p Gids Nationaal Monum^f lCamp Vught

Ploftegrond herinneringscentrum en buitenterrein

Herinneringscentrum

1 Introductie: een dag in het kamp

2 Gevangenschap

3 Het systeem

4 Reactiewand

5 Bezinningsruimte

6 Tijdelijke expositie

7 Actualiteitsgang

8 Auditorium

9 Museumwinkel

10 Koffieruimte

Buitenterrein

A Maquette

B Historische reconstructie woonbarak

C Kindergedenkteken

D Crematorium

E Asputten

F Bekladde panelen fusilladeplaats

G Reconstructie wachttorens

Plattegrond kamp Vught 1943-1944

^]

/ ^

De rode stippelüjntjes rechtsboven geven het terrein van

het huidige Nationaal Monument Kamp Vught weer.

SS terrein e g

1 ^ S 3 LfS4 O S6

1:

1

2-13

U-21

15

22

Post/Kantine

Joden-, PDL-,

Gijzelaars-, SD-kamp

Strafgevangenen

Joodse

strafgevangenen

Strafblok

23-32 Vrouwenkamp

31

33

34

35

36

37

38-39

40

41

44

45

46

47

48

49

50

52-59

Philips-eetzaal, v

Philips-eetzaal, m

Philips-tekenkamer

Philips-opslag

Philips-laboratorium

Drukkerij

Philips-werkplaatsen

Hospitaal joden

Quarantaine

Timmerwerkplaats

Philips dynamo's

Philips radio's

Bankwerkerij

Smederij

Kledingsorteerderij

Bontbewerking

Sloperij vliegtuigen

A

B

C

D

E

F

G

H

I.

J

K

SI

S2

S3

S4

S5

S6

S7

Wachthuis

Opslag ontsmettings

gas (voor ontluizing

van kleding en

gebouwen)

Kommandantur

(bureau van de *"

commandant)

Appèlplaats

Keuken/Wasserij

Schreibstube

(administratie)

Philips-bouwterrein

Krankenbau

(ziekenhuis)

Bunker

Crematorium

Fusilladeplaats

Huisvesting SS

Hondenhokken

Keuken

Bakkerij

Berging

Pompstation

Garages SS

Eindpunt of tussenstation

c ' :: ? ms

\'

t

• »

I

Eindpunt of tussenstation

Uitgave: Nationaal Monument Kamp Vught, 2002

Samenstelling: Mare Uijland, Christel Tijenk

Redactie: Mare Uijland, Christel Tijenk, Jeroen van den Eijnde

Eindredactie: Arie van Dalen Tekst & Advies

Ontwerp en vormgeving: Circus Sinistra, Amsterdam

Fotografie: Ton van der Vorst

Druk: Drukkerij Jubels bv, Amsterdam

Eindwerk: Boekbinderij Delcour B.V.

Met dank aan: bruikleengevers. Claus en Kaan Architecten,

Grontmij, marcelwoutersontwerpers, NIOD

Research tentoonstelling: Esther Göbel

Tentoonstellingsteksten: Esther Göbel, Jeroen van den Eijnde

Vormgeving tentoonstelling: marcelwoutersontwerpers

ISBN 90-803199-3-7

] _ U NATIONAAL Um MONUMENT MXIKAMP rTIVUGHT Nationaal Monument Kamp Vught

Postbus 47, 5260 AA Vught

Telefoon (073) 6566764

Fax (073) 6587068

info@nmkampvught.nl

www.nmkampvught.nl

Niets uit deze uitgave mag worden vermenigvuldigd en/of

openbaar gemaakt, door middel van druk, fotokopie, microfilm

of op welke andere wijze ook, zonder voorafgaande schriftelijke

toestemming van het Nationaal Monument Kamp Vught.

e 2002 Nationaal Monument Kamp Vught

Inhoudsopgave

Plattegronden binnenkant omslag Herinneringscentrum en buitenterrein Kamp Vught 1943-1944

Voorwoord 7

Korte historie kamp Vught 9

Gevangenschap Buiten het kamp 15 'Op de grens' 25 Gevangenschap in terreur 31 Eten 35 Een klein bezit 37 Persoonlijke verhalen 39 Vught: eindpunt of tussenstation 43

Het systeem Het systeem 45 Selectie en vernietiging 51 Werk in kamp Vught 55 Kamphiërarchie 61 'Daders' 63

Het crematorium 69

Historische reconstructie woonbarak 71

Het k indergedenkteken 73

De fusilladeplaats 75

Gedenicwand 76

Actualiteitsgang 81

Verantwoording foto's 83

Voorwoord

Het vernieuwde en heringerichte Nationaal Monument Kamp

Vught is in oktober 2002 geopend. Deze gids geeft u een beeld

van de inrichting van het herinneringscentrum, de vaste expo­

sitie en het gedeelte van het voormalige kampterrein dat deel

uitmaakt van het monument.

De geschiedenis van kamp Vught is meer dan een verhaal van

getallen en feiten. Het is het verhaal van lotgevallen en keu­

zes. In de permanente expositie staat de persoonlijke beleving

tijdens de oorlogsjaren centraal. De slachtoffers, daders, ver­

zetsstrijders en toeschouwers van toen waren mensen zoals

wij. In een extreme tijd werden ze met zichzelf geconfronteerd

en voor dilemma's geplaatst. Wij laten u hun uiteenlopende

keuzes en reacties zien.

Het verhaal van kamp Vught staat natuurlijk niet op zichzelf.

Het kamp maakte deel uit van het nazi-systeem van uitslui­

ting, vervolging en moord. In de tentoonstelling leggen we

de belangrijkste kenmerken van dit systeem uit.

Ten minste 750 mannen, vrouwen en kinderen kwamen in

kamp Vught om het leven als gevolg van honger, ziekte, mis­

handeling of executie. Voor meer dan 12.000 joden was kamp

Vught een tussenstation op weg naar de vernietigingskampen.

Duizenden anderen werden via Vught doorgestuurd naar con­

centratiekampen in Duitsland. Velen van hen keerden niet

terug.

Wij denken dat de gebeurtenissen van toen ook vandaag een

betekenis kunnen hebben. Daarom hopen wij dat bezoekers

van het Nationaal Monument Kamp Vught en lezers van deze

gids geprikkeld worden tot verder nadenken en discussiëren

over de actuele waarde van deze geschiedenis. Ook in

dit licht blijft de vraag relevant: Kamp Vught, eindpunt of

tussenstation!

Jeroen van den Eijnde,

directeur

Joodse werknemers van Philips, hier nog

aan het werk in Eindhoven. Philips hoopt

zijn werknemers voor deportatie te kunnen

behoeden, maar de Duitsers besluiten dat

zij hun werk binnen kamp Vught moeten

.gaan verrichten.

Korte historie komp Vught

SS-concentratiekamp Kamp Vught is tijdens de Tweede Wereldoorlog het enige SS-

concentratiekamp buiten nazi-Duitsland. De bezetter heeft

behoefte aan gevangenisruimte omdat de doorgangskampen

in Amersfoort en Westerbork de toenemende stroom gevange­

nen niet meer kunnen verwerken.

In tegenstelling tot andere Nederlandse kampen wordt

kamp Vught opgezet naar nazi-Duits model. Het kamp valt

rechtstreeks onder commando van het SS-hoofdkantoor in

Oraniënburg.

Kamp Vught moet een modelkamp zijn. Het regime is er in een

- aantal opzichten minder hard dan in andere nazi-concentratie­

kampen. Zo wil de SS voorkomen dat het verzet ertegen te veel

wordt aangewakkerd.

Vught De SS heeft goede redenen om Vught als locatie voor een con­

centratiekamp te kiezen. Het terrein van het kamp is van de

overheid en kan eenvoudig in beslag worden genomen.

Bovendien is het kampterrein goed van de buitenwereld af

te schermen. Het Ugt dicht bij spoorlijnen en autowegen, wat

handig is bij aankomende en vertrekkende gevangenentrans­

porten. Bovendien Ugt het complex dicht bij 's-Hertogenbosch,

waar belangrijke instanties als de Duitse Sicherheitsdienst (SD)

en Justitie zijn gevestigd.

Binnen enkele maanden tijd wordt een kamp opgebouwd van

ruim een kilometer lang en 350 meter breed. Rondom het hele

kamp loopt een door de gevangenen gegraven gracht. Aan

weerskanten daarvan staat prikkeldraad. Om de honderd meter

is een wachttoren neergezet, bemand door bewakers met

mitrailleurs en schijnwerpers. De wacht wordt gehouden door

het voornamelijk uit Nederlanders bestaande Wachbataillon

Nord-West.

Kampstatistieken In 1942 wordt begonnen met de bouw van Konzentrationslager

Herzogenbusch, zoals kamp Vught officieel heet. Als de eerste

uitgehongerde en afgebeulde gevangenen in januari 1943 uit

Amersfoort aankomen, is het kamp nog niet af. De gevangenen

moeten het zelf afbouwen. De miserabele omstandigheden kos­

ten in de eerste maanden al enige honderden mensen het leven.

In totaal worden ruim 31.000 mensen tussen januari 1943 en

september 1944 korte of langere tijd opgesloten in het kamp.

Naast 12.000 joden zitten in Vught onder meer politieke gevan­

genen, verzetsstrijders, Sinti en Roma (zigeuners). Jehova's

Getuigen, homoseksuelen, gijzelaars, zwervers, zwarthandelaren

en criminelen.

Zeker 421 kinderen, vrouwen en mannen vinden in het kamp de

dood door honger, ziekte en mishandeling. Op de fusilladeplaats

even buiten het kamp worden 329 gevangen geëxecuteerd.

Transporten Voor het overgrote deel van de gevangenen is kamp Vught een

tussenstation. Na korte of langere tijd worden ze vanuit Vught

naar andere kampen, gevangenissen of tuchthuizen getranspor­

teerd. Voor de joodse gevangenen betekent dat vrijwel altijd

een gang naar een van de vernietigingskampen. Berucht zijn

de twee 'kindertransporten' op 6 en 7 juni 1943. Daarbij wor­

den 1269 joodse kinderen uit kamp Vught, bijna allemaal ver­

gezeld door een van beide ouders, via Westerbork gedeporteerd

naar het vernietigingskamp Sobibor in Polen. Daar worden ze

vrijwel direct na aankomst vermoord.

Kampeconomie De belangrijkste functie van de concentratiekampen is de

systematische onderdrukking van alle bevolkingsgroepen die

als tegenstander van het regime worden aangewezen. Daarnaast

wordt in de latere oorlogsjaren het ondersteunen van de Duitse

(oorlogs)industrie steeds belangrijker. Kamp Vught beschikt

daarom onder meer over een vüegtuigsloperij en een werk­

plaats van Philips, waar producten als 'knijpkatten' (zaklan­

taarns) en radio's worden gemaakt. De directie van Philips

stemt pas na lang aarzelen in. Het lukt de Philips-leiding de

situatie van de gevangenen die er werken aanzienlijk te verbe­

teren, maar uiteindelijk kan deportatie van de joden onder hen

niet worden voorkomen.

Vught werd op 26 oktober ! 944 bevrijd. De gevangenen waren toen al op transport gesteld

naar andere kampen. Het Canadese leger nam een deel van het oude kampterrein in

gebruik.

Uit het grensgebied geëvacueerde Duitsers worden direct

na de oor/og in kamp Vught ondergebracht.

In woonoord Lunetten staat naast barak 1 een van de

nieuwe woningen. De gelijkenis is goed te zien.

Nationaal Monument Kamp Vught is in 2002 grondig gerenoveerd.

Er is een nieuw herinneringscentrum gebouwd en het kampterrein is

zoveel mogelijk in de oorspronkelijke staat teruggebracht.

Bunkerdrama Een van de beruchtste gebeurtenissen in het kamp is het

Bunkerdrama. Als een van de vrouwen uit barak 23B in de

kampgevangenis (de bunker) wordt opgesloten, protesteren een

aantal vrouwen daartegen. Kampcommandant Grünewald laat

als vergelding zoveel mogelijk vrouwen in één cel bij elkaar

opsluiten. In cel 115 zitten uiteindelijk 74 vrouwen op elkaar

geperst op een oppervlakte van negen vierkante meter, met

nauwelijks ventilatie. Als de deur de volgende ochtend open­

gaat blijken tien vrouwen te zijn gestikt.

Na de oorlog In september 1944 wordt het kamp ontruimd. Na de aankomst

van de geallieerden krijgt het terrein vrijwel direct een nieuwe

bestemming. Het geallieerde leger neemt delen van het com­

plex in gebruik. Daarnaast worden er duizenden mensen tijde­

lijk gehuisvest. Bijvoorbeeld uit het grensgebied geëvacueerde

Duitsers, maar ook duizenden van collaboratie verdachte Neder­

landers en oorlogsmisdadigers die in interneringskamp Vught

worden opgesloten.

Tegenwoordig bevinden zich op het voormalige kampterrein -

met een totale oppervlakte van 350.000 m^ - een gevangenis,

het Molukse woonoord Lunetten, twee kazernes en Nationaal

Monument Kamp Vught. Op het terrein van de Van Brederode-

kazerne staan nog een aantal authentieke gebouwen. Hierin

waren onder meer de SS-bewakers gehuisvest. Deze gebouwen

zijn inmiddels Rijksmonument.

Moluks woonoord Lunetten Na het vertrek van de laatste gevangenen uit het internerings­

kamp staan de barakken in kamp Vught een tijd leeg. Het

ongebruikte complex wordt vanaf maart 1951 ingezet om Zuid-

Molukse militairen en hun gezinnen op te vangen. In de strijd

tegen een onafhankelijk Indonesië hebben de Zuid-Molukkers

zich loyale medestanders van het Nederlandse bestuur getoond.

Als Indonesië onafhankelijk wordt en Nederland zich terug­

trekt, wordt het voor hen te gevaarlijk om in het land te blij­

ven. Het verblijf in Nederland zou van korte duur zijn, maar

dat blijkt een misrekening.

De Molukse gemeenschap in het woonoord Lunetten is door de

jaren heen beduidend kleiner geworden, maar nog steeds hecht

aanwezig. Sinds 1992 zijn de bewoners niet meer gehuisvest in

de te zeer verouderde barakken van het vroegere kamp, maar

in moderne nieuwe woningen. De oude barakken zijn gesloopt.

Enkele huizen hebben de vertrouwde vorm van de oorspronke­

lijke barakken teruggekregen. Alleen barak 1, die gedeeltelijk

als kerk wordt gebruikt, is niet gesloopt. Deze barak staat nu

op de Rijksmonumentenlijst.

Nationaal Monument Kamp Vught In 1986 wordt de stichting Nationaal Monument Kamp Vught

opgericht. Dankzij de inspanningen van de stichting kan

op een klein gedeelte van het voormalige kampterrein een

Nationaal Monument worden gerealiseerd. Nationaal Monument

Kamp Vught is op 18 april 1990 opengesteld voor het publiek

door H.M. Koningin Beatrix. Hetzelfde jaar wordt de Vrienden­

kring Nationaal Monument Vught opgericht. Zij vertegenwoor­

digt oud-gevangenen en hun nabestaanden en organiseert voor

hen bijeenkomsten. Daarnaast ondersteunt de Vriendenkring de

activiteiten en het werk van Nationaal Monument Kamp Vught

en het Vughts Historisch Museum.

Nationaal Monument Kamp Vught is in 2002 grondig gereno­

veerd. Er is een nieuw herinneringscentrum gebouwd en het

kampterrein is zoveel mogelijk in de oorspronkelijke staat

teruggebracht. Op deze historisch beladen plek houdt Nationaal

Monument Kamp Vught de herinnering levend aan de geschie­

denis van het kamp en de slachtoffers. In woord en beeld wor­

den ook actuele vormen van vooroordelen, discriminatie en

racisme getoond. Zo wordt tastbaar hoe persoonlijke keuzes van

individuele mensen ook nu nog kunnen leiden tot onderdruk­

king of uitsluiting van anderen in de samenleving.

1

Men kan in de ochtendwind het voorjaar raden en uit de vlakte stijgt een klare damp het licht valt in een zonnige genade over de rode huizen van ons kamp maar de gevangenen aan de overkant kruien hun wagens voort langs rechte paden of harken naarstig in het schaarse zand en rillen in hun lange streepgewaden Het is of hen de lentewind niet raakt en of ze in hun eigen schaduw schuilen ook als de zon in duizend kleuren staat of beter storm en regen konden huilen om 't kamp waar tussen prikkeldraad en spijlen het leven zijn vervloekte wegen gaat

Uit het dagboek van David Koker, kamp Vught, dinsdag 30 maart 1943

De eerste tijd gedragen de Duitse militairen zich

zeer correct. Bij veel mensen ontstaat het idee dat

het eigenlijk 'wel meevalt'.

{•$l

«»a»

V * " ' * ' " * i ^ » . - -ƒ— r ' ^ • i ^ - ' ' - ' V <i!f.-i^^

, ^~&

ll

TkuUtUohd m*it!

1 1 - ' ^ ^

VB9T '

jo*n»'

ar« '' IHil ''

Twee bladen uit het foto-album van Coby Douma tonen dat een strikte scheiding tussen privéfoto's en oorlogsfoto's niet mogelijk is.

Buiten hef /camp

Tijdens de oorlogsjaren proberen de meeste Nederlanders hun

eigen leven zo goed en kwaad als dat gaat, voort te zetten. In

de omgeving van Vught krijgen de inwoners direct te maken

met een concentratiekamp. Dit brengt de nodige dilemma's met

zich mee.

l

Extreme tijd Vanaf 1933 ontstaat in Duitsland een systeem van terreur, dat

nooit eerder op die schaal te zien is geweest. Om zoveel moge­

lijk tegenstanders uit te schakelen, bouwen de nazi's (natio­

naal-socialisten) onder meer een netwerk van concentratiekam­

pen. Uiteindelijk sleurt nazi-Duitsland vele landen mee in de

Tweede Wereldoorlog, die miljoenen mensen het leven kost.

De bezetting van Nederland in mei 1940 brengt discriminatie,

vervolging, geweld, angst en achterdocht met zich mee. Het is

een extreme tijd, waarin mensen soms voor zeer lastige keuzes

worden geplaatst. Anderen verkeren in een moeilijke en uit­

zichtloze situatie, zonder invloed hierop te hebben.

Een kleine groep heeft de overtuiging en de durf om actief ver­

zet te plegen. Zij helpen joden en andere vervolgden onderdui­

ken, plegen overvallen en verspreiden illegale bladen.

Veel mensen worden verraden of opgespoord door de Duitse SD

{Sicherheitsdienst)• Zij belanden in gevangenissen en kampen.

Honderden van hen komen voor het vuurpeloton. Bijna alle van

de 140.000 in Nederland wonende joden raken verstrikt in een

web van anti-joodse maatregelen. Ruim 100.000 van hen wor­

den uiteindelijk vermoord of werken zich dood in nazi-kampen.

Door gebrek aan voldoende gevangenisruimte ontstaat de

behoefte aan een nieuw, groot concentratiekamp: dit wordt het

Konzentrationslager Herzogenbusch, ofwel 'kamp Vught'. Kamp

Vught moet dienen als strafkamp voor alle groepen 'staats­

gevaarlijke' gevangenen en als opvangkamp voor joden. Tussen

januari 1943 en september 1944 verblijven ruim 31.000 mensen

voor kortere of langere tijd in kamp Vught. Onder hen meer

dan 12.000 joden, voor wie Vught een doorgangskamp blijkt te

zijn op weg naar de vernietigingskampen.

2

Het leven gaat door Onder de Duitse bezetting proberen veel Nederlanders de draad

van het gewone leven weer op te pakken. Ze zijn niet goed, ze

zijn niet fout, maar passen zich aan. Het is natuurlijk wel even

'wennen aan al die Duitse uniformen op straat, maar verder lijkt

er weinig te veranderen. Over het algemeen gedragen de Duitse

militairen zich correct.

3

Cobie Douma De jonge Cobie Douma fotografeert tijdens de oorlogsjaren wat

er om haar heen gebeurt. Doordat ze vaak verhuist, maakt ze

foto's van verschillende omstandigheden. Cobie is niet bang;

haar fotoapparatuur neemt zij mee in een mandje. Hoewel foto­

graferen niet verboden is, moet ze voorzichtig zijn. Het foto­

graferen van bijvoorbeeld voedseltekorten of het inpikken van

joodse eigendommen wordt al snel opgevat als kritiek op de

bezetter en kan tot arrestatie leiden.

In Cobie Douma's albums staan foto's, die maatregelen tegen de

joden laten zien. Daarnaast maken haar foto's duidelijk dat

voor veel merisen het leven doorgaat: men past zich geleidelijk

aan.

4

Fanny Philips Het 19-jarige joodse meisje Fanny Philips woont met haar fami­

lie in Vught. Tijdens de oorlog schrijft zij aan haar vriendin

Ans Schreurs. Alleen Fanny's brieven büjven bewaard. De eerste

dateert van 21 april 1942. Haar laatste briefkaart komt op 25

juni 1943 uit het doorgangskamp Westerbork.

In een van haar brieven schrijft ze:

Verder heb je misschien al gehoord dat alle Joden in Nederland

met 'n zogenaamde Jodenster op moeten lopen, 't Is een pracht

exemplaar.

Fanny Philips, zomer 1940 op de dijk in Vught.

t - 'C -C^^ Z<:.<-^/ ^ /. 'J^t-^xi^ yC-'^etx:^^ Otfyi -i^XhQ^ty^.

^ ^ y^cc^/e' yc<..J<,o.<g'^<-<^^^-^ a-^G-e^iLsrzjü:: oótt^^o^^^ ^ ^ « i ^

^«Ès»-^ .^uépao

/ •

Gedeelte van een brief uit begin mei 1942 van Fanny Philips aan haar correspondentievriendin,

met een door Fanny getekende davidster

- ^

De Vughtse politie ontvangt deze anonieme klikbrief waarin de

aandacht wordt gevestigd op joodse dorpsgenoten: "Is bet

waar dat het U bekent is dat er in Vught nog Joden loopen

zonder ster lederendag reizen zonder ster Fietsen zonder ster

De bioscoop bezoeken zonder ster Zwarte handel doen op

grootte schaal enz. - enz.

Mij niet bekend."

Een groep schilders uit de

omgeving van Vught die

meehelpen met de opbouw

van het kamp (1942).

Ik zal 't eens tekenen. Wat een mooi ding hè? En 't leukste is

nog dat ze knal oranje zijn. Dus iedereen die je tegenkomt roept

"Oranje boven" of "Leve de Koningin". Er is afgesproken dat

iedereen die iemand met zo'n ster op z'njas tegenkomt z'n

hoed voor hem afneemt. Ik vind 't helemaal niet erg om met

zo 'n ding te lopen, alleen is 't wel vervelend dat ik nu helemaal

niet iets kan doen waf niet mag.

In het begin zijn de brieven nog optimistisch van toon, maar

geleidelijk aan komt in plaats daarvan een gevoel van onheil

en dreiging tot uiting. Fanny wordt geconfronteerd met steeds

meer beperkingen. Fietsen, tennissen, zwemmen, een bezoek

aan het park of de bibliotheek worden verboden. Fanny helpt

op het station joodse gezinnen die zich in kamp Vught moeten

melden en later naar doorgangskamp Westerbork worden

getransporteerd.

Op 14 september 1943 wordt Fanny samen met haar ouders,

zus Heleen en broer Hans vanuit Westerbork op transport gezet

naar het vernietigingskamp Auschwitz. Hier sterft ze drie

dagen later. Fanny wordt twintig jaar.

5

Klein anoniem verraad Veel mensen worden als gevolg van verraad opgepakt. De verra­

ders hullen zich vaak laf in anonimiteit.

6

Kazerne Midden 1942 zijn er veel bouwactiviteiten in de bossen bij

Vught. Wat wordt hier gebouwd? Omwonenden houden het

voorlopig op een kazerne. Honderden arbeiders gaan aan het

werk, maar ze zijn nog lang niet klaar als op 13 januari 1943

de eerste gevangenen arriveren. De 'kazerne' blijkt een concen­

tratiekamp te zijn.

Aankomst van joodse gevangenen op station Vught. Deze foto is op 9 april 1943 stiekem vanuit een dakraam genomen.

Gevangenen uit kamp Amersfoort lopen in

januari 1943 vanaf het station naar kamp

Vught. htet fotograferen van gevangenen­

transporten was streng verboden.

7

Dagboekfragment 16 januari 1943

verjaardag.

Ik ging met trein. Het Ie cadeau was: op perron 8 u. Trein met

Joden, heele huishoudens, veel kinderen. Aan anderen kant van

perron uitstappen en loopen naar kamp. Half een weer groote

trein met krygsgevangenen.

Trein met zieken aangekomen voor kamp. Verschillende auto's en

wagens afgestaan door dokters en E.H.B.0. voor vervoer.

Boterhammem (van winkeliers gekregen) werden uitgedeeld.

Later mocht het niet meer (ze werden natuurlyk te goed

gedaan).

9 april 1943

Alle Joden moeten zich vóór 5 uur gemeld hebben in het kamp,

Vught. Het is er druk den heelen dag op station.

mevrouw Van den Aker, Vught

8

Dagboekfragment

25 januari 1943

De hele stad is diep verontwaardigd. De gevangenen uit het

groot concentratiekamp achter de IJzeren Man werken hier aan

de Zuid-Willemsvaart, waar ze stenen moeten lossen. Dat moet

iets ontzettends zijn, zoals die stumpers worden afgebeuld. Ze

komen elke morgen gelopen bijna van Cromvoirt af, den hele

dag stenen sjouwen, en dan weer terug lopen. Het zijn allen

wrakken van mensen, uitgemergeld van de honger en ze worden

behandeld als honden. De bewakers slaan ze bij het minste maar

met de kolf van het geweer, tot ze niet meer kunnen.

Het zijn politieke gevangenen, zwarthandelaren, joden en andere

veroordeelden.

Ik zou ze graag ook eens zien maar durf niet te gaan kijken,

want ieder die het zag is er naar van. Sommigen lopen zelfs op

veel te kleine klompen. Hun hele voeten stuk. Stakkers!

mevrouw Verhees, 's-Hertogenbosch

JOODSCHE EAAO VOCE AMSTEtOAM v u u u i r r i u ( p , ^ Ui. o COHIN

POSTQDO 417743 AMSTEROAM'CJ.6 Jtjmarl 4 }

T i i 9M0S. SStm H9m

il9 fiK

T li.l ^ï l a a d« Baaraa lades T«a d*a ^•«daoliaa Raad, A » f, t « r a a jH,

Walad. Hear,

HlarblJ daelea vlj ü aada, dat bet tranapart uit de J^aodaoha Sohauabur vaa plua mlaua V^ gr^ot.en'l^ela Teer da Weeroacht geaperrde persaaen badeaaaebt alet naar Waaterborlc, docb aaar Tught la TertrokJcen,

Tugbt vardt ala warklcaap logerlcbt, de clakea gaaa »•>•' "eaterbark. Nadere bljzen-darbedea mUlea D werdaa Medegedeeld, zsodra se bekead zlja.

Heegaohtead,

JOODSCHB BlAB VOOR lUSTZitDAU

700i>-IX:EHS.

4 • M O SOMO 77M - K 3 »

De Joodsche Raad verwacht dat Vught geen doorgangskamp,

maar een werkkamp wordt. In het begin is men gematigd

optimistisch.

leciere Haft l i ng k r i j g t eèn nümmorr', (Di t nuipiacr moot-U aj/tl jd b i j z i j koudfcnT) 7 i s i t c x t i e : Bij v i s i t a t i e moeten .all-;,..,-Zi:!!dcex. leeg a l j n . ïï heef t af to ^,even.t_ I d e n t i t e i t c -bewijzen van' eTI e- aa:p$i, dus ook 1 idiaaat scLapskaart en, abonnemcntc• k a a r t e n , enz, enz. g e l d : Dit moet nauwkeurig ge te ld

eïreed gehouden v;or-den» V

Bij hu n aankomst in het kamp krijgen de gevangenen direct hun eerste

instrwcties.

w ^1^*' 1^^\

• J

fCZZ! W

uiuWwtvmnw 10

David Koker.

10

Het gezin Koker. Links David.

9

Op transport Al in 1940 worden ambtenaren verplicht een verklaring te

ondertekenen dat zij niet-joods zijn: de Ariërverklaring. Vrijwel

iedereen tekent. In de loop van 1941 wordt de bewegingsvrij­

heid van joden beperkt door allerlei voorschriften. Daarna vol­

gen de oproepen om zich te melden voor 'tewerkstelling in

Duitsland'. Op 16 januari 1943 komen de eerste Amsterdamse

joden in kamp Vught aan.

]0

David Koker De joodse student David Koker woont met zijn familie in

Amsterdam. In de nacht van 11 februari 1943 wordt de familie

van huis gehaald en naar kamp Vught gebracht. Tijdens zijn

gevangenschap in Vught houdt David een dagboek bij, dat in

stukjes en beetjes het kamp uit wordt gesmokkeld. Op 2 juni

1944 wordt de familie Koker op transport gezet naar

Auschwitz-Birkenau. Zijn moeder en broer Max overleven de

oorlog. David sterft tijdens een ziekentransport naar Dachau.

Frits Abrahams, politieagent uit Vught Als politieagent wordt Frits Abrahams ingeschakeld bij de

transporten van gevangenen uit kamp Vught. Een van de

gevangenen is Frans Goedhart, mede-oprichter van de illegale

krant Het Parool. Hij vreest voor zijn leven en zoekt tijdens de

tocht van het kamp naar het politiebureau contact met

Abrahams. Op 2 augustus 1943 ontsnapt hij via een daartoe

opengezette deur uit het Vughtse politiebureau. Abrahams

heeft geluk en krijgt vier weken licht arrest.

Frans Goedhart De politieke en journalistieke carrière van Frans Goedhart

staat in het teken van verzet tegen uitbuiting en onderdruk­

king. Sinds juni 1940 verschijnt het illegale blad de Nieuwsbrief

van Pieter 't Hoen, de voorloper van Het Parool. In deze

nieuwsbrief keert Frans Goedhart zich tegen de bezetter én

tegen de Nederlandse gezagdragers die niets hebben gedaan om

Frons Goedhart in 1940.

?7

Het Vughtse politiekorps in ? 940, vóór de indiensttreding van agent Abrahams.

ÊÊKÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊ

WaHen H H und Pollzelgerlcht X

Den Haag

3-tl IV 2 1 3 / 4 3

An den Obe rwaoh tme i s t ^ r d e r Ge-ne indepo l i ze i Pranotsouif H.^ , . A^ii^j;,a h a m s Vuffh-t - , "• ' . ' :

L a m b e r t u s s t r a a t 29 *',

( i— i Oen Haag, den 2 2 . 1 1 . 4 3

R«li 183410 Appvat

In de r ge^en S i e anhang l^en o t r a f s a o h e wegen f ah r lMss i .ge r G-efangenen-b e f r e i u n g ' w e r d p n " i e uur 'Tekanntga 'bp dpr Strafvpr*"'ff-ung auf den 2 6 . 1 1 . 4 3 , 1 4 . 3 0 Ohr, vor das W- und Po l i ze i f i - e r i oh t X, Den Haag,-S e s o h a f t s s t e l l e XV, g e l a d e n .

«ri^sfwpcne IV

7 1

Politieagent Abrahams krijgt vanwege zijn 'nalatigheid' een gevangenisstraf opgelegd van drie maan­

den, maar in hoger beroep wordt hij vrijgesproken. Zo komt hij na vier weken licht arrest weer vrij.

De belangrijkste concentratie

kampen in nazi-Duitsland en

bezet Europa.

M' ^

Hamburg*^

Emslandlager

lergen-BelsenW

'^Neuengamme

WRavensbrück

WSachsenhau Berlijn.

^Mittelbau-Dora

^Buchanwald

Soblbor I

Lublin-Majdanek M

nbUrg Neurenberg»

iSMauthausen

Wenen•

Belzeci

M Auschwitz-Bi rkenau

• Budapest

de nazi's tegen te houden. Uiteindelijk wordt Frans Goedhart

gearresteerd. Medewerkers van Het Parool doen hun uiterste

best om hem uit kamp Vught te bevrijden. In maart 1943 mis­

lukt een ontsnappingspoging met hulp van een chauffeur van

de kampwasserij. Na de succesvolle ontvluchting met hulp van

politieagent Abrahams hervat Goedhart zijn verzetsactiviteiten

^ M

•iii-»''^ i - Lagar i laatarbork, den 2 2 . o k t o b e r 1 9 4 3 .

ti.'i^^ViLc

Uif het kamp gesmokkeld briefje van Jaap van

Woerden.

Adra palkcttcn

fcXPRES

L«vcn»midde)«ij » n bcdeH onder hcv IJ»

H j f t l m g

N... P .

mam J&^/M. achtemum /*< Jt<\^^**t I

U g e r VUGT bij Den BOSCH

Dii jdres \'oor pakkerien en bncvcn

Inhoud pakketten Gewicht 3 K.G.

1 itmM bcood in melk gebjkken mer 3 al 4 eiwcn et doot heen

D u i v t n dubbele bote* him men mi ken. fknk dlli

middeUre boterhim het lekbeni -nei vlee^h. tui* i

buRentM iit i beidt kinten mei iim. koek en tuiker. H an% uiiker.

1 lepel uMit, ö houillan hlakfci. I Mukia luchtitwpi nofit ol drie

iioppoeders; Inooii j[cen heele lubed wit drop ol pepermunt . een

kl. rerbindie I ipiindeidou«|e mei /ink- a\ boMul l . een p u i

v u n d n c i ol ridij i . *f>OMin« C ; 1 l i jux o4 ' • " « u|t irenen m

;oa r in im pipiertie . l fleinhie hurwiief letikrtte op doen| 1 p u l

ha«l oud* lokken ol klompaokken: "> pipieren ubdoeken . 10

LIOICI piptertiei Nood een bt idw er tn doen.

3 nool prt wc«k een pikket uuren.

M o t i i a n f ü r l l ü i m e r - A b t a l l i m n Viutht.

A s :

19* Sophia Furtb-Buano de Jaoquee I s . r u r t h , 7 . 7 . 1 0 Baraoke 4 a . H a s q u l t a 7 . 9 . 0 7 B.61 B r i e f e r h a l t e a . H e r z l l c h e ar l ta sa .

2 ; . Jaaq.I.Fartk,

Jacques en Fietje Furth houden via

korte berichtjes contact tussen

Vught en V/esterbork. Veel kunnen

zij daarin niet kwijt.

Mfn.«.rimi>,a».nü d« aaaouit . .? . ; . ! !? . n a gakt ea Ur THo?fa,(UM Oi > » U u f l « >»or« blatbaa klni iat . la l ta aat .Tlala loaaa aaab tlit Laar*

26. Bavlanaa 25 .8 .07

Wklar-falfc, Eaxta arhaltan. Itlar alli*a g u t . . Or'paa fOf LoitJa.IUaaa JaUPhllti>-Jat-8tB<m.

27 . I.Pataa-toTT, l l b » r t LaTT.banaliafc 91n^ BI» ^ miTTl un r\oRh da' Aatvorta.

wHfe^f;>ti^^".:'?-^^;^^^

^ÊM : 'Irf? f. , y ^^ MJ

ir ,

. .L - Marinus van Esch is

vrachtrijder bij Van

Gend en Loos. Hij

brengt hulppakkette

het kamp binnen.

Onder het zadel van

zijn paard worden

briefjes het kamp

uitgesmokkeld. »»K

Er zijn duidelijke

instructies over de inhoud

van een voedselpakket.

Familieleden krijgen deze

schriftelijke mededeling.

Het resultaat van een

inzamelingsactie van de

afdeling Heerlen van

het Nederlandse Rode

Kruis voor de pakket­

hulp aan kamp Vught.

'Op de grens'

Concentratiekamp Vught kan onmogelijk geheel van de buiten­

wereld worden afgesloten. Vughtenaren, familie en vrienden en

hulpinstanties weten - al dan niet illegaal - tot het kamp door

te dringen.

11

Briefjessmokkel De post van gevangenen aan hun familie wordt gecensureerd

(gecontroleerd). Een brief met bijvoorbeeld gevaarlijke informa­

tie kan daarom beter het kamp worden uitgesmokkeld. Burgers

die hierbij helpen en worden betrapt, verdwijnen zelf achter

het prikkeldraad.

23

Jaap van Woerden Jaap van Woerden wordt op 25 juli 1944 wegens illegale werk­

zaamheden door de SD in Den Haag gearresteerd. Via de gevan­

genis in Scheveningen belandt hij in kamp Vught. Op 6 sep­

tember 1944 gaat Jaap op transport naar Sachsenhausen.

Tijdens de evacuatiemars vanuit Sachsenhausen wordt hij door

de Amerikanen bevrijd.

U

Jacques Furth Een deel van de joodse diamantbewerkers in Amsterdam krijgt

een voorlopige vrijstelling voor transport naar Duitsland. Begin

1943 moeten ze zich in kamp Vught melden. Ook Jacques Furth

krijgt een oproep. Zijn vrouw Pietje moet zich later in het

doorgangskamp Westerbork melden. Hun zoontje Dave laat zij

onderduiken. Veel joodse gezinnen worden in deze dagen van

elkaar gescheiden. Jacques en Dave overleven de oorlog. Pietje

wordt in Auschwitz-Birkenau vermoord.

25

Hulp van buiten In de eerste maanden sterven veel gevangenen als gevolg van

de slechte omstandigheden in het kamp. In de loop van 1943

komen grootscheepse hulpacties van buiten op gang. Massaal

worden er boterhammen gesmeerd en pakketten samengesteld.

Ook kunnen de gevangenen van hun familieleden voedselpak­

ketten ontvangen. Met wat geluk zit alles er nog in, niet

gebroken en nog eetbaar. De hulp is een welkome aanvulling

op het weinige en eenzijdige kampvoedsel. Er wordt ook mee

gehandeld en geruild. Met de pakketten worden vaak kleine

berichtjes binnengesmokkeld.

De joden in kamp Vught zijn helemaal aangewezen op familie

en vrienden. De Duitse bezetter heeft het Rode Kruis verboden

om aan joden hulp te verlenen. Meer en meer joden worden

opgepakt en voor hulp van buitenaf zijn zij afhankelijk van

steeds minder mensen. Er wordt honger geleden, totdat de

Joodsche Raad toestemming krijgt om voor voedselpakketten

te zorgen. Later wordt deze toestemming weer ingetrokken.

16

Dagboekfragment In ieder geval, een prachtige dag, ondanks alles. Ik had bijna

tranen in mijn ogen, toen ik door het dorp kwam en huiskamers

zag. Wat zijn we niet al ver. En op de terugweg de mensen. Veel

vacantiegangers, die een pieus gezicht trekken als wij voorbij

gaan, met onze sterren en onze SS-mannen achter ons.

Vakantiedrukte om de IJzeren Man heen.

David Koker, kamp Vught, vrijdag 28 mei 1943

U

Theo Stouten Op 22-jarige leeftijd wordt Theo Stouten opgepakt na het ver­

duisteren van distributiestamkaarten, die hij nodig heeft om

onderduikers van voedsel te voorzien. Op 1 februari 1943 wordt

M HER20GENBUSCH

Auskunit über

Haftlinge gibl

haber der Si

den Haag.

Nochmalige R

Kommandantur

beantwortel.

De-

.

hier einsitzende

nur der Be<ehls-

cherheitspolizei in

ückfrage

K.L.He, w

bei der

ird nicht

Lagerkommandant.

75

De kampcommandant verstrekt geen

informatie aan familieleden.

16

Badgasten bij De IJzeren Man. De recreatiepias bevindt zich op een steenworp afstand van het kampterrein.

18

In het midden Jei

rechts Ad Bal.

"^'^"yv'

'^^

u Theo Stouten houdt op een kalendertje bij

wanneer hij een pakket van thuis ontvangt.

K L . ' t HUTOCENBOSCH AUFFANGLA6ER 'f .^^^!£êc 194J,

TU^jju M., Hiermede bevestig ik dankend de ontvangst van het gezonden pakje.

wndteeksntng)

! 9

De kampadministratie is efficiënt. Voor elk ontvangen pakketje moet

een regu worden ondertekend. Dit requ dient als bewijs voor

ontvangst van een pakje en is bestemd voor de zoon van David Parijs.

hij overgebracht naar kamp Vught en krijgt daar een zwarte

driehoek ten teken van een economisch vergrijp. Theo ver­

zwijgt dat de stamkaarten bedoeld waren voor ondergedoken

neven die niet in Duitsland willen werken.

Op een kalender noteert hij wanneer hij (voedsel)pakketten

van thuis ontvangt. Op 23 mei 1943 wordt Theo Stouten vrij­

gelaten.

18

Ad Bal Ad Bal wordt op 12 november 1942 gearresteerd als lid van een

militaire verzetsorganisatie. In Vught komt hij op de admini­

stratie te werken. Ad Bal schrijft veel illegale brieven en zorgt

er voor dat post van medegevangenen het kamp wordt uitge­

smokkeld. Zijn zus Jenny post deze illegale brieven of levert ze

persoonlijk af. Op 6 september 1944 ziet Jenny een trein uit

Vught vertrekken. In die trein zit Ad op weg naar het concen­

tratiekamp Sachsenhausen. Hij overleeft de oorlog.

19

De familie Parijs Op 23 mei 1943 gaat David samen met zijn vrouw vanuit Vught

op transport naar Westerbork. Vandaar worden zij vrijwel direct

naar Sobibor gedeporteerd, waar zij op 28 mei worden omge­

bracht. Hun zoon, Samuel, wordt enkele dagen later eveneens

in Sobibor om het leven gebracht.

20

Frits van Hall Frits van Hall is beeldhouwer en tijdens de oorlog actief in het

kunstenaarsverzet. Begin augustus 1943 wordt hij opgepakt en

naar kamp Vught gebracht. Hier kan hij zijn werk voortzetten

in een barak die is ingericht als 'atelier'. Het lukt hem om

enkele reliëfportretjes uit het kamp te smokkelen.

Eind februari 1944 wordt het atelier opgeheven. De nieuwe

commandant, Hüttig, vindt dat de kunstenaars moeten worden

ingezet voor de Duitse oorlogsindustrie. Frits komt in de teken­

kamer van de Philips-werkplaats terecht, maar op 24 mei 1944

Gevangenis

o=. ^ ^

d^ C C ^ c ^

'# Leeuwarden

DSchoorI AWesterbo/k

Vmsterdami

)Scheveningen -^Den Haag

D Amersfoort ®Utrecht '^Deelen

•^ 's-Hertogenl r i iT» Ri fon-^ DVught <— ^-' vjMze •»'J£"T» -•(Sint-Michielsgestel

tai-^f -^ Breda ^ ^ „ ^ a r e n \

D Hoofdicampen

A Doorgangskamp

DBreendonk AMeclielen

'iKEindhover Wvenio

Bu i tencommando 's van kamp vught

Ovenichfskaart van de kampen in Nederland.

®Huy

wordt hij op transport gesteld naar Dachau. Vandaar gaat hij

door naar Auschwitz.

In januari 1945 wordt Auschwitz ontruimd omdat de Russische

legers naderen. In dodenmarsen worden de gevangenen te voet

naar Duitsland gedreven. Wie niet meer kan, wordt doodge­

schoten. Frits van Hall is een van hen.

Boven: Frits van Hall.

Onder: Eén van de reliëfjes die door Frits van Hall het kamp uitgesmokkeld

wordi. Voor zijn familie een kostbaar bezit.

w Een muziekuitvoering voor en door gevangenen. De tekening is gemaakt door een van de gevangenen in kamp Vught.

Gevongenschap in terreur

Zaken die in het dagelijks leven nooit opvallen, krijgen in het

kamp een nieuwe en bijzondere lading. Morele overwegingen

tellen vaak niet meer.

21

Privacy Privacy was er helemaal niet. Je was nooit alleen, altijd in gezel­

schap van anderen. Alles watje deed, zelfs ademhalen, bleef

niet onopgemerkt. De barak waarin wij zaten had een soort

kamer met lange tafels en banken. Er was een soort waslokaal

waar wc's waren waar je allemaal naast elkaar zat. Iedereen kon

iedereen z'n billen zien. Dat vond je eerst gek maar daar wen je

aan. Er waren wasbakken en niet te vergeten douches. Het slaap­

vertrek bestond uit allemaal bedden: drie boven elkaar, twee

naast elkaar. Daar sliep je dan, ieder in een apart bed. En als

die SS-ers het goed op hun heupen hadden, dan kwamen ze

binnen op het middernachtelijke uur of als je net lag te slapen

en dan moesten we als hazen de bedden uit en eronder gaan lig­

gen. Als je niet snel genoeg was, dan werd je eronder geschopt.

Aldus oud-gevangene en ex-politieman Wim Vlijm, in kamp

Vught van 12 maart 1943 tot en met 8 augustus 1944. Wim

wordt samen met nog tien collega's opgepakt omdat hij weigert

joden te arresteren en naar kamp Westerbork te brengen.

22

Overleven Door leuke' en 'creatieve' dingen te doen, kunnen gevangenen

het grauwe, uitzichtloze en ellendige kampleven beter door­

staan. Bovendien beschouwt een aantal gevangenen ze als een

vorm van verzet. Dat geldt ook voor het met veel improvisatie

in stand houden van (geloofs)tradities en feestdagen, zoals

Kerstmis en Chanoekah.

De enige manier voor gevangenen om zich emotioneel te be­

schermen is onverschilligheid. Niet opvallen is het devies.

Gevangenen hebben totaal geen zekerheden. De meesten weten

niet eens hoe lang zij in het concentratiekamp moeten blijven.

Er bestaat geen verleden en geen toekomst meer.

23

Stelen Over persoonlijke bezittingen in het kamp vertelt Aat Breur:

Watje bezat droeg je bij je, want wat je ergens liet liggen was

direct weg. Iedereen stal van elkaar, zelfs in ons Block met poli­

tieke gevangenen kwam dat nog voor. Ieder droeg wat zij bezat

aan haar gordel, aan een ceintuur of een touwtje: een pannetje

om je soep in te doen en een soort knikkerzak voor je verdere

bezittingen: een tandenborstel, een stukje zeep. Een aantal

vrouwen werkte in de Nahstube, het naaiatelier, die namen wel

eens naalden of garen voor ons mee, en lapjes die ze op hun

werk achterover hadden gedrukt. Daar naaide je dan zo'n zak

van.

Aat Breur-Hibma en haar man. Krijn Breur, zijn actief in het

verzet. Ze worden verraden en in november 1942 gearresteerd.

Krijn wordt ter dood veroordeeld en in februari 1943 samen

met negentien anderen op een geheime plek doodgeschoten.

Aat gaat in de zomer van 1943 op transport naar Duitsland. In

Ravensbrück maakt zij bijzondere potloodtekeningen van haar

medegevangenen. In april 1945 wordt ze door het Russische

leger bevrijd.

24

Dreiging Als joodse scholier is Bill Minco actief in het Geuzenverzet. Hij

wordt gearresteerd en ter dood veroordeeld. Omdat hij minder­

jarig is, wordt zijn straf omgezet in levenslang. Daarmee begint

een lange tocht langs Duitse tuchthuizen en concentratiekam­

pen. Op 30 april 1945 wordt hij door de Amerikanen bevrijd.

Bill Minco over het mensonterende kampleven:

Met alleen de SS-ers, niet alleen de Capo's, ook de medegevange­

nen waren in Mauthausen een voortdurende bedreiging. Als er

een SS-er op een groep gevangenen die ergens werkte kwam toe-

23

Gevangenen dragen hun schamele bezittingen zoveel

mogelijk met zich mee. Dit zelfgemaakte zakje bevatte

alle persoonlijke eigendommen van een gevangene.

23 Adri (Aat) Breur-Hibma.

25

Hef gezin Citroen.

INBC'

24

Bill Minco.

lopen, zag je aan de uitdrukking op zijn gezicht dat hij 'op

jacht' was: een slachtojfer zocht om zijn bestialiteit op bot te

vieren. Zo moesten we boven in het kamp in lorries op rails de

brokken steen vervoeren die door andere gevangenen langs de

trap naar boven werden gesleept. "Los! Arbeiten! Schneller,

schnelleri Ihr Sauhunde! Los, los!" We wisten het, één van ons,

één van de gevangenen die de lorrie volgeladen met stenen

moest duwen, zou het volgende slachtoffer worden. Wie zou hij

er uitpikken? De zwakste, een muzelman die toch al geen kracht

meer had, zou het slachtoffer zijn als de gevangenen de SS-er

zouden 'helpen'. Erop of eronder, hij of ik. Hij had geen kans

meer om te overleven, hij was aan het einde. Morele overwegin­

gen tellen in zo'n kamp en in die omstandigheden niet meer.

Het systeem, de beestachtigheid nam bezit van allen, ook van de

gevangenen. Toen de SS-er vlakbij was, werd de zwakste 'beentje

gelicht'. Dit leidde de aandacht af van de andere gevangenen.

Met de kolf van zijn geweer werd de man door de SS-er in elkaar

geslagen.

25

24

Een steen uif concentratiekamp

Mauthausen die door de gevangenen

moesten worden uitgehakt en versleept.

Angst Je moest dus steeds tussen de gevaren van het kampleven probe­

ren door te zeilen. Altijd op je hoede zijn. Daardoor heerste in

het kamp voortdurend de angst. Angst dat je onwetend een fout

gemaakt had en daarom angst voor straf, angst om wat de toe­

komst zou brengen... Honger en angst waren de twee factoren

waarmee de Duitsers systematisch en onophoudelijk onze weer­

stand ondermijnden.

Aldus Joop Citroen, die via Vught naar Auschwitz wordt gede­

porteerd. Zijn vrouw Sophie en zoontje Robbie duiken onder.

Alle drie overleven zij de oorlog.

Tijd Joop Citroen:

Onze horloges waren ons afgenomen, in het kamp hing nergens

een klok, ook geen kalender. Toch moest je steeds overal op tijd

zijn. Op tijd voor de appèls, op tijd om eten te halen, op tijd om

allerlei plichten te vervullen, waarbij te laat komen uitdraaide

op straf of honger of allebei.

Eten

Honger is een van de middelen die de SS gebruikt om gevange­

nen te verzwakken, uit te putten en tegen elkaar uit te spelen.

Eten wordt de kern van het bestaan.

26

De gevangenen in Vught ontwikkelen een eigen galgenhumor. Zo

wordt de straat langs de keuken al gauw de Koolsingel genoemd.

27

Dagboekfragment "Heerlijk, vrijdag over een week." "Wat dan?" "Dan krijgen we

koolsoep."

David Koker, kamp Vught, vrijdag 19 maart 1943

28

Johan van Zweden Kunstenaar Johan van Zweden is actief binnen het kunste­

naarsverzet. Hij wordt opgepakt en komt via Vught in Dachau

terecht. Uiteindelijk wordt hij door de Amerikanen bevrijd.

In Vught weet Johan via een list aan eten te komen uit de SS-

levensmiddelenbarak. Onder het voorwendsel dat hij een stil­

leven van een ontbijttafel voor de kampcommandant wil

maken, krijgt hij van een SS-er witbrood, kaas en boter. Steeds

komt Johan nieuw eten halen: het oude is zogenaamd kleur­

loos geworden.

Wanneer de SS-er het schilderij wil zien, wordt snel met dikke

streken een stilleven opgezet. Bij het zien van het werk slaat

de SS-er zijn armen in de lucht: Mein Gott, das ist schön, das

ist wunderbar. Da dreht die game Krieg für uns drum, das tagli-

che Brot!

Een klein bezit

Bij binnenkomst in het kamp moeten alle bezittingen worden

afgegeven. Er is geen tastbare herinnering meer aan thuis. Elk

voorwerp dat een gevangene in zijn bezit weet te houden,

krijgt een enorme betekenis.

29

Mieke Steensma Mieke Steensma wordt geboren op West-Java. Mieke volgt na

de HBS in Nederland een opleiding voor apothekersassistente.

De joodse Carla Mogendorff is een goede vriendin van haar. Als

het gezin Mogendorff onderduikt, houdt Mieke regelmatig con­

tact. Ze stuurt levensmiddelenbonnen op of brengt ze langs. Op

19 juli 1943 is Mieke aan het werk in de apotheek als plotse­

ling een NSB-er voor haar staat. Ze moet mee voor verhoor.

Drie dagen wordt ze door de SD aan de tand gevoeld over het

onderduikadres van de familie Mogendorff, maar Mieke laat

niets los. Uiteindelijk moet ze naar kamp Vught, vanwege

Jodenbegunstiging.

Op 6 september 1944 gaat zij op transport naar Ravensbrück

en vandaar naar Reichenbach, Porta Westfalica, Fallersleben en

Salzwedel. Op 14 april 1945 wordt Mieke bevrijd.

Tijdens haar nachtdienst in de fabriek waar ze werkt, wordt

Mieke op haar 21e verjaardag verrast met een tafel vol eten en

allerlei cadeautjes van haar vriendinnen. Haar kampvriendin

Riek Snel heeft van afvalmateriaal uit de fabriek een doosje

gemaakt. Op elke zijde van het doosje staat de naam van een

kamp waar Mieke gevangen heeft gezeten. Het is een stille

getuige van de manier waarop mensen van kamp naar kamp

werden gesleept. Riek Snel heeft de oorlog niet overleefd.

30

De familie Mol Frans Mol is boekhouder bij het Gewestelijk Arbeidsbureau en

daardoor in staat om gezinnen te helpen met werk- en reisver­

gunningen. Frans' verzetsorganisatie 'Voor God en den Koning'

groeit. Die organisatie laat onder andere mensen onderduiken

en pleegt gewapende overvallen.

In maart 1944 wordt de verzetsorganisatie opgerold door de SD.

Frans wordt zwaar mishandeld. Zijn vrouw en achtjarig zoontje

Theo worden opgesloten in de strafgevangenis van Schevenin-

gen. Na enkele weken verhuizen zij naar het concentratiekamp

Vught. Frans moet in het kamp zware arbeid verrichten, Theo

en zijn moeder worden direct overgebracht naar de bunker.

Acht dagen lang zitten zij opgesloten in een donkere cel, zon­

der daglicht, met nauwelijks iets te eten en geen wasgelegen­

heid of toilet. Het enige teken van leven is de wacht die af en

toe langsloopt. Totaal uitgehongerd worden zij uiteindelijk

overgeplaatst naar een ziekenbarak. Daarna komt Theo in een

kinderbarak (24B) terecht en wordt zijn moeder naar een vrou­

wenbarak gestuurd. Gescheiden door prikkeldraad kunnen Theo

en zijn vader elkaar eindelijk weer zien. Op 12 augustus 1944

worden Theo en zijn moeder uit het kamp ontslagen. Op 4 sep­

tember wordt Frans Mol in kamp Vught gefusilleerd.

31

Richard Toumson Als Belgische gevangene heeft Richard Toumson tussen april

1943 en juli 1944 in kamp Vught gezeten. Er zijn ongeveer

duizend Belgische Schutzhaftlinge in kamp Vught geweest. Bij

zijn vertrek uit het kamp verloor Richard al zijn bezittingen.

In 1984 wordt de voormalige Schreibstube gesloopt. In enkele

afvalkuilen op de binnenplaats worden voorwerpen gevonden.

Deze voorwerpen worden tentoongesteld in het nabijgelegen

Geniemuseum. In mei 1984 komt een groep Belgische oud-

gevangenen naar Vught voor hun jaarlijkse herdenking van

omgekomen landgenoten. Bij een bezoek aan het Geniemuseum

herkent Richard tot zijn verrassing tussen de tentoongestelde

voorwerpen zijn eigen pijpenkop en een medaillon dat hem

door zijn beste vriend Louis Hubart was toevertrouwd. Louis

was in juni 1943 ingezet in een werkcommando in Breda en

niet teruggekeerd. De pijpenkop laat Richard als aandenken

achter, het medaillon neemt hij mee voor de nabestaanden van

Louis Hubart.

ens haar gevangenschap houdt Anna Groen een dagboekje bij, ê

jegevangene mee naar Nederland wordt genomen.

Ji Andries Joustra, op 22 augustus

1944 in Vught gefusilleerd.

Persoonlijke verholen

Nationaal Monument Kamp Vught vertelt over de geschiedenis

aan de hand van persoonlijke verhalen. Zo worden de gevange­

nen van toen herkenbare mensen.

32

Anna Groen, haar vader Marten en haar verloofde Andries Joustra Anna Groen en haar familie zijn actief in het verzet. De ver­

loofde van Anna, Andries Joustra, woont in hetzelfde pension

als Anna. Hij heeft in Friesland al diverse overvallen gepleegd.

Bij een overval op een distributiekantoor loopt het mis. Op 23

mei 1944 wordt Andries opgepakt. Er worden een geladen

revolver en een vals persoonsbewijs bij hem gevonden. Tijdens

het verhoor, waarbij Andries zwaar wordt mishandeld, komt

men achter zijn identiteit en al snel worden Anna's ouders aan­

gehouden. Anna verraadt zich door bij het Huis van Bewaring

in Assen naar Andries te zwaaien. Ze wordt gearresteerd en net

als haar vader en Andries naar kamp Vught overgebracht.

Anna's moeder wordt vrijgelaten.

Anna, haar vader en Andries worden opgesloten in de bunker.

Via briefjes hebben zij contact met elkaar. Anna begint met het

bijhouden van een dagboekje. Op 22 augustus, de dag dat

Andries gefusilleerd gaat worden, ziet Anna haar verloofde door

een spleet op de binnenplaats van de bunker staan. Door een

kuchje herkennen zij elkaar. Anna voelt wat er gaat gebeuren.

In haar dagboekje schrijft zij: Bidden is het enige wat die avond

bleef.

Tijdens de ontruiming van het kamp, op 6 september, ziet

Anna haar vader voor het laatst. Zij houdt haar dagboekje bij

tot in het kamp Ravensbrück. Op 2 maart 1945 viert zij nog

haar verjaardag, maar op 28 maart 1945 overlijdt ze aan vlek-

tyfus. Haar dagboekje wordt later gevonden en door een mede­

gevangene meegenomen naar Nederland.

Vader Marten wordt vanuit Sachsenhausen naar Buchenwald

gebracht en komt terecht in een zeer zwaar buitenkamp, kamp

Langenstein-Zweiberge. Hij overlijdt op 28 december 1944.

33

Joop Westerweel Al voor de oorlog houdt Joop Westerweel zich bezig met de

opvang van joodse vluchtelingen uit Duitsland. In de lente van

1942 komt hij in contact met een groep jonge joden die zich in

Nederland voorbereiden op emigratie naar Palestina. Binnen

deze groep is de Duitse jood Jochim "Schuschu" Simon actief.

Hij is in 1938 in Duitsland opgepakt en terechtgekomen in het

concentratiekamp Buchenwald. Na zijn vrijlating vertrekt hij

naar Nederland.

Joop Westerweel vindt in Jochim een geestverwant. Joop, zijn

vrouw Willy en een aantal vrienden besluiten samen te werken

met de Palestina-pioniers. De Westerweelgroep houdt zich bezig

met het verzorgen van onderduikadressen, het vervalsen van

allerlei documenten en het uitzetten van buitenlandse vlucht­

routes voor joden. In maart 1944 wordt Joop aan de Belgische

grens gearresteerd en naar kamp Vught overgebracht. Daar

belandt hij in de bunker. Zijn vrouw Willy is al in december

1943 in Vught terechtgekomen. Ook Jochim is gearresteerd. Hij

pleegt zelfmoord in de gevangenis van Breda om te vermijden

dat hij namen zal gaan noemen. In de bunker schrijft Joop een

gedicht. Avond in de cel. Hij ziet kans dit aan zijn vrouw te

geven. Op 10 augustus 1944 wordt hij samen met 33 anderen

gefusilleerd. Zijn vrouw gaat op 6 september 1944 op transport

naar het concentratiekamp Ravensbrück. Zij overleeft de oorlog.

34

Jan Herberts In 1943 is Jan Herberts 17 jaar. Hij zit in de vierde klas van de

MULO in Arnhem en voetbalt bij de Arnhemse club Vitesse. Jan

is een sportieve en populaire jongen.

Samen met vrienden vormt hij in 1943 een kleine verzetsgroep.

De jongens bezorgen illegale krantjes en ondersteunen onder­

duikers in de buurt. Terwijl de geallieerden steeds verder opruk­

ken, pleegt het vriendenclubje inbraken om aan (motor)fietsen,

wapens en radio's te komen. Het lukt ze zelfs een Duitse leger-

wagen te stelen.

Anton de Kom met zijn gezin.

34

Jan Herberts.

34

Jan Herberts speelde in Arnhem

bij de voetbalclub Vitesse.

33

Joop Westerweel.

^ dZmk^ l'^iAu^ ^pL.^ CCCAJ^

A>i /Hei da kif-^ Zö ..jAnc4cfe<c \

32

In de dodencel in Vught schrijft Joop Westerweel het gedicht 'Avond in de

cel'. Het vormt het afscheid van zijn vrouw.

Op 30 augustus 1944 gaat het mis. Bij een poging een Duitse

soldaat te overvallen om zijn wapens buit te maken, worden

ze op heterdaad betrapt door passerende Duitse soldaten in

een auto. De meeste leden van de groep kunnen per fiets

vluchten. Jan Herberts neemt per ongeluk de fiets van de

Duitse soldaat mee en laat zijn eigen fiets achter. Hierop zit

een plaatje met zijn adres. Zo kunnen de achtervolgers hem

meteen terugvinden. Jan wordt gearresteerd bij zijn groot­

ouders en in de bunker van kamp Vught opgesloten. Zijn

moeder, broer en zus, die met de hele zaak niets te maken

hebben, komen als gijzelaar in Vught terecht. Omdat zijn

schoenen hem zijn afgenomen, krijgt Jan van een vriendelijke

medegevangene een paar pantoffels. Op de avond van 3 sep­

tember wordt hij uit zijn cel gehaald en op de fusilladeplaats

bij het kamp neergeschoten. Hij is de dag ervoor 18 jaar

geworden.

35

Anton de Kom Anton de Kom wordt in 1898 in Suriname geboren. Hij door­

loopt de lagere school en de ULO, in die tijd een uitzondering

voor een Surinaamse jongen. Via zijn werk als kantooremployé

komt Anton in contact met arbeiders. Het wordt zijn eerste

confrontatie met uitbuiting.

In 1920 vertrekt hij naar Nederland. In de jaren daarna groeit

zijn poUtieke bewustzijn. Hij schrijft onder andere voor de

Communistische Gids. In 1932 keert De Kom terug naar

Suriname. Zijn verblijf daar staat in het teken van verzet tegen

sociaal onrecht. Zijn arrestatie leidt tot rellen en de koloniale

machthebbers verbannen hem naar Nederland.

Eenmaal terug is het vanwege de crisis moeiUjk om werk te

vinden. Ook zijn revolutionaire reputatie werkt niet in zijn

voordeel; de Binnenlandse Veiligheids Dienst (BVD) houdt hem

in de gaten. Anton de Kom houdt veel lezingen tegen het

kolonialisme en werkt aan zijn boek Wij slaven van Suriname,

waarin zijn levensovertuiging is terug te vinden.

Tijdens de bezetting werkt hij mee aan de illegale pers. Op

1 augustus 1944 wordt Anton de Kom gearresteerd en naar

kamp Vught gevoerd. Vandaar gaat hij op 5 september op

transport naar Sachsenhausen. Via Neuengamme komt hij in

Sandborstel terecht, waar hij in april 1945 sterft.

Hetty Voöte (links) vlak na de bevrijding met een vriendin. Op 5 en 6 september 1944

ontruimt de SS het kamp.

Mannelijke gevangenen worden

gedeporteerd naar Sachsen-

hausen, de vrouwen naar

_ Ravensbrück. Hetty Voöte gooit

) i ; " , een afscheidsbriefje uit de trein.

\h~iS-l-l94i-2.%-f,

^^ V

^K ^ ^ 91 ;^3Bi9Bi

^^^^^^^^^•p

-ar

^i6 /

Als uiting van onderlinge solidariteit en vriendschap bordt

vrouwen in Vugbt eikaars namen op de verplichte hoofddt

.:j(W«7'-!

'^'ïite.

FREDERIK HENDRIK SOMSEN

n <!• .H. ~i> J. ti»< w ^

*'%i5 Frederik (Freek) Somsen.

^ ttWl 'M! «•(««. «lil Gno

WtM «< FKDOy

D<>«t».g D ) SOMSiN

leveningen schrijft

Freek Sorhsèn dê namen van zijn vrouw en zoontje:

Jans en V/im.

Meer dan een jaar bleef de

familie Somsen in onzekerheid

over het lot van Freek.

Freek Somsen.

Vught: eindpunt of tussenstation

Kamp Vught is voor veel gevangenen een tussenstation: ze

gaan weer door naar andere kampen. Voor tenminste 750 man­

nen, vrouwen en kinderen betekent Vught het einde. Zij komen

in het kamp om het leven.

36

Hetty Voute Hetty Voute is bijna 22 jaar als Nederland wordt bezet. Ze stu­

deert biologie in Utrecht. Met stijgende verontwaardiging volgt

ze de acties van de bezetter. Samen met haar vriendin Gisela

Söhnlein raakt ze betrokken bij een verzetsorganisatie die

joodse kinderen helpt onderduiken.

Een liquidatie bij Sint-Michielsgestel van verraders in hun ver­

zetsgroep wordt hen in juni 1943 fataal. Een van de betrokke­

nen overleeft de aanslag en vertelt alles aan de Sicherheits-

dienst. Een dag later wordt Hetty bij het station in Utrecht

opgepakt.

Via de gevangenis in Haaren belandt Hetty eind 1943 in kamp

Vught. Hier heeft zij vele baantjes. Ze wordt weer verenigd met

Gisela. Als Pooh en Piglet weten Hetty en Gisela het moreel van

de vrouwelijke gevangenen hoog te houden met liedjes en re-

3vues. Ze is weerbaar en blijft optimistisch: Als je onder de

indruk kwam van de ellende, wat je wel degelijk was zo nu en

dan, dan ging je kapot. Met alle andere vrouwelijke gevangenen

komt zij in september 1944 in Ravensbrück terecht, waar ook

zij ervaart dat Vught nog maar het begin was.

37

Freek Somsen In mei 1940 vecht Freek Somsen bij de Grebbeberg tegen de

Duitsers. Hij is 21 jaar en pas getrouwd. De Nederlandse over­

gave betekent voor hem een diepe teleurstelling. Nadat hij uit

krijgsgevangenschap wordt vrijgelaten, raakt hij actief bij het

verzet betrokken.

Hij biedt hulp aan joodse onderduikers, wordt leider van een

verzetsgroep en pleegt overvallen op distributiekantoren om

bonkaarten buit te maken. Na een oproep om zich te melden

voor dwangarbeid in Duitsland (de Arbeitseinsatz) duikt hij

onder. Hij gaat verder met het illegale werk. Zijn verzetsnaam

is Joop Haneman.

De SD komt hem op het spoor. Om hem onder druk te zetten,

wordt zijn zwangere echtgenote vijf maanden gegijzeld. Op 4

april 1944 wordt Freek gearresteerd in de trein van Utrecht

naar Arasterdam. Een vluchtpoging mislukt.

Freek wordt opgesloten in gevangenissen in Amsterdam en

Scheveningen. Daarna volgt transport naar kamp Vught. Via

gesmokkelde briefjes houdt hij contact met zijn familie. Zo

hoort hij van de geboorte van zijn tweede zoon. Aan zijn fami­

lie schrijft hij dat hij na verschillende verhoren gevangen is

gezet in een dodencel in de bunker. Op 5 september 1944, de

dag van de ontruiming van het kamp, sterft Freek voor het

vuurpeloton in Vught. Pas vele maanden na zijn dood krijgt de

familie te horen dat Freek op zijn 26e verjaardag is gefusilleerd.

ïTSHBrtHffsHsifWlOfsiig»7«Mt||

mogelijke manieren beïnvloed: op

school, in jeugdverenigingen en met

speelgoed.

YANKEE-EN(iEL(HAN-B0UJE1¥IEK | DANSEN NAAR DE PUPEN

VAN DE

JODENKLIEK

Niets is eenvoudiger dan

het volk te manipuleren. ^ Uitspraak van Joseph Goebfae/s, nazi-minister van propaganda

nJ^

Hef systeem

Het nationaal-socialisme gaat uit van twee principes: macht

uitoefenen door terreur en macht uitoefenen door propaganda.

En daar kan niet vroeg genoeg mee worden begonnen.

38

Nazificeren van de samenleving De nazi's verwachten van de bevolking niet alleen volgzaam­

heid, maar ook instemming met hun ideeën. Op allerlei manie­

ren wordt geprobeerd om mensen in aanraking te brengen met

de nazi-denkbeelden. Jeugdorganisaties, sportverenigingen,

vrouwenclubs en allerlei andere organisaties worden gedwongen

zich op te heffen of worden verboden. Ze worden vervangen

door nazi-organisaties. Het is vrijwel onmogelijk om niet beïn­

vloed te worden.

39

De opvoeding van de jeugd In de nationaal-socialistische samenleving worden kinderen al

van jongs af aan opgevoed volgens de ideeën van de staat. De

opvoeding moet de jeugd discipline en gehoorzaamheid bijbren­

gen. Sport speelt hierbij een belangrijke rol. Sport heeft boven­

dien tot doel om het superioriteitsgevoel van het 'Arische' ras,

de volksgezondheid en 'raszuiverheid' te bevorderen. Jongens

beginnen in de Hitlerjugend en voor meisjes is er de Bund

Deutscher Madel. Beide groepen dragen een uniform. De acti­

viteiten van de jongens krijgen steeds sterker een militair

karaikter, terwijl de meisjes worden voorbereid op het moeder­

schap en het huishouden.

40

Tussen dwang en overreding Met de modernste technieken (radio, fotografie, film, geregis­

seerde massabijeenkomsten) worden nationaal-socialistische

ideeën grootschalig verspreid. Mensen die zich tegen de macht­

hebbers durven uit te spreken worden tot vijand of zondebok

bestempeld. Anderen worden door de nazi's als staatsgevaarlijk

of 'niet raszuiver' gebrandmerkt. Deze groepen worden belache­

lijk gemaakt. Tegelijkertijd wordt hun invloed en gevaar sterk

overdreven. De nazi-propaganda sluit zo handig en doelbewust

aan bij bestaande meningen, vooroordelen en gevoelens van

mensen.

Om echt macht te krijgen over de samenleving wordt de propa­

ganda ondersteund door bedreigingen en terreur. En daarin

spelen de concentratiekampen een belangrijke rol.

11

Het vervolgen en opsluiten van groepen uit de samenleving Mensen met andere ideeën of mensen die te veel afwijken van

wat de nazi's 'gewoon' vinden, worden tot vijanden van de

staat verklaard. Zieken of gehandicapten worden als minder­

waardig bestempeld. De joden worden gezien als minderwaardig

én gevaarlijk.

Het leven van deze groepen wordt steeds meer bepaald door

angst en achterdocht. Ze lopen het gevaar opgesloten te wor­

den in een gevangenis, gesticht of concentratiekamp. Aan de

buitenwereld worden concentratiekampen gepresenteerd als

heropvoedingskampen. In de praktijk vormt het concentratie­

kampsysteem echter een middel om de weerstand van tegen­

standers te breken of hen te vernietigen.

42

De SS In het begin is de taak van de Schutzstaffel (SS) partijvergade­

ringen en partijfunctionarissen tegen politieke tegenstanders

te beschermen. Onder leiding van Heinrich Himmler wordt de

SS omgevormd tot een paramilitair elitekorps. Hij bepaalt dat

de SS-man een super-nazi moet zijn. De SS-mannen worden

geselecteerd op betrouwbaarheid, gehoorzaamheid en fysieke

conditie. Van belang zijn ook hun denkbeelden en raciale

SS-baas Himmler op inspectie in Dachau

Gevangenen in het Icamp

t- Sachsenhausen in 1936.

Telefooncentrale van de Gestapo.

42

De Rijksadelaar. Deze afbeelding

is te vinden op de bovenmouw

van het SS-uniform.

Het uniform van een SS-officier is

herkenbaar aan de doodskop op

de band van de uniformpet.

afkomst. De SS ontwikkelt zich tot een gesloten gemeenschap

waarvan de leden door een hechte organisatie en een gemeen­

schappelijk gedragspatroon met elkaar zijn verbonden.

43

De SA en de SS In het begin worden de concentratiekampen door plaatselijke

eenheden van de Sturmabteilung (SA), de algemene SS en soms

door de politie gecontroleerd. Vanaf 1933 nemen speciaal

getrainde SS-ers, de doodshoofdeenheden, de bewaking over.

De voortdurende confrontatie met de interne vijand wordt als

een goede voorbereiding op de inzet als soldaat gezien. Met

de dagelijkse gang van zaken in de kampen heeft slechts een

klein deel van de eenheden te maken.

Eind 1936 zitten er in alle concentratiekampen samen zo'n

7500 gevangenen, die worden bewaakt door ongeveer 3565

man. Bij het uitbreken van de oorlog in 1939 zijn er rond de

21.400 mensen opgesloten, de SS-bewakingseenheden tellen

24.000 man. Na de inval in Polen worden deze eenheden achter

de frontlinies ingezet bij de eerste systematische vernietigings­

acties.

44

Gestapo Binnen de Duitse samenleving is de Gestapo (geheime staatspo-

litie) de meest gevreesde uitvoerder van de terreur. De Gestapo

kan mensen in een concentratiekamp opsluiten, zonder enige

vorm van proces. Het is een kleine organisatie, gericht op de

bestrijding van minderheden en mensen die vijandig staan ten

opzichte van het regime. Tegen deze groepen wordt hard en

meedogenloos opgetreden.

De terreur wordt geaccepteerd door de 'normale' burger, die

ervan uitgaat dat de samenleving én hijzelf tegen ongewenste

elementen beschermd worden. Hij hoeft zelf minder bang te

zijn voor arrestatie. Binnen duidelijke grenzen kan hij frustra­

ties uiten over het verloop van de oorlog of de beperkingen in

het dagelijks leven.

Gewone burgers functioneren als de ogen en oren van de

Gestapo. Door bijvoorbeeld hun buren aan te geven maken veel

mensen gebruik van het bestaan van de Gestapo om persoon­

lijke conflicten op te lossen.

^

45

Door de Gestapo in Würzberg gemaakte registratiefoto's van Ilse Totzke.

45

Ilse Sonja Totzke Ilse Sonja Totzke woont tijdens de jaren dertig als conservato­

riumstudente in Würzburg. Een verre verwant geeft haar aan

bij de Gestapo. Ilse zou te vriendelijk zijn tegen joden. De

Gestapo vraagt haar buren Ilse in de gaten te houden en haar

post wordt gecontroleerd. Deze observatie levert een stapel

getuigenissen op. Zo brengt Ilse soms wel de Hitlergroet en

soms ook niet. Ook schuwt zij de omgang met joden niet - iets

wat op dat moment nog geen misdaad is. Een ander suggereert

dat zij wel eens lesbisch kan zijn.

Hoewel er geen concreet bewijs is voor een overtreding, vor­

men de aanklachten van haar buren genoeg reden voor de

Gestapo om haar in 1941 op te pakken. Tijdens een van haar

ondervragingen verklaart Ilse: Ik kan het niet verdragen dat een

land als Duitsland bestaat en ik wil hier niet meer wonen. Het

is duidelijk volgens de Gestapo: Zij is een jodenwijf en gezien

haar gedrag niet meer voor heropvoeding vatbaar. Ilse Totzke

wordt afgevoerd naar het concentratiekamp Ravensbrück.

f»

Selectie op hef perron varflIfH^^i-Birker

kan werken gaat direct naar de gaskamers

-Birkenau. Wie niet

Lex en Edo Hornemann met hun vader,

circa 1937.

^ < ^ ^ ^ ^

^ ~ = ^ .

Arbeid in de kampen heeft een dubbel doel. Gevan­

genen worden ingezet voor de oorlogsindustrie, maar

tegelijkertijd is het werk een middel om hen uit te

putten en te vernietigen.

Selectie en vernietiging

In de concentratiekampen vinden voortdurend selecties plaats.

Wie niet kan werken, wordt vermoord. Zo maakt de SS weer

plaats voor nieuwkomers. Maar al gauw zullen ook deze weer

worden vervangen. Op deze manier houdt het systeem zichzelf

in stand.

46

Selecties Vanuit Vught vertrekken met grote regelmaat transporten met

gevangenen. Voor velen begint zo een lange weg langs diverse

concentratiekampen, vol uitputting, ondervoeding, marteling

en ziekten, waar niet zelden de dood op volgt.

Vernietigingskampen als Auschwitz hebben als enig doel het

vermoorden van grote groepen tegelijk. Bij aankomst op het

perron worden jonge kinderen, ouderen, zwangere vrouwen

en zieken met één handgebaar van SS-ers naar de rij verwezen

die rechtstreeks naar de gaskamers gaat.

47

'Arbeit macht frei' Arbeit macht frei (Arbeid maakt vrij) staat er boven een aantal

toegangspoorten van concentratiekampen. In andere kampen

is boven de poort te lezen: Jedem das Seine (Ieder het zijne).

Gewerkt moet er worden in de kampen, keihard. Maar in plaats

van vrijheid, wacht vaak de dood. Zeker in de periode waarin

een overvloed aan 'staatsvijanden' de kampen binnenstroomt

en al die honderdduizenden nog niet essentieel zijn voor het

overeind houden van de oorlogsindustrie.

De meeste gevangenen worden tewerkgesteld in SS-onderne-

mingen en in particuliere bedrijven, waaronder de grootste

Duitse concerns. Ook zet de SS de gevangenen vaak in bij de

bouw van hun eigen kamp, wat eveneens in Vught gebeurt.

48

Edo en Lex Hornemann Edo en Lex Hornemann wonen met hun vader en moeder in

Eindhoven. De familie is joods. Edo (1933) kan goed leren en

Lex (1936) heeft veel gevoel voor humor. Vader Flip werkt bij

Philips. In 1941 richt Philips de speciale afdeling SoBu op voor

zijn joodse werknemers. Philips probeert de afdeling te behoe­

den voor deportatie. Dit mislukt. Op 18 augustus 1943 hoort

Bets Hornemann dat haar man is opgepakt en met zijn SoBu-

collega's naar Vught is gebracht. Ook Bets meldt zich met haar

kinderen in het kamp.

In juni 1944 worden alle 496 'Philips-joden', waaronder zeven­

tien kinderen, op transport gezet naar Auschwitz-Birkenau.

In tegenstelling tot andere transporten komt de Philipsgroep

zonder selectie het kamp binnen.

Bets sterft al snel. De nazi-arts Kurt Heissmeyer selecteert Edo

en Lex samen met achttien andere kinderen uit het kamp voor

medische experimenten. De kinderen worden meegenomen naar

het kamp Neuengamme in Duitsland en maandenlang misbruikt

voor medische experimenten. De bevrijding door het Engelse

leger komt voor hen te laat. In de nacht van 20 april 1945 wor­

den ze vermoord. Hun vader Flip is waarschijnlijk doodgevroren

tijdens een dodenmars uit Auschwitz naar Duitsland.

49

Joods doorgangskamp Vught Voor de ruim twaalfduizend joden die in kamp Vught verblij­

ven, is Vught slechts een tussenstation, op weg naar een van

de vernietigingskampen. Vanaf februari 1943 wordt het joodse

deel van het kamp aangeduid met Judendurchgangslager

(jodendoorgangskamp). Als gevolg van de oproep aan joden uit

de provincie om zich uiterlijk 10 april 1943 in Vught te mel­

den, stroomt het kamp vol. Daarop volgen de massale transpor­

ten van joodse gevangenen, meestal via Westerbork. Eind janu­

ari 1943 vertrekt het eerste transport. Als laatste worden de

joodse werknemers van de Philips-werkplaats op 2 juni 1944

naar Auschwitz gedeporteerd. Van deze groep van 496 mensen

ï 49

Aankomst van joodse gevangenen in Vught.

49

Auschwitz-Birkenau.

\ / • • '

/ t

/

# ':.i-r-/.-AJ 'L O

V:

•)-1

50

D/f papier wordt na de aankomst van een transport van

joodse gevangenen in Vught op het Versterplein gevonden

Het zat op de koffer van Henriëtte van Praag en moet er

tijdens haar aankomst vanaf zijn gevallen. Vele jaren na

dato IS de vondst van dit papier aanleiding om te

achterhalen wat de geschiedenis is die erachter schuilt,

een geschiedenis met een trieste afloop.

50

Henriëtte (links) en Celine (midden) van Praag.

hebben er 382 de oorlog overleefd, terwijl van de overige gede­

porteerden slechts een klein deel is teruggekeerd.

50

De familie Van Praag In 1943 is Henriëtte van Praag 16 jaar. Een zachtaardig meisje,

stilletjes van aard. Zij heeft een zus en een broer. Henriëtte

speelt piano en kan goed leren. Het hechte, joodse gezin

woont in Amsterdam.

Als haar zus Celine hoort dat Henriëtte is opgepakt en naar de

Hollandsche Schouwburg is overgebracht, wil ze haar zien. Ze

kan nog net een blik van Henriëtte opvangen. Dit is de laatste

keer dat ze haar zus ziet.

Op 16 april 1943 wordt Henriëtte op transport gesteld naar

kamp Vught gebracht. Haar broer Henri is daar al. Hun ouders

zijn in Westerbork.

Op 11 september 1943 wordt Henriëtte op transport gesteld

naar Westerbork. Mogelijk heeft zij daar haar ouders nog ont­

moet. Vader en moeder worden later naar Theresienstadt gede­

porteerd. Van daaruit gaan ze naar Auschwitz, waar ze worden

omgebracht.

Henri wordt in oktober 1943 uit Vught naar Westerbork overge­

bracht. Vandaar gaat hij direct door naar Polen. Hij sterft op

31 maart 1944. Op 8 februari 1944 gaat de 17-jarige Henriëtte

op transport naar Auschwitz, waar ze direct na aankomst wordt

vermoord.

Celine wordt na gevangenschap in Westerbork en Theresien­

stadt doorgevoerd naar Auschwitz. Hier wordt ze door het

Russische leger bevrijd.

|2L1

Kamp Vught heeft zijn eigen kampgeld

gedrukt in de kampdrukkerij. Gevange­

nen kunnen in de kantine aanvullingen

kopen op hun rantsoen.

Knijpkatten (handdynamo's) worden

in Vught aan de lopende band

samengesteld. De vrouwen die bij de

fabricage van de knijpkatten worden

ingezet, proberen zoveel mogelijk te

saboteren. Eenmaal aan het front

werken de apparaatjes al snel niet

Vliegtuigsloperij. In het Luftwaffekommando moeten gevangenqg_

met de hand vliegtuigwrakken demonteren.

Eén von de we/n/ge bewaard gebleven

foto's uit kamp Vught. Gasmasker. Ada van den Bosch.

y\/erk in komp Vughf

Kamp Vught is in Duitse ogen een modelkamp. Gevangenen

worden ingezet voor de oorlogsindustrie. Ernstige misstanden

mogen niet voorkomen. Het is niet de bedoeling dat de

Nederlandse bevolking wordt aangemoedigd tot verzet.

5]_

Philips in Vught Van februari 1943 tot juni 1944 bestaat in Vught een speciale

werkplaats van Philips, die na lang aarzelen door de Philips-

leiding wordt geopend. Werken bij Philips biedt bescherming,

beter voedsel (de zogenaamde "Phili-prak") en vaak een oplei­

ding, die later veel joodse gevangenen tot voordeel zal zijn bij

de onvermijdelijke selectie in Polen. De gevangenen maken

onder andere scheerapparaten, radio's, radiobuizen en knijpkat-

ten (met de hand aangedreven zaklantaarns zonder batterij).

Terwijl de joodse mannen en vrouwen die bij Philips werken er

alle belang bij hebben om zo lang mogelijk in Vught te blijven,

kunnen de politieke gevangenen hun negatieve gevoelens wat

makkelijker vertalen in daadwerkelijke sabotage. Er staat altijd

iemand op de uitkijk om te zien of er geen kampbewakers aan­

komen. Zolang dit niet het geval is, wordt er nauwelijks

gewerkt. Tegelijk bedenken de gevangenen allerlei stiekeme

kleine sabotage-acties, waardoor veel producten die uit hun

handen komen het in de praktijk snel zullen begeven. Een

sabotage-actie in juni 1944 wordt ontdekt. Het betekent het

definitieve einde van de Philips-werkplaats in Vught.

52

Vught als werkkamp Het concentratiekamp Vught wordt begin 1943 in gebruik

genomen op een moment dat de Duitse oorlogskansen nadruk­

kelijk keren. Terwijl steeds meer Duitse mannen naar het front

gaan, wordt de arbeidskracht van de gevangenen in de kampen

essentieel om de Duitse oorlogsproductie op peil te houden.

De gevangenen moeten zeseneenhalve dag per week werken.

Op de 'vrije' zondagmiddag zijn er regelmatig strafappèls.

Sommige gevangenen worden voor het werk betaald met kamp-

geld.

53

Buitenkommando's In buitencommando's (tot in Leeuwarden, Den Haag, de

Moerdijk en Venlo aan toe) worden ook gevangenen uit Vught

tewerkgesteld. In deze commando's worden vooral verdedigings­

werken aangelegd of vliegvelden hersteld. In het kamp en de

directe omgeving bestaan talrijke commando's, zoals dat van

de keuken en wasserij, de Schreibstube (de kamp-administra-

tie), Sauern/io/(boerderij), Escotex (bont- en confectiebedrijf)

en Menist (lompen). Een bijzonder zwaar commando is het

Luftwaffekommando, waar gevangenen per spoor naar het kamp

gevoerde vliegtuigwrakken met de hand moeten demonteren

voor hergebruik.

54

Ontsnapping In september 1940 wordt de 23-jarige Ada van den Bosch gear­

resteerd op verdenking van spionage. Wegens gebrek aan bewijs

wordt ze vrijgelaten. Vanwege haar betrokkenheid bij illegaal

werk wordt ze in oktober 1942 opnieuw gepakt. Op 10 juli

1943 wordt ze naar kamp Vught overgebracht.

Ada is vastbesloten om te ontvluchten. Om haar kansen te ver­

groten spant zij zich in om een plek te krijgen bij het werk-

kommando in de gasmaskerfabriek in Den Bosch. Dat lukt en

ze weet te ontsnappen. Eenmaal in vrijheid stort ze zich

opnieuw in het illegale werk. In april 1944 wordt Ada verraden

door de overbuurman. Op 8 juni loopt zij voor de tweede maal

onder de poort van de Kommandantur door, kamp Vught in.

Na zes weken eenzame opsluiting in de bunker keert ze terug

in het vrouwenkamp. Op haar blauwe overall wordt op de rug

een rode bal aangebracht, wat betekent dat ze Fluchtverddchtig

(vluchtgevaarlijk) is.

Wl) zijn in bet algemeen tegen de verspreiding van gniwetver-haien. doch wij utoeten een uitzondering maken voor het relaa» der gebcunenissen, die zich den ISen lanuari tn het kamp te Vught hebhen afgespeeld, waarbij 92 Nederlandsché vrouwen werden opge­sloten in twee cellen van de nog niet voltocride gevangtnls, weUce midden in het kamp staat.

Wl) geven dit relaas weer. omdat wlf geloven, dat het goed la, het Nederlaadsche volk weet, wie de Dult.schers zijn, wat zlJ aandoen co waartoe zij tn staat zi\a Maar al te veel weten daar

'15 van, wlUeo daar niets van weten, denken dat het zoo erg nog t is Latm zi] dit lezen en verschrikt worden Aan den anderen kant is er voor hen, die familie In het kamp

hebben In Vught, geen redeti om zich door de vreesell)kbeid van het hier beschreven gebeuren te laten temeer slaan

Het kamp te Vught is omstreeks half lanuari 1943 in gebruik genomen. In de eerste vier werken van zijn bestaan zltn ongexxer een zevende deel van de gevangenen gestorven door de slechte be­handeling Sindsdien kwam er groott verbetering, zoodut door velen het f>eBtaan dragelijk geoordeeld wwdL De hierna beschreven ge­beurtenissen zijn, gelijk reeds is gebleken, niet een terugval in de oude ellende, maar een op zichzelf staande uitbarsting van de perver' •sltcit van één man, den commandant Grünewald, die Inmiddels raeds vera-ljderd is. Daaruit zien wij dan ook. dat de bekendwording van dit gebeuren voor de DultscJKrs een prikkel is. om tot c]ktn prlja te voorkomen, dat er weer zulke etxn'nie ongerechtigheden zich voordien.

Nu het relaas.

De aanleidiiig: Conflict m een vrouwenbarak. Onder de vrouw^en in barak 23 B was er een. die aan den

sKommandantur een verraderlijken brief schreef, waarin zij eenlgc uil Whtt kamp ontslagen vrouwen aanbracht als begunstigsters van joden. ^yan ecoige vertelde zij, dat deze joden In huis verborgen hielden,

letgeen Inderdaad het geval was. De vrouw, die een Rljksduitsche ras. stelde haar mede-gevangenen op de hoogte van den Inbcwud

'van dit „epistojet van het verraad" en wekte daarmede de algcmeene verontwaardiging. Men besloot haar te straffen zoodra de Dultscbe bewauksters verdwenen zouden zijn. Op de slaapzaal werd zQ door de dames met de wnterdoop gestraft. Enkele pannetjes met water gevuld werden over haar uitgestort. Daarna moest zij bcloveu niets van het ffebwirde aan den commandant of zijn helpster te ver^ilen.

dt vrouwen haar hadden aangedaan. Zjj werd daarop naar itft vrouwenkamp tcruggcbradit, waar zl) vertelde, dat de commandaitt door haar In kennis was gesteld van hetgeen er den vorigeo avoad was voorgevallen.

Opnieuw wartn de bcwoouitors van de barak wtr vrrbolgoi op haar en besloot men haar te straffen. Ctedcr atocmecnc üisteauDiaQ werd baar door een gevangene ecu baarvlecht afgcanedm. Htt slachtoffer was hierdoor zoo van streek, dat z(| besloot te vluchten. Te middernacht verliet zij onopgemerkt de barak, klom over de evrstc prikkeldraadversperring en werd. toen zl} de volgende ooJ-beinlog a:utraakte, docv een schildwacht ontdekt. <^ door het gt-klep van de klokjes, die aan het prikkeldraad hangen, en <be door de aanraking in beweging waren gckoniai, argwaan had gekregc». De bewaking bestaat voor het grootste gedeelte uit soldaten van 6t Nederland-sche Landwacht De bewuste schlldwadit richtte zijn gC' weer op de vluchtelinge en schoot haar ecnlge malen door de borat Zwaar gew(»id werd zij naar het ztekoifauis, dat tn het kamp is tn^wrlcht vervoerd.

Den volgeodco taorgtn «"erd Mej. Non Versteeg, de Nederland-schc borakleidster. door een ..Aufseherin" bij den commandant aatf' geklaagd. ZQ moest op den Kommandantur verschijnen. Haar werd gevraagd, wie de haarvlecht afgesneden had, doch zij weigerde den naam van de schuldige te noemen. De coamandaot gaf bevel haar in de gevangenis op te sluiten in een cel. waarin zich geen cokel comfort bevond, zoodat zij op de steenen moest slapen. Evemdli ontving zt) voedsel. Barak 23 B vond deze straf otibilU|k en meende: dat alle vrouwen schuldig waren ta dat Non Versteeg slechts ge­daan had. wat allen In haar plaat.i hadden willen doen. Zij deeldim dit mede aan hun ,JVufscherin", die daarop de namen en de nuo»-mers van de betrokkenen noteerde en verslag uitbracht aan den commandant Eenlge dagen verliepen, de commandant Het niets van zich hooren, totdat des Zatcrdagsavonds om 6 uur de vr«iwcn moesten aantreden voor de gevangenis.

In dt gcvasgento. De CDcamandant beval, dat zl) door nooddeurtjcs werden bio-

nengelaten. Geholpen door drie trawanten joeg hij de vrouwen al razend en tierend in een van de celkamertjes te hoop. waarin zich niets bevindt. De gevangenis iS nog niet afgewerkt. Het ractse^werk in de cellen was nog niet droog.

De mannen grepen de vrouwen ruw vast en duwden ze één voor iéa de cel in. waar zi) als beesten tegen elkaar sttmden gedrongen en geperst. Het gelukte hun 72 vrouwen in deze cel te ,,stouwen", slechts met groote moeite slaagden zij erin de deur te sluiten en te grendelen. Alvorens dit te doen vergewiste de commandant zith er-v,-in. dat de ramen gesloten waren, opdat geen frisache lucht zcHi kunnen toetreden en wenschtc hij den dames een aangeoamen Zon­dag De ovenge 17 vrouwen werden in een andere cel <^ dezelfde wijze ondergebracht, maar kwamen niet zoo opeengepakt te staan. Het licht in de gevangenis en de cellen werd» gedoofd. De heeren verlieten de gevangenis, waarin nog geen wacht gestationneerd is, zoodat de vrouwen van Iedereen verlaten en van alJc holp \'er-st#;en dwen nacht in de cellen zouden moeten blijven staan.

Wat er in het stikdonkcre celkamertjc, waarin de grootste groep \TOuWen was ondergebracht, heeft plaats gevonden, dien langen don­keren Januarinadit. tart ailc beschrijving Door tociK'nu'nd gebrek aan zuurstof geraakten vele vrouwen in zwijm. Zoolantj mogelijk werden zij door de andere overeind gehouden, omdat er get:n plaats was om de bcwustelooze neer te leggen en omdat men vreesde, dat ze. eenmaal op den grond gelegen, zouden stikken. Doch toen de krachten ter ondersteuning wegvielen, moesten de bulten kennis geraakten worden losgelaten.

Eeolge vrouwen werden waanzinnig van angst .en begonnen rondom zich te slaan, te trappen en te duwen. Zij moesten door die­genen, die krachtiger van ticliaont en geest waren, worden bedwon­gen. De hitte werd ondragelijk, de wanden en de vloer waren drijf­nat van het water dat de ultaderalng erop deed condenserren. Andere vrouwen begonnen over te geven en bevuilden zichzelf en elkander. Er hing een verpestende atmosfeer. De dwst werd ondra­gelijk, Eenlgen gilden en schreeuwden om hulp. anderen spraken een gebed uit en troostten en bemoedigden. Tot allen drong het door, dat dit het einde werd: een langzame en xckrrc dood door verstik­king. Nadat het tallooze malen mislukt was, gelukte het eindelijk een raampje te openen en de glasruit \'an een ander kapot te slaan. maar dit bracht weinig of geen soelaas, want voor db ramen bevond zich een dicht houten schot. Er hccrschte vdshtgen dulstemiii. Bmx lucifer wilde bij gebrek aan zuurstof niet vlam vatten. Aan de ge­lulden kan men nagaan, wat er gebeurde. Het aantal iu zwijm (jcr.i.i'r'tpn steeg met het uur. De lichamen kwamen op en over

- liggen, ikreten werden slechts flüüw gehoord dix>r huiten de gevangene, maar zl) werden als Z'

doui lieo herkend, integendeel! Des Zffiïdagamorgcns WL-rd ir, Uut kamp verteld, dat de vrouwen hun straf blijmoedig droegen: ,.ze hadden zelfs gezcoigenl"

Om 8 uur. dus nadat zl) 14 uur hndden moeten staan en liggen, kwamen twee ..Aufseherlnnen" de vrouwen bezoeken. Toen zij de deur van de cel geopend hadden en een blik binnen hadden gewor-jïen, ontstelden zi) zeer. De aanblik was cmtzettend, de u-alm, die uit de cel kwam. was weerzinwekkend, de gelaatskleur der vrouwen blauw-groen. en in de oogen van lien, die nog bl) bewustzijn warm stond doodsangst te lezen. De schrik van de bewaaksters wne z6ó groot, dat zij de deur weer dichtsmeten- Oogcnblikkclijk werd de arts van het kamp. een Duftsch officier, gewaarschuwd. Deze staat bekend als een x^r humaan man. Hl) was diep geschokt door bet-geen hem was mederiedeeld en haastte zich naar het gevangenis-gebouw. De vrouwen, die nog bl) bewustzijn waren, stonden te^en de muren gedrukt. Stonden? er was qeen ruimte meer om beide voeten neer te zetten op de vloer. Onmiddellijk werden de lichamen van gestorvenen en bewiwteloozen* die in het midden van het vertrek opgestapeld lagen, naar buiten gesleept en op de ganfen neergelegd. Van de vrouwen, die de cel op eigen beenen konden verlaten, zakten vele Ineen, toen zi) in de koude fri5«che lucht op de gangen kwamen. De cel stoomt^ als een Turksch bad.

De commandant was van den stand van zaken direct op de hoogte gesteld. Zoodra hl) In f>et bad geweest was zou hij kónen. en Üj t^am. Hij nam snel maatregelen, die er toe moesten leiden, de misdaad te vertKrgen. De nog levende vrouwen werden zoo snel mogelijk over de overige cellen verdeeld. Den Nederlandschen ge-•eesheeren, die als gevangenen aan het ziekenhuis van het kamp verbonden zijn. werd niet toegestaan hulp te verteenen.

Om twaalf uur S^dagsmiddags werd de groep van 17 gevan-geneo uit de cei gelaten. Ook zl) werden In afzonderlijke cellen ondergebracht. Hun toestand was niet zooals van de anderen, doch velen waren eveneens totaal uitgeput. Toen tot hen doorgedrongen was dien nacht, wat er In de cel naast hun plaats vond, werden zQ door een vreesleijke angst bevangen. Gelukkig bewaarden zij bun kalmte, zoodat bij hen geen slachtoffers zijn gevallen Eén van de

55

Tineke Wibaut.

55 Hef Bunkerdrama raaki snel

bekend buiten het kamp en

wordt uitvoerig beschreven in

illegale bladen.

Op 6 september gaat Ada op transport naar Ravensbrück.

Vandaar begint een lange en zware weg langs diverse kampen.

55

Bunkerdrama Kamp Vught is in Duitse ogen een modelkamp, georganiseerd

volgens de sinds 1933 in nazi-Duitsland uitgewerkte kamp-

systematiek. Tegelijk neemt Vught een bijzondere plaats in

temidden van de Hauptkonzentrationslager (hoofdconcentratie­

kampen) in dit systeem. Van het kamp moet een afschrikwek­

kende werking uit gaan, maar het is niet de bedoeling dat de

Nederlandse bevolking door misstanden aangemoedigd wordt

tot verzet.

De nasleep van het gruwelijke Bunkerdrama illustreert deze

specifieke positie van het kamp. In de nacht van 15 op 16

januari 1944 worden als strafmaatregel 74 vrouwen ruim veer­

tien uur opgesloten in een cel van de bunkergevangenis. De

volgende dag blijken tien vrouwen overleden. Dit drama raakt

snel buiten het kamp bekend en is olie op het verzetsvuur. De

nazi-leiding in Nederland grijpt in om de negatieve publiciteit

de kop in te drukken. Commandant Grünewald en een aantal

medeverantwoordelijken worden voor de krijgsraad gesleept.

Tineke Wibaut, slachtoffer van het Bunkerdrama:

Toen het licht uitging barstte de paniek in volle hevigheid los.

Het was een vreemd aanzwellend geluid, dat af en toe wat af-

ebde en dan weer opnieuw aanzwol. Het werd voortgebracht

door biddende, gillende en schreeuwende vrouwen. Sommigen

probeerden er doorheen te roepen om de vrouwen tot kalmte te

manen en geen zuurstof te verspillen. Soms hielp dat, heel even,

maar dan begon het weer. Het hield niet op, die hele nacht niet,

het werd alleen minder luid. De hitte werd verstikkend.

56

Joodse kinderen in kamp Vught In een werkkamp horen eigenlijk geen kinderen. Desondanks

worden in het kamp honderden joodse kinderen opgesloten.

Enkele weken na de komst van de eerste joodse kinderen zijn

er al mensen die proberen hen op te vangen. De kinderen moe­

ten weer tot rust komen. Er wordt gedacht aan sport, handen-

S T U N'D^H N P L A M

'S _ 'A 9 W a s c n e n

' A 9 - 9 F r O k s l u c k

. i « _ A 1 O G y nn r, a S l t Ic

' / 2 l O _ U n t e r r c k i

n _ l 2 S p i e l z e T t

1 2 - A l E S S e n

A 1 _ '/2 3 S c L I a f e ^

A a ? - 4- U a l e r r ' c h l

A_y i C U y m n . u . o p i e l ^ ,

e n f ^ ^ - 1 5 _ ' A ^ W a s c k

^-//.^

f?^ ' * i i < è ^

e n

.« .3^^'

?

y

• • * ^ i ^ . ' ! ^ ; ; i ••p.fC*c*,^yij^jJ«, I

Cor/a Vefier is in 1943 niet mee- het

vro/i/'ke meis/'e van voor de oorlog.

Zij zit op de joodse HBS in Amserdam.

Ze leert graag. Begin 1943 dui^t zij

onder Maar zij heeft heimwee en gaat

voor een poor dogen naar huis. Juist

dan wordt het gezin opgehaald Carla

neemt haar schoolboeken mee, maar

haar viool blijft op hef onderdukadres

achter. Carla is 15 jaar wannee' ze

samen met haar ouders met he'

Kindertransport uit Vught wordt

weggevoerd.

Dagindeling voor de kinderen in kamp Vught, afkomstg uit het

joodse doorgangskamp. Zo gaat het in werkelijkheid riet.

arbeid, middagen met muziek en cabaret en aan een zandbak

voor de kleintjes. Van deze plannen komt niets terecht. Wel

komt er begin maart 1943 een school. De kinderen krijgen les

van 9 tot 12 uur en van 2 tot 4 uur. Met de transporten gaan

ook enkele leerkrachten weg. Als op 7 april 1943 nieuwe

gevangenen worden ondergebracht in de school, proberen de

leerkrachten de lessen voort te zetten in de woonbarakken.

Vanmiddag iets verschrikkelijks, wat mij zeer gedeprimeerd

heeft. De mannen moesten het prikkeldraad afbreken. Om daar­

van af te zijn ging ik naar de kinderen. Die hadden een mati­

nee. Buitengewoon aardig ingericht alles. De kinderen met de

handen in de schoot. En de ogen stil heel stil en aandachtig,

zoals je dat vaak op foto's in de krant zag. Konferencier, poppe-

kast. Het meisje met het grijze petje kwam binnen. Weer weg.

Even later: appèl. De kinderen gewillig naar buiten. In rijen van

vijf, zo smal die rijen. En zo hebben ze, op vijf minuten na,

twee uur gestaan, anders nooit appèl. Het is ongehoorder gevan­

gen kinderen militair te drillen dan ze te mishandelen. Toen ik

vanmiddag die kinderen zag staan, zo lang, zo lang, op hun

bedorven feestmiddag, waarmee ze zich heel blij gemaakt had­

den, toe zag ik voor het eerst wat andere mensen al zo lang

beweren te zien, hoever wij gekomen zijn.

David Koker, kamp Vught, zaterdag 6 maart 1943

Anders is er nooit appèl op zaterdagmiddag. Een dag later zijn

32 van de ongeveer 150 kinderen ziek.

Een paar weken na de komst van de eerste kinderen moeten ze

naar een apart gedeelte van het kamp. De moeders met baby's

en kinderen tot vier jaar gaan naar een aparte barak. De oude­

re kinderen worden over diverse barakken verdeeld. Ze worden

huilend en schreeuwend gescheiden van hun moeder en naar

de kinderbarakken gebracht.

Op 30 april 1943 verblijven bijna achttienhonderd joodse kin­

deren in het kamp. De hygiëne is ronduit slecht en er is gebrek

aan voedsel. Veel kinderen overüjden, bijvoorbeeld aan de

mazelen. Dit wordt ook buiten het kamp bekend. Om aan de

berichten over kindersterfte een einde te maken, besluit de SS

dat alle kinderen uit Vught moeten vertrekken. Ouders en kin­

deren zijn wanhopig. Op 6 en 7 juni gaan de kinderen, meestal

vergezeld door een van beide ouders, op transport naar Wester-

bork. Vandaar vertrekken op 8 juni 3014 ouders en kinderen

naar Sobibor, waar ze bij aankomst meteen worden vergast.

J il mm

1

\

1

ft. ,

Gevangenen verliezen hun individualiteit in het kamp. Ze worden een nummer De kampkleding en

de kaalgeschoren hoofden versterken dit gevoel.

fifntu/rirtini In Vin tun^.'taftm Wf turn wit ful/t tn- Armgrirtini

TTTT ' • ¥ "TCSU TTTV TT

TT

57 r 1 om naor zijn werk te gaan.

K.L.HERZOGENBUSCH

Arb« t tM i fu *1>

Capo-D„ Schubbiming

g .b . :

A uswe

B I I

s N

Capo bMUligl.

De groepsindeling

wordt zichtbaar in

Set gebruik van ge­

fleurde driehoeken

en andere tekens.

Deze worden op de

'<ampkleding beves­

tigd.

IH H H ^m • ^ ^ 1

V . ^ ^ 1 " s^^^BM^I

57 • ^ • ^ •

Ofte Brauner, hoofd van

de Capo's in het joodse

strafblok.

D»r Ugerkommanddnt:

57 M Capo's hebben bepaalde voorrechten, •'•••

waaronder meer bewegingsvrijheid binnen

het kamp. Daarvoor hebben ze een speciale

Ausweiss.

Komphiërorchie

In het kamp is de scheiding tussen daders en slachtoffers min­

der strikt dan men zou veronderstellen. De kamporganisatie is

erop gericht om gevangenen zoveel mogeUjk medeplichtig te

maken aan de terreur.

57

Capo's In elk kamp heerst er een strikte hiërarchie. De macht ligt bij

de bovenste laag, de kampcommandant en zijn staf. Daaronder

staan de SS-bewakers en ander SS-personeel. Maar de gevange­

nen hebben in het dagelijks kampleven vooral te maken met de

Capo's. Dit zijn gevangenen die door de SS zijn aangewezen om

toezicht te houden op het werk en het gedrag van hun mede­

gevangenen. Aan andere gevangenen gunt de SS weer allerlei

andere baantjes, zoals die van schoonmaker en ziekenverzorger.

In ruil daarvoor genieten zij bepaalde voorrechten.

Aan de SS-leiding moeten deze gevangenen laten zien hoezeer

zij binnen het systeem passen om hun voorrechten niet te ver­

liezen. Sommige Capo's voeren dan ook een waar schrikbewind

uit over hun medegevangenen. Verstandiger is het te zorgen

voor een zekere mate van acceptatie door bijvoorbeeld extra

voedsel te delen. Het risico op een wraakactie kan zo worden

verkleind.

Helemaal onderaan staan de gevangenen zonder baantje. Zij

moeten hopen in de gunst te komen van medegevangenen die

wel werk hebben. Tegen gevangenen met een lage status, zoals

homoseksuelen, is de terreur groter, ook van medegevangenen.

Hun kans op overleven is het kleinst.

Het coderingssysteem In het kamp geldt een strikte groepsindeling van gevangenen.

Op de linkerborst van de kleding van iedere gevangene wordt

duideUjk zichtbaar een gekleurde, stoffen driehoek aangebracht.

De indeling van gevangenen in categorieën ondersteunt de

kamphiërarchie. Het vergemakkelijkt het tegen elkaar uitspelen

van de gevangenen door bepaalde groepen te bevoordelen.

Bovendien is het risico kleiner dat gevangenen zich tot een

eenheid vormen. Racistische denkbeelden en superioriteitsge­

voelens die ook in de samenleving bestaan, worden binnen het

kamp bewust gestimuleerd.

58

Kamp-SS Een concentratiekamp biedt uitstekende mogelijkheden om SS-

mannen te scholen in de noodzakelijk geachte hardheid.

De dienst in een concentratiekamp wordt beschouwd als mili­

taire dienst. Aan een 'binnenlands front' is de SS in een perma­

nent gevecht gewikkeld met 'de vijanden van Duitsland'. In het

perspectief van de meeste SS-ers zijn de gevangenen dan ook

niet veel meer dan een onpersoonlijke en hinderlijke groep

vijanden. De hen bijgebrachte politieke denkbeelden kunnen

zij nu in de praktijk toetsen en toepassen.

Nieuwe bewakers passen zich in de regel binnen een maand

aan. Deze gewenning wordt bevorderd door de groepsdwang, de

diepgewortelde vijandbeelden, de bevelstructuur (bevel is

bevel) en de gewoonte om het echt vuile werk zoveel mogelijk

aan anderen over te laten.

Voorzover bekend, worden bewakers die niet meewerken aan

gruweldaden niet bestraft. Toch gebeurt dit bijna nooit. De

meeste mensen laten zich eenvoudigweg de taken opdragen en

voeren deze uit.

In het kamp Dachau wordt de SS in 1933 door Heinrich

Himmler, hoofd SS, voorgehouden:

Kameraden van de SS! Jullie weten allen, waarvoor de Führer op

ons een beroep heeft gedaan. Wij zijn hier niet gekomen, om

deze zwijnen daar binnen menselijk tegemoet te treden. We

beschouwen ze niet als mensen zoals wij, maar als tweederangs

mensen. Jarenlang konden zij hun criminele gang gaan, maar

nu zijn wij aan de macht. Als deze zwijnen aan de macht waren

gekomen, hadden ze ons allen de kop afgesneden. Daarom ken­

nen ook wij geen sentimentaliteit. Wie van jullie geen bloed kan

zien, hoort niet bij ons en moet uittreden. Hoe meer van deze

zwijnen wij overhoop schieten, des te minder hoeven we er te

voeren.

?c *i'

: * » '•.

.^\>'

K t - j

^ 1 A^A^^'

'(iiÜfe.c

*^%i^-

•J .v^: w».. ., .fr^'rfr-'^

I m afv/achting van hun executie.

Karl Lennertz,

gefotografeerd

tijdens zijn

naoorlogse

interneringsperiode.

' • ^J

Suze Arts wordt voor

haar rol in Vught tot

vijftien jaar

gevangenisstraf

veroordeeld. In 1953

wordt ze vrijgelaten.

• •^•ii. m^^^mfSeft voor

hij in kamp Vught komt al

ervaring opgedaan als

bewaker in Auschwitz.

'Daders'

Van de misdaden die in Hitlers machtsbereik gepleegd zijn, zeg­

gen de neo-nazi's: het zijn leugens. De Duitsers zeggen: Het

waren de nazi's. De Europeanen zeggen: Het waren de Duitsers.

De Amerikanen zeggen: Het waren de Europeanen. De Aziaten en

Afrikanen zeggen: Het waren de blanken. En eens zal men zeg­

gen: Het waren mensen.

Harry Mulisch, De zaak 40/61

59

Dagboekfragment september 1942 1 Ik heb per brief in Berlijn een SS-officierenpet, een koppel-

riem en bretellen besteld, 's Middags heb ik de ontsmetting

van een blok meegemaakt om het van luizen af te helpen

met een gas, Zyklon-B.

2 Ik heb voor de eerste maal een speciale actie meegemaakt

buiten, om 3 uur 's morgens. In vergelijking daarmee lijkt de

Hel van Dante bijna een kluchtspel. Het is niet voor niks dat

Auschwitz het uitroeiingskamp genoemd wordt!

5 's Avonds, tegen 8 uur maak ik opnieuw een speciale actie

mee met lieden komend uit Holland. Wegens het extra­

rantsoen verstrekt bij zulke gelegenheden, - bestaande uit

1/5 liter alcohol, 5 sigaretten, 100 gr. worst en brood, -

staan de mannen te dringen om aan dergelijke acties mee te

doen.

6 Vandaag, zondag, schitterend middagmaal: tomatenbouillon,

kip met aardappelen en rode kool (20 gr. vet), dessert en

prachtig vanille-ijs. 's Avond ben ik opnieuw aanwezig bij

een speciale actie, buiten.

SS-arts J.P. Kremer in Auschwitz

60

Karl Lennertz Karl Lennertz, een communist, wordt in 1933 gearresteerd als

gevolg van een ruzie met een SA-man. Na verblijf in enkele

kampen in Duitsland komt hij in januari 1943 in kamp Vught

terecht. Hij is als Lagerdlteste (kampoudste) verantwoordelijk

voor de orde in en de schoonmaak van de barakken en heeft de

leiding over de barakhoofden. Bij openbare lijfstraffen moet hij

stokslagen toedienen. Met de ontruiming van het kamp gaat

ook Karl Lennertz op transport. Na de oorlog wordt hij tot

1947 als vermeende oorlogsmisdadiger opgesloten in de bunker­

gevangenis van kamp Vught, maar later vrijgesproken.

61

Suze Arts Suze Arts wordt in 1916 in een welgesteld katholiek gezin in

Tilburg geboren. Op kostschool in Duitsland maakt ze kennis

met het nationaal-socialisme en leert ze Franz Ettlinger ken­

nen, die lid is van de Hitlerjugend. Ze verliezen elkaar uit het

oog, maar ontmoeten elkaar weer tijdens de oorlog. Op aan­

dringen van Franz wordt ze op 15 juli 1943 Aufseherin

(bewaakster) in het Frauenkonzentrationslager (vrouwenkamp)

in Vught.

In de ogen van de vrouwelijke gevangenen is Suze een van de

trouwste aanhangers van het kampregime. Op 15 januari 1944

krijgt zij het bevel om vrouwelijke gevangenen op te halen en

naar de bunker te brengen, het begin van het zogenaamde

Bunkerdrama. Op 20 februari 1948 wordt Suze Arts tot vijftien

jaar gevangenisstraf veroordeeld. In 1953 komt ze vrij.

62

Franz Ettlinger Na een verblijf als bewaker in het vernietigingskamp Auschwitz

wordt Franz Ettlinger naar kamp Vught overgeplaatst. Op zijn

aandringen meldt zijn vriendin Suze Arts zich aan voor een

baantje in Vught. SS-Schutzhaftlagerführer Ettlinger pleegt vele

en ernstige mishandelingen in kamp Vught, waarvan sommige

de dood tot gevolg hebben. Hij geeft opdracht tot het dood­

schieten van een joodse man, die bij zware werkzaamheden

uitgeput neervalt. In juni 1943 geeft hij mede leiding aan joden-

transporten naar Polen.

63

Aufseherin Jo van Drunen. 64

Karl Chmieleweski. De slechte

organisatie van het kamp onder zijn

bew/nd veroorzaakt veel slachtoffers.

65

Adam Crünewald, als

commandant verantwoor­

delijk voor het Bunkerdrama.

63

Auiseherin Jo van Drunen met

enkele gijzelaarskinderen, in het

bijzijn van Unterscharführer Walter

63

Jo van Drunen Van 15 februari 1943 tot de ontruiming is Jo van Drunen

kampbewaakster in kamp Vught. In maart 1943 volgt ze in het

concentratiekamp Ravensbrück een cursus voor bewaakster. Na

een maand keert zij, in uniform, naar Vught terug en krijgt ze

het toezicht over de vrouwelijke gevangenen. Vanaf december

1943 bewaakt zij vrouwelijke gevangenen die in de

Continental-fabriek in Den Bosch werken.

66

Hans Hüttig, kampcommandant tijdens de massale fusillades en de

ontruiming van het kamp in september 1944.

64

Karl Walter Chmielewksi Kamp Vught heeft drie kampcommandanten gekend. De eerste

is de 39-jarige Karl Walter Chmielewksi. Via Sachsenhausen,

Mauthausen en Gusen (waar hij talloze misdaden beging)

belandt hij in Vught. Hij is verantwoordelijk voor de chaotische

en voor honderden gevangenen fatale beginmaanden van het

kamp. In oktober 1943 wordt hij wegens verduistering afgezet

en in 1961 tot levenslange gevangenisstraf veroordeeld.

65

Adam Grünewald De opvolger van Chmielewski is de 40-jarige Adam Grünewald.

Ondanks vernietigende beoordelingen door zijn SS-superieuren

begint hij een loopbaan die hem, na posten in onder andere

Dachau en Sachsenhausen, tot kampcommandant van Vught

maakt. Hij voert in Vught een strenger regime in, maar wordt

na het Bunkerdrama van januari 1944 gedegradeerd tot gewoon

soldaat. Hij sneuvelt in 1945 aan het Oostfront.

66

Hans Hüttig De laatste commandant van Vught is de 50-jarige Eerste

Wereldoorlog-veteraan Hans Hüttig. Iemand met ervaring in

andere beruchte kampen, zoals Buchenwald, Flossenbürg en

Natzweiler. Hij heeft een rimpelloze carrière.

Onder zijn leiding worden in de periode juli-september 1944

67

Het SS Wachbataillon Nord-Wesf, voornamelijk bestaande

uit Nederlanders, is belast met de buitenbewaking van

kamp Vught.

.n*^ A ^ ^ti'%*«4tt^^ Sit' <>- ^P<t^

t i ^ *-i HCMA^ ^£-U„

^^triyiö^ ' * » * • *

67

C L ^ r * ^ t . X M > » < ^ 'k'^^^^^^^^'i^ ' i f f ^ ; ! ; * - , - - ' y ' ^ ' Briei van de Nederlander Jan,

t^ ^A/UAJ^ . '^- < ? ' V * ^ ^ " p ' ~ "^^ f y f waann hij zijn vriend Piet

_ Y 1 QU/i^ i * . WlvWA^,^--' c^-e * ^ ^^.,^jCti^ K . w , ^ ^ ($AMU^^ probeert over te halen ook

vrijwilliger te worden bij de SS.

4

I Nederlandse SS-vrijv/illigers aan hef

Oostfront. Van de activiteiten van

Nederlandse vrijwilligers aan het

Oostfront zijn weinig persfoto's

bewaard gebleven. Wel zijn er de

door vrijwilligers zelf gemaakte foto's.

4

zeker 329 mannen geëxecuteerd op de fusilladeplaats bij het

kamp. Na de oorlog wordt hij in Frankrijk ter dood veroor­

deeld, maar na een gevangenisstraf van elf jaar vrijgelaten.

67

SS-vrijwilligers Op 11 september 1940 richt NSB-leider Anton Mussert de

Nederlandsche SS op. De leden doen dienst in hun vrije tijd,

waarbij ze zich bezighouden met exercitie, schietoefeningen,

sport en politieke vorming.

Meer dan 25.000 Nederlandse vrijwilligers trekken tijdens de

oorlog een Duits uniform aan, meestal dat van de Waffen-SS.

Uit het vormingsblad van de SS:

Van bijzondere beteekenis is ook hetgeen door de SS als politie

wordt gedaan. Zoo is b.v. de inrichting van concentratiekampen

haar werk. Daar worden alle staatsvijandige elementen onder

controle gehouden en tot productieve arbeidsprestaties genoopt.

Op verschillende wijzen worden menschen, die anders slechts ten

laste van den staat komen, aangepakt. Zij worden gebruikt in

steengroeven, bij den aanleg van wegen, bij de ontginning van

woeste gronden, het aanleggen van moes- en kruidtuin en der­

gelijke werkzaamheden. Juist met deze kampen heeft de SS de

mogelijkheid geschapen den ontaarden, arbeidsschuwen voor de

gemeenschap schadelijken mensch gescheiden te houden van

den normalen mensch, die vreugde schept in den arbeid en

daarin een gemeenschapsbelang weet te zien, waarbij tegelijker­

tijd de staat van de in deze menschen schuilende arbeidskracht

profijt weet te trekken.

68

Vrijwilligers naar het Russische front Op 22 juni 1941 valt Duitsland de Sovjet-Unie binnen. Ook in

Nederland leven anticommunistische gevoelens. De Duitsers

proberen in heel Europa deze gevoelens te mobiliseren. Onder

groot enthousiasme vertrekt op 26 juni 1941 de eerste groep

vrijwilligers naar het Oostfront.

68

Op het perron van hef Haagse station Hollands Spoor wordt Hitlers boek

Mein Kampf uitgedeeld.

1 Artsenkamer

Deze ruimte wordt door de Lagerarzt (kamparts) als kantoor

gebruikt. Het is de enige ruimte met een houten vloer en er kan

een kachel gestookt worden. De eerste kamparts is de 23-jarige

SS-Untersturmführer Meier Zijn grootste zorg is bet of zieke

gevangenen in de houding in bed liggen. Na enige maanden

wordt hij opgevolgd door de meer bekwame dokter Wolter. De

dagelijkse verzorging van zieke gevangenen is in handen van

gevangenen.

2 Verblijfsruimte

In deze ruimte kan het crematoriumpersoneel pauzeren. £e%{^—

/cache/ houdt de ruimte behaaglijk.

3 Administratieruimte

Hier worden de persoonlijke gegevens van alle overledenen

geadministreerd en vastgelegd in een Sterbebuch. Ook worde

hier de sectierapporten opgesteld en gearchiveerd.

4 Laboratorium

In Vught vinden geen medische experimenten plaats. Weefsel e

organen waaraan tijdens de sectie afwijkingen worden i

geconstateerd, worden hier onderzocht. .—i

5 Sectieruimte

Vo/gens officiële voorschriften, die gelden in alle SS-

concentratiekampen, dient op elke overleden gevangene S

te worden verricht. Dit betekent dat ook op gevangenen die zij

geëxecuteerd sectie wordt gepleegd. Hiervan wordt een rappoi,

opgemaakt ten behoeve van de administratie. Zo snel mogelijk

na de sectie wordt het lichaam gecremeerd.

6 Toilet en douche

In het crematorium is er veel aandacht voor hygiëne. Daarom

zijn er naast veel wastafels ook twee toiletten en een douche.

De vloeren zijn eenvoudig schoon te spuiten.

7 Kistgalg

In deze ruimte staat een zogenaamde kistgalg. Voor zover

bekend is deze niet gebruikt. In september en oktober 1943

worden aan een buiten het crematorium opgestelde galg zeker

27 ter dood veroordeelde Belgische verzetsmensen

gehangen. Beide galgen worden na de bevrijding van i<amp

ighi verbrand.

**1e/ van deze ruimfe maakt nu deel uit van de reconstructie

(nkerce/ I ?5.

Lijkenopslag

lier v/orden de stoffelijke overschotten tijdelijk neergelegd in

afwachting van sectie en crematie. Een deel van deze ruimte

maakt nu deel uit van de reconstructie van bunkercel 115.

9 Kamer van de stoker

De Duitse gevangene 'Joep' die als stoker in het crematorium

werkt, gebruikt deze ruimte om zijn administratie bij te houden

en om er te pauzeren.

10 Kolenopslag

In deze ruimte liggen de cokes (kolen) opgeslagen, waarmee de

ovens worden gestookt. Nu staat er de mobiele oven. Deze -

op olie gestookte - oven wordt gebruikt voordat het vaste

crematorium gereedkomt. De oven stoof in de open lucht, naast

een houten gebouwtje, dat dient als werk- en verblijfsruimte

voor de arts en het personeel. De exacte locatie is niet bekend.

Deze mobiele oven is tot aan de ontruiming van het kamp in

gebruik. Met de kar die voor de oven staat, worden lichamen

ton overledenen uit het kamp naar het crematorium gebracht.

e fwee vosfe ovens zijn van dezelfde makelij als de ovens in de

concentrof/e- en vernietigingskampen in Duitsland en Polen. De

ovens worden gestookt op kolen waardoor de verbrandingstem-

peratuur niet zo hoog wordt en lijkverbranding veel tijd in

beslag neemt.

12Asputten

bevrijding worden rond het crematorium enkele kuilen

troffen met verbrandingsresten van gecremeerde

igenen. Loter worden deze resfen verzameld in de twee

tputten die zich achter het crematorium bevinden. Jaarlijks

"lier op 4 mei een herdenking plaats.

gangspoort

.matorium is met een hek en prikkeldraad afgescheiden

n de rest van het kamp. Behalve voor de gevangenen die er

verken is het crematoriumterrein verboden gebied.

Hef cremoforium

In het crematorium worden de lichamen van bijna alle man­nen, vrouwen en kinderen die in kamp Vught om het leven worden gebracht, verbrand. Het eerste slachtoffer in Vught is een 80-jarige joodse man, die het marstempo vanaf het station Vught naar het kamp niet kan bijhouden en in elkaar zakt. Hij wordt begraven op de joodse begraafplaats in Vught. Alle volgende slachtoffers wor­den binnen het kamp begraven of gecremeerd in een mobiele oven. Na de voltooiing van het crematorium eind 1943 worden alle lichamen opgegraven en alsnog verast. De as wordt ver­strooid achter het crematorium. Vanaf het begin heeft kamp Vught een Deutsche Standesbeamte (ambtenaar van de burgerlijke stand). Hij moet van iedere gevangene die sterft een akte opmaken met persoonlijke gege­vens en de doodsoorzaak. Deze worden opgenomen in het Sterbebuch. Niet alle akten zijn bewaard gebleven, noch uit 1943, noch uit 1944. Met behulp van diverse bronnen is gepro­beerd de namen van alle slachtoffers van kamp Vught te achterhalen. Zij staan vermeld op de speciale gedenkwand in het herinneringscentrum.

De eetzaal in een gevangenenbarak in Vught, getekend door een gevangene.

'• '^^J^Mi-^^W^ 'V^i^'MXïiSt'^W^i-^M!^''^

lil r ™._j . D D D D 1. •91

• •

1 1

• •

j , \

\

SLAAPZAMrSchl^num^

f

• • •

Indeling van een woonbarak

Hisforische reconsfrucfie woonborok

Op het terrein van het Nationaal Monument Kamp Vught is een

historische reconstructie van een van de vleugels van een

gevangenenbarak geplaatst.

In kamp Vught zijn 29 barakken als woonbarak in gebruik. De

oudste barakken zijn van hout, de latere barakken van steen.

Elke stenen woonbarak kan 240 gevangenen herbergen. Dit

aantal wordt in drukke tijden overschreden. Een barak bestaat

uit twee vleugels, die eikaars spiegelbeeld vormen. Elke vleugel

bestaat uit een wasruimte met toiletten, een eetzaal en een

slaapzaal.

De wasruimte biedt geen enkele privacy. Tussen de wc's is er

geen afscheiding. Voor de meeste gevangenen went dit snel.

Bovendien vormt de wasruimte een van de weinige plekken

waar je ongestoord met elkaar kunt praten of af en toe een

rustige plek kunt vinden.

In de eetzaal staan tafels en banken en een grote kachel.

Vooral de mogelijkheid om drinkwater of voedsel op te warmen

is heel belangrijk. Vaak is er veel gedrang en geruzie. Met name

ook bij de moeders met kleine kinderen in het joodse

doorgangskamp:

De kachel. Mogelijkheid om iets te warmen. Een onmogelijkheid

om het voor 100 vrouwen met 150 kinderen te doen. 1 kachel in

eetzaal, 1 in waschzaal, electrische platen voor groote pannen

kindereten, voor babyvoeding, voor waschwater, voor brood-

roosteren, luiers drogen. En dan iedere moeder individueel voor

'me kind' een klein pannetje aardappelen, soep, stoofsla, want

'me kind' of zijzelf lits geen koolsoep. Kind is ook vaak te ver­

zwakt na reeks ziekte van 3-10 weken, moet extra gevoed.

Voorstel: laat toch aardappels en groenten gezamenlijk koken en

verdeelen. Dat vertrouwen ze niet.

Dagboekfragment van een joodse verpleegster, kamp Vught

De slaapzaal is gevuld met stapelbedden, drie boven elkaar. Elk bed heeft een stromatras en een strokussen. Verder krijgt iede­

re gevangene één deken. Vaak heeft deze deken reeds andere

eigenaren gekend, en is hij in de tussentijd niet schoonge­

maakt. Ook de stromatrassen vormen een bedreiging voor de

hygiëne. De gevangenen moeten elke ochtend hun bed volgens

strenge voorschriften opmaken. Een hobbel in het stromatras

heeft strafmaatregelen tot gevolg. In elke barak is een groep

gevangenen verantwoordelijk voor de schoonmaak van de

barak.

Louis Aardeweiic 11 jaar Samuel Aardewerk 13 jf—

Eduard Agsteribbe 9 maai naran^HPma

limiiii

B H llEllimTTi^rlfnS iliflnlJ'Jni'i^llinn ^^J MIRISÜHI

Isaak Cohen 12 ja;

Suse Cohn 13jaa Judith Col"--' " •-

uc Le be os

ex

ithCo oCoez cca Co lia Co

ezij in

ezi zij

ander Coh Arie Cohen Betje Cohen

Betty Cohen

1 6 jaar 13 jaar

n 15 jaar tl K jaar

en 4 jaar 10 jaar 9 jaar 11 jaar

Cla Sim

ra Fran ane fia

Betty Fran David Fran

E

E

va Fran Dora Fr sther F J3uis Fr

Simon Gokkes 15 jaar

oot 9 jaar heodora de Groot 3 ja;

haim Giuszka 14 jaar

i"

Barend de Jong 15 ji Emanue! de Jong 5 i.

Eva de Jong 13 ji Jacob de Jong 6 j Max de Jong 13 j Mya de Jong 8 i;

braham van de Kar 8 ja Alida van de Kar 6 jaar Anna van de Kar 12 jaa ette van de Kar 8 maar

oseph van de Kar 6 jaa

^^^^^^EQ^^^^^

"onard Kleinkramet 5 j Marlanna Klepman 4 jaa

Lena Klok Mozes Klok

Compel Kloos Annie Kloot Claia Kloot

Jonas Kloot i Louis Knegje Barend Koe Louis Koe Rosa Koe

Abraham Koeko Ruchama Kohn Salomon Kok

Cato Kokernoo acques Kokerm Jetty van Kolle

17 jaar 9 jaar 13 jaai 7 jaar

12 jaar maanden 6 jaar 5 jaar

7 jaar Ojaai k 12 ja

13 jaai 12 jaar

15 Jaar ot 13 ja m 8 jaa

Johanna van Kolm 3 jaa

Gitiy Kosiner U jaar Juda Koster 1 jaar

Marianne Koster 11 jaar Rachel Koster 17 jaai

Jacob Kosters 3 maanden Da Ju

Isaa

^ Hi A

vid Krammer II jaar lith Krammer 15 jaar Betje Krant 11 jaar c van Kieeveld l l jaar

anny Krieker 2 jaar IX de Kromme 15 jaar iron Kronkopf 5 jaar

Ethel Kupfeischmidt 5 jaar Eva

Aro

H

Kupferschmidt 3 jaar n de Lange 6 maanden Eva de Lange 7 jaat iltje de Lange 2 jaar

Levie de Lange 4 jaai Mirjam de Lange 13 jaar

Sara Lap 3 jaar

B Esth

Ju M

Fiou

11 tr-n> 1 f i R ^ ^ B n ^ ^ ^ H er de Leeuw 9 maanden dith de Leeuw 4 jaar ozes de Leeuw 3 jaar

je van Leeuwen 12 jaar Isaac van Leeuwen 10 jaar Jacob van Leeuwen 13 jaar Levij van Leeuwen 9 jaar

Louis van Leeuwen 10 jaar Rebecca van Leeuwen 10 jaai

^^TiiiiiuK'M •^uonv^ t lKahM^ iMIlU^UIIJt lW^lViJllMU|WJm

>eph de Leon 16 )Osje de Leon 9 j

Elly Les 9 jaar

Jetty Menist 9 jaar

iny Mok 11 jaar on Mok 11 ja

Hef kindergedenkfeken

Op zaterdag 5 juni 1943 wordt in het joodse doorgangskamp

bekendgemaakt dat alle kinderen van O tot 16 jaar op trans­

port moeten. Directe aanleiding is de hoge kindersterfte in het

kamp, die ook buiten Vught bekend raakt.

Aan de ouders wordt verteld dat de kinderen naar een speciaal

kinderkamp worden gebracht. Op 6 juni vertrekken de kinderen

van O tot 3 jaar met hun moeder, 7 juni de kinderen van 4 tot

15 met een van hun ouders. Via het doorgangskamp Wester-

bork worden bijna alle kinderen en hun ouders direct doorge­

stuurd naar Polen. Na een reis van drie dagen worden zij direct

na aankomst in het vernietigingskamp Sobibor vermoord.

Op 5 september 1999 vindt op het terrein van het Nationaal

Monument Kamp Vught de onthulling plaats van een gedenk­

teken voor de weggevoerde joodse kinderen. Het monument

vermeldt de namen en leeftijden van de kinderen die met de

Kindertransporten van juni 1943 zijn weggevoerd en zijn

omgekomen. Het gedenkteken is een initiatief van de

Vriendenkring Nationaal Monument Vught. Het is ontworpen

door Teus van den Berg-Been.

De transportlijsten van 6 en 7 juni 1943 zijn bewaard gebleven

en daarmee de namen van de kinderen.

Kon je teer smeren

Over steen, namen, verleden?

Dwaze stumper, zulke namen

Zijn nooit uit te wissen!

Ze staan gegrift in talloze

Mensenzielen, onaantastbaar

Voor jouw verziekte haat.

Ze staan met vuur geschreven

Aan de hemel, welks licht

Jou ondraaglijk is

Je hebt niets bereikt.

Teerling

Je hebt voor alles alleen

Je eigen naam besmeurd

Niet die van hen:

Zij glimlachen om jouw woede.

Badend in het licht.

Wiegend op Gods adem

En zingen heel zacht en stil

Voor wie het wil horen:

De fusilladeploofs

De fusilladeplaats ligt op loopafstand van het Nationaal Monu­

ment Kamp Vught, op een voormalige schietbaan van het

Nederlandse leger. Op het gedenkteken dat op deze plek is

opgericht staan de namen van 329 mannen die hier zijn geëxe­

cuteerd.

In juni 1944 wordt de eerste gevangene in Vught gefusilleerd.

Hij is schuldig bevonden aan sabotage bij het Philipskomman-

do. Op 16 september worden vanuit de gevangenis in Den

Bosch vier mannen naar de fusilladeplaats gebracht en terecht­

gesteld. Zij zijn de laatste slachtoffers.

Massale executies vinden plaats in augustus en september

1944, onder druk van het oprukken van de geallieerden. Vanuit

verschillende gevangenissen, maar met name uit de strafgevan­

genis in Scheveningen, worden zij naar Vught gebracht. Op

grond van het op 30 juli 1944 door Hitler uitgesproken

Niedermachungsbefehl komt alle rechtspraak tegen 'saboteurs'

te vervallen en kunnen zij zonder enige vorm van rechtspraak

ter dood worden gebracht. De meeste gevangenen verblijven

nog korte tijd in de bunkergevangenis van het concentratie­

kamp Vught, voordat de doodstraf wordt uitgevoerd.

Het executiepeloton bestaat voor een groot deel uit Neder­

landse SS-ers, belast met de buitenbewaking van het kamp.

De gevangenen in het kamp kunnen de schoten horen:

De spanning nam, ook in de bunker, toe. Dit als gevolg van de

vreselijke terechtstellingen, die wij daar zo van dichtbij moesten

^v

meemaken. Wanneer er 's middags na vijven nog mannen op de

binnenplaats werden opgesteld dan wisten wij het al. Zijzelf

wisten dikwijls nog niet wat hen te wachten stond en om hen

nog meer op een dwaalspoor te brengen (dat vermoedden wij

tenminste), lieten de Moffen hen de Rode Kruis pakketjes meene­

men, waaruit ze dan soms stonden te eten.

De salvo's van de schietbaan weerklinken steeds vaker, nu ook al

tijdens het ochtendappél. Vanmorgen twee salvo's. Na het eerste

salvo tel ik negentien genadeschoten en ik ril over heel mijn

lichaam. Mijn onderlip bijt ik stuk om de tranen van woede te

bedwingen, bij deze afschuwelijke moordpartijen waaraan nooit

een einde schijnt te komen.

Na de ontruiming van het kamp wordt door enkele omwonen­

den een houten kruis opgericht, dat nu achter het monument

op de fusilladeplaats staat. Het monument is op 20 december

1947 door prinses Juliana onthuld.

In 1995 en 1996 wordt het monument op de fusilladeplaats

beklad. De daders zijn nooit gevonden. De bekladde panelen

hebben een plek gekregen op het terrein van het Nationaal

Monument Kamp Vught.

Een onbekende bevestigt in 1995 een gedicht aan de poort van

de fusilladeplaats, dat nu in brons gegoten nog steeds te lezen

• j . . / - . ; ^ ; '

0.' . 16 ü i VM<

-; Willem VAN

1. •.'M . 20 01 I5/ .2

DDK, Gerri t D "

25 11 1918 . 20 r.

fKVTR Att—!•

: - ' . . S L ; . , . . . - . .•: .

i ü i i l i i i - t . ^0 0

JAMSSEN. Hetüiai-

06 11 1883 . 20 0 i . . ;

tCnsrrR Cimst iaa j l J .F .K8.M.

OSCri : g o 7 . 20 0 1 1943

lajIPERS. J o h a n R

1 U 0 8 1902 . 20 r r

SlOTOWSKI. Al:

2 ] 0 4 1 9 0 4 . 20 0

VELDHUIS. Hcru.

18 09 1686 20 r

VLAAN'D'

•;iD 1 : V

-.•:? . 2Q ü l 19^3

.. Hermanus H.

. ; - 5 « . 20 0 1 1943

OIEDERIKS, H e n d n k F.

1)9 0 4 1891 . 21 0 1 1943

••:- —MANN. S i e g f t i e d l .

:6 . 2 1 0 1 1943

j Casper D, VAK

ï ? 05 1 S 9 6 . 21 cr.

POOI. J a c o b !.

04 06 1893 . 21 0 :

SCHRAVENDDK. Hcn.i

26 07 1 9 1 6 . 21 l:

SAKKyR Tr'r-:

•; .•• v:-:- . ;•, 'Y. V;.'i

l i l l . a . -..^:.;:'i

:->0D 1324 . a - ' -

FRENK, Sini ' . i .

i l 09 1 8 9 ) . 22 i l :

VERZAWrVOORT. Cai.

00 07 1913 . 2 2 0 :

i:[^*;fP 1 .

KUUT. B e i t u s |

20 12 1910 . 27 0 1 1 9 4 3 i

1-. u i i i < j . ? ; Oi >:.4.i

WAL. B e m a f d u s O.C. VAN DER

.:?. D7 1897 . 27 01 ^943

^•1 Cy i y ; : : , i ü UI :•.•• j

RIIP . P i e t e i 3.0.

n 0 3 1914 . 28 01 1943

K ' : S ' . ' . ' I , : E , A o t o i n e VAK

. : : 3 S 9 . 28 0 1 1 9 4 3

SMIS.':. Leonaidvis 3 l.

: 4 0 5 1901 , 2 8 C - ^

HITORMAN. Joh . i ! •

; 0 2 1 9 0 9 . 29 0 1 „ , .

^tfiCHAAS. H u i l m t u s H .

•7 02 1890 29 01 1943

2S C3 1917 . 30 Ql i = --,J

PORCELUN. H02«s

04 0 5 1893 . 30 01 : : ••

STEL. Aric VA;:

22 06 1891 . 30 !:.

VEi.Tr •

12 0 5 18

VERBil-

ï'\ 06 1908 30 1

BRIE, WilleiT.

0 0 8 1 9 0 8 . 31 0 .

BROEKMAN, A l l :

S 02 1 9 1 2 . 3 1 c;

CREMERS. Pe le i

07 06 1903 . 31 0 1 1943

EVERT, Freder ik K. VAS

. 7 0 1 1903 . 3 1 0 1 '

HOEK, FMllcisi:.

!^, 03 1919 . 31 !:!

P E n R S E N . Willen-.

t. 0 3 1911 . 31 0 1 1943

FEBRUARI 1943

S» , .'f i ! ( . # ; a ! | n * « B ; " 2 K^S

UERC. J a e o b u s V , ! '

:2 11 1921 . 01 \

BROUWER. Ev.

0 3 02 1897 . 0 1 ü .

HOITTRIEI, AlOE

••" 06 1922 . 0 1 0.

RITSEMA, ELS

21 0 4 1902 . 0 1 0 .

ROODVELDT. Is.

29 04 1909 . 0 1 o;

SMIT, Harm i

12 10 1909 . 01 0.

SMIT. A b u h a n i

0 8 10 1910 . 0 1 •::,

S H n s . M a r i m i :

15 11 1884 . 0 1 0 . :

SEEKHUIZEN. 3.i

,: 04 1913 . 02 0.'

DRAi ; :

17 0 8 I b :

KAM. T.

•••'-- 06 1911 . 02 1.

MARKUS, J o s i :

5 12 1893 . 02 rj.

MEIBEROEN, S a k

11 11 1 9 0 5 . 02 o ;

VRÜMIN, 5d..

• 11 1 9 0 7 . 0 3 0

WUMINK, Cmaiil

:-: 04 1 9 0 0 . 03 li:-

. . I JHE, J o h a n n e s .:

U-. 02 1 9 0 1 . 0 3 o:

ALENG. Alcx i i i

10 12 1891 . 04 r:

15 01 1 9 1 5 . 0 4 Oi i : j43

MUSTERS, Oohan H .

' 2 0 1 1906 . 0 4 0 . ' ' = •-'

PETERS, J o h a n n •V 02 1893 , 04 n

ï SMIT, Geen

i 16 12 1901 . 0 9 0.

.-OOUNGEN, L u c i

: 0 1 1 S 9 0 . 10 0 .

REUVER, Arif !

•-> 06 1918 . 11 0 .

SPEUER. Noa :

:i 06 1 8 9 0 . 11 C,

•JEERLING. Gerard

; 0 8 1921 . 12 0.

FRONIK, J o h a n r

3 05 1916 . 1 2 0 ;

c n i 4 , : . .

.r. u.'. I r i : , i t ,'

LANGE, G e n i t

04 10 1 8 9 1 . 13 ''•'

•ÏEULEN. Ui lkeVA:

1 03 1 9 0 9 . 14 G.

. o ; 1921 . l i 02 i , - i

HAM. Evert VAN

•'t 0 3 1910 . 15 02 1943

:i)EKKOEK. J o h a n n e s W.

• 1 1 1 9 2 4 . 15 0 2 1943

PAUL. Hendr ik

: 0 1 1900 . 15 02 1943

SAKTIK, ComeUs VAli

H 12 1 9 1 5 . 15 02 1943

SMIT, Michiel

- , 10 1692 . 16 02 l ' J4a

STRUIK, Egber t

05 10 1901 , 1 5 02 1943

BAUH, P«er

2 07 1886 . 23 01 '943

TIKTELEN. Arie C. VAN

24 11 1911 . 31 01 1943

BOER. P ie l e r G. DEN M

i 06 1 8 8 9 . 22 02 1943 ' 1

. . . :

ÜTTEN, J a n

: 02 1887 , 23 0,

fiOER. J o h a n n . ; :

••- 12 1914 . 24 0.

HEUTS, KrUti:!.

;: 06 1 8 8 8 . 24 C.:

; DOER, P e t r u s 1), :

1 07 1914 . 24 0. '

RAAI. Ysbrand

: 0 8 1 9 1 2 . 24 02 1943

IXAASSEN, H e r m f l ' . . -

J 0 8 1917 , 25 0: '

iTELLEMAN, Jon,-

: 0 7 1 9 2 5 , 2 5 0 , '

KARPt, Rudoli

0 0 3 1874 , 26 o :

SAMUEL, Ern : '

S 09 1895 , 26 02

DARPHORN, J O i - :

.- 10 1897 . 27 02

M r r Z , Moies L:

.1 0 5 1 9 0 2 . 27 C '

l'All-SPHDIGER, ..

•: 0 3 1895 . 28 0

MAART 1943

^ • Ë L ' ' -<^1

wÊ M J 0 5 1867 . 03 0.-

WERKENDAM, J o

'•• 04 1892 , 0 3 0 •

WINTER, Kla.i

3 09 1906 . 0 3 O:

-CHTERBERG, Jo l i

:-. 02 1907 . 0 4 0-:

MARTIN. Marli-:

04 1879 . 04 o :

DAALHOF. Corne l l : .

11 07 1917 . 06 0 3 1943

VOET, Willem VAN DER

' 1 06 1 8 9 8 . 0 6 0 3 1 " "

•A'ICHARD, Jacofcii

: 05 1882 , 0 8 03 .

UNA. J a n

.: 0 5 1917 . 09 03 1943

SARFATU-DUrrS. S.,i.,

:: 10 1366 . 10 07

BEER. L e e n d e n

0 0 8 1 8 7 4 . 1 1 0 ; :

STENEEES. J a c .:

: 01 1683 . 11 0 -

' G . L u t q e r u s

- . 12 0 3 1943

i .dnnesMVAKDES

2-'. '34 1919 . 14 03

KAAS, Willen

13 0 3 1889 , 1 6 0 .

KOPERBERG, H.i:

04 11 1888 . 16 0 :

VOS, L e e n d e n t .

01 03 1887 . 16 0 3 1943

DEfCKER. Al i en

17 0 5 1 8 7 8 . 1 8 03 ' '

PORS, B a s ü a a n

15 09 1 8 8 5 , 22 O J

DOKTER, Willem A,

09 11 1910 . 24 0 3 1943

DORDRECHT, Cornel is f ''-^

22 12 1881 , 24 03

ZON, Jan V,v:

20 02 1906 . 26 0 :

BRILIEMAN, A..:

:>J 10 194? . ?'> n -

APRIL 1943

HK'rJt.;.:S>-':>:MtKaigBi HERTZ, Er id i

22 0 8 1913 , 0 5 04

JAGER, Au'«,-

. 03 1875 . 07 0.:

BRASSÉ. J o h a i i

'. 01 1884 . 0 9 0 ' .

EIZAS. Ella s

.VIBIG, Har log

08 1942 . 11 04 1943

BAALE. Rosal ie VAN

22 06 1941 . 12 04 1943

KASPER-SALOMON. Olo i I ' n : i i - r 7 i .. , i - . : . ; ;

>1::H, ,J.i:-.:: '/AN

0 1 0 1 1893 . 12 04 1943

SLUYS. Roosje VAN OFR

3 02 1941 . 13 04

GOULOOZI, Dam

-' 12 1872 . 15 04 ;

KOOL, Adèle V.

; 0 8 1 9 4 1 . 16 04 154.1

SCHAVRIEN, Louis E

09 07 1941 . 16 04 1»43

TOF-V/nilDSIRA, Hann,>.

:-. . 16 04 1943

: : j r i a n n e VAN

.. ' . 17 04 1943

iLïERBERG. Rosalin.-i

-. 10 1942 . 17 04 1943

SACHS, Karl

23 U 1942 . 18 04 l ' J4 )

WAL, EokeUnus VAN DEK

: 3 11 1 8 9 9 . 18 04 1943

ERG-MULLER, Hes t e r

:i 0 8 1867 , 19 04 1943

FRANK-COIIIN, I;la

10 0 8 1869 . 19 04 IB ' . l

'•''•'• T . Carolina

-:• . 19 04 1943

. .D. Joil l A.

,jc i o , o . 19 04 194 J

l'OPPERS, Adeihc id R.

•: 11 1941 19 04 1943

i : , ] ,A.

: 1 4 3

i . LIOS. Maur . i :

R 2 8 Ofi 1861 . 25 04

! Alber t 1,

2 5 0 4 1 9 4 3

o h a n n a H.

. 26 04 1943

E d u a r d A .

26 04 1943

1943

2il 04 1-:.

GA1>

21 0 8 15- . :

JOODSE VROL'..

27 04 :

SPITS. Louis •

14 06 1859 . 29 0 -

VEEN, l iaar: VAN

15 12 1942 . 29 0..

KOSTERS-KLEINHAl

20 ü7 Vr.-Q . 30 C-

EN. Hendrik

•'. 06 02 1945

Oli 0^ I OÜ . 23 :. .

KNE6JE, Racli

05 10 1942 . 29 O:

PRWS, Herm,:

?.? 10 1870 . 29 O i lAAL-FÖSSTEK Ro»lia

07 1860 . 20 04 1943

SCHSAMEYER, Henilnl H .1.

26 11 1909 . 24 01 1943

"rXGEl.MANS. Nicolaas

. 01 1913 . 17 02 1943

FRESCO. Gerson

17 07 1664 . 25 01 1543

PONIE. Siraon

27 02 1884 . 25 01 1943

RUTGERS. Hendilk 3.

03 06 1895 . 26 01 1943

BlIRT. Jacobus VAN

23 11 1912 .27 01 1943

COHEN, Louis D.

22 02 1920 . 27 01 1943

HENDRIKS. Johannes H.

07 05 1905 . 27 01 1943

l'RA.St:„,.., ,

3 03 191/ . 0/ 1'.

BENNIS Jjn i

17 11 1S97 , 09 02 1943

-941

.•:ter H.

Ofi lS9i: , ::i 02 1943

KINT. Alouisius

- 10 1905 . 19 02 1943

VOS, Nathan DE

; 04 1888 , 19 02 1943

: H. VAN DER

21 02 1943

r.DF VAN DER PAIS WiÜeiK K.

VAN

0-' 06 1886 . 23 04 1943

KANTEKAK-MARX. Josephine

lir. 05 1879 , 23 04 1943

SOESHAN-HORN. Emma

13 04 1870 . 23 04 1943

HEILBRON-CUSSEl, Bcitli.i

16 03 1858. 24 C4 1943

.-1 12 1.367 . 23 04 1:0.3

HElLBRON-SLAGTtR, Bctjc-

13 10 1866 . 25 04 1943

H: " I S W \ 0 2 05 IS.

I.SS. Hewilikus.l 1884 . 04 06 19';

IVDEUNGE, Du: 1861 - 04 OS IS'.

SMULDERS, Tilt' : 06 08 1886 . u

3ACOI!5-MOGENDOi • . 1870 . 06 Ot; ly-'-J

MONS, Lazarus . 1878 . 06 05 1943

f BLEIJDEHBERK-S VAN STERNEVELD. Rika

' 1 n ' 1856 . 07 05 1943

•:m BOSCH, Bertlia 1868 . 07 05 1943

KOEKOEK, Uon 'f 14 07 ISaO . 07 05 1943

LEEUW, Bfljs DE

' . t , Charlotte DE '869 . 08 05 1943

!8Ö0 , 10 05 1943

•:AAH, «eter 1893 . 11 05 1943

'MH, Ftieiirich 881 I? OS J"43

^^HHKamDE ^ ^ ^ ^ ^ P f 06 1943

' i l ' , ' ' i '

;HBBRG, Elian 1940 . 06 06 1943

c? :.

UI .''LI'.' ' ' ,' ' F ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ l

TIMMERMANS, Heniv 27 06 1900 -30 07 1 9 4 '

^ ^ ^ • p ) 8 1943

.iHS, Rosa O.C, 94? 14 05 1043

f117 . 16 U5 19', 1

Bfi. Saitt A, . 18 05 1943

M, Joel VAN - 18 05 1943

f,'Siibtiia . 20 05 1943

li u', r,.., , Wolter

. 22 05 19*3 , Sclma B, i . 22 05 1943

V i,, .

BOUtHtE. Arlhui Ï4 Oü 1889 - 07 09 194 •

BOUCHER, Emile

06 08 1887 , 07 09 1943

BOUFFUOT, Fcmanti 08 08 1901 . 07 09 1943

COLURT. Louis 02 08 1902 . 07 09 1943

DEIFOSSE. Antoine 07 ;o 1890 . 07 09 1943

DELUN, Sylvain 22 0\ 1916 . 07 09 1943

DEVOS Joseph 01 02 1899 ' 07 09 1943

HERMAND, Aisene 18 09 1913 . 07 09 194

MERLIN, Jean 21 03 1914 . 07 09 1943

Wir.N'Y £;neit C7 06 i;0?. . O'' CS i'j.',3

WICOT, ï.'ii 07 01 19-31 . ;

BACKER, Josef DE 32 09 1923 . 15 10 1943

01 11- 19r. . 15 10 1943

GOEDHALS, Arthur 26 12 1920 . 15 10 1943

NORMON, Joseph 06 02 1914. 15 ló 1543

03 C3 18S4 . 13 10 19'.5

3AC0BSEN, Isaac 30 03 18SÜ , 15 10 19,.-.

HENDERSON, Frantiscus HA 26 12 1881 . 22 11 1943

28 11:

rllï-ur.o.EliNütl, EUsaMtti 07 189S . 27 09 1943

DRJON, R09CI O 1914 . ??,y-

MERTENS, Albert , S KI 1905 . ?8 09 194^

300U, Jan L, 10 08 1902 . 29 09 1941

BOER, Coisriaai» DEN 15 06 n i 6 , 01 o : 194/.

OLIVIER, Gaston i : Ü3 igoö , IS 01 ]94i

BAGMEIJER-KRANT, Helena i6 10 1903 . 16 01 1944

BODE, Nelly A.J. DE

07 09 1905 . 16 01 1944

BRABER, Haartje DEN

01 11 1894 , 16 01 1944

BUITEMAK-HUUSMANS, Lamberta A,

04 07 1904 . 16 01 1944 GOOSZEN, Anna M,F.

20 04 1888 . 16 01 1944 HARTOGS-SAMSON, Mina O! 08 1885 . 16 01 1944

HOEK, Johanna CA. VAN DEN 24 06 1900 , 16 O! 1944 HOLST, Lammerdina E,

08 11 1887 , 16 01 1944 JANSSEN, Antoinette A,

26 11 1904 . 16 01 1944

WITTE.VERHAGEN, Hniberdina A, 30 12 1901 . 16 01 1944

MAARSSEN, Andries 03 03 1910 . 22 01 1944

TILBURG. Hcimanus B.R. VAN

16 08 1396 . 24 01 1944

WOLDENDORP, Bartelii

ÏIJ 10 1906 . 24 01 1944

VELDEN, Diik VAN DER

27 02 1923 . 25 01 1944

WILEENS. Hendrikns J. 03 07 1922 . 26 01 1944

LANGEIAAN. Johanna W. VAN 20 01 1884 . 2S 01 19,'.. .

30 STRIK, I

O 19f'

BERGH. htranelU C. VAN DEN 16 03 1919 . 13 02 1944

BOU.EKENS-MAJOREEL. AureUe 26 12 1879 . 23 02 1944

MOL. Conielis J. 24 09 1885 . 12 03 1944

AAPJES. NiMlaas 31 08 1906 . 16 03 1944

GOBERT. Edouard 0. 21 09 1893. 18 03 1944

FROSSmK. Brugt 10 02 1922 . 21 03 1944

DRENTH, Comêlis J. 02 1! 1919 . 07 04 1944

EUNKHOr. Coraelis P. 22 12 1914 . 13 04 1944

5IERET. Cornelis 12 12 1906 . 11 05 I v , ,

LEJOEN-KALUS. Emma ?2 08 1914 . 25 05 1944

ÜEKSTRA. Sipke 14 10 1903 . 26 05 1944

BOER. Douwe DE ^ , 04 1890 , 02 06 1944 HEERINGEK, Geuit VAN

14 07 1886 , 07 06 1944 BUITENEN, Johannes J. VAN

01 10 1922 . 13 06 1944

ARP. Albeit 16 09 1916 . 19 06 1944

FOKKENS. Ane 26 06 1918 . 19 06 1944

GEE. Johannes L. DE 18 03 1919 . 19 06 1944 ZONDERVAN, Jacobus G. 08 09 1919 . 19 06 1944

ZUIDEHA, Jan 2? 08 1918 . 19 06 1944

vaOHUIS. Hendtik 07 02 1922 . 20 06 1944

LEEDE-RUTGERS, Neeltje C.C. VAN DER

06 05 1909 - 24 06 1944

ROOVERS, Johannes F.M. 20 04 19!» " 07 loi,.

DEVOS, 27 10 1902

STELIING, Dirs 18 04 1904. 17 07 ••••

EVERS, Johannes H

03 05 1917 . 21 07 194^

KUERTEN. Antonius J. 29 06 1919 . 21 07 1944

MULLER. Jean M. 06 02 1920 . 21 07 1944 BURGH, Willem VAN OER 04 01 1919 . 25 07 1944

DAM. Jacob VAN 08 11 1876 . 25 07 1944

HUISMAN. Albert 06 07 1918 . 25 07 1944

POSTMA. Jan 18 02 1895 . 25 07 1944

SWOLFS. Josephus 08 05 1915 . 25 07 1944

VANDAELE. Arthui P.J. 04 04 1879 . 26 07 1944

WOITJER. Klaas R.

21 03 1917 . 27 07 1944

ADVOKAAT, Jacob 25 09 1915 . 29 07 1944

BERGH. Roelof K. VAN DEN 29 09 1920 . 29 07 1944

BORSBOOM,Jan 08 08 1923 . 29 07 1944

GPJlAfLAND. Gijsbei; 22 02 1919 . 29 07 1944

HAK. Jan 1!) 09 1920 . 29 07 1944

HAKXER, John 25 11 1923 . 29 07 1944

KNAUD, Lodewijk 01 12 191Ï . ?5 07 19..4

KOEUI 1,1 02 192;

KORTBEEK, tust.mij- A. 27 07 1919 . 29 07 1944

ITNTlHOltT Sin-.or.

ficKt., ,i 25 06 191-

ROEUNiv. ;.,i..j ,1. 27 03 1921 . 29 07 1944

SCHMIDT. Johannet 1. 16 C4 185.; - "

SHIT. F 'l 16 12 191,1

STEENHUIS, ï/ i iwc .1.11. 24 07 1924 . 29 07 1944

MiHji 1, acimarius 30 01 1923 . 10 06

SPITS, JohüiinssH.

18 03 1916 . 10 08 194'

UITnEN, Hwldlik 16 09 1898 . 10 08 19M AVERDIECK, Geratdus A, 06 02 1899 . 11 08 1944

BEBBER, Joseph A.J,M. VAN

19 03 1908 , 11 08 1944

BEINEHA, Sytze R. 08 05 189< . 11 08 19M BOS, Abraham VAN DEN 19 04 1918 . 11 08 194'.

DOR. Johan J. 16 08 1915 . n 08 194^ DIJK, Henricus J. VAN

04 10 1891 . 11 08 1944 DUK, Harinus VAN

'^ 13 1898 . 11 08 1944

Johannes G. VAN .:i 1897 . 1108 1944

ES, Theodorus VAN 15 01 1922 . 11 08 1944

GOOI, Josephus F.D, VAN

• 1900 . 11 08 1944

üELS, André LH.K. . 1921 . 11 08 1944 • DERIK, Johan Ph,

! 1914 . 11 08 1944

LL, Cornelis J.H. VAN

1914 . 11 08 1944

•lOEirs, Adiiaan 1884 . 11 08 1944

-lOEKS, Petet J. i 1886 . 11 08 1944 ••SSEN. Jacobus E.

• 1904 . 11 08 1944

. !SSEN, Herraanus

: 1888 . 11 08 1944

VIGEN. MariusDE

• 1918 . 11 08 1944

ÜF.RS, Johannes A. 1907 . 11 08 1944

UN, Bise A. VAN 1907 . n 08 1944

' RKERK. Dirk W. VAN . 191? , 11 08 1944

QUANT, Pietcr C. 28 09 1902 . n 08 1944 RODENBURG, BendrikiK

' 1919 , 1! 08 1"

•SRGHUIJS, AdTiaan : 1921 . 18 08 1944 aOONSTRA, Dirk

OZ 09 1920 . 18 08 1944

BOONSTRA, Ui te 09 01 1899 . 18 08 1944 COOLSMA, Constant W.

2101 1911 . 18 08 1944

DRUPSTEEN, Thijs G. 06 03 1912 . 18 08 1944

EVENHUIS, Jan 15 01 1896 , 18 08 1944

FOKMA, Klaas E, 26 06 1923 , 18 08 1944

GALILN, Hendrik S. VAN DER 09 11 1886 . 18 08 1944

HUISCHER, Beraardus TFK 22 03 1895 . 18 08 1^

LEVER, Hendrik J.

26 12 1923 . 18 08 IW*

MELOT Bernard G.H. 18 01 1897 . 18 08 1944

REITSMA, Pieter 09 05 1901 . 18 08 1944

SyRMA, Lucas 27 11 1899 , 18 08 1944

VRIES, Bcrnardus DE

19 06 1918 . 18 08 194.<

AARTS, Hendrikus H

20 03 1915 . 19 08 i'..

BRUGGEN, Marinus G. VAN

30 06 1901 . 19 08 1944

BRUNNEKREEF. Jan W,

03 01 1916 . 19 08 15

DAHMEN. Adiianus :> 17 01 1907 , 19 08 1S--

- • HAAGBN, Petrus J.' • 08 09 1921 . 19 OS 1944 KRUIJSSEN, Jacobus A.

04 09 1902 , 19 08 1944

LINTHORST, Johannes F. Ch. 29 04 1890 , 19 08 1944

MARTENS, Arthur V. 27 09 1917 , 19 08 1944 SMITS, Christinus P,H,

06 02 1914 , 19 08 1944 ^wULDERS, Gerard A.

. 1918 . 19 08 1944 lERMAN, Adriaan

11-, D8 1911 , 19 08 111-SWDIKELS. Petrus Ih

16 06 1919 . 19 08 f,

BENTHEM, Johannes A 03 09 1917 . 22 08 5-

IIDKEMA, Reint A. •. 1920, 22 08 1"

IITUS. Adrianu': 1895 . 11 08 Iv,-.

ERS, Bernardus R.A. 1914 . n 08 1944

^ H C H O T E L , Jacob A. • • K T S 9 9 1108

^ H K ^ ^ ' ^ I ^ - Lucas ; ^ ni 1907 , 11 08 1944

1 ELS. Marcel E.J.H. i ^ ^ 1914 11 OS V.i.i'.

^ ^ B | k S . Job :

HF"" ^ ^ T W , Ant-OiLLu> 1. .•• 1908 . 11 OS !•:

ELINS. Hendricii 1896 . 11 08 1944

•ON, Geratdus M.R, 1921 , 11 08 1944

IRWEEL, Johan G, 1899 . 11 08 1944

, ÜIARD. Er l^- ' J t 16 10 1899 1 •

f BOSMAN •''- '^ 1906 . )D ..•(•. 1 •.•.',

IMBEAU, Marcel 1896 , 15 08 1944

L PETERS, Raymond 6 13 11 1908 , 15 08 1944

1 VERUINE. Jean 1 19 08 1898 , 15 08 1944

liKSIRA, AukeH . . .2 1908 . 22 0S1Ï. .-

EUSINK. Ftcderikus fl. 23 0 3 1923 . 2? 0 8 1944

•••S Co 1") ' , ;v' OR 39<.,;

HEDES. Harm 25 12 1919 . 22 08 1944

JOUSTRA, Andries 13 10 1919 . 22 08 1944

VRAAL, Kortietis . 1921 . 22 08 1944

LUN. Hielke 1!' 03 1903 , 22 08 1944

NIEBOER. Klaas 19 08 1925 . 22 08 1944

OUSTING, Albert 18 01 1921 , 22 08 1944

» " " Johannes M. VAN DER :a 1920 , 22 08 1944

l.AHAN, Petnis G.H. ,o 1Ö 1918 . 22 08 1944

SCIiUHCEN, Hein 17 05 1902 . 22 08 1944

SLOTEMA, Sthello 09 01 1911 , 22 08 1944

SMITH ! :ir::(-lt'', F' 23 1'

.5IEEN, Albert

16 01 1896 . 22 08 1"

VEEN, Eemke VAN Dli

05 06 1902 . 22 08 194-;

VERHEUL, Hubertus J.E, 06 04 1917 . 22 08 1944

VISSER. Sipkc 29 07 1901 , 22 OB 1944

VRIES, Geike DE 09 12 1912 , 22 08 1944

ZEE, Hessel VAN DER 02 03 1918 , 22 08 1944

BOHLER, Wilhelm C, 22 01 1920 . 23 06 1944

RENARD, Alexandre 12 02 1917 . 26 08 1944 Bt'GEIJK, ConicUs VAN

'•• 1919 , 30 08 1944 ::!tLIJN, Johannes

.o 1,2 1906 , 30 08 1944 DAM, Johannes M. VAN

05 09 1915 . 30 08 1944 GROENEVELD, Jacobus

09 11 1892 . 30 08 1944 HAVERKORT. Albertus J.A. 19 04 1904 . 30 08 1944 HENDRIKS, Ferdinand A. " 09 1920. 30 08 1944

:- LBERG, Johannr-; 1919 . 30 08 IS-

HOORNENBORG. Jan W. 06 12 1901 . 30 08 1944

KOOPMANS, Rinse : I88S . 30 08 1944 .'INSON. Edward S.

' i 1919 . 30 08 1944 MAN, Kaarten DE ' '

12 11 1907 . 30 08 1944 MILTENBURG, Hendrikus C.B.

17 12 1911 . 30 08 1944

m i , Willem DE

10 08 1919. 30 08 19..

NOBELS, Abraham 01 03 1908. 30 08 I'i.

OUWERKERK. Mattheirs B. VAN 16 01 1905 , 30 08 1944

PIH, Willem 04 03 1897 , 30 08 1"

POSWICK, Ferdinaii^l • "•< 1864 . 30 08 r l

SOMA, Klaas 1916 . 30 08 1'

:-STER. Huibrecli-;. 1907 . 30 08 1 . . IfiFI Alr;,i,,ii

ZAI.EN, Karel VAN 12 1913 . 10 08 H

.HIRES. Frans C. 5 1923 . 03 09 1944

HERBERTS, Jan 02 09 1926 , 03 09 1944 ACHTERBERG, Genit C,5. 25 12 1915 . 04 09 1944

BEUMER. Dirk 3. 22 09 1905 . 04 09 1944

BLAAUW. Pieter G.

26 1! 1923 . 04 09 1944

BLANKENZEE VIGEVINO, Maurits

20 04 1913 . 04 09 1944

BOER. Christaan J.

01 04 1920 . 04 09 1944

BOMERT. George M. 22 05 1924 , 04 09 1944

BROUWER, Hendrik 22 10 1902 , 04 09 1944 COPPES, Lconardus J.H.

02 01 1920 . 04 09 1944

EISKAMP. Anthonius G.J.

22 04 1895 . 04 09 1944

FLEMMING, Christiaan C.

23 07 1923 . 04 09 1944

FRANX, Frederik W. 2b 08 1921 , 04 09 1944

flElDERMAN, Joan 1918 . 04 09 1".

bESKUS. Vlicbe 17 09 1921 . 04 09 1944 GOEDENDORP, Bemardus

27 04 1904 . 04 09 1944

GOEDENDORP, Jacob

21 10 1900.04 09 1944

HAAREN. Koert D,H. VAN • "20 lD8 l919 ' , 0 i09 ' l 9 i4 '

HARMSEN. Laurens 21 03 1915 . 04 09 1944

HELDEN. Jacob L. VAN 21 10 1919 . 04 09 1944

!".SSELS, Johannes 1911 .04 09 1944

..-.JDEN. Albert Th.J.M. VAN DER

07 07 1905 . 04 09 1944 "IILENIUS. Jan M.

1925 . 04 09 15, .:5ERGEN. Johann.

1900 . 04 09 IM.. STIiakVANOEi 1909 . 04 09 19-.

•r.NTOR Frank VAN 1918 . 04 09 1944

S, Fekko U.K. VAN 1908 . 04 09 19

tNSE. Cetardus » 1911 .04 09 1 9 "

MFN, Wilhelmus J. I9?n 04 09 1944

:.. 10 1923 . 04 09 I'i

KRUL, Johannes 2^ 06 1923 . 04 09 19'.. LEMHEN. Jacques A.M.

18 12 1904 . 04 09 1944 IIMBURG, J !.

CI 04 l-KV

MARÏLMS, (1 . 14 11 1905 . 04 09 19.'.4

HIN, Bemardus

12 06 1913 , 04 09 1944

MOL, Franciscus C,F 29 06 1897 ,04 09 I'l-MUI.DERS, J c h T — ' a m 1919 .

MULLER, ;.

13 04 1920 . CI,, i.v ;.'..••.

NAHUIJSEN. Henri 04 08 1918 . 04 09 1944

OORT Wilhelmus J.J 11 11 1912 . 04 09 ir,

(KIRT Beitin »V.l,-01 C l«9n

OUDEWAAL, Hendnk J.W.

20 07 1910 . 04 09 1944

PRONK. Joris D.

18 06 1908 . 04 09 1944

RIFLING. H. 04 09 1944

RIJKEBOER. HiddeJ. 26 10 1909 . 04 09 1944 SCHOONBEEK, Marinus J. 24 05 1912 . 04 09 1944 SPARENBURG. Willem J

14 08 1920 . 04 09 194

SPILLENAAR BILGEN, MJ[

26 10 1892 , 04 09 194.

STEDAARt Theodorus P.J. 12 03 1919 . 04 09 1944

STIENSTRA, Poppe 04 OS 1917 . 04 09 1944

TAI^NS. Arend 08 12 1920 . 04 09 1944

VAL. Louis G. DE 01 11 1920 . 04 09 1944

VAISIAR, leendert H. 10 08 1908 . 04 09 1944

VENTE. Johannes DE 27 01 1917 . 04 09 1944

VOOGD, Leo E, ••'' cvi iiivr, Q4 09 1944

i.; VAN . (19 1944

WD.7,'U8ST Henncus P. 31 01 1923 . 04 09 1944 WESTERBEEK, Marinus

29 04 1911 , 04 09 1944 WEIJGERS. Johan A.

09 04 1923 . 04 09 1944 WfLGÖrankG.'Heniirik'A i7AN'

27 OS 1909 . 04 09 1944 WISSINK. Gerrit

15 08 1907 . 04 09 1944

WOUDSMA, Wytje 12 02 1921 . 04 09 1944

AALDERS. Barend J. U 08 1901 . 05 09 1944

ADRIAAKSEN. Josephas 09 06 1919 . 05 09 1944

"-,1'iSCHERS. Hendrik 1920 . 05 09 1944

. KEL. Karel C. VAN ^ 1892 . 05 09 1944

3ING, Richard 1901 , 05 09 1944

BUK, Arnold 04 12 1913 . 05 09 1944

nntRS, Hciiricus J.ll. 1923 . 05 09 19.-.

RS. Josephus J.S . , v> 1914 . 05 09 194..

ACS. Caret G. 23 1? 1922 05 09 1944

DtJtlJIS. Gerardus A.M. 03 04 1919 . 05 09 1944

DIESFELDT. Jan H. 29 11 1918 . 05 09 I'J'-

DONKER. Barend J. 26 04 1920 . 05 09 1944

DONSELAAR. Johanrres L. VAN C4 02 1916 . 05 09 1944

: Hermanus N. VAN 1901 . 05 09 1944

EKDEBAK. Dirk 1887 , 05 09 19..

:-RBOUT. Marten i 11 L'2 1897 . 05 09 194-

ENGERINO. Hermanus CM. 05 05 1914 . 05 09 1944

ritTEN, Albertus ' 1916 . 05 09 :^ .

CROOTEN, '.-,'• 04 05 1918 . 1.

KARTOG, Cr..: 14 11 1910 . •;. HHDE, Hijli:

04 03 1919 . ;l 1

HENDRIKS. Hendrik-.;. 06 01 1893 , 05 09 19 -

HEST, Wilhelmus J,M. VAK 31 05 1923 , 05 09 1944

HOETINK, Hans 1917 .05 09 1944

: ST. Joseph VAN .'- 1915 . 05 09 1944

JANNINK. Hendrik E. 06 07 1904 . 05 09 1944

KERKHOFF. Albert C. 30 10 1907 . 05 09 1944

LUTEDN, Abraham 12 03 1886 . 05 09 1944

MAIJS. Cornells 06 01 1914 . 05 09 1944

MESSEL, Hans M, VAN 03 12 1922 ,05 09 1944

MEUER, Constant Th,

19 09 1909 . 05 09 194

MEYER. Hendrikus J. 06 10 1920 . 05 09 194

MEDERS. Hendrik 22 07 1896 . 05 09 19-

NIES. Frans J.P

14 04 1913 . 05 09 1944

NIEUWENDUK, Tlieodotus H.A. 24 12 1901 . 05 09 1944 OOSTERUNG. Cornelis C. 26 04 1893 . 05 09 1944 PLAS'. Johan"W. VAN"DI:F: 11 07 1900 . 05 09 194.

REUN. Nicolaas J.

20 08 1907 . 05 09 1944

ROODACKERS, Wilhelmus A. 13 03 1918. 05 09 1944

SCHAAP, Hero

15 1! 1913.05 09 1944

SIMMELINK. Karel H.H.

24 10 1916 . 05 09 1944

SNIJDERS. Johannes F.

16 09 1916 . 05 09 1944

SOMSEN. Frederik H. 05 09 1918 . 05 09 1944

STEEN. Harm 14 06 1916 . 05 09 1944

STOLP. Willem 24 01 1913 . 05 09 1944

TREEBUS, Peter I 1922 . 05 09 1944 •BUS. Rudolf F.W.

1.., ul 1903 . 05 09 1944 VERIIAEGEN. Alf.ed J.M, 26 08 1907 05 09 1944

OLJ 07 iClB . OS 09 i4..',,,

WEBB. Rutget J.F, 02 11 1914 ,05 09 1944

WEtRT. Jacobus J. DE 10 04 1921 . 05 09 1944

r- 01 1919 ZUIJLEN, Antu; 24 10 1919 . P.

ALBERTS. Theodooi 06 04 1924 . 06 09 1944

DOORNEKAMi 26 05 1914 . C

•'SSEH. HcndtikG. 1921 . 06 09 1944

t^n"Hn> n f or

HOVE. Jan TEN 22 01 1911 .06 09 1944

HLIYKMAN. Isidoor ' 1909 . 06 09 1944 YENS. Pieter J. 1915 . 06 09 1944

ÜARRER, Henny !900 . 06 09 1944

« M , Jacob H, VAN DER 2104 1890.06 09 1944

VOS. Willem J.J. 20 09 1897 . 06 09 1944

GUELEH, Johannes H. 01 to 1918 . 08 09 1944

HENDRIKS, Hendrikus F.

20 02 1920 . 08 09 1944

HENDRIKS, Johannes J. 21 07 1915 . 08 09 1944

KEUZERS. Johan 01 01 1923 . 08 09 1944

BOEREN, Martienus 09 05 1918 . 16 09 1944

BOIS. Gerardus J. DU 08 01 1919 . 16 09 1944

BnilWNAN. Gerardus J.F. ; 1908 . 16 09 1944

NG. Marinus DE

De thema's uit de vaste

expositie, zoals vooroor­

delen en het zoeken naar

een zondebok, keren terug

in de actualiteitsgang.

, a . jS"

" ^ i . t f .

^ ^

H. 1 pp

^ • i ' "mf

^^^HH ^ w HF i ^

1 •-|-A^ByT--Tlll

^M

^m~~m ^ ^ Ë ^ ^ K ^M

^^_s__m^^É^^^^Hp ^ i

Ik ben hier niff verantwoordelijk vooT™

1 Z S i ^ Si J 'iSIëS

^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ n zestig ^ ^ B ^ W I B w B i B w I I ^ P ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ H ^ e / e n die hen van hogerhand gegeven

worden?

1 •..«^•f^

1 '-' ^ -^XJUÊ ItijK^fl

^ ^ ^ 1 ^ •'^^^^ÊÊ^^ÊÈMe ' ^ ^ ^^Êm^m^^ÊmÊ^M # ' C ' J ! ^ ^

_ ; ^ ^

1

W^^m

^

g

Actuolifeifsgong

Hebben de gebeurtenissen in kamp Vught ook nu nog beteke­

nis?

In de Tweede Wereldoorlog kozen sommige mensen de zijde van

de daders of werden zelf dader. Anderen kozen voor verzet,

soms met gevaar voor eigen leven. De grootste groep zette zo

goed en kwaad als het ging het eigen leven voort. Ook dat kan

een keuze zijn.

Vooroordelen, vervolging, beïnvloeding, onverschilligheid maar

ook hulp bieden, opoffering, verzet plegen: het is van alle

tijden. Waar 'goed' begint en 'fout' eindigt is niet altijd even

duidelijk. Persoonlijke keuzes kunnen het verschil maken, toen

en nu.

Cartoon Len Munnik

«

Ve ran f woord ing illusfrofies

Waar verscheidene illustraties op een pagina staan of onder

hetzelfde nummer vallen, duiden de letters hun positie aan:

van links naar rechts en vervolgens van boven naar beneden.

Mw. K. Andriesse-Wurms: 56c-d

Familie Breur: 23b

Bundesarchiv Berlin: 62, 64, 65, 66

Bundesarchiv Koblenz: 42a

Bundesministerium für Inneres, abt. IV/7- Gedenkstatte KZ-

Mauthausen: 24b

Mw. M. v.d. Burger-Steensma: 29

Familie Citroen: 25

Dhr. R.D. Flemming: 1

Foto-archief Het Parool: 11a

Mw. J. Geldorf-Bal: 18

Mw. A. Hagenaar - van den Bosch: 54b

Dhr. Van Heel: 7a, 49a

Dhr. D. Herberts: 34a-b

Mw. M. Huffener: pag. 10-d, pag. 73

Mw. Ch. Huffener-Veffer: 56b

Imperial War Museum: pag. 10-b, 53

Dhr. H. Janssen: pag. 75

Joods Historisch Museum: 56d

Dhr. M. Koker: lOa-b

Familie De Kom: 35

Collectie Kroon: 16

Fotoboek 50 jaar Lunetten, 2001: pag. 10-c

marcelwoutersontwerpers: kaart kampen Europa, pag.23, kaart

kampen Nederland, pag. 82

Dhr. S. Minco: 24a

Dhr. Th. Mol: 30

Dhr. L. Munnik: pag. 83

Collectie Nationaal Monument Kamp Vught: 1, 4a-b, 6, 7a-b, 9b,

9c, 12, 15a, 15b, 15c, 16, 18, 19, 23a, 26c, 29, 31, 32a-g, 36a,

36c, 40a, 42b, 49a, 50a, 52a, 54a, 55a-b, 57a-d-e, 60, 61, 63a

Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie: foto omslag,

foto titelpagina, pag. 10-a, 2, 9a, 11b, 13, 14, 26a, 26b, 26d,

46, 47a-b, 51, 52b, 55c, 56a, 63b, 67a-b-c, 68

NFA: 3

Philips Company Archives: pag. 8-b

Dhr. H. Polak: 50b

SAAD/GAV: 5, 11b, pag. 77

Gerard Scharff: plattegrond kamp Vught

Mw. A. Schreurs: 4a-b

Mw. Somsen-Curre: 37a-d

Collectie Otto Spronk: 39b, 40b, 44

Staatsarchiv Würzburg: 45

Staatsmuseum Auschwitz-Birkenau: 49b

Mw. A. van Staveren-Doctors: 48a-b,

Dhr. Th. Stouten: 17

Mw. D. van Suchtelen - van Hall: 20

Topografische dienst Emmen: pag. 8-a

Ullstein Bilderdienst: 57b

United States Holocaust Memorial Museum: 43, 57c, 59

Ton van der Vorst: 9b, 23a, 26c, 29, 31, 32b, 32d, 36c, 42b,

54a, 58

Dhr. W. Vlijm: 21b

Vughts Historisch Museum: 21a, 22, 28a-b, 36b, pag. 72

Familie Westerweel: 33a-b

Wiener Library: 39a

Er is getracht de rechthebbenden van alle afbeeldingen te

achterhalen. Wie in dit verband niet is benaderd, wordt

verzocht zich in verbinding te stellen met het Nationaal

Monument Kamp Vught.

De citaten zijn enigszins bewerkt ten behoeve van de leesbaar­

heid.

UoncentraTieKartip