UNIVERZITET U NOVOM SADU POLJOPRIVREDNI FAKULTET

EKONOMIJA II

Uvod u makroekonomiju

Msc Danica Glavaš – Trbić

Novi Sad, 2021

I DEO: EKONOMSKI RAZVOJ DRUŠTVA

OSNOVNA EKONOMSKA PITANJA I RAZLIČITI EKONOMSKI SISTEMI

“Posao ekonomista je da pomognu

društvu da sazna šta radi,

da shvati moguće opcije,

koristi i rizike s kojima se suočava”.

Džems Tobin

Ograničeni resursi prouzrokuju retke finalne proizvode i usluge, što primorava ljude na izbor.

Šta proizvoditi? Odgovor zavisi od nivoa

potreba u društvu, kao i od reakcije društva na različite potrebe. U razvijenim tržišnim zemljama, odgovor pruža tržišni mehanizam.

Kako proizvoditi? Dobra i usluge mogu da se proizvode sa mnogo različitih kombinacija dobara. Odgovor zavisi od relativne raspoloživosti ili relativne retkosti različitih proizvodnih resursa u svakoj zemlji.

Za koga proizvoditi? Pitanje raspodele dohotka rešava se na različite načine u različitim društvima.

Alternativni ekonomski sistemi Ekonomski sistem- se sastoji od određenog skupa pravila, ciljeva i podsticaja, koji upravljaju

ekonomskim odnosima između ljudi u društvu, praveći okvir za davanje odgovora na temeljna ekonomska pitanja.

Običajna privreda- uglavnom je bila zastupljena u prošlosti, iako se mogu i danas naći u

nekim primitivnim civilizacijama. Rešenje problema šta, kako i za koga proizvoditi tradicionalno se prenosilo od starijih na mlađe.

U komandnim privredama- resursi su uobičajeno državno vlasništvo, kao na primer na Kubi ili u Kini.

Problemi šta, kako i za koga proizvoditi rešavaju se donošenjem planova. Za komandno društvo karakteristična je dominacija države.

Tržišna privreda- Ex-post se rešavaju problemi šta, kako i za koga proizvoditi.

Posredovanjem ponude i tražnje i na toj osnovi formiranjem cena, primoravaju se proizvođači da proizvode ono što je društveno potrebno.

Većina savremenih privreda pripada mešovitim privredama, koja odgovore na temeljna ekonomska pitanja daju delom kroz tržište, delom državnim regulisanjem.

Različiti oblici privređivanja

Naturalna privreda- je oblik proizvodnje u kojoj proizvodi rada ne dolaze do

potrošača putem razmene i tržišta, već ih direktno prisvaja i troši sam proizvođač ili drugi članovi zajednice kojoj pripada. Neposredna svrha je u zadovoljenju određenih individualnih i kolektivnih potreba.

Azijski način proizvodnje- je naturalni naziv za način proizvodnje prastarih

orijentalnih despotija, koji se temelji na opštinskom vlasništvu zemljišta, koje se zajednički koristilo ili davalo u posed pojedinim porodicama, na osnovu podele materijalnog i duhovnog rada i na državnoj organizaciji koja je vodila javne radove oko regulisanja vodenih tokova i navodnjavanja.

Robna privreda ili tržišna privreda je oblik društvene proizvodnje u kojoj proizvodi

rada ne ulaze neposredno u potrošnju, već pristižu do potrošača preko tržišta, na osnovu razmene jednog proizvoda za drugi ili kupoprodaje proizvoda pomoću novca.

u kapitalizmu robna privreda postaje dominantan oblik privređivanja.

Robna proizvodnja je prošla i prolazi kroz tri osnovne faze:

1. Prosta ili sitna robna proizvodnja

2. Kapitalistička robna proizvodnja

3. Socijalistička robna proizvodnja

Ekonomski ciljevi savremenog društva

Mikroekonomski ciljevi: Ekonomska efikasnost Pravedna raspodela Ekonomska sloboda

Makroekonomski ciljevi: Privredni rast Puna zaposlenost Stabilnost cena

Ekonomska efikasnost proizvoditi dobra i usluge što je moguće jeftinije, imajući

na umu oportunitetni trošak, a s druge strane izbor najpoželjnije kombinacije outputa.

Ekonomska efikasnost se izražava kao proizvodna efikasnost i alokativna efikasnost.

Proizvodna efikasnost uključuje odgovor na pitanje kako proizvoditi uspešno, tj.

proizvoditi dati iznos dobara i usluga pri najnižem mogućem oportunitetnom trošku, što znači uz najmanje rasipanje resursa.

Alokativna efikasnost znači takvo alociranje resursa između svih mogućih

kombinacija dobara i usluga kako bi potrošači dobili proizvode koje najviše žele, što znači maksimizirati zadovoljstvo potrošača.

Pravedna raspodela

Pravednost u ekonomiji zavisi od onoga ko je posmatra. Za mnoge je pravednost jednaka raspodeli dohotka i bogatstva.

Nema ekonomski pravedne raspodele. O pravednoj raspodeli može se govoriti samo ako se omogući svim ljudima podmirivanje osnovnih potreba.

Ekonomska sloboda

Ona označava pravo na vlastite proizvodne resurse i njihovu upotrebu shodno reakcijama na ekonomske podsticaje, kao i vlastitim sklonostima i preferencijama.

Bez ekonomske slobode ne može se zadovoljiti interes pojedinaca.

U tržišnoj privredi ekonomska sloboda znači da pojedinci slobodno kupuju, prodaju, organizuju, proizvode i troše uz relativno malo uplitanja pojedinca ili države.

Privredni rast

Cilj privrednog rasta je podići životni standard, meren dohotkom ili outputom po stanovniku.

U suštini postoje tri načina postizanja privrednog rasta:

1. proširenje prirodnih resursa, 2. razvoj tehnologije koja omogućuje veću

produktivnost resursa, 3. povećanje kapitalnih resursa većom

proizvodnjom kapitalnih dobara.

Puna zaposlenost

Nezaposlenost znači da neki od retkih resursa nisu u potpunosti upotrebljeni.

Kao rezultat pojavljuje se zauvek izgubljeni output koji smanjuje bogatstvo društva.

Stoga nezaposlenost, osim problema koji stvara pojedincu i domaćinstvu, takođe prouzrokuje društvene gubitke.

Stabilnost cena

je od posebne važnosti jer su cenovni signali glavni mehanizam za organizovanje proizvodnje i razmene u tržišnim privredama.

Nestabilnost cena stvara zbrku među podsticajima, odnosno signalima i čini loš privredni ambijent za dobre poslovne odluke.

Ekonomski ciljevi se mogu predstaviti i na

sledeći način: Mikroekonomski ciljevi: Ekonomska efikasnost: Proizvodnja maksimalnog

outputa zadatim retkim resurima (proizvodna efikasnost) i proizvodnja seta dobara koji potrošači žele (alokativna efikasnost);

Pravedna raspodela: Dostizanje pravedne raspodele dohotka i outputa između domaćinstava;

Ekonomska sloboda: Biti u mogućnosti proizvoditi i trošiti u skladu sa vlastitim preferencijama.

Makroekonomski ciljevi: Ekonomski rast: Pomeranje krive PPF (proizvodne

funkcije) prema spolja (van); Puna zaposlenost: Postizanje zaposlenosti svih

raspoloživih resursa za proizvodnju; Stabilnost cena: Održavanje prosečnog nivoa cena, bez

rasta ili pada.

Istorijski razvoj ekonomskih sistema

Prvobitna zajednica

Robovlasništvo

Feudalizam

Kapitalizam i socijalizam

Prvobitna zajednica

je naziv za prve ljudske zajednice, koje su omogućavale preživljavanje sakupljanjem gotovih prirodnih plodova i lovljenjem divljih životinja.

Bila je to sakupljačka privreda.

Karakterisalo je siromaštvo, nerazvijenost proizvodnih snaga, zavisnost čoveka od prirode.

Zasnivala se na kolektivnom vlasništvu, prirodnoj podeli rada i podjednakoj raspodeli proizvoda.

Robovlasništvo

je oblik organizacije društva zasnovan na privatnom vlasništvu, prisilnom radu robova, društvenoj podeli rada i državnom uređenju društva.

Društvo se sastojalo od dve osnovne klase: (a) robovlasnika, koji su posedovali ogromna

poljoprivredna imanja, zapošljavali na njima robove i prisvajali proizvode njihovog rada;

(b) robova, koji su silom zakona i običaja bili vezani za jednog određenog robovlasnika, koji ih je mogao bezobzirno eksploatisati, drugima prodati, proterati, čak i ubiti.

Privreda robovlasničkog društva uglavnom je bila naturalnog tipa, a zemljoradnja glavna privredna delatnost.

Feudalizam

je društveno-ekonomsko uređenje koje se temelji na privatnom zemljišnom vlasništvu i eksploataciji kmetova od strane feudalaca.

Osnovno sredstvo za proizvodnju je zemlja.

Crkva i njena organizacija bili su jedan od najvećih feudalnih zemljoposednika srednjeg veka.

Na velikim feudima bila je zaposlena masa seljaka kmetova koji su se nalazili u ličnoj zavisnosti feudalaca. Feudalci su davali kmetovima na korišćenje svoje zemljište, a za uzvrat kmet je bio dužan da isporuči feudalnu rentu (radnu, naturalnu ili novčanu).

Kapitalizam

je društveno-ekonomski sistem koji se temelji na privatnoj svojini sredstava za proizvodnju i eksploataciji prirodnih i ljudskih resursa od strane kapitala. Prvobitna akumulacija kapitala stvorila je temelje kapitalističkog društva (kraj XV i početak XVI veka).

Kapitalistička proizvodnja je izrazito robna, tržišna. Ona povezuje delatnost hiljade proizvođača, razbila je uske patrijarhalne i lokalne okvire proizvodnje i potrošnje i ostvarila proizvodnju ogromnih razmera.

Odnos između rada i kapitala, između radnika i kapitalista, osnovni je odnos proizvodnje kapitalističkog društva.

Osnovne cilj ekonomske aktivnosti kapitaliste je profit, tj. njegova maksimizacija.

Profit je višak, rezidualna veličina koja se dobije kada se

od ukupnog prihoda preduzeća odbiju troškovi svih inputa ili proizvodnih faktora nekog dobra ili usluge.

Pri tom je profitna stopa odnos između čistog godišnjeg

profita preduzeća i angažovanog kapitala. Suština zakona prosečnog profita je u tome da kapitali

srazmerno svojoj veličini pretenduju na srazmerno jednak udeo u celokupnoj masi viška vrednosti.

Pored prosečnog (normalnog) profita kapitali mogu ostvariti i ekstra profit. To je profit iznad prosečnog profita, koji se može ostvariti ili podizanjem cena iznad nivoa cene proizvodnje, po osnovi monopolskog položaja, ili smanjivanjem cene koštanja (usled povoljnijih uslova proizvodnje).

Nastankom i razvojem kapitalizma otpočeo je proces kapitalističkog preobražaja poljoprivrede, odnosno transformacija tradicionalne u modernu poljoprivredu.

Kapitalizam u svom razvoju prolazi kroz više faza, od kojih su najznačajnije tri razvojne faze:

manufakturni, liberalni i državni kapitalizam.

U manufakturnom periodu (od sredine XVI do poslednje trećine XVIII veka) kapitalistička proizvodnja se odvija u manufakturnim radionicama, a glavni napredak je kooperacija većeg broja proizvođača, ostvarena u obliku podele rada.

Liberalni kapitalizam (traje do kraja XIX veka) je obeležen ne mešanjem države u privredni život i slobodnom konkurencijom u sferi proizvodnje i sferi prometa.

Monopolistički kapitalizam je faza dominacije monopola i svemoći finansijskog kapitala i finansijske oligarhije. Karakteriše ga imperijalizam i kolonijalizam.

Od 1825. godine kapitalističke zemlje potresaju sve oštrije i dugotrajnije ekonomske krize hiperprodukcije. Njihova opšta karakteristika je drastična nesrazmera između odnosa proizvedenih dobara i mogućnosti njihove realizacije.

Kapitalizam je u dosadašnjem razvoju

odigrao ogromnu ulogu u razvoju ljudskog društva ali je ostavio i niz ekonomskih problema, kao što su: siromaštvo, ogromna nerazvijenost velikog broja zemalja u svetu, neproporcionalan razvitak svetske privrede, agrarna prenaseljenost, surova eksploatacija prirodnih i radnih resursa, porast kriminala, ekološka kriza, otuđenost čoveka, itd.

Socijalizam

(franc. socialisme, prema lat. socialis-društven)

je termin koji se pojavio gotovo istovremeno u engleskoj i francuskoj literaturi početkom 40-ih godina 20. veka.

Ideja se u početku koristila kao obeležje onog

političkog pokreta i onih socijalnih doktrina kojima je cilj ukidanje privatnog vlasništva nad sredstvima za proizvodnju i eksploatacija čoveka nad čovekom. Kasnije se taj termin sve više odnosi na novo društveno uređenje, koje se formiralo kroz tzv. socijalističke revolucije.

Teorijski pravci socijalizma su:

1. Utopijski socijalizam,

2. Reakcionarni socijalizam,

3. Naučni socijalizam.

Pored navedenih teorijskih pravaca socijalizam se u praksi razvijao u tri smera:

1. realni socijalizam,

2. socijalističko samoupravljanje (samoupravni socijalizam) i

3. kineski socijalizam.

Vitalnost kapitalizma i krah real-socijalizma

Austrijski ekonomista Fridrih fon Hajek istakao je da se socijalizam zasnivao na pogrešnim predpostavkama. Hajek je smatrao da su socijalisti precenili, tačnije pogrešno razumeli sam razum i da nisu uvideli ključni značaj privatne svojine i trgovine za nastanak i razvoj civilizacije.

Iako je socijalizam bio sposoban da dostigne određeni nivo tradicionalne proizvodnje, krah ovog ekonomskog sistema prouzrokovala je njegova nesposobnost da na adekvatan način modernizuje proizvodnju.

U pogledu prilagođavanja novim uslovima privređivanja nastalim na osnovu tehnoloških promena u drugoj polovini XX veka, kapitalizam se dokazao kao mnogo fleksibilniji od socijalizma. Kao ekonomski sistem, socijalizam je savršeno odgovarao prelasku iz poljoprivrednog u urbano industrijsko društvo, ali se ispostavilo da je nesposoban da odgovori zahtevima savremenog postindustrijskog sveta.

Slom realsocijalizma ne znači i slom socijalizma uopšte. Prema Miltonu Fridmanu, “svaka zemlja u Evropi je najmanje upola socijalistička”.

Agrarno, industrijsko i postindustrijsko društvo

Agrarno društvo označava, najčešće, državu i privredu u kojoj je

poljoprivreda dominantna delatnost, a pretižni deo stanovništva zaposlen u poljoprivredi. Veći deo izvoznih prihoda daju primarne delatnosti.

Angus Maddison, vodeći ekonomski istoričar i teoretičar ekonomskog rasta, podelio je period od V do XX veka u četiri epohe:

1. agrarni period (500-1500. godina), 2. napredni agrarni period (1500-1700), 3. trgovinski kapitalizam (1700-1820), 4. kapitalizam (1820-1980).

Industrijsko društvo je društvo u kome preovladava nepoljoprivredno

stanovništvo, a pretežan deo njenog društvenog proizvoda i nacionalnog dohotka potiče od industrijske delatnosti

Postindustrijsko društvo je ekonomski razvijeno društvo u kome pod

uticajem naučno-tehničke revolucije dolazi do takvih promena u radu i životu ljudske zajednice, koje oslobađaju čoveka od fizičkog rada i svakog drugog prevelikog bavljenja poslovima u neposrednoj materijalnoj proizvodnji. Širi se uslužni sektor, smanjuje se broj radnika, raste obrazovanje i uloga stručnjaka. Razvijaju se nove industrije korišćenjem i permanentnim revolucionisanjem visoke informatičke tehnologije.

Prelaz u postindustrijsko društvo ubrzava se pronalaskom i sve većom primenom robota i automata. Mehanički rad potiskuje i nadomešta informatička, pronalazačka i istraživačka delatnost. Postindustrijsko društvo se često naziva i informatičko društvo, koje se temelji na informatičkoj revoluciji.

Informatička ekonomija je privreda u kojoj

informacije postaju glavni resurs privređivanja i najizdašniji činilac proizvodnje dobara i usluga

U modernoj privrednoj organizaciji, utemeljenoj na mikroelektroskoj tehnologiji i prilivu informacija, znanje postaje glavni proizvodni faktor.

MSc. Danica Glavaš – Trbić

Kancelarija: Broj 26, V sprat stočarskog paviljona

E-mail: danicagt@polj.uns.ac.rs