboli; - tworzy przedmiotowe bazy danych zawierające informacje zdobywane w toku nauki; - sporządza opis bibliograficzny książki, artykułu, zapisów elektronicznych, bibliografię wybranego tematu. A ponadto: - samodzielnie wybiera do lektury teksty, stosując różne kryteria wyboru, które potrafi uzasadnić; - adiustuje tekst na poziomie elementarnym. c) Świadomość językowa. Uczeń spełnia wymagania określone dla zakresu podstawowego, czyli: - analizuje i definiuje (w razie potrzeby z pomocą słowników) znaczenie słów; - zna pojęcie znaku i systemu znaków; uzasadnia, że język jest systemem znaków; rozróżnia znaki werbalne i niewerbalne, ma świadomość ich różnych funkcji i sposobów interpretacji; - zna pojęcie aktu komunikacji językowej i wskazuje jego składowe (nadawca, odbiorca, kod, komunikat, kontekst), dostrzega i omawia współczesne zmiany modelu komunikacji językowej (np. różnice między tradycyjną komunikacją ustną lub pisaną a komunikacją przez internet); - rozpoznaje i nazywa funkcje tekstu (informatywną, poetycką, ekspresywną, impresywną – w tym perswazyjną); - wskazuje w czytanych tekstach i analizuje przykłady odmian terytorialnych, środowiskowych i zawodowych polszczyzny; - rozpoznaje w czytanych tekstach oraz wypowiedziach mówionych stylizację, rozróżnia jej rodzaje (archaizację, dialektyzację, kolokwializację) i określa funkcje; - rozróżnia pojęcie błędu językowego i zamierzonej innowacji językowej, poprawności i stosowności wypowiedzi; rozpoznaje i poprawia różne typy błędów językowych; - odróżnia słownictwo neutralne od emocjonalnego i wartościującego, oficjalne od swobodnego. A ponadto: - rozróżnia i omawia na wybranych przykładach funkcje języka – poznawczą (kategoryzowanie świata), komunikacyjną (tworzenie wypowiedzi i stosowanie języka w aktach komunikacji) oraz społeczną (jednoczenie grupy i budowanie tożsamości zbiorowej – regionalnej, środowiskowej, narodowej); - dostrzega związek języka z obrazem świata; - rozpoznaje i wskazuje wybrane cechy języka polskiego, które świadczą o jego przynależności do rodziny języków słowiańskich; sytuuje polszczyznę na tle innych języków używanych w Europie; - postrzega styl potoczny jako centrum systemu stylowego polszczyzny, od którego odróżnia się inne style − artystyczny, naukowy, urzędowy, publicystyczny.

2. Analiza i interpretacja tekstów kultury. Uczeń zna teksty literackie i inne teksty kultury wskazane przez nauczyciela.

a) Wstępne rozpoznanie. Uczeń spełnia wymagania określone dla zakresu podstawowego, czyli: - prezentuje własne przeżycia wynikające z kontaktu z dziełem sztuki; - określa problematykę utworu; - rozpoznaje konwencję literacką (stałe pojawianie się danego literackiego rozwiązania w obrębie pewnego historycznie określonego zbioru utworów). b) Analiza. Uczeń spełnia wymagania określone dla zakresu podstawowego, czyli:

16

- wskazuje zastosowane w utworze środki wyrazu artystycznego i ich funkcje (poznane wcześniej, a ponadto: oksymorony, synekdochy, hiperbole, elipsy, paralelizmy) oraz inne wyznaczniki poetyki danego utworu (z zakresu podstaw wersyfikacji, kompozycji, genologii) i określa ich funkcje; - dostrzega w czytanych utworach cechy charakterystyczne określonej epoki (średniowiecze, renesans, barok, oświecenie, romantyzm, pozytywizm, Młoda Polska, dwudziestolecie międzywojenne, współczesność); - analizując teksty dawne, dostrzega różnice językowe (fonetyczne, leksykalne) wynikające ze zmian historycznych; - rozpoznaje w utworze sposoby kreowania świata przedstawionego i bohatera (narracja, fabuła, sytuacja liryczna, akcja); - porównuje utwory literackie lub ich fragmenty (dostrzega cechy wspólne i różne). A ponadto: - wskazuje związki między różnymi aspektami utworu (estetycznym, etycznym i poznawczym); - dostrzega przemiany konwencji i praktykę ich łączenia (synkretyzm konwencji i gatunków); - rozpoznaje aluzje literackie i symbole kulturowe (np. biblijne, romantyczne) oraz ich funkcję ideową i kompozycyjną, a także znaki tradycji, np. antycznej, judaistycznej, chrześcijańskiej, staropolskiej; - dostrzega w czytanych utworach: parodię, parafrazę i trawestację; wskazuje ich wzorce tekstowe; - rozpoznaje i charakteryzuje styl utworu, np. wiersza renesansowego, barokowego, klasycystycznego, romantycznego. c) Interpretacja. Uczeń spełnia wymagania określone dla zakresu podstawowego, czyli: - wykorzystuje w interpretacji elementy znaczące dla odczytania sensu utworu (np. słowa klucze, wyznaczniki kompozycji); - wykorzystuje w interpretacji utworu konteksty (np. literackie, kulturowe, filozoficzne, religijne); - porównuje funkcjonowanie tych samych motywów w różnych utworach literackich; - odczytuje treści alegoryczne i symboliczne utworu. A ponadto: - dostrzega i komentuje estetyczne wartości utworu literackiego; - przeprowadza interpretację porównawczą utworów literackich; - w interpretacji eseju i felietonu wykorzystuje wiedzę o ich cechach gatunkowych; - konfrontuje tekst literacki z innymi tekstami kultury, np. plastycznymi, teatralnymi, filmowymi. d) Wartości i wartościowanie. Uczeń spełnia wymagania określone dla zakresu podstawowego, czyli: - dostrzega związek języka z wartościami, rozumie, że język podlega wartościowaniu (np. język jasny, prosty, zrozumiały, obrazowy, piękny), jest narzędziem wartościowania, a także źródłem poznania wartości (utrwalonych w znaczeniach nazw wartości, takich jak: dobro, prawda, piękno; wiara, nadzieja, miłość; wolność, równość, braterstwo; Bóg, honor, ojczyzna; solidarność, niepodległość, tolerancja); - dostrzega obecne w utworach literackich oraz innych tekstach kultury wartości narodowe i uniwersalne; - dostrzega w świecie konflikty wartości (np. równości i wolności, sprawiedliwości i miłosierdzia) oraz rozumie źródła tych konfliktów. A ponadto: - wskazuje różne sposoby wyrażania wartościowań w tekście.

3. Tworzenie wypowiedzi.

a) Mówienie i pisanie. Uczeń spełnia wymagania określone dla zakresu podstawowego, czyli: tworzy dłuższy tekst pisany lub mówiony (rozprawka, recenzja, referat, interpretacja utworu literackiego lub fragmentu) zgodnie z podstawowymi regułami jego organizacji, przestrzegając zasad spójności znaczeniowej i logicznej; - przygotowuje wypowiedź (wybiera formę gatunkową i odpowiedni układ kompozycyjny, analizuje temat, wybiera formę kompozycyjną, sporządza plan wypowiedzi, dobiera właściwe słownictwo);

17

- tworzy samodzielną wypowiedź argumentacyjną według podstawowych zasad logiki i retoryki (stawia tezę lub hipotezę, dobiera argumenty, porządkuje je, hierarchizuje, dokonuje ich selekcji pod względem użyteczności w wypowiedzi, podsumowuje, dobiera przykłady ilustrujące wywód myślowy, przeprowadza prawidłowe wnioskowanie); - publicznie wygłasza przygotowaną przez siebie wypowiedź, dbając o dźwiękową wyrazistość przekazu (w tym także tempo mowy i donośność głosu); - stosuje uczciwe zabiegi perswazyjne, zdając sobie sprawę z ich wartości i funkcji, wystrzegając się nieuczciwych zabiegów erystycznych; - opracowuje redakcyjnie własny tekst (dokonuje uzupełnień, przekształceń, skrótów, eliminuje przypadkową niejednoznaczność wypowiedzi, sporządza przypisy); - wykonuje różne działania na tekście cudzym (np. streszcza, parafrazuje, sporządza konspekt i cytuje). A ponadto: - tworzy wypowiedzi ze świadomością ich funkcji sprawczej; - ocenia własną kompetencję językową (poprawność gramatyczną i słownikową) oraz kompetencję komunikacyjną (stosowność i skuteczność wypowiadania się). b) Świadomość językowa. Uczeń spełnia wymagania określone dla zakresu podstawowego, czyli: - operuje słownictwem z określonych kręgów tematycznych (na tym etapie rozwijanym i koncentrującym się przede wszystkim wokół tematów: Polska, Europa, świat – współczesność i przeszłość; kultura, cywilizacja, polityka). W zakresie postaw: Uczeń: - posiada potrzebę rozumienia świata i siebie, dąży do poznania siebie - pracuje nad kształtowaniem swojego charakteru, ma świadomość swoich mocnych i słabych stron - przyjmuje odpowiedzialność za swoje słowa i czyny - świadomie buduje swój system wartości - rozumie istotną wartość nauki, odpowiedzialnie kieruje swoim rozwojem intelektualnym - szanuje innych, rozumie i akceptuje odmienność - współpracuje z innymi - ma świadomość swojego uczestnictwa w kulturze europejskiej

Procedury osiągania celów

Procedury (metody) nauczania to systematycznie stosowane przez nauczyciela sposoby postępowania, dające się powtarzać i prowadzące do osiągnięcia zamierzonych rezultatów. Aby wybrać odpowiednie metody, trzeba uwzględnić podstawowe zasady dydaktyczne oraz strategie nauczania i uczenia się, a także reguły odnoszące się do nauczania konkretnego przedmiotu, w tym przypadku języka polskiego. Istotne jest również dostosowanie procedur do pracy z uczniem zdolnym oraz uczniem mającym trudności w nauce. Podstawowe zasady dydaktyczne:

- świadome i aktywne uczestnictwo uczniów w procesie nauczania – uczenia się, - łączenie teorii z praktyką, - nauczanie poglądowe, - przystępność nauczania, - trwałość wiedzy uczniów, - systematyczność i ustawiczność kształcenia.

Podstawowe strategie dydaktyczne nauczania i uczenia się (wg W. Okonia):

18

- asocjacyjna (A) – przez przyswajanie, - problemowa (P) – przez odkrywanie, - operacyjna (O) – przez działanie, - emocjonalna (E) – przez przeżywanie. Zasady odnoszące się do nauczania języka polskiego: - nadrzędność tematyki (tematy lekcji formułuje się na podstawie haseł programowych), - chronologiczny układ lektury, - monograficzne ujmowanie utworów literackich, - wzorowy pierwszy kontakt z utworem literackim, - rozwijanie umiejętności szybkiego, funkcjonalnego i twórczego czytania, - estetyczne przeżywanie utworu literackiego, - urozmaicanie i uatrakcyjnianie form opracowywanego utworu, - okolicznościowe nauczanie teorii literatury, - stałość ćwiczeń w mówieniu i pisaniu, systematyczne rozwijanie umiejętności rozumienia i tworzenia tekstów, - historycznoliterackie ujmowanie zagadnień literatury na stopniu systematycznej nauki, a więc w gimnazjum i szkole ponadgimnazjalnej, - łączność (integracja) nauczania literatury z nauką o języku, - systematyzacja wiedzy o języku, - wyrabianie w uczniach badawczej postawy wobec omawianych zagadnień językowych. Zastosowanie powyższych zasad pozwoli zorganizować prawidłowy proces nauczania – uczenia się, który z kolei umożliwi realizację różnorakich zadań stawianych szkole. Wybierając jednak procedury prowadzące do wykonania wyznaczonych zadań, należy uwzględnić jeszcze jeden niezwykle ważny czynnik, a mianowicie – czynności głównych uczestników tego procesu: nauczycieli i uczniów. Dlatego też w niniejszym programie przyjęto podział metod uwypuklający przede wszystkim działania nauczyciela i uczniów. Nauczyciel organizuje czynności umysłowe, językowe i praktyczne uczniów dzięki stosowaniu różnych metod, gdyż najlepsze wyniki osiąga się przez różnorodność działań lekcyjnych. W związku z wymienionymi strategiami dydaktycznymi w programie przyjęto podział metod nauczania wywodzący się z klasyfikacji stworzonej przez W. Okonia i dostosowanej do potrzeb nauczania języka polskiego zgodnie z zaleceniami M. Nagajowej i S. Bortnowskiego. Autorzy mają świadomość, że proponowany podział jest jednym z wielu funkcjonujących w dydaktyce, a opisane metody nie wyczerpują całego ich zasobu. Poniżej zamieszczono te spośród nich, które będą przydatne w realizacji programu: 1. Metody podające – uczenie się przez przyswajanie (strategia A), np.: wykład, rozmowa nauczająca, praca z tekstem podręcznika, opis, opowiadanie. 2. Metody poszukujące – uczenie się przez odkrywanie (strategia P), np.: metoda heurystyczna, metoda programowania przez nauczyciela operacji umysłowych i językowych ucznia poprzez tworzenie systemów ćwiczeń (zadań), metoda hermeneutyczna, metoda problemowa, metoda za i przeciw, projekt, mapa mentalna, portfolio, dyskusja, dyskusja panelowa, dyskusja wielokrotna (zwana też dyskusją 66 lub Philips 66), burza mózgów (giełda pomysłów), metaplan. 3. Metody wdrażające do praktycznego działania – uczenie się przez działanie (strategia O), np.: metoda zajęć praktycznych, przekład intersemiotyczny. 4. Metody oglądowe (nazwane przez W. Okonia waloryzacyjnymi, ponieważ eksponują wartości) – uczenie się przez przeżywanie (strategia E), np.: drama, wycieczka. Dzięki stosowaniu wymienionych metod uczeń powinien zdobyć wymaganą wiedzę, wykształcić umiejętności i nawyki oraz kształtować swoje życie według uniwersalnych wartości: prawdy, dobra, piękna i postawy miłości. Dokładniej zaś mówiąc, powinien: - usystematyzować wiedzę o kulturze i literaturze omawianych epok, o przewidzianych programem zagadnieniach z nauki o języku, a także o mediach; - mieć świadomość swojej kulturowej tożsamości narodowej i europejskiej;

19

- posiąść odpowiedni do wieku poziom sprawności językowej, to znaczy rozumieć czytane utwory literackie i różne rodzaje tekstów informacyjnych, rozumieć i tworzyć teksty mówione, interpretować głosowo utwory poetyckie i prozatorskie oraz teksty informacyjne, pisać wskazane formy wypowiedzi zgodnie z zasadami poprawności językowej, mieć wyćwiczoną ortografię na poziomie nawyku; - umieć i chcieć się uczyć, korzystając z różnych źródeł informacji; - docenić znaczenie kształcenia ustawicznego; - być wiernym wartościom uniwersalnym, humanistycznym i patriotycznym; - przygotować się do uczestniczenia w życiu kulturalnym, w tym także do obcowania z dziełami kultury wysokiej. 1. Metody podające: Wykład jest bardzo ekonomiczną metodą, pozwalającą w niedługim czasie wprowadzić dużą porcję materiału nauczania. Należy jej używać np. do rozwijania myślenia i sprawności językowej uczniów. W tym celu przed rozpoczęciem wykładu nauczyciel może sformułować zadanie typu: słuchajcie uważnie i zapisujcie najważniejsze informacje. Dzięki temu uczniowie będą mogli ćwiczyć trudną umiejętność robienia notatek podczas słuchania. Krótki wykład może również posłużyć jako wprowadzenie do tematyki lekcji, najlepiej jednak w połączeniu z robieniem notatek przez uczniów. Aby spełnił swoją rolę, powinien być starannie przygotowany, czyli poprawny merytorycznie, interesujący dla uczniów i dostosowany do ich poziomu. Rozmowę nauczającą (pogadankę) stosuje się na początku lekcji jako wprowadzenie lub formę utrwalania wiedzy albo w funkcji uporządkowania wiadomości uzyskanych na poprzednich zajęciach. Nauczyciel podczas rozmowy nauczającej powinien podkreślać najważniejsze zagadnienia, wprowadzać jasno zbudowane definicje i sprawdzać poziom rozumienia materiału przez uczniów. Praca z tekstem podręcznika (z tekstem informacyjnym) dostarcza uczniom podstawowej wiedzy historyczno- i teoretycznoliterackiej oraz wiedzy o języku. Dzięki tej metodzie uczniowie rozwijają umiejętności rozumienia, zwłaszcza wtedy, gdy są ukierunkowani zadaniami podanymi przez nauczyciela lub umieszczonymi w podręczniku. Wykonując polecenia, ćwiczą różne operacje umysłowe i językowe. Opis jest szczególnie przydatny jako metoda wyjaśniania znaczeń wyrazów wprowadzanych do języka uczniów. Opowiadanie zaś nadaje się np. do przybliżania biografii autorów omawianych tekstów. 2. Metody poszukujące: Metoda heurystyczna (heureza) polega na kierowaniu myśleniem i działaniami uczniów przez nauczyciela, który wymienia kolejne zadania, najczęściej mające formę pytań. Wykonywanie tych poleceń umożliwia uczniom odkrywanie krok po kroku i poszerzanie wiadomości oraz doskonalenie umiejętności. Heurezę najczęściej stosuje się do analizy i interpretacji utworów literackich oraz do wszystkich innych tekstów omawianych na lekcji, jak również do zagadnień nauki o języku. Zdecydowanie lepsze efekty dydaktyczne przynosi odmiana heurezy – metoda programowania przez nauczyciela operacji językowych i umysłowych ucznia przez tworzenie systemów ćwiczeń (zadań). Według tej metody zbudowana jest większość zestawów poleceń do tekstów umieszczonych w podręczniku. Metoda programowania różni się od heurezy nadawaniem większości poleceń formy zdań rozkazujących z orzeczeniami w 2. os. lp., np.: przeczytaj, podkreśl, wypisz, policz, sformułuj. Dzięki temu badanie tekstu przez uczniów jest wnikliwsze, ściślejsze i prowadzi ich do procesualnie narastającego rozumienia. Do rozumienia bowiem – o czym mówi lingwistyczna teoria nauki czytania – dochodzi się stopniowo za sprawą wielokrotnego obcowaniu z percypowanym tekstem. Zgodnie z tą zasadą poznawane są również dzieła niewerbalne. Metoda hermeneutyczna jest szczególnie przydatna do analizy i interpretacji utworów poetyckich. Polega na badaniu tekstu bez odwoływania się do kontekstu historycznoliterackiego i biograficznego. Uczniowie i nauczyciel stawiają tekstowi pytania i szukają na nie odpowiedzi. Dzięki temu odczytują znaczenia językowych struktur i odwołania intertekstualne, dochodząc do rozumienia utworu. Metoda problemowa czyni z uczniów badaczy rozstrzygających samodzielnie lub w grupach dany dylemat, przy wykorzystaniu różnych źródeł informacji. Problem może być otwarty (tzn. jego

20

rozwiązanie nie jest znane) lub zamknięty (jego rozwiązanie jest znane, ale nie uczniom). Metoda problemowa ma różne odmiany, np.: metoda za i przeciw, projekt, portfolio, mapa mentalna. Metoda za i przeciw jest przydatna, gdy trzeba zanalizować problem z dwóch przeciwstawnych punktów widzenia, by podjąć decyzję akceptującą bądź odrzucającą konkretne rozwiązanie. Uczy dyskutowania, widzenia problemu z różnych perspektyw, szanowania i doceniania poglądów innych ludzi oraz negocjowania. Metoda projektu znajduje zastosowanie przy rozwiązywaniu szerszych, czasochłonnych problemów, które zakresem mogą wykraczać poza jeden przedmiot. Dlatego szczególnie ważne staje się tu kierowanie działaniem uczniów przez nauczyciela. Metoda projektu może być realizowana indywidualnie lub grupowo. Uczy planowania pracy, samodzielności, przedsiębiorczości, gromadzenia informacji z różnych źródeł, sporządzania notatek i posługiwania się sposobami graficznego przedstawiania własnych pomysłów. Prezentacja wyników pracy nad projektem może mieć formę pisemną, graficzną (np. modelu, makiety, planu, folderu), inscenizacji, przemówienia lub gry dydaktycznej. Na zakończenie nauczyciel ocenia projekt na podstawie przyjętych na początku i znanych uczniom kryteriów. Za pomocą mapy mentalnej opracowuje się graficznie problem z wykorzystaniem pojęć, skojarzeń, haseł, rysunków i symboli. Dzięki temu porządkuje się informacje, a następnie przedstawia związki między nimi na plakacie, schemacie lub rysunku. Metoda ta sprzyja aktywizowaniu uczniów, ponieważ każda osoba w klasie ma możliwość wypowiedzenia się oraz przedstawienia własnych skojarzeń i pomysłów. Mapę mentalną stosuje się jako jedną z form notowania wyników rozwiązywania problemu, powtarzania wiadomości bądź systematyzowania wiedzy, kształcenia myślenia i rozwijania słownictwa. Portfolio to metoda, która uczy wyszukiwania i segregowania wiadomości na jeden temat. Uczniowie przez określony czas przygotowują teczki z materiałami związanymi z podanym przez nauczyciela zagadnieniem. Uczą się wykorzystywać różne źródła informacji (np. prasę, encyklopedie, słowniki, Internet), mogą też wymieniać się materiałami. Następnie podczas lekcji przedstawiają wyniki swojej pracy. Nauczyciel przy ocenie prac uwzględnia odpowiedni dobór materiałów do tematu (umiejętność odrzucania materiałów nieistotnych), pomysłowość oraz sposób prezentacji przed klasą. Dyskusja i pochodzące od niej metody (np. dyskusja panelowa, dyskusja wielokrotna, burza mózgów, metaplan) pełnią doniosłą rolę w rozwoju sprawności językowej uczniów. Podstawową umiejętnością obywatela demokratycznego państwa powinno być bowiem publiczne zabieranie głosu, przedstawianie swoich poglądów, polemizowanie z wyrazicielami odmiennych zdań oraz przyczynianie się do rozstrzygania dyskutowanych spraw. Podczas debaty przeprowadzanej w klasie każdy uczeń ma prawo zabrać głos, pamiętając o zasadach rzeczowego dyskutowania. Nauczyciel pilnuje kulturalnego przebiegu rozmowy i tego, by uczniowie mówili wyłącznie na zadany temat. Uczący również może uczestniczyć w dyskusji i wypowiadać swoje opinie, czasami kontrowersyjne, by w ten sposób zaktywizować uczniów. Szczególnej uwagi wymagają osoby, które zazwyczaj nie zabierają głosu w czasie lekcji. Wówczas wskazane jest, żeby nauczyciel zwracał się bezpośrednio do tych uczniów, pytając, co sądzą na dany temat. Na zakończenie nauczyciel powinien przedstawić wnioski z przebiegu dyskusji. Dyskusję panelową przeprowadzają wybrani uczniowie, występujący w roli ekspertów z danej dziedziny. Najpierw pojedynczo wygłaszają referaty przed klasą. W kolejnej fazie dyskutują między sobą, a pozostali uczniowie przysłuchują się im. Następnie do rozmowy włącza się publiczność, zadając pytania ekspertom. Warto określić maksymalny czas wypowiedzi, aby głos mogło zabrać jak najwięcej osób. Nauczyciel pełni rolę moderatora (osoby prowadzącej). Na początku formułuje temat spotkania i przedstawia ekspertów, a na dalszym etapie udziela głosu osobom z publiczności. Ponadto czuwa nad rzeczowym przebiegiem debaty, a jeśli to konieczne kieruje ją na właściwy tor. Na zakończenie przedstawia najważniejsze wnioski z dyskusji. Moderatorem może być również odpowiednio przygotowany uczeń, jeżeli nauczyciel uzna, że wykona on zadanie właściwie. Dyskusja wielokrotna (dyskusja 66 lub Philips 66) polega na intensywnym analizowaniu danego zagadnienia w kilku sześcioosobowych zespołach przez sześć minut. Po upływie wyznaczonego czasu

21

grupy spotykają się na wspólnej sesji i przedstawiają wszystkie pomysły. Następnie uczniowie ponownie dyskutują w zespołach nad usłyszanymi koncepcjami, a po sześciu minutach powtarza się sesja zbiorowa, podczas której przedstawiciele grup prezentują wyniki swojej pracy. Proces ten powtarza się aż do osiągnięcia wyników zadowalających większość klasy. Burza mózgów (giełda pomysłów) jest metodą zbiorowego rozwiązywania problemów. Składa się ona z dwóch części. Najpierw zapisuje się (np. na tablicy) wszystkie pomysły uczniów (nawet najbardziej zaskakujące i dziwne). W drugiej części wspólnie dokonuje się selekcji, oceniając poszczególne propozycje i wybierając najlepsze rozwiązania. Dzięki tej metodzie młodzież rozwija swoją wyobraźnię. Uczniowie mają także możliwość modyfikowania cudzych pomysłów oraz podawania innych na zasadzie skojarzenia. Ponadto przeprowadzanie burzy mózgów przebiega w sposób spontaniczny, najczęściej towarzyszy temu humor, co może być czynnikiem pobudzającym do aktywności nawet uczniów niechętnie zabierających głos. Podczas burzy mózgów trzeba przestrzegać zasad dyskusji w grupie, takich jak: - gdy jedna osoba mówi, pozostałe słuchają i nie przerywają jej; - nie należy źle oceniać osoby, która się wypowiada; - jedna osoba nie powinna mówić zbyt długo, żeby wystarczyło czasu na wypowiedzi innych; - należy uzasadniać swoje opinie. Metaplan pozwala na postawienie diagnozy sytuacji i znalezienie rozwiązania problemu indywidualnie lub grupowo. Stosując graficzny sposób zapisu kolejnych etapów analizy danego zagadnienia, uczniowie odpowiadają na umieszczone w tabeli pytania: Jak jest?; Jak być powinno?; Dlaczego nie jest tak, jak powinno być?. Następnie w ostatniej rubryce zapisują wnioski. Metoda ta uczy analizowania i oceniania różnych kwestii oraz wyrażania własnego zdania i dochodzenia do konkluzji. 3. Metody wdrażające do praktycznego działania Metoda zajęć praktycznych umożliwia uczniom stosowanie wiedzy w praktyce. Dzięki określonym przez program nauczania wiadomościom z nauki o języku, praktycznej stylistyki, teorii i historii literatury oraz ortografii uczeń wypowiada się ustnie i pisemnie, słucha i czyta ze zrozumieniem, analizuje i interpretuje różne typy tekstów. W wyniku organizowanych przez nauczyciela działań staje się więc autorem konkretnego wytworu, np. opowiadania, opisu, rozprawki. Elementy tej metody występują łącznie z metodami wymienionymi wcześniej. Przekład intersemiotyczny polega na wytworzeniu tekstu opisującego dzieło plastyczne lub na wykonaniu ilustracji do utworu literackiego. 4. Metody inne Drama to metoda związana z teatrem i aktorstwem, umożliwiająca przyswajanie wiedzy przez zabawę i działanie. Służy obserwacji zachowań ludzkich i wynikających z nich problemów. Jej celem jest wczucie się w przeżycia, poglądy i zachowania osób, których role są odgrywane. W dramie, podobnie jak w burzy mózgów (giełdzie pomysłów), można wykorzystać naturalną spontaniczność uczniów oraz ich chęć do aktywnego działania. Drama rozwija wyobraźnię, pomysłowość, zdolności artystyczne i motorykę ciała. Pomaga kształtować zdolność empatii i postawę tolerancji wobec innych. Dzięki tej metodzie uczniowie zdobywają umiejętność rozróżniania emocji oraz ich okazywania lub ukrywania, a także poznają różnorodne role społeczne. W dramie można wyodrębnić kilka technik. Należą do nich: stop-klatka, wejście w rolę, inscenizacja improwizowana, udawana fotografia, zabawa w muzeum, wywiad oraz rzeźba. Wycieczka jest metodą, która dostarcza okazji do rozwijania wiedzy o świecie, rozbudza potrzebę uczestniczenia w życiu kulturalnym i obcowania ze sztuką oraz integruje klasowy zespół. W miarę możliwości należy organizować wycieczki do miejsc związanych z życiem pisarzy bądź twórców kultury, do cennych zespołów architektonicznych i muzeów, a także w celu obejrzenia wystaw, przedstawień teatralnych (również dla poznania teatru od kulis), operowych, baletowych, wysłuchania koncertów. Przed każdą wycieczką nauczyciel powinien przedstawić klasie informacje o jej celu i korzyściach (mogą to zrobić wyznaczeni uczniowie), a także przypomnieć o odpowiednim zachowaniu.

22

Opis założonych osiągnięć ucznia i propozycje metod ich oceny Uczeń kończący klasę IV technikum i II liceum dla dorosłych: – przeczytał, zna i rozumie treść oraz problematykę lektury obowiązkowej, wykazuje orientację w lekturze wybranej, omawianej na lekcjach; – umie scharakteryzować epoki literackie i ich znaczenie dla kultury polskiej i światowej; – potrafi umiejscowić dzieło literackie na tle epoki, porządkować zjawiska literackie według zasady chronologicznej, rozpoznać czas powstania utworu na podstawie obrazu, kultury materialnej, obyczaju, konwencji, stylu i języka; – zna najważniejsze daty z historii literatury i biografie największych pisarzy: Jana Kochanowskiego, Adama Mickiewicza, Juliusza Słowackiego, Cypriana Norwida, Bolesława Prusa, Stanisława Wyspiańskiego, Stefana Żeromskiego, Bruno Schulza, Witolda Gombrowicza, Tadeusza Borowskiego, Gustawa Herlinga-Grudzińskiego); potrafi wskazać kontekst biograficzny utworów; – rozumie pojęcia: epoka, prąd literacki i artystyczny, mit, mitologia, apokalipsa, archetyp, antropocentryzm, ascetyzm, teocentryzm, franciszkanizm, humanizm, sarmatyzm, utopia, prometeizm, mesjanizm, wallenrodyzm, winkelriedyzm, mistycyzm, improwizacja, miłość romantyczna, utylitaryzm, emancypacja, asymilacja, praca u podstaw, praca organiczna, dekadentyzm, katastrofizm, witalizm; – potrafi scharakteryzować konwencje artystyczne epok: klasycyzm renesansowy, marinizm, klasycyzm oświeceniowy, sentymentalizm, rokoko, romantyzm, realizm, naturalizm, modernizm, impresjonizm, ekspresjonizm, symbolizm, dekadentyzm, katastrofizm, surrealizm, awangarda, abstrakcjonizm, kreacjonizm, socrealizm, futuryzm, postmodernizm; – potrafi rozpoznać różne style w sztuce (np. klasyczny, romański, gotycki, renesansowy, barokowy, klasycystyczny, secesyjny, impresjonistyczny, akademicki, konstruktywistyczny, surrealistyczny, abstrakcjonistyczny); – umie porównać utwory literackie z różnych epok o podobnych motywach (np. miłość, dom, rodzina, droga, wędrówka, pielgrzymka, wina i kara, władza, cierpienie, bunt, ojczyzna, natura-cywilizacja, życie-teatr, franciszkanizm, moralność, młodość, samotność, heroizm, patriotyzm, miasto, artysta, człowiek, kobieta, religia, Bóg), zna pojęcie topos, umie dostrzegać związki (kontynuacje i nawiązania) między tekstami kultury różnych epok, potrafi wskazać tradycje literackie w literaturze współczesnej, konteksty biblijne i antyczne w epokach następnych; – dostrzega kontekst kulturowy: historyczny i filozoficzny dzieła, umie wyjaśnić pojęcia: epikureizm, stoicyzm, tragizm, matafizyka, augustynizm, scholastyka, tomizm, racjonalizm, empiryzm, deizm, ateizm, utylitaryzm, ewolucjonizm, schopenhaueryzm, bergsonizm, nietzscheanizm, freudyzm, egzystencjalizm, psychoanaliza, absurd; – rozpoznaje kategorie estetyczne: tragizm, komizm, groteska, ironia romantyczna, patos; – potrafi określić cechy gatunków: epos, epos rycerski, tragedia, tragedia renesansowa, przypowieść, list, psalm, hymn, legenda, kronika, misterium, pieśń religijna, fraszka, tren, sonet, komedia, pamiętnik, bajka, satyra, powieść, ballada, powieść poetycka, dramat romantyczny, poemat dygresyjny, felieton, nowela, opowiadanie, powieść realistyczna, narrator wszechwiedzący, powieść historyczna, powieść psychologiczna, narracja z punktu widzenia, powieść młodopolska, dramat symboliczny, dramat współczesny, esej, reportaż, dziennik, eseizacja prozy, literatura faktu; – potrafi określić funkcję środków stylistycznych i zastosować w analizie utworów literackich pojęcia: porównanie homeryckie, inwokacja, heksametr, sylabizm, sylabotonizm, wiersz wolny, symbol, alegoria, antyteza, sentencja, paradoks, puenta, przerzutnia, inwersja, oksymoron, metafora, koncept, morał, peryfraza, archaizm, neologizm; stylizacja, parodia; – potrafi rozpoznać wartości i ich hierarchię w dziełach literackich: prawda, dobro, piękno, sacrum i profanum, miłość, wolność, odpowiedzialność, sprawiedliwość, tolerancja, ojczyzna, naród, społeczeństwo;

23

– umie określić cechy i rozumie pojęcia: społeczne środki przekazu, kultura masowa i kultura wysoka, kicz i arcydzieło; potrafi wartościować dzieło literackie i opracowania tego dzieła dostępne na rynku księgarskim, umie ocenić dostępne teksty kultury (film, spektakl teatralny), – jest świadomym odbiorcą kultury masowej i wykazuje orientację we współczesnym życiu literackim i kulturalnym (czyta ze zrozumieniem teksty publicystyczne i recenzje, ogląda programy kulturalne, bierze udział w życiu kulturalnym swojego regionu).

Nauczyciel w liceum i technikum musi pełnić rolę przewodnika w świecie literatury i kultury. Uczeń ma być przygotowywany do samodzielnego zdobywania i wykorzystywania wiedzy, planowania i organizowania pracy własnej, twórczego rozwiązywania problemów, rozwijania zainteresowań i sprawności. Od pierwszych zajęć kształcić należy umiejętność posługiwania się współczesnymi źródłami informacji, słownikami, kompendiami, wartościowymi opracowaniami literackimi, Internetem – a w tym umiejętność czytania ze zrozumieniem, problematyzowania, hierarchizowania, streszczania, sporządzania notatki (selekcja materiału, przejrzystość, zwięzłość ). Coraz większego znaczenia będzie nabierała umiejętność korzystania z Internetu.

Uczeń powinien znać kryteria oceniania wypowiedzi ustnych i pisemnych – wiedzieć, kiedy otrzyma ocenę negatywną, a kiedy zasłuży na celującą (kryteria te odpowiadać muszą obowiązującemu w szkole wewnątrzszkolnemu systemowi oceniania). Każdą dłuższą wypowiedź ustną nauczyciel powinien zrecenzować – wskazać jej zalety i niedociągnięcia. Ocena powinna zachęcać ucznia do samodzielnej i poprawnej językowo wypowiedzi. Wskazane jest ocenianie wypowiedzi w toku lekcji przy wprowadzaniu nowego materiału (głos w dyskusji, wyrażanie własnej opinii, argumentowanie) i wypowiedzi związanej z wiedzą nabytą wcześniej. Nauczyciel powinien premiować każdą samodzielną pracę ucznia, jego inicjatywę w poszerzaniu wiedzy, dodatkowe wiadomości związane np. z kontekstem kulturowym omawianego tekstu. W każdym semestrze uczeń powinien pisać co najmniej dwie prace klasowe, zrecenzowane przez uczącego. Recenzja powinna uświadomić uczniowi jego osiągnięcia, informować o brakach i dawać wskazówki do dalszej pracy. W toku nauczania należy kształcić umiejętność rozumienia tekstu naukowego i publicystycznego, skracania i poszerzania treści. Wskazana jest także kontrola znajomości tekstów lekturowych (egzekwowanie czytania!) oraz wiedzy historycznoliterackiej i językowej (sprawdziany, testy, ewentualnie dyktando). Uczeń powinien w wypracowaniach klasowych rozwijać poznawane formy wypowiedzi, interpretować teksty literackie. Ocenie powinna podlegać także recytacja tekstu, przygotowywane przemówienia, referaty, prezentacje indywidualnych zainteresowań czytelniczych. Podkreślać w nich należy samodzielność i oryginalność wypowiedzi, wkład pracy, bogactwo i kulturę języka. Ocena (bieżąca, okresowa, roczna) ma być miernikiem umiejętności ucznia i stanowić motywację do dalszej pracy.