Upload
dangdieu
View
221
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
2
Cven, yvela, uSualod Tu iribad vmonawileobT ekonomikaSi, amaze
xSirad gvesmis televizoridan Tu ufrosebis saubridan, yovel
dRiurad gviwevs iseTi amocanebis gadawyveta, rogoricaa: ra unda
viyidoT da ramdeni, sad viSovoT fuli da rogor, gadavcvaloT Tu
ara erTi valuta meoreSi, davagrovoT Tu ara fuli da Tu davagro
voT – ramdeni da sad? amrigad, ekonomika Cveni cxovrebis ganuyo
feli nawilia.
da mainc sainteresoa – ra aris ekonomika?
termini `ekonomika~ berZnuli warmoSobisaa (oikos – saxli,
meurneoba da nomos – kanoni, wesi). is saSinao meurneobis
warmoebis xelovneba, codna, wesebis krebulia.
„ekonomikis“ pirvelad gamoyeneba Zv. w. VIIIVII saukuneebis berZen
poets hesiodes miewereba. `ekonomika~ aris Sina meurneobis war
marTvis xelovneba, codna, wesebis krebuli. mecnierebaSi ki termi
ni ̀ ekonomika~ SemoiRo Zveli berZnuli istoriografiisa da filo
sofiis erTerTma TvalsaCino warmomadgenelma qsenofontma (Zv. w.
427355). es termini Sinaarsobrivad gaamdidra aristotelem (Zv. w.
384322), romelmac dawera naSromi saxelwodebiT `ekonomikosi~.
aristotelem mecniereba simdidris Sesaxeb dayo or nawilad: erTs
daarqva `ekonomia~ (sasargeblo nivTebis erToblioba), xolo meo
res ki – `qrematistika~ (fulis keTebis xelovneba).
droTa ganmavlobaSi, yvelaferTan erTad, sityvebis mniSvnelo
bac icvleba da gasakviri ar unda iyos, rom termini ̀ ekonomia~ dRes
sul sxva Sinaarsis matarebelia. kerZod,
termini `ekonomia~ niSnavs momWirneobas, xarjebis Semcirebas,
ama Tu im resursis dazogvas.
ekonomika
ra aris ekonomika
qsenofonti (Zv.w.427-355) – Zveli berZeni, aTeneli, istorikosi.
lado papava
3
adamianis arseboba dovlaTis moxmarebis gareSe warmoudgene
lia. yovelive is, rac moTxovnilebaTa dasakmayofilebladaa saWi
ro, uSualo saxiT bunebaSi iSviaTad moipoveba. swored amitom
aris aucilebeli adamianis moxmarebisaTvis saWiro produqtebis
Sesaqmnelad resursebis (romlebic, raodenobiTa da xelmisawvdo
mobiT SezRudulia) warmoebaSi gamoyeneba. Tavis mxriv ki, Tuki
resursebisa da warmoebuli produqtebis ganawileba ar moxdeba,
dovlaTis moxmareba SeuZlebeli iqneba. yovelive es sxva araferia,
Tu ara ekonomika, misi Tanamedrove gagebiT.
termini `ekonomika~ dRes ori mniSvnelobiT gamoiyeneba:
imisaTvis, rom erTmaneTisagan gamijnuliyo `ekonomika~, rogorc
qveynis meurneoba, `ekonomikisagan~, rogorc samecniero da saswav
lo disciplinisagan, cnobilma ingliselma ekonomistma alfred
marSalma Seqmna termini ̀ ekonomiksi~ (Economics), riTac XIX saukunis
bolos ekonomikuri mecnierebis safuZvlebis aRmniSvneli da sayo
velTaod gavrcelebuli termini `politikuri ekonomia~ Caanacvla.
termini ekonomiksi nelnela saqarTveloSic mkvidrdeba.
termini `ekonomiksi~ gamoiyeneba ekonomikis Semswavleli
mecnierebisa da saswavlo disciplinis aRsaniSnavad.
adamianis arsebobisa da ganviTarebisaTvis aucilebelia iseTi
dovlaTi, rogoricaa kvebis produqtebi, tansacmeli, bina (sax
li), aveji, WurWeli da sxv. adamianisaTvis aseve aucilebelia, mag
aliTad, ganaTleba da janmrTelobis dacva. am da sxva dovlaTis
Sesaqm nelad adamianma sxvadasxva saxeobis resursi unda gamoi
yenos da CarTos moxmarebisaTvis saWiro dovlaTis sawarmoeblad.
am resursebs ekonomikuri resursebi ewodeba da maT ganekuTvneba
buneb rivi, adamianiseuli da adamianis SromiT Seqmnili resursebi.
ra aris ekonomika
ekonomika aris qveynis erTiani
meurneoba, romelSic ATavs iyris
sxvadasxva dargebi (magaliTad,
mrewveloba, soflis meurneoba,
mSenebloba, transporti, ganaTleba,
jandacva da sxv.).
ekonomika aris mecniereba,
romelic swavlobs imas,
Tu rogor ikmayofileben
adamianebi mudmivad mzard
moTxovnilebebs SezRuduli
resursebis pirobebSi.
ekonomika aris rogorc samecniero, ise saswavlo disciplina
alfred marSali (1842-1924) – ingliseli ekonomisti, Tavisi drois gavleniani mecnieri, ekonomikis saxelmZRvanelos – `ekonomiksis principebis~ – Semqmneli.
aristotele (Zv.w. 384-322) – Zveli berZeni filosofosi da mecnieri.
4
ekonomikuri resursebia: bunebrivi, adamianiseuli da adamianis
SromiT Seqmnili resursebi.
bunebrivi resursebia: niadagi, wylebi, haeri, sasargeblo wiaRi
seuli, tye, cxovelebi da sxv.
adamianiseuli resursi aris mosaxleobis zrdasruli, magram
jer kidev araxandazmuli nawili, romelic dasaqmebulia an eZebs
samuSaos.
adamianis SromiT Seqmnili resursebia: manqanaiaraRebi, inst
rumentebi, teqnologiuri mowyobiloba da sxv.
adamianis mier Seqmnili resursis gansakuTrebuli nairsaxeobaa
informacia (anu cnobebi raimes Sesaxeb, misi warmodgenis formis
miuxedavad), romlis gareSec ekonomikuri procesi, rogorc aseTi,
ver warimarTeba. kerZod, adamians unda hqondes informacia imis
Sesaxeb, rogor gamoiyenos esa Tu is ekonomikuri resursi Tavisi
moxmarebisaTvis saWiro dovlaTis Sesaqmnelad. bunebrivia, rom
informacias uSualod adamiani qmnis.
informaciis mopovebis SesaZleblobebi arsebiTad gaizarda Ta
namedrove kompiuterisa da internetis gamoyenebiT, Tumca infor
macia amiT SeuzRudavi mainc ar gamxdara. jer erTi, kompiuterisa
da internetis gareSe informaciuli masivebis mopoveba SeuZle
belia, xolo kompiuterisa da internetis qona ar aris sakmarisi
ise Ti informaciis mosapoveblad, romelic fasiania, rom araferi
vTqvaT gasaidumloebul informaciaze.
yvelasaTvis kargadaa cnobili, rom bunebrivi resursebi Sez
Rudulia. magaliTad, SezRudulia sasoflosameurneo savar
gulebi an sasargeblo wiaRiseuli da sxv. SezRudulia is resursic,
romelic erTi SexedviT aseTad ar gveCveneba, magaliTad, haeri.
mTiani kurorti, sadac gansakuTrebiT gaiSviaTebuli haeria, kar
gia bronqebisa Tu filtvebis daavadebebiT dasneulebuli adami
anebis janmrTelobisaTvis, rom araferi vTqvaT bavSvebisaTvis
mis sargeblobaze. magram aSkaraa, rom aseTi kurortebi nebismieri
raodenobis damsvenebels ver daitevs da, maSasadame, gamodis, rom
haeric SezRuduli resursia.
aucileblad unda gvaxsovdes, rom SezRudulia droc. kerZod,
SezRudulia adamianis sicocxlis, weliwadis droebis, dReRamis
xangrZlivoba da a.S. amitom arcTu iSviaTad gamoiyeneba gamoTq
ma `dro fulia~. es sityvebi ekuTvnis benjamin franklins, cnobil
amerikel politikur moRvawes.
aseve SezRudulia Sromisunariani mosaxleobis raodenoba.
aqedan gamomdinare, ar unda gagvikvirdes, rom SezRudulia adami
anis SromiT Seqmnili resursebic.
ekonomika
4
5
bunebrivi resursebisa da Sromisunariani mosaxleobis
raodenobis SezRudulobis gamo SezRudulia adamianis SromiT
Seqmnili resursebic.
Sroma adamianis Segnebuli, mizanSewonili saqmianobaa, romlis
mizanicaa adamianisa Tu mTeli sazogadoebis moTxovnilebaTa da
kmayofileba.
SromiTi saqmianobis gansaxorcieleblad adamians esaWiroeba
Sromis sagnebi, anu is, razec mimarTulia adamianis Sroma, rac mo
mavali mza produqtis materialur safuZvels qmnis. Sromis saganze
zemoqmedebas adamiani Sromis saSualebebiT axorcielebs. Sromis
saSualebebia, magaliTad, manqanamowyobilobebi, meqanizmebi da
sxva. epoqebi erTmaneTisagan gansxvavdebian Sromis saSualebebis
srulyofilebiTa da ganviTarebiT.
Sromis sagnebisa da Sromis saSualebebis erToblioba ki aris
warmoebis saSualebebi.
ekonomikuri resursebis SezRuduloba winaaRmdegobaSi modis ada
mianis moTxovnilebis ganuxrel zrdasTan. adamiani yoveldRiurad
cdilobs daikmayofilos Tavisi mravalferovani moTxovnileba, ma
galiTad, Wamos esa Tu is kerZi, iyidos esa Tu is nivTi, waikiTxos esa
Tu is wigni, naxos es Tu is filmi da a.S. periodulad asarCevi nivTebis
Tu momsaxurebis areali farTovdeba axalaxali nimuSebiT, magram es
mainc ar cvlis maTi SezRudulobis problemas. magaliTad, ori aTeu
li wlis win mobiluri telefoni, rogorc aseTi, ar arsebobda, dRes ki
misi sxvadasxva modelis arCevanis Zalze farTo SesaZleblobaa Seqm
nili, Tumca es SesaZlebloba sulac ar aris SeuzRudavi.
moTxovnilebis ganuxreli zrda winaaRmdegobaSi modis
ekonomikuri resursebis SezRudulobasTan.
ra aris ekonomika
Sroma _ adamianis Segnebu
li, mizanSewonili saqmianoba,
romlis mizanicaa adamianisa
Tu mTeli sazogadoebis moT
xovnilebaTa dakmayofileba.
Sromis sagnebia is, razec
mimarTulia adamianis Sroma,
rac momavali mza produq
tis materialur safuZvels
qmnis.
adamiani Sromis saganze
zemoqmedebas Sromis
saSualebebiT axdens.
warmoebis saSuale-
bebi _ Sromis sagnebi
sa da Sromis saSuale
bebis erToblioba.
benjamin franklini (1706-1790) – cnobili politikuri moRvawe, diplomati, mecnieri, gamomgone-beli, Jurnalisti da gamomcemeli. amerikis erT-erTi `damfuZnebeli mama~. amerikis SeerTebuli Statebis damfuZneblad miiCneva, radgan xeli moawera im sam umniSvnelovanes is-toriul dokuments – aSS-is damou-kideblobis deklaracias (1776 wlis 4 ivlisi), aSS-is konstitucias (1789) da 1783 wlis versalis samSvidobo xelSekrulebas – romlebic safuZv-lad daedo aSS-is, rogorc damou-kidebeli saxelmwifos Seqmnas.
5
6
imis gaTvaliswinebiT, rom moTxovnilebis ganuxreli zrdis
pirobebSi adamianebs ufarTovdebaT arCevanis saSualeba, xolo
ekonomikuri resursebi ki SezRudulia, arCevanis gasakeTeblad
TiToeuli Cvengani xelmZRvanelobs alternatiuli RirebulebiT.
alternatiuli Rirebuleba (romelsac xandaxan alternatiul
danaxarjebs an ekonomikur Rirebulebasac uwodeben) aris arCev
anis gakeTebisas uaryofil variantebTan SedarebiT saukeTeso
Rirebuleba (anu sxvadasxva saxeobis saqonlis ekvivalenturi
gacvlis raodenobrivi safuZveli). kerZod, ama Tu im saqonlis
(dovlaTis) warmoebisas Cven SeiZleba davTvaloT, es saqoneli rom
ar gvewarmoebina, mis sanacvlod ras da ramdens vawarmoebdiT. ma
Sasadame, warmoebuli saqonlis alternatiuli Rirebuleba aris
im raodenobis is sxvadasxva saqoneli, romlis warmoebaze uari
vTqviT imis gamo, rom SezRuduli resursebi warvmarTeT romeli
Rac sxva saqonlis sawarmoeblad.
alternatiuli danaxarji SeiZleba gamoixatebodes natural
uri erTeulebiT (magaliTad, im saqonlis CamonaTvalSi, razec
uari vTqviT) an fuladi ekvivalentiT (im saqonlis fasebis jamSi,
razec uari vTqviT). alternatiuli Rirebuleba SeiZleba droiTi
erTeulebiTac gamovxatoT (is dro, romelic ̀ davkargeT~ im arCev
anis gamo, romelic gavakeTeT).
ganvixiloT pirobiTi magaliTi. davuSvaT, adamians SeuZlia iyi
dos ori sxvadasxva saqoneli А da B, Tanac mas orive erTnairad unda
rom hqondes, radganac isini erTnairad akmayofileben mis moTxov
nilebas. aseve davuSvaT, rom mas А saqonlis SesaZenad gadasaxdeli
aqvs N raodenobis fuli, xolo B saqonlis SesaZenad – M raodeno
bis fuli, Tanac N<M. aSkaraa, rom M aris А saqonlis alternati
uli Rirebuleba, xolo B saqonlis alternatiuli Rirebulebaa N. radganac А saqonlis alternatiuli Rirebuleba M metia B saqonlis
alternatiuli Rirebuleba N-ze, amitom ukeTesia adamianma air
Cios А saqoneli, winaaRmdeg SemTxvevaSi, moTxovnilebis dasakma
yofileblad mas dasWirdeba ufro meti fulis gadaxda.
alternatiuli Rirebuleba aris arCevanis gakeTebisas
uaryofil variantebTan SedarebiT saukeTeso Rirebuleba.
Rirebuleba ki aris sxvadasxva saxeobis saqonlis
ekvivalenturi gacvlis raodenobrivi safuZveli.
ekonomikuri resursebis SezRuduloba adamians ayenebs arCe
vanis problemis winaSe, anu sxvagvarad rom vTqvaT, ekonomikuri
resursebis SezRudulobis gamo TiToeuli adamiani iZulebulia
pasuxi gasces Semdeg sam kiTxvas:
ekonomika
6
7
magaliTad, mSobelma SeiZleba kiTxvaze – `ra?~, upasuxos – `fexsacmeli~, kiTxvaze –
`rogor?~ – `viyidoT~, `visTvis?~ – `SvilisTvis~.
ra vawarmooT da ra moculobiT? ra formis momsaxureba avirCioT da ra masStabis?
rogor vawarmooT esa Tu is dovlaTi an rogor movawyoT momsaxureba?
ekonomikis am sam mTavar kiTxvaze pasuxi aqvT gasacemi ara mar
to ubralo adamianebs, aramed qveynis prezidents, ministrs, par
lamentis wevrsa Tu nebismier biznesmens. amas ki xSirad Cven arc
vaqcevT yuradRebas, ise vakeTebT.
ekonomikis Seswavla SeiZleba sxvadasxva doneze moxdes. kerZod,
ganasxvaveben ekonomikis or umniSvnelovanes dones – mikroekono
mikasa da makroekonomikas.
am ori donis garda, ekonomistebi swavloben mikroekonomikisa
da makroekonomikis `SuaSi~ arsebul e.w. mezoekonomikas. misi Ses
wavlis obieqti aris ekonomikis Sua, dargobrivi, done. dargobrivi
done, Tavis mxriv, moicavs rogorc calkeul dargebs (magaliTad,
mrewveloba, soflis meurneoba, mSenebloba da sxv.), aseve msxvil
dargobriv gaerTianebebs (magaliTad, agrosamrewvelo kompleqsi,
samxedrosamrewvelo komleqsi da sxv.).
ekonomikaSi aseve gamoiyeneba megaekonomikis cnebac. es termini
aRniSnavs ekonomikuri mecnierebis im nawils, romelic swavlobs
msoflio ekonomikas, misi Semadgeneli nawilebis urTierTqmedebas.
visTvis unda vawarmooT esa Tu is dovlaTi an vis gavuwioT momsaxureba?
ekonomikis mTavari kiTxvebia: ra? rogor? visTvis?
mikroekonomika swavlobs
calkeuli ekonomikuri
subieqtebis (magaliTad,
mwarmoeblebis, firmebis,
momxmareblebis,
daqiravebuli muSebis,
Sinameurneobebis, vaWrebisa
da sxvaTa) saqmianobas.
makroekonomika swavlobs
qveynis ekonomikis, rogorc
erTi mTelis, funqcionirebas.
mezoekonomikis Seswavlis obieqti
aris dargobrivi done, romelic
calkeul dargebs da msxvil
dargobriv gaerTianebebs moicavs.
megaekonomika swavlobs
msoflio ekonomikas da
misi Semadgeneli nawilebis
urTierTqmedebas.
7
8
bavSvoba da pirveli warmatebebi
napoleon bonaparti daibada 1769 wlis 15 agvistos kun
Zul korsikaze. es kunZuli italielebs ekuTvnodaT da sa
frangeTs napoleonis dabadebamde sul ramdenime kviriT
adre gadaeca. patara bonapartis mSobliuri ena swored
italiuri iyo da mozardobaSi igi korsikis frangebisgan
gaTavisuflebazec ki ocnebobda. magram roca dro gavi
da, am romantizmma ambiciebs dauTmo gza – napoleoni male
mixvda, rom misi niWisa da gaqanebis adamianisaTvis korsi
ka metad mcire sarbieli iyo da kariera safrangeTSi unda
gaekeTebina.
napoleoni Raribi aznauris mravalSvilian ojaxSi izr
deboda. ojaxs uWirda, magram mamam moaxerxa 10 wlis napo
leoni saxelmwifo xarjze samxedro akademiaSi gaemwesebi
na. patara bonapartma ukve maSin gamoavlina Tavisi xasiaTi.
aka demiaSi Tavidan mas dascinodnen korsikuli aqcentisa da
gamoCenili adamianebi
napoleon bonaparti
Tornike SaraSeniZe
napoleoni arkoles xidTan (fragmenti), 1801,
avtori: antuan Jan gro, luvris muzeumi
9
Raribi Cacmulobis gamo, magram napoleonma
muStebis wyalobiT male aswavla yvelas Wkua
da sayo velTao pativiscemac daimsaxura. 15
wlis napoleoni parizSi gadabargda, sadac
Tavisi niWis wyalobiT safrangeTis mTavar
samxedro saswavlebelSi Cairicxa. igi kargad
swavlobda maTematikas da istorias, hqonda
fenomenaluri mexsiereba da kidev ufro metad
fenomenaluri Sromismoyvareoba. dReRameSi
mxolod 5 saaTs eZina da danarCen dros ganaT
lebasa da Sromas uTmobda. male napoleonis
mama gardaicvala da ojaxis rCena ZiriTadad
mas daawva kiserze. safrangeTis momaval im
perators xSirad SimSilic uxdeboda.
napoleonma samxedro saswavlebeli warma
tebiT daasrula, magram igi albaT saSualo
oficrad darCeboda, rom ara safrangeTis
revolucia, romelmac `Tavisuflebis, Tanas
worobisa da Zmobis~ lozungiT qveyanaSi arse
buli Zirmompali monarqia daangria da niWier
adamianebs gza gauxsna.
safrangeTis revoluciis (17891799) periodSi safrangeTi moicva radikalurma socialurma da politikurma movlenebma, romelTac didi gavlena iqonies ara mxolod safrangeTis, aramed mTeli evropis istoriaze.
napoleonis aRmasvla da dacema, 1814, avtori: iohan mixael volci, berlinis germaniis istoriis muzeumi.
10
gamoCenili adamianebi
10
11
gansakuTrebiT gaumarTlaT samxedroebs,
radgan safrangeTis revoluciam evropuli
monarqiebi daaSina da qveyana male mTel kon
tinentTan omSi aRmoCnda CaBbmuli. prusiis,
avstriisa Tu ruseTis monarqebs eSinodaT,
rom Tanasworobis ideebi safrangeTidan maT
qveynebsac gadaedeboda (da es maT reJimebsac
daamxobda), ingliss ki safrangeTis gaZlier
ebis perspeqtiva afrTxobda. magram frange
bi momxvdurebs warmatebiT igeriebdnen da
amaSi napoleonmac Seitana Tavisi wvlili.
1793 wels man saporto qalaq tulonis Stur
mi moawyo da iq gamagrebuli ingliselebi
gandevna. operacia imdenad mniSvnelovani da
warmatebuli iyo, rom 24 wlis bonapartma ge
nerloba miiRo. sul male napoleonma pariz
Si mefis xelisuflebis momxreTa ajanyeba
CaaxSo da amis wyalobiT mas ukve mTeli armia
andes. am armias italiaSi, iq gaba tonebul
avstrielTa winaaRmdeg unda eoma.
ZalauflebaSi mosvla
swored aq daiwyo napoleonis didi kari
era. 28 wlis generali cudad SeiaraRebuli,
cudad Cacmuldaxuruli da sakmaod mcire
ricxovani armiiT italiaSi SeiWra da ramde
nime TveSi daamarcxa avstrielTa gacilebiT
mravalricxovani da ukeT SeiaraRebuli jar
ebi. safrangeTis mTavroba gaognebuli iyo,
radgan bonapartis armias ZiriTadad mowi
naaRmdegeTa yuradRebis gafantva evale
boda da masze did imedebs aravin amyarebda.
avstrieli generlebi ki gaocebuli iyvnen,
radgan maT ver warmoedginaT, rom vinmes
SeeZlo ase eoma. napoleonis meTaurobiT
frangebis armia saocari siswrafiT moZraob
da, mters Suaze wyvetda da sust adgilebSi
momakvdinebel dartymas ayenebda. italiis
damorCilebis Semdeg bonaparti pirdapir
venisken gaemarTa. SeSinebul avstrielebs
isRa darCenodaT masTan zavi gaeformebinaT
da praqtikulad mTeli italia daeTmoT.
italiuri kampaniis Semdeg napoleonis po
pularoba da Zliereba imdenad didi iyo, rom
safrangeTis mTavroba SiSis kankaliT eloda
parizSi mis dabrunebas. warmatebul gene
rals SeeZlo Zalaufleba iolad aeRo xelSi,
radgan mas armia uWerda mxars, korumpirebu
li mTavroba ki mosaxleobas sZulda. magram
napoleonma gadawyvita axali warmatebuli
kampania wamoewyo, amjerad ukve inglisis
winaaRmdeg. es ukanaskneli Tavisi flotis
wyalobiT saimedod iyo daculi da amitom
napoleonma gadawyvita daertya inglisis
umdidresi koloniisaTvis – indoeTisaTvis.
saamisod man floti aRWurva da Tavis rCeul
armiasTan erTad egviptisaken daiZra. iqidan
napoleoni – italiis mefe, 1805, avtori: andrea apiani, venis
xelovnebis istoriis muzeumi.
napoleoni Tavis kabinetSi, 1812, avtori: Jak lui davidi, vaSingtonis
xelovnebis erovnuli galerea.
Jak lui davidi (frangi mxatvari, 1748-1825, franguli neoklasi-
cizmis damaarsebeli) aRfrTovanebiT Sexvda safrangeTis revolu-
cias da misi Semoqmedebis didi nawili swored am movleniT iyo
STagonebuli. mas Semdeg, rac napoleoni xelisuflebaSi modis,
davidi misi daaxloebuli piri da privilegirebuli mxatvari xde-
ba. igi iziarebda ganmanaTleblobis Sexedulebebs, rom xelovneba
adamianSi maRal moqalaqeobriv grZnobebs unda ayalibebdes. misi
Semoqmedebac amiTia gaJRenTili, asaxavs ra safrangeTis istoriis
umniSvnelovanes etaps.
12
napoleoni xmeleTis gavliT indoeTSi unda
SeWriliyo. jariskacebis garda napoleonma
Tan waiyvana araerTi frangi mecnieri, ro
melTac egvipte unda gamoekvliaT. saintere
soa, rom napoleonma egvipteSi laSqrobis
win Tavad gamoigona da jarisaTvis daamza
debina mzis saTvaleebi (romlebic iqamde ar
arsebobda). ukve mTeli evropa da msoflio
xedavda, rom bonapartis saxiT saqme hqon
daT ara mxolod samxedro geniasTan, aramed,
aseve, udides organizatorsa da moazrovnes
Tan, romelic mfarvelobda mecnierebasa da
xelovnebas da romelic Tavis garSemo ikreb
da uniWieres adamianebsa da profesionalebs.
swored amis wyalobiT unda Seeqmna napo
leons axlo momavalSi ara mxolod uZleveli
armia, aramed udidesi imperiac. revoluciis
wyalobiT aRzevebuli generali araerTi xe
lovanisa da inteleqtualis muzad iqca. maga
liTad, udidesma germanelma kompozitorma,
ludvig van beThovenma mas heroikuli simfo
niac ki miuZRvna.
egvipteSi laSqroba Tavidan warmatebiT
daiwyo. napoleonma mamluqTa uZleveli
jari daamarcxa, egvipte daimorCila da in
doeTiskenac daiZra. magram misi armia Zalian
daasusta autanelma sicxem da Savma Wirma da
male ukan dabruneba mouxda. amasobaSi napo
leonis aryofniT avstrielebma da rusebma
isargebles, maT evropaSi frangebs sZlies,
italia waarTves da uSualod safrangeTs
daemuqrnen. rogorc ki es Seityo napoleonma,
egvipte miatova, mcire amalis TanxlebiT ing
liselTa flots saswaulebrivad dausxlta
xelidan da safrangeTSi Cavida. iq gaakeTa is,
rasac misgan elodnen – moaxdina saxelmwifo
gadatrialeba da Zalaufleba xelSi aiRo,
rogorc safrangeTis pirvelma konsulma.
napoleonis omebi
1799 wels napaleoni, sakmaod ubralo da
Raribi warmoSobis, Soreuli provinciidan
Camosuli 30 wlis generali, evropisa da
msoflios uZlieresi saxelmwifos mmarT
velad iqca. aseTi ram istorias ar axsovda.
gamoCenili adamianebi
ludvig van beThoveni, 1820,
mxatvari: ioseb karl Stileri,
beThovenis saxl-muzeumi, boni.
heroikuli, anu gmiruli, me3 simfonia beThovenma Tavdapirvelad miuZRvna napoleons, radganac moxibluli iyo safrangeTis revoluciis ideebiT da miiCnevda, rom napoleoni swored am ideebis gamtarebeli iyo. mogvianebiT, rodesac napoleonma Tavi safrangeTis imperatorad gamoacxada (1804), ganrisxebulma (Tu imedgacruebulma) beThovenma wamoiZaxa: `igi iseTive mokvdavi yofila, rogorc yvela sxva!~ da warwera `eZRvneba bonaparts~ moaxia nawarmoebis Tavfurcels.
13
napoleonma male daamyara qveyanaSi wesrigi,
Semdeg ki isev italiaSi ilaSqra da iqidan
avstrielebi kidev erTxel gandevna.
ingliselebi xedavdnen ra napoleonSi
erTob saSiS metoqes, mis moSorebas cdi
lobdnen xan teraqtebis, xanac SeTqmule
bebis saxiT, magram araferi gamosdiodaT.
napoleonma male brwyinvale diplomatiu
ri niWic gamoavlina da ruseTi daimegobra,
mag ram aq ingliselebma imarjves da ruseTis
imperatori moakvlevines, ramac frangebisa
napoleon bonaparti
13
napoleoni sen-bernaris uReltexilze, 1800, avtori: Jak lui davidi, arsebobs am naxatis
5 versia, romlebic daculia parizSi, berlinSi, versalSi, riuei-malmezonsa da venaSi.
14
da rusebis daaxloebas bolo mouRo. napo
leonma gadawyvita, mTeli Zalebi inglisis
damorCilebisaken miemarTa da axali didi
flotis mSenebloba wamoiwyo. ingliseleb
ma ver moaxerxes ra napoleonis likvidacia,
kontinentis saxelmwifoebTan molaparakebe
bi wamoiwyes da isini safrangeTis winaaRmdeg
omSi Cabmaze daiyolies. rusebi da avstri
elebi iolad daTanxmdnen, radgan safran
geTi metismetad Zlieri iyo, napoleoni ki
evropel monarqebs ukanonod miaCndaT – miT
umetes, rom man Tavi safrangeTis imperato
radac gamoacxada. garda amisa, safrangeTis
winaaRmdeg samxedro kampanias inglisi afi
nansebda.
1805 wlis zafxulSi, roca napoleoni ing
lisze laSqrobisaTvis emzadeboda, safran
geTis winaaRmdeg axali samxedro koalicia
amoqmedda. safrangeTisaTvis unda daertya
ara mxolod ruseTsa da avstrias, aramed ig
egmeboda omSi SvedeTis Cabma da Tavad ing
liselTa jaris gadasmac kontinentze. aseve
dRedReze iyo mosalodneli omSi prusiis
Cabmac. napoleons ara mxolod inglisis dapy
robis gegma CaefuSa, aramed Tavad aRmoCnda
katastrofis winaSe. magram man swrafad Sead
gina axali gegma, inglisze laSqrobisaTvis
Sekrebili armia ayara da avstrielebisken
daZra. isini manamde gaanadgura, sanam saSve
lad rusebi movidodnen, Semdeg ki rusebisken
gaemarTa. miuxedavad imisa, rom dro rusebi
gamoCenili adamianebi
napoleonis imperatorad kurTxeva (1807), avtori:
Jak lui davidi. luvris muzeumi.
15
saTvis muSaobda (maT damxmare Zalebi mosdi
odaT da prusiac male unda Cabmuliyo omSi),
napoleonma maTi provocireba moaxdina,
brZola moaxvia Tavs da isinic sastikad daa
marcxa. prusiam omSi Cabma verc moaswro. omi
amiT dasrulda, inglisi ki gadarCa, radgan
amasobaSi misma flotma legendaruli admi
ral nelsonis meTaurobiT frangebis floti
daamarcxa da napoleoni inglisze laSqrobis
ocnebebs kidev didi xniT daemSvidoba.
1806 wels prusiis jeri dadga. am qveyanam
Tavad gamoucxada omi safrangeTs. napoleoni
amas momzadebuli daxvda, prusiis teritori
aze SeiWra da daaxloebiT or kviraSi mTeli
qveyana daipyro. prusiis damarcxebis Semdeg
napoleonma ingliss kontinenturi bloka
da gamoucxada – mis mier damorCilebul ev
ropas inglisTan vaWroba aukrZala. radgan
inglisis samxedro ZaliT damorCilebas ver
axerxebda, napoleons surda es qveyana ekono
mikurad mainc daesustebina. magram inglisi
ar nebdeboda. aseve agrZelebda ingliselebis
fuliT frangebis winaaRmdeg oms ruseTi.
1807 wels napoleonma sabolood rusebis wi
naaRmdegobac gatexa da maTTan SeTanxmebac
gaaforma. ruseTi safrangeTis mokavSired
iqca da kontinentur blokadasac SeuerTda.
napoleonma Tavisi Zveli Canafiqri aisrula.
aqedan moyolebuli napoleoni Secdomas
Secdomaze uSvebda. imisaTvis, rom kontinen
tur blokadas efeqturad emuSava, man jer
inglisis mokavSire portugaliaSi Seiyvana
jarebi, Semdeg espaneTis taxtze Tavisi Zma
dasva. misda moulodnelad amas espaneTSi
frangebis winaaRmdeg saxalxo omis dawyeba
mohyva, romelsac bolo ar uCanda da napo
leoni iZulebuli gaxda am qveyanaSi didZa
li jari Caeyenebina. espaneTis movlenebma
avstrielebi Seaguliana, romlebic ver eg
uebodnen didZali teritoriebis dakargvas
da gadawyvites, rom xelsayreli dro dadga,
rom napoleonze Suri eZiaT. 1809 wels daiwyo
axali omi, romelic sabolood isev avstriis
damarcxebiT dasrulda, Tumca napoleons
amjerad warmatebis miRweva sakmaod gauWir
da. omis damTavrebidan male igi avstriasac
daumegobrda – Tavis pirvel meuRles gaSor
da da avstriis princesaze iqorwina. es ukve
imas niSnavda, rom napoleoni legitimur im
peratorad aRiares – misi Svili, patara na
poleoni, romelic 1811 wels daibada, ara
mxolod bonapartebis, aramed avstriis im
peratorTa dinastiis Camomavali iyo da mis
warmoSobas eWvis qveS veravin daayenebda.
napoleonma Zlierebis zenits miaRwia. saf
rangeTi praqtikulad mTel kontinentze iyo
gabatonebuli da mis satelit qveynebs bona
partTa ojaxis wevrebi marTavdnen. inglisi
marto iyo da mxolod Zlieri flotis wyalo
biT idga fexze. magram amave dros frangebis
mier dapyrobil evropaSi sul ufro da ufro
izrdeboda ukmayofileba. napoleoni ukve
didi xania gmirad ki ara, tiranad aRiqmebo
da. aSkara iyo, rom erTi kacis mier Seqmnili
uzarmazari imperia did xans ver gastanda.
prusiaSi okupantebis gandevnaze xmamaRla
saubrobdnen, kvlavac grZeldeboda gaaf
Trebuli winaaRmdegoba espanelTa mxridan.
ruseTi ki kontinenturi blokadiT zaral
deboda da safrangeTis umcros partniorad
yofnas ver egueboda.
napoleonis dacema
safrangeTsa da ruseTs Soris ufro da
ufro izrdeboda daZabuloba da napoleon
ma gadawyvita am qveyanasTanac sabolood
gaerkvia urTierTobebi. man naxevarmili
oniani armia Sekriba da ruseTisaken daiZra.
armiaSi man jariskacebi praqtikulad mTeli
evropidan waiyvana da 1812 wlis zafxulSi
Setevaze gadavida. ruseTi, erTi SexedviT,
napoleon bonaparti
16
ganwiruli Canda. magram sinamdvileSi gan
wiruli napoleoni iyo. marTalia, rusebi mas
ukve orjer hyavda damarcxebuli, magram Ta
vad ruseTis teritoriaze omisaTvis igi mzad
ar aRmoCnda. gansxvavebiT italiis, avstrii
sa Tu prusiisagan, ruseTi Raribi da ganuvi
Tarebeli iyo. ugzoobisa da ukacrielobis
pirobebSi frangebis jars Tavis gamokveba da
gadaadgileba gauWirda. garda amisa, ruse
Tis armia brZolas gaurboda da mters ukide
gano qveynis siRrmeSi ityuebda, gzad ki yve
lafers anadgurebda. frangebis uzarmazari
armia gzad nelnela mcirdeboda. rusebi
mxolod moskovTan SeCerdnen da iq mters
sastiki brZola gaumarTes, Semdeg isev ukan
daixies da moskovic cecxls misces. napo
leonis armiam didi zarali naxa da, rac mTa
varia, moskovTan brZolam omi ver daasrula
– rusebi samSvidobo molaparakebaze uars am
bobdnen. bolos da bolos napoleoni mixvda,
rom ruseTSi gaCerebas azri aRar hqonda da
ukan daxeva brZana. magram es arc ise ioli aR
moCnda, radgan male Zalian acivda. ugzooba
sa da sakvebis naklebobas ukve rusuli yinvac
daemata, risTvisac franguli armia sruliad
moumzadebeli aRmoCnda. sicive da SimSili
jariskacebs bolos uRebda da rusebic maT
sul ufro da ufro Tamamad esxmodnen Tavs.
roca ruseTidan gaaRwies, frangebis naxevar
milioniani jaridan 30 aTasamdeRa iyo coc
xali. imperatorma armiis narCenebi miatova
da saswrafod parizisaken gaeSura, raTa ax
gamoCenili adamianebi
16
napoleonis moskovidan ukandaxeva, adolf norTerni
(1828-1876), kerZo koleqciidan.
17
ali armia Seekriba. igi kargad xvdeboda, rom
male mas mTeli evropa aujanydeboda.
napoleons kidev hqonda Sansi evropasTan
omi Tavidan aecilebina. avstrielebs ar
surdaT safrangeTis imperiis zedmetad da
susteba, radgan ruseTis gaZlierebis eSi
nodaT da neitralitets inarCunebdnen. na
poleonsac Tavidan ruseTsa da prusiasTan
uwevda brZola da maT sakmaod iolad um k
lavdeboda. avstrielebma mowinaaRmdege mxa
reebi dazavebaze daiyolies da samSvidobo
molaparakebebi gaaCaRes. isini napoleons
sTxovdnen dapyrobili miwebis garkveuli
nawili daeTmo da sanacvlod mTeli danarCe
ni imperia SeenarCunebina. moulodnelad na
poleonma am SemoTavazebaze uari Tqva. imper
ators kvlavac sjeroda Tavisi uZlevelobis,
mas miaCnda, rom ruseTSi omi SemTxveviT waago
da rom evropaSi ar arsebobda Zala, romelic
mas brZolis velze daamarcxebda. 10 wliT
adre napoleoni albaT ar dauSvebda msgavs
Secdomas – igi adre yovelTvis xvdeboda,
rom misi samxedro geniac ki ar iyo sakmarisi
yvela mterTan erTdroulad gasamklaveblad
da saWiro iyo maTi daqsaqsva. avstrielebi
saTvis uaris TqmiT man mtrebis danawevrebis
Sansi xelidan gauSva. avstria male ruseTsa
da prusias miemxro, romelTa ukan inglisic
idga. napoleoni TiTqosda warmatebiT umk
lavdeboda axal, uzarmazar koalicias da
ramdenime brwyinvale gamarjvebac moipova,
magram sabolood mtris simravlem Tavisi
gaitana. koaliciis jarebi parizSi Sevidnen
da napoleoni iZulebuli gaxda gadamdgariyo
rogorc Tavisi, aseve Tavisi Svilis saxeliT.
napoleoni kunZul elbaze gadaasaxles,
imperatoris tituli SeunarCunes da kunZu
lic Caabares. safrangeTSi revoluciis Se
degad gandevnili samefo dinastia dabrunda.
magram es dinastia sruliad iyo mowyvetili
realobas da frangebs male xelaxla Seaziz
Ra Tavi. am ambebiT Segulianebuli napoleoni
elbidan gaiqca da safrangeTSi gadavida.
mosaxleoba mas taSiT xvdeboda, mis Sesapy
robad gagzavnili jarebi mis mxareze gada
vidnen. SeSinebuli mefe parizidan gaiqca,
napoleoni isev safrangeTis gamgeblad iqca.
magram am yvelaferma cota xans gastana. ev
ropa isev fexze dadga, rom mousvenari impe
ra tori sabolood moeSorebina Tavidan. 1815
wlis 18 ivniss vaterloosTan (belgia) napo
leoni inglisisa da prusiis jarebTan brZo
laSi damarcxda da male igi isev gaasaxles,
amjerad – kunZul elenaze, gacilebiT ufro
uaresi pirobebiT. napoleoni iq gardaicvala
kidec 1821 wlis 5 maiss. oficialurad gar
dacvalebis mizezad kuWis kibo iqca. arse
bobs aseve jer daudasturebeli versia, rom
igi mowamles.
boroti Tu keTili genia
da mainc, vin iyo napoleoni? udidesi gmi
ri da geniosi Tu tirani, romelic adamianebs
mxo lod Tavisi usazRvro ambiciebis dasak
mayofileblad iyenebda?
daviwyoT iqidan, rom genia SeiZleba iyos
rogorc keTili, ise boroti. yvelaze sasti
ki diqtatoric ki SeiZleba iyos geniosi. na
poleoni, sul mcire, samxedro saqmis genia
iyo, romelmac daCrdila iseTi sardlebi,
rogorebic iyvnen aleqsandre makedoneli da
iulius keisari. samxedro niWis garda, udide
si imperiis SeqmnaSi napoleons aseve daexmara
saxelmwifo marTvis principebis Rrma codna,
diplomatiuri niWi da adamianebis marTvis
unari. anu ganurCevlad imisa, uaryofiTad
SevafasebT mas Tu dadebiTad, SeuZlebelia
napoleon bonaparti
`safrangeTi, armia, avangardi~ – es
iyo napoleonis ukanaskneli sityvebi.
18
imis uaryofa, rom napoleoni yvela drois
erTerTi uniWieresi adamiani iyo.
gacilebiT ufro rTulia vupasuxoT kiTx
vas napoleoni gmiri ufro iyo Tu tirani,
keTili genia iyo Tu boroti. albaT – orive
erTad. man udidesi imperia Seqmna, romliTac
frangebi dRemde amayoben. magram am imperiam
arc ise didxans gastana, maSindel omebs ki
uamravi adamiani Seewira. napoleoni adamian
Ta sicocxles metad civad da pragmatulad
uyurebda. igi Zalian ganicdida misi erTgu
li marSlebisa da generlebis daRupvas, ma
gram amave dros ar erideboda aTasobiT ri
giTi adamianis sikvdilze gaSvebas. egvipteSi
laSqrobis dros man tyved Cavardnili 4 aTa
si Turqi meomris daxocva brZana da es imiT
gaamarTla, rom mis jars amdeni tyvis Senax
vis saSualeba ar hqonda.
meore mxriv, ki napoleoni Tavadac uSiS
rad midioda sikvdilze. amas akeTebda ara
mxolod maSin, roca generali iyo, aramed
(saWiroebis SemTxvevaSi) maSinac, roca impe
ra tori iyo. gardacvalebis Semdeg mas tanze
araerTi Wriloba upoves, romelTa arsebobas
igi Tavis meomrebs arc umxelda da malulad
mkurnalobda. egvipteSi igi uSiSrad stum
robda hospitalSi Savi WiriT daavadebul
jariskacebs. swored amis wyalobiT iyvnen
frangebi mzad, rom mas yvelgan gahyolodnen.
napoleonma safrangeTsa da mis kontrols
daqvemdebarebul evropaSi diqtatura daam
yara. `Tavisufleba, Tanasworoba, Zmoba~
praqtikulad daviwyebas mieca. evropis dapy
robili erebi frangebs emsaxurebodnen. iz
Rudeboda sityvis Tavisufleba, idevneboda
napoleonis reJimis yvela mowinaaRmdege. ev
ropis muzeumebsa da sacavebSi Senaxuli xe
lovnebis Sedevrebi da simdidreebi iZarcve
boda da safrangeTSi idebda binas. napoleonis
bolo gamoxdomam – kunZul elbidan gaqcev
am – cudis meti araferi moitana, radgan mas
moh yva axali brZolebi da msxverpli. evropis
liderebma ki frangebs napoleonis gverdiT
dadgoma aRar apaties: qveyanas teritoriebi
waarTves, fuladi gadasaxadi dauweses da mis
teritoriaze saokupacio jari Caayenes.
napoleonis mmarTvelobam saboloo jamSi
rogorc safrangeTs, ise evropas bevri sike
Tec moutana. magaliTad, man daaarsa safran
geTis erovnuli banki da Seqmna samoqalaqo
kodeqsi, romelic moqmedebda evropis did
nawilSi da romlis safuZvlebic dRemde ga
moiyeneba dasavleTSi.
napoleonis drondel safrangeTSi gasaqa
gamoCenili adamianebi
napoleoni iyo pirveli, vinc fiqrobda gaerTianebul evropaze, erTiani kanonmdeblobiTa da erTiani valutiT.
fontenbloSi ganmartoebuli napoleoni, avtori: pol delaroSi,
laifcigis xelovnebis muzeumi.
19
napoleon bonaparti
ni miecaT niWier adamianebs, es maSin, roca
praqtikulad mTel evropaSi adamianis bedi
damokidebuli iyo mis warmoSobaze. napo
leoni iyo dampyrobeli, magram amave dros
igi ebrZoda feodalur CamorCenilobas, sib
nelesa da provincializms. ase, magaliTad,
espaneTSi man inkvizicia gaauqma, italiaSi
ki mospo xelovnurad Seqmnili sazRvrebi da
cicqna saxelmwifoebi da amiT italiel xalxs
gaerTianebis idea STaagona.
napoleonis damarcxebis Semdeg evropa
Si Zveli feodaluri wesrigi aRdga, magram
es ukve dromoWmuli da ganwiruli iyo. sul
male kontinents axali revoluciebi moedo,
romlebic dasrulda saberZneTis mier da
moukideblobis mopovebiT, italiidan avst
riis gandevniTa da italiis gaerTianebiT,
germaniis gaerTianebiT. evropaSi TandaTa
nobiT gaCnda axali damoukidebeli saxelmwi
foebi da respublikebi, damkvidrda demokra
tiuli mmarTvelobis principebi. napoleonis
mmarTvelobidan ori saukunec ar iyo gasu
li, roca evropa gaerTianda da sabolood
daiviwya omebi da konfliqtebi. paradoqsia,
magram kacobriobis am udides miRwevaSi Ta
visi wvlili napoleonsac miuZRvis, romelic
istoriaSi swored omebiT Sevida.
napoleonis mmamrTvelobis Sedegebi: • daarsda safrangeTis erovnuli banki • Seiqmna samoqalaqo kodeqsi • biZgi misca axali tipis, Tanamedrove saxelmwifoebis Seqmnas evropis kontinentze
napoleonis saflavi invalidTa samxedro panTeonSi,
invalidebis saxlSi, avtori: frangi arqiteqtori lui
tulius ioaxim viskonti (1791-1853)
20
Sesavali
politika arsebiTad sakamaTo cnebaa, radgan mas bevri mniSvne
loba SeiZleba hqondes da aqvs kidec.
politika adamianTa sazogadoebis gaCenisTanave warmoiSva.
politika
giorgi xelaSvili
politikas uwodeben:
ZalauflebisaTvis brZolas
mTavrobis gadawyvetilebebsa da am gadawyvetilebebis Sesrulebas
resursebis gadanawilebis process
partiebs Soris urTierTobas
zogadad, adamianTa imgvar yoveldRiur saqmianobas, romelic sazogadoebis
mowyobas ukavSirdeba
„politika“ berZnuli sityvaa („politikos“) da „samoqalaqos“
niSnavs. am sityvis FFFFFfuZe „moqalaqesa“ da „qalaqs“ ukavSirdeba,
sadac klasikuri berZnuli sazogadoeba viTardeboda.
ra aris
politika
20
21
politika saSualebaa, romliTac xalxi gansazRvravs, vin iqneba
mTavrobaSi. politikas xSirad „binZurs“ uwodeben, magram politi
ka ara marto intrigebisa da egoisturi interesebis asparezi, ar
amed maRali idealebis miRwevis saSualebacaa. es maRali idealebi
SeiZleba iyos samarTlianobis damyareba, politikuri Tavisuf
lebis gavrceleba, mSvidobisa da usafrTxoebis miRweva.
adamianebis qcevis didi nawili politikuria, radgan adamianTa
Soris urTierTobebi xSirad Zalauflebrivia. amitomac, poli
tikisgan ganze gadgoma, misTvis Tavis arideba, Zalian Znelia.
politikis miznebi da am miznebis miRwevis saSualebebi xSirad
erTmaneTs ar emTxveva.
rogor unda SevafasoT politikis moraluri mxare?
romelia ufro mniSvnelovani – maRalzneobrivi miznebiT moq
medeba Tu sasurveli Sedegis nebismier fasad miRweva?
zogi moazrovne miiCnevs, rom maRali miznebis ganxorcieleba
mdabali gzebiT miuRebelia. sxvebi ki fiqroben, rom Tu miRweuli
Sedegi sazogadoebisTvis sasargebloa, mis misaRwevad yvelanairi
saSualeba gamodgeba.
Zveli berZeni filosofosi aristotele (Zv. w. 384322):
„adamiani bunebiT politikuri cxovelia“.
Cexoslovakiis ukanaskneli da CexeTis pirveli prezidenti
vaclav haveli (19362011): „CemTvis namdvili politika...
ubralod, sxva adamianebisTvis samsaxuris gawevaa“.
ra aris
politika
21
22
politika konfliqtisa da TanamSromlobis monacvleobazea age
buli. urTierTsawinaaRmdego mosazrebebis, interesebisa da saWi
roebebis arseboba niSnavs, rom adamianebsa da adamianTa jgufebs
Soris uTanxmoeba gardauvalia. magram politikis monawileebs isic
kargad unda esmodeT, rom interesebis miRweva da sakuTari mosaz
rebebis gatana mxolod konfliqtis saSualebiT SeuZlebelia da
sxva adamianebTan TanamSromlobas saWiroebs. amitomac, politika
uTanxmoebebis gadawyvetis Ziebis process warmoadgens.
xdeba isec, rom uTanxmoebis gadawyveta mSvidobianad ver xerx
deba. am SemTxvevaSi saqme midis revoluciamde da omamde. omi da
Zaladoba politikur miznebs emsaxureba, magram problema isaa,
rom xSirad omisa da Zaladobis Sedegad nadgurdeba yvelaferi,
ris xelSi Casagdebadac adamianebi Zalas mimarTaven.
politikuri ideebi saukuneebs uZlebs da axali formiT brun
deba sazogadoebaSi. am ideebs xSirad ufro didi Zala aqvs, vidre
yvelaze Zlevamosil SeiaraRebul Zalebs da msoflio religiebs.
politika ar arsebobs ideebis gareSe, radgan adamianebi swored
ideebis garSemo irazmebian TavianTi miznebis misaRwevad. yvelaze
moklevadiani politikuri amocanac ki ideebis metnaklebad mow
esrigebul nakrebs saWiroebs.
politikas gansazRvravs adamianis buneba, saxelmwifos xasiaTi
da saerTaSoriso sistema. mkvlevarebi ver SeTanxmebulan, Tu ro
melia am samTagan yvelaze mniSvnelovani politikisaTvis. zogs mi
aCnia, rom adamianis bunebaa yvelafris saTave. es Sexeduleba saw
yiss religiaSi iRebs. bevri RvTismetyvelis SexedulebiT, adamiani
pirvelyofili, Tandayolili codviT ibadeba, rac mTeli sazoga
doebis xasiaTs da adamianTa da saxelmwifoTa urTierTobebSi Za
ladobis problemas ganapirobebs.
sxva filosofosebi ki miiCneven, rom adamianis buneba cvale
politika
amerikeli politologi robert dali (daibada 1915 wels): „politika
adamianur urTierTobaTa iseTi wyobaa, romelic didwilad moicavs
kontrols, Zalauflebas, gavlenasa da avtoritets“.
prusieli samxedro Teoretikosi karl fon klauzevici (17801831):
„omi aris politikis gagrZeleba sxva saSualebebiT“.
ra gansazRvravs politikis bunebas?
22
23
badia. adamiani SeiZleba iyos keTilic da borotic, SeiZleba
Seicvalos cxovrebis ganmavlobaSi. amitom sazogadoebis xasiaTs
adamianis Tandayolili Tvisebebi ki ar gansazRvravs, aramed saxel
mwifos, mTavrobis, sazogadoebis buneba. rac ar unda keTili iyos
adamiani dabadebiT, saxelmwifo mas SezRudvebs uwesebs da xSirad
Zaladobiskenac ubiZgebs. amitomac, swored saxelmwifos bunebaa
damnaSave imaSi, rom adamianTa Soris harmoniis miRweva dRemde Seu
Zlebeli Seiqna.
moazrovneTa kidev erTi jgufi arc adamianur bunebas miiCnevs
problemebis wyarod da arc saxelmwifos Zaladobriv bunebas. es
moazrovneebi yvelafers saerTaSoriso sistemas abraleben.
maTi azriT, saxelmwifoebs Soris mSvidobis miRweva SeuZlebe
lia, radgan saxelmwifoebis erovnuli interesebi erTmaneTTan
SeuTavsebelia da qveynebs Soris konfliqti saerTaSoriso urTi
erTobebis bunebrivi mdgomareobaa. Tu msoflio mSvidoba ver
miiRweva, maSin verc saxelmwifoebi iqnebian mSvidobiani da verc
adamianis buneba gaumjobesdeba.
saerTaSoriso sistema saxelmwifoTa erTobliobaa, romlebic
erTmaneTTan politikuri, usafrTxoebis, ekonomikuri da sxva
aspeqtebiTaa dakavSirebuli.
CineTis mmarTveli mao Zeduni (18931971): „politika aris omi
usisxlod, xolo omi aris politika sisxlisRvris TanxlebiT“.
ra aris politika
23
24
Zalauflebapolitikis erTerTi mTavari kategoria Zalauflebaa.
politika adamianTa urTierTqmedebis iseTi sistemaa, romelic
am Zalauflebis mopovebas, SenarCunebas, gazrdasa da gavrcele
bas isaxavs miznad. politikaSi Cabmulebi arian ara marto calkeu
li adamianebi, aramed adamianTa organizebuli jgufebi da mTeli
saxelmwifoebic ki.
Zalaufleba adamianTa urTierTobebSi vlindeba. avtoriteti
da iZulebis muqara Zalauflebis mTavari atributebia.
rogorc italieli saxelmwifo moRvawe da filosofosi makiave
li ambobda, „jobs mmarTvelis eSinodeT, vidre igi uyvardeT“. iZu
leba SeiZleba Zalauflebis myari safuZveli iyos. Tumca, rogorc
amerikis prezidenti ronald reigani ambobda, „xiStebze damyare
buli mTavrobebi fesvebs ver idgamen“. mas amiT undoda eTqva, rom
mxolod Zaladobaze dafuZnebuli Zalaufleba xanmokle da ara
myari SeiZleba aRmoCndes.
avtoritetiT miRweuli Zalaufleba xSirad Zaladobas gamo
ricxavs. avtoritetis safuZveli SeiZleba iyos adamianisTvis mi
werili RvTiuri buneba – magaliTad, Zvelad monarqebi (faraone
bi, mefeebi, keisrebi, imperatorebi, xalifebi, sulTnebi, Sahebi)
RmerTisgan xeldasxmulad iTvlebodnen da RvTisgan boZebuli
avtoritetiT imyarebdnen Zalauflebas.
xSirad avtoritetis safuZveli lideris qarizmaa – anu is gan
sakuTrebuli Tvisebebi, romlebsac liders misi momxreebi da mim
devrebi miaweren.
Cvens droSi avtoriteti kvlavac warmoadgens Zalauflebis sa
fuZvels. demokratiul qveynebSi am avtoritetis safuZveli le
politika
Zalaufleba aris unari aiZulo sxva, gaakeTos is, rasac
sxvagvarad ar gaakeTebda.
ingliseli istorikosi lordi aqtoni (18341902): „Zalaufleba ryvnis,
absoluturi Zalaufleba ki absoluturad ryvnis“.
nikolo makiaveli (14691527): „mizani amarTlebs
saSualebas“.
qarizma – niWi aRafrTovano da gaiyolo xalxi.
24
25
gitimuri da samarTliani arCevnebia, romelic Zalauflebis gan
maxorcielebels marTvis racionalursamarTlebriv uflebas
aniWebs.
politikis buneba yvelaze kargad saxelmwifos mowyobasa da mis
qmedebebSi vlindeba.
saxelmwifos marTva mTavrobas akisria, romelic sazogadoeba
ze kontrols axorcielebs, raTa koleqtiuri gadawyvetilebebi
sisruleSi moiyvanos. amitomac xSirad politikas mTavrobasTan,
saxelmwifosTan aigiveben, politikis Seswavlas ki – mTavrobis Ses
wavlasTan.
politikis gageba SeiZleba rogorc instituciuri, aseve indi
vidualuri TvalsazrisiT.
instituciuri midgoma politikaSi gulisxmobs sajaro sakiT
xebis kvlevas, mTavrobis qmedebebis Seswavlas da saxelmwifos
funqciebis gansazRvras.
pirovnuli midgomis Seswavlis obieqtia kerZo pirebis moR
vaweoba, mTavrobis gavlenis miRma myofi sakiTxebi da sazogadoeb
rivi procesebi.
am ori modelidan Cveni arCevani ganapirobebs imas, Tu ramdenad
yovlismomcvelia politika. SeiZleba miviCnioT, rom politika
mxolod mTavrobis SigniT, ufro metic, politikur partiebs So
ris Zalauflebrivi urTierTobebia. an kidev piriqiT, politikis
sfero gavafarTovoT da davaskvnaT, rom politikuria yvela ur
TierToba, romelic mocemuli sazogadoebis SigniT warimarTeba.
saxelmwifo da sazogadoeba
saxelmwifo – adamianTa organizebuli erToba
saerTo mTavrobis xelmZRvanelobiT.
germaniis kancleri oto fon bismarki (18151898):
„politika SesaZleblis xelovnebaa“.
kerZo politika:
individebis moRvaweoba
arasamTavrobo sakiTxebi
samoqalaqo sazogadoeba
instituciuri politika:
sajaro sakiTxebi
mTavroba
saxelmwifo
ra aris politika
25
26
rogorc vxedavT, sakmaod Znelia gaivlos zRvari „sajarosa“ da
„kerZos“, „politikursa“ da „pirovnuls“ Soris.
demokratia mTavrobis mowyobis erTerTi formaa, romelSic
mTavrobas xalxi irCevs da mTavroba xalxs emsaxureba. demokrati
ul sistemaSi yvelaze ukeTaa warmodgenili adamianTa umravleso
bis interesebi da daculia umciresobis uflebebi. demokratiul
sistemaSi, rogorc wesi, kanonis uzenaesoba cxovrebis wesia, adami
anis Tavisuflebebi da uflebebi ki xelSeuxebeli Rirebuleba.
Tanamedrove samyaroSi politikis erTerTi aspeqti saxelmwi
fosa da religiis urTierTobaa. Tanamedrove epoqaSi, gansakuTre
biT ki demokratiul qveynebSi, saxelmwifo religiisgan gamijnuli
unda iyos, magram xSirad es ase ar xdeba. religiisa da saxelmwifos
erTmaneTSi Serevam SeiZleba seriozulad daazaralos adamianis
uflebebi: religia, Tavisi xasiaTiT, uzenaesi WeSmaritebis mqa
dagebelia, politika ki, arsebiTad, dapirispirebuli azrebis, ka
maTisa da uTanxmoebis asparezia.
politikuri Teoria ikvlevs adamianTa mier Seqmnili mTavrobis
xasiaTs da misi gardaqmnis SesaZleblobas.
politikis Seswavla ioli araa, radgan, bunebisagan gansxvavebiT,
politikas obieqturi kanonebi ar marTavs. politika warimarTeba
ara marto racionaluri da gaazrebuli, aramed iracionaluri da
impulsuri miznebiTa da saSualebebiTac. adamianis bunebis, adami
anTa sazogadoebisa da saxelmwifoTa sistemis mravalferovneba
TiTqmis gamoricxavs ara marto politikis prognozirebas, aramed
politika
politika, rogorc mecniereba
safrangeTis prezidenti Sarl de goli (18901970): „mivedi
daskvnamde, rom politika metismetad seriozuli ramaa
imisTvis, rom politikosebs SevatovoT“.
amerikeli Teologi rainhold niburi (18921971): „adamianis unari,
iyos samarTliani, demokratias SesaZlebels xdis; magram adamianis
Tviseba, iyos usamarTlo, demokratias aucileblobad aqcevs ~.
amerikeli politologi harold lasueli (19021978): „politika
Seiswavlis, Tu vin ras rodis ratom da rogor miiTvisebs“.
26
27
xSirad politikuri procesebis axsnas da gagebasac ki SeuZlebels
xdis.
politika, rogorc mecniereba, politikur urTierTobebs ram
denime kuTxiT Seiswavlis:
politikuri qceva
politikuri struqturebi da funqciebi
politikuri fenomenebi
politikuri ideebi
politikuri dokumentebi
politikuri momavali
politikis Seswavla SeiZleba iyos „normatiuli“ an „empiriuli“.
politikisadmi amgvari midgoma „Rirebulebebis“ analizs eyrd
noba. am Rirebulebebis magaliTad gamodgeba iseTi cnebebi, ro
gorebicaa „Tavisufleba“, „Tanasworoba“, „progresi“, „ganviTare
ba“, „samarTlianoba“ da sxv.
empiriuli politikuri mecniereba pasuxs scems kiTxvaze: „ra
tom?“ empiriuli politikuri mecnierebis gamoyenebis sferoebia
arCevnebi, politikis dagegmva da Sesruleba, movlenebis progno
zireba da a.S.
politikis Seswavla sxvadasxva meTodiT SeiZleba. tradici
ulad, politikis gagebis meTodi istoriuli analizi iyo, romelic
momxdari movlenebis dawvrilebiT analizs efuZneboda. ramdenime
aTeuli wlis win mecnierebma gadawyvites ufro zusti samecniero
meTodebi gamoeyenebinaT da politikuri faqtebis da maTi gamomw
vevi mizezebis ricxvebis saSualebiT Seswavlas mohkides xeli.
raodenobrivi meTodis gamoyenebis kargi magaliTi demokratiul
qveynebSi Catarebuli arCevnebis Sedegebis analizia – „ramdenma vin
vis da sad misca xma arCevnebSi? da romelma faqtorebma ganapiroba
germaneli fizikosi albert ainStaini (18791955):
„politika fizikaze rTulia“.
normatiuli politikuri mecniereba cdilobs gasces
pasuxi kiTxvas, Tu rogori iqneboda idealurad mowyobili
sazogadoeba an am sazogadoebis romelime aspeqti.
empiriuli politikuri mecnierebis mizani ki viTarebis
uemocio, miumxrobeli, faqtebiT gamyarebuli analizia.
ra aris politika
27
28
saarCevno xmebis amgvari ganawileba?“
istoriuli da raodenobrivi meTodebi dRemde farTod gamoi
yeneba politikis SeswavlaSi.
saerTaSoriso politika
saxelmwifoebs Soris ZalauflebisaTvis brZolis asparezi
mTeli msoflioa. saxelmwifoebi ibrZvian TavianTi Zlierebis da
usafrTxoebis gazrdisTvis, xSirad sxva saxelmwifoebis xarjze.
msoflio politikaSi erTi saxelmwifos warmateba sxva qveynebis
mxridan uaryofiT reaqcias iwvevs, radgan saxelmwifoebi erT
maneTs Znelad endobian.
yvela saxelmwifos qceva, anu maTi sagareo politika, erovnul
interesebs emyareba. saxelmwifoTa sagareo politikaTa er
Toblioba saerTaSoriso politikas qmnis. saxelmwifoTa mier Se
q m nili politikuri urTierTobebis sistema Tavad iwyebs saxel
mwifoebis qcevaze gavlenis moxdenas. Tu saxelmwifo sworad ver
Seafasebs Zalauflebis ganawilebis da wonasworobis viTarebas,
igi SeiZleba dasustdes da msoflio rukidan gaqres kidec.
politika
politikis Seswavlis raodenobrivi meTodis mizani politikuri
procesebis da maTi Sedegebis maTematikuri da statistikuri
saSualebebiT axsna, gageba da prognozirebaa.
germanelamerikeli politologi hans morgenTau (19041980):
„yvela saxelmwifo moRvawe erovnuli interesebiT unda xelmZRvanelobdes,
rac niSnavs, rom iazrovno, rogorc saxelmwifom sxva saxelmwifoTa Soris“.
28
29
saerTaSoriso politikaSi mTavari moqmedi pirebi saxelmwi
foebia, Tumca saerTaSoriso organizaciebi, reJimebi, regionebi
da, xSirad, individebic seriozul gavlenas axdenen msoflioSi
mimdinare procesebze. saerTaSoriso politikis mizani mSvidobi
sa da usafrTxoebis miRwevaa, magram, jerjerobiT, kacobriobam am
miznis miRweva ver moaxerxa.
daskvnaTavisi arsiT politika gansxvavebuli mosazrebebisa da intere
sebis safuZvelze Zalauflebis gadanawilebis asparezia. gansxva
vebuli azrebi SeiZleba Seexebodes imas, Tu ramdenadaa dasaSvebi
saxelmwifos Careva pirovnebis cxovrebaSi an ramdenad Tanaswori
unda iyos sazogadoeba.
es kiTxvebi uTanxmoebas badebs. uTanxmoebas badebs isic, Tu ro
gor da ra mizniT unda SeviswavloT politika. politikis Seswav
lis mizani mravalgvari SeiZleba iyos – sazogadoebis gakeTilSo
bilebidan dawyebuli piradi gamdidrebiT damTavrebuli.
politika imiTaa saintereso, rom pasuxi ubralo kiTxvaze, Tu
„ra aris politika?“ TavisTavad politikuri aqtia. sazogadoebis
politikuri cxovreba swored uamravi amgvari kiTxvis dasma da
maT ze pasuxis Ziebaa.
ra aris politika
2929
30
religia
30oTxTavi (S – 962), lukas saxarebis dasawyisi,1054 w.
31
bibliabiblia wignTa wignia. kacobrioba am wignSi eZebda pasuxs globalur kiTxvebze: rogor warmoiSva samyaro? rogor gaCnda sicocxle? vin varT Cven? saidan movdivarT? ra zneobrivmoraluri kategoriebiT unda icxovros adamianma?
bibliaSi bevr kiTxvaze SeiZleba pasuxis povna, oRond TiToeuli
imdens iTvisebs, ramdenis misaRebadac TviTon aris mzad.
biblia berZnuli sityvaa da wigns niSnavs. ufro zustad, berZnebi
bibloss (βίβlos) uwodebdnen papiruss, egviptur mcenares, romlisga
nac sawer masalas amzadebdnen. masze daweril wigns ewodeboda bib
lion (βίβlίoν). Semdeg βίβlos ewoda yvela wigns, maTgan gamosarCevad ki
bibliur wigns daurTes ganmsazRvreli epiTeti – wmida. esaa wigni,
romelmac daikanona wodeba wmida wignisa, wmida werilisa.
rodis Seiqmna biblia, ra enaze daiwera, ra Sedgenilobisaa – ai
kiTxvebi, romelTac pirvel rigSi unda vupasuxoT.
biblia Sedgeba sxvadasxva avtoris sxvadasxva dros dawerili
wignebisgan. is moicavs or mTavar nawils: Zvel aRTqmasa da axal
aRTqmas. Zveli aRTqma Seqmnilia XII (qristemde) – II (qristes aqeT)
saukuneebSi, ZiriTadad ebraul enaze, axali aRTqma ki qristianul
epoqaSia dawerili berZnul enaze.
Zveli aRTqma gulisxmobs SeTanxmebas, kavSirs RmerTsa da rCeul
ebrael xalxs Soris, axali aRTqma ki axali kavSiria RmerTsa da kacob
riobas, RmerTsa da TiToeul adamians Soris.
vin iyvnen ebraelebi da ratom gamoarCia isini RmerTma? Zvelad
ebraelebi ewodebodaT dasavleTsemituri modgmis erebs, romlebic
XVIXIV saukuneebSi (qristemde) SuamdinareTis sanaxebidan Crdi
loarabul naxevarudabnoSi Camosaxldnen. ibrim – rogorc uwodebd
nen Tavis Tavs ebraelebi, niSnavs mdinaris gadaRmidan mosuls.
XIII sSi (qristemde) ebraelebi damkvidrebulan mkvdari zRvis max
loblad, palestinaSi, sadac isini Serevian iqaur mosaxleobas da
laura grigolaSvili
lailaSis biblia, X-XI s.
moqvis saxareba, XIII s.
32
SeuqmniaT TavianTi saxelmwifo. ebraelebma erTgvarad daagvirgvines
Zveli aRmosavleTis civilizacia, rogorc am didi kulturis
erTerTma uZvelesma warmomadgenlebma. aRsaniSni isic aris, rom
mTeli maTi kultura moqceulia erT did wignSi – bibliaSi da moicavs
Zveli qveynebis istorias, msoflaRqmasa da esTetikur mimarTebas
samyarosadmi. uZvelesi droidan mokidebuli biblia kacobriobasTan
erTad dResac cocxlobs. is SemaerTebeli xidia Zvel civilizacieb
sa da axal civilizacias Soris.
bibliuri gadmocemiT, ebraelebi egviptelTa monobidan RvTis
mowodebiT daixsna mose winaswarmetyvelma, romelic Seiqna maTi re
ligiuri moZRvari, politikuri beladi, damfuZnebeli Zveli aRTqmis
monoTeisturi religiisa*. rogorc Zveli aRTqma mogviTxrobs,
RmerTma ixmo mose da amcno mas: `da aw ukueTu smeniT isminoT QNmisa
Cemisa da daicvaT aRTqumaL Cemi, iyvneT Cemda eri sazepuroL yovel
Tagan naTesavTa, rameTu Cemi ars yoveli queyanaL” (gamoslv. 19,5).
xalxma ufals aRuTqva yovelives Sesruleba da RmerTma moses si
nas mTaze ori fiqali (dafa) uboZa, romelzedac aTi mcneba (`deka
logi~), zneob rivi cxovrebis 10 wesi iyo gansazRvruli. Amis Semdeg
winaswarmety velma samsxverploze Sewiruli xarebis sisxli apkura
xalxs da uTxra: `aha sisxli aRTqumisa, romeli aRTqumayo RmerTman
Tquenda mimarT yovelTa amaT sityuaTaTMs~ (gamoslv. 24,8).
ufali rCeul ebrael xalxs hpirdeboda aRTqmul qveyanas, romelic dakarguli samoTxis msgavsi iqneba. ase Camoyalibda ebraeli xalxis RvTisagan gamorCeulobis idea. gamorCeulobis statusi ebraelebs mieniWaT imis gamo, rom RmerTma gamoarCia da gamoixsna isini gansacdelisgan.
Zveli aRTqma Seicavs 51 wigns da iyofa sam nawilad: kanoni, winas
warmetyvelebi da dawerilebi.
pirvel nawilSi, romelsac xuTwigneuli (xumaSi), kanoni (Tora)
ewodeba da miewereba mose winaswarmetyvels, moTxrobilia qveynisa
da adamianis gaCenis Sesaxeb, adamisa da evas codvaze, samoTxidan maT
gandevnaze, ebraeli xalxis cxovrebaze palestinaSi.
meore nawilSi gaerTianebulia 4 didi da 12 mcire winaswarmetyve
lis wignebi. am wignebSi mxilebulia kacTa modgmis codvebi. es mxile
ba erTgvar gafrTxilebadac gaismis mosalodneli sasjelis Sesaxeb,
Tu ebraelebi ar daicavdnen RvTis mcnebebs.
religia
* mose winaswarmetyvelis pirovnebiT STagonebulma araerTma xelovanma asaxa igi Ta-vis SemoqmedebaSi. gavixsenoT miqelanjelos mose, v. rosinis opera `mose egvipteSi~, a. Sonbergis `mose da aaroni~ da sxv.
dausvamT kiTxva: ra enaze esaubreba RmerTi mose winas-warmetyvels? religiuri isto-riografia gvpasuxobs: RmerTis ena is zeadamianuri idiomaa, romliTac RmerTi angelozebs esaubreba.
winaswarmetyvelTa wignebs didi da mcire ewodaT imis gamo, rom maTi winaswarmety-velebani moculobiT gansxvav-debian erTmaneTisgan, zogi didia, zogi ki – mcire.
mose, 1515, avtori: meqelanjelo buon-aroti, san pietro in vinkoli, romi.
33
mesame nawili aerTianebs sxvadasxva Janris wigns sxvadasxva
avtorisa. am wignebs gansakuTrebuli mizidulobis Zala hqondaT Zve
ladac da dResac. es wignebia: daviT winaswarmetyvelis `fsalmunebi~,
solomon brZenis `igavni~, `eklesiaste~ da `qeba qebaTaL~, iobis wigni,
esTeris wigni, ivdiTis wigni da sxv. yuradReba gavamaxviloT zogierT
maTganze:
fsalmunni (qarTulad – daviTni) bibliis, Zveli aRTqmis erTer
Ti mniSvnelovani wignia. ebrauli tradicia am wigns qebis, didebis
wigns uwodebs, radgan fsalmunTa umetesoba RvTis sadideblad war
moTqmuli sagaloblebia. berZnul enaze Targmnil bibliaSi ki am wigns
ψάλτεριον (fsalterion) ewodeba. am terminiT aRiniSneboda simebiani
sakravi, aT an Tormetsimiani qnari, romlis TanxlebiTac sruldebo
da ebraul sagalobelTa umravlesoba.
fsalmunTa wignSi gaerTianebulia asormocdaaTi (`asergasisi~)
fsalmuni. azrTa sxvadasxvaobaa sagalobelTa avtoris vinaobaze.
zogi saeklesio moRvawe 150save sagalobels daviT winaswarmetyvels
miakuTvnebs, zogierTi ki fiqrobs, rom fsalmunebi sxvadasxva avto
ris mieraa Seqmnili. mTavari mainc is aris, rom daviT winaswarmetyve
li centraluri figuraa am sagaloblebisa. sxvebi mas hbaZaven, mis
kvals mihyvebian, mis suliskveTebas gamoxataven.
fsalmunebi Tavisi zogadi SinaarsiT exmianeba daviT winaswarmety
velis cxovrebis gzas, dawyebuls samuel winaswarmetyvelis mier da
biblia
33
fslmunni, samuel winaswarmetyveli mirons acxebs daviTs.
fsalmunis mkiTxveli godebis kedelTan, ierusalimi, 2007.mefe daviT mefsalmune
34
viTis mironcxebiT, damTavrebuls misi mefobis ukanaskneli wlebiT.
Tumca didi saeklesio moRvawis, grigol noselis (ax.w. 335394) TqmiT,
`fsalmunTa~ kompozicia ar aris dafuZnebuli istoriul movlenaTa
qronologiur Tanmimdevrobaze, aramed saTnoebaTa asaxviT warmoa
Cens adamianis amaRlebas RmerTamde. amitom iqca daviTi renesansis
epoqis SemoqmedTaTvis (miqelanjelo, donatelo, verokio da sxv.)
STagonebis wyarod.
eklesiis udidesi mama aTanase aleqsandrieli (ax.w. 297373), `fsal
munTa~ brwyinvale komentatori, miiCnevs, rom fsalmunTa umTavre
si ganmasxvavebeli niSani wm. werilis sxva wignebisgan isaa, rom masSi
sasimRero intonaciiTa da poeturi formiT gamoxatulia TiTqmis
yvela sxva bibliuri wignis Sinaarsi. fsalmunTa meSveobiT adamiani
Seimecnebs Tavisi sulis moZraobas. is RmerTs esaubreba, guls gada
uSlis mas, Sendobas SesTxovs, aqebs, ganadidebs `sityvier msxverpls~
gaiRebs misTvis.
solomon brZens, daviT winaswarmetyvelis Svils, miiCneven sami
sofiologiuri (sibrZnismetyvelebiTi) wignis avtorad. es wignebia:
`igavni solomonisni~, `eklesiaste~, `qebaL qebaTaL~. es sami wignic
grigol nosels esaxeba erTgvar kibed, romlis meSveobiT adamiani
srulyofas aRwevs.
solomonis wignebs did mniSvnelobas aniWebda kabadokieli mama
basili didi (ax.w. 330379). misi gagebiT, igavTa wigni emsaxureba ada
mianis zneobriv aRzrdas, eklesiaste mogviwodebs fuWad, amaod
ar davxarjoT sasicocxlo Zalebi warmavali cxovrebis warmavali
faseulobebisTvis. `qeba qebaTa~ ki warmoaCens sulieri srulyofis
gzas, radgan gamoxatavs siZisa da sZlis Sewyvilebas, e. i. adamianisa
da logosis SekavSirebas.
`qebaLs~ Sinaarss Seyvarebuli wyvilis dialogi warmarTavs. vaJi
warmodgeba siZed, is xan mwyemsia, xan – mevenaxe, xan – mefegvirgvi
nosani (TviT solomon mefe); qali, Seyvarebuli, sZali ki xan mwyemsi
gogonaa, xan – venaxis mcveli, xan – mefis asuli, xan – dedofali. urT
ierTobaSi isini xan daZmad miiCneven erTmaneTs, xan – siZepatarZ
lad, xan – colqmrad. maT garda poemaSi Canan patarZlis megobari
qalwulebi da siZis megobari vaJebi. avtori arsad Cans.
qristianulma msoflaRqmam `qebaLSi, rogorc SevniSneT, dainaxa
`siZisa~ da `sZlis~ siyvaruli, romelic mimaniSnebelia qristesa da
kacobriobis/eklesiis kavSiris saidumloze. miiCneven, rom am wignSi
yvela winaswarmetyvelebaze ufro naTladaa warmodgenili mesiis –
qristes gacxadebis Sesaxeb. saRvTismetyvelo moZRvrebiT, `qebaL~ ki
ar winaswarmetyvelebs mesiis gankacebaze, aramed warmogvidgens mas,
rogorc ukve gankacebuls. `qebaL~ zeimis, netarebis, sixarulis ga
religia
meFfe solomonisa da sabas dedoflis Sexvedra, 1452-1466, avtori: piero dela franCeska, san franCeskos bazilika, areco, italia.
berZnuli oTxTavi, ioanes saxarebis dasawyisi, XII s.
35
momxatveli wignia. am netarebam aTqmevina solomon brZens frTian ga
moTqmad qceuli sityvebi: ̀ mtkice ars, viTarca sikudili, siyvaruli~
(qebai 8,6).
qristianobis apologetebma Zveli aRTqma dasaxes axali aRTqmis
moswavebad, axal aRTqmaSi ki Zveli aRTqmis komentarebs xedavdnen.
iudaizmi, romelic Zvel aRTqmas efuZneba, aRiarebs mxolod Zvel
aRTqmas, qristianoba ki – rogorc Zvel, ise axal aRTqmas.
axali aRTqma ieso qristes mowafeTa da mociqulTa mier Seiqmna.
masSi gadmocemulia macxovris moZRvreba SemorCenili mis TviTmxil
velTa mexsierebaSi da ganaxlebuli suliwmidis mier (ioane 14, 26).
axali aRTqma 27 wignisagan Sedgeba. es wignebia: saxareba (misi Sesaty
visi berZnuli terminia evangele, romelic qarTul literaturul
tradiciaSic gvxvdeba), igive oTxTavi (radgan saxareba oTxia da dawe
rilia oTxi maxareblis – maTe, markoz, luka da ioanes mier), saqme mo
ciqulTa, mociqulTa epistoleebi da gamocxadeba, anu apokalifsisi
ioanesi.
am wignebSi moTxrobilia ieso qristes amqveyniuri cxovrebis Sesa
xeb, qristes mowafeTa samociqulo Rvawlze, samyaros ukanasknel
dReze. oTxi maxareblis wignebs adarebdnen samoTxidan momdinare
oTx mdinares, romlebic rwyaven edemis baRs.
biblia
wyarosTAvis saxareba, X-XI ss. maTe, markozi, luka da ioane maxareblebi.
36
palestinaSi aRmocenebul religias qristes mowafeebi uqadagebdnen ara mxolod ebraelobas, ara med warmarTebsac. amitom es religia gavrcelda romis mTel imperiaSi. qristes mociqulebi saxarebas avrcelebdnen ara maxviliTa da SubiT, aramed sityviTa da siyvaruliT.
sagulisxmoa, rom mociqulebs uwodebdnen meTevzurebs, mebadu
rebs, mesaTxevlebs. marTalia, qristes mowafeTagan zogi marTlac
mebaduri iyo, magram maT es saxeli SeerqvaT imis gamo, rom RvTis
sity vis meSveobiT adamianTa gulebs aqcevdnen badeSi. aki TviT mac
xovarma mouwoda maT: `da hrqua maT: movediT da SemomidegiT me, da
gyvne Tquen mesaTxevle kacTa~ (maTe 4,19).
axalma aRTqmam safuZveli daudo axal welTaRricxvas, romelsac efuZneba mTeli evroamerikuli civilizacia (sxva welTaRricxva aqvT magaliTad, Cinelebs, arabebs). axalma aRTqmam daamkvidra axali gageba axali cxovrebisa, axali adamianisa, axali gzisa, axali galobisa. es is faseulobebia, romelTa meSveobiTac myardeba kavSiri uzarmazari evropuli sivrcis kulturul xalxTa Soris.
religia
36
eTiopiuri biblia, 1350-1450, napovnia gizis udabnos platoze.
petre mociquli, laTinuri biblia, 1407, malmsberis saabato, uiltSiri, inglisi.
37
biblia
mainc ra aris am kulturis safuZvelTa safuZveli?
axali aRTqma axali kavSiria RvTisa da adamianisa. saRvTismetyve
lo swavlebiT, Tu Zveli aRTqma, sinas mTaze rom daido RmerTsa da
israels Soris, saqorwino kontraqtia samsxverploze mitanili Sesa
wiris sisxlis SxefebiT beWeddasmuli, axali aRTqma saqorwino kav
Siria, dabeWdili ieso qristes sisxliT, romliTac jvarcmulma mac
xovarma gamoisyida codviTdacemuli kacobrioba. cnobilia, rom jer
kidev Zveli aRTqma mianiSnebda morwmuneebs saqorwino urTierToba
ze RmerTsa da mis rCeul xalxs Soris: `da mogiTxoo Sen Tavisa Cemisa
saukunnod, da mogiTxoo Sen Tavisa Cemisa sarwmunoebiT, da icna Sen
ufali~ (osia 2, 1920). miiCneven, rom esaa gulmxurvale mowodeba, mox
moba eklesiisa Seemecnos ufals, gaxdes sZali qristesi.
`qebaTaqebaTaLs~ komentatorebmac, rogorc aRvniSneT, Zveli
aRTqmis am yvelaze idumal wignSi dainaxes RmrTisa da misi rCeuli
xalxis saqorwino urTierTobis alegoria, sityvisa da sxeulis Sekav
Sirebis igavi, ieso qristesa da eklesiis, anu qristesa da yoveli ada
mianis SeerTebis (erTqmnis) ganmadidebeli himni.
bibliaSi SeiniSneba am ideis TandaTanobiT ganviTareba. axali
aRTqmis igavebiT (maTe 25, 113; maTe 22, 113) gacxadebulia, rom Rmer
Ti swored qristeSi xorcieldeba siZed. bibliam adamianis srulqmnis
aRmniSvnel universalur simbolod qorwineba miiCnia.
axalma aRTqmam daamkvidra sruliad axali gageba siyvarulisa.
qristianoba RmerTis arsad acxadebs siyvaruls: `RmerTi siyuaru
li ars~ (1 ioane 4, 8). RmerTi, antikuri religiis RmerTebisgan gansx
vavebiT, mxolod ki ar uyvarT, aramed TviTonaa ganmsWvaluli yvelas
siyvaruliT. siyvaruli daisaxa adamianis mowodebad, misi Rirsebis
ganmsazRvrelad: ̀ Tqmul ars: Seiyuaro moyvasi Seni da moiZulo mteri
Seni. xolo me getyv Tquen: giyuarded mterni Tquenni~ (maTe 5, 4344).
siyvaruli zneobiTi ierarqiis saTaveSi moeqca da umTavres ide
alad gamoikveTa. pavle mociqulma, romelmac sulisSemZvreli himni
uZRvna siyvaruls (1 kor. 13, 413), Semdegi sityvebiT daagvirgvina is:
`xolo aw esera hgies: sarwmunoebaL, sasoebaL da siyuaruli, sami ese;
xolo ufroLs amaTsa siyvaruli ars~.
axali aRTqmis (da saerTod bibliis) damamTavrebeli wigni – ga
mocxadebaL ioanesi (apokalifsisi), romelic samyaros ukanasknel
dRes aRwers, mTavrdeba axali galobiT, romelSic monawileobs
uricxvi raodenoba angelozebisa, maT galobas uerTdeba galoba yo
vel Ta dabadebulTa, `romelni arian caTa Sina da queyanasa zeda da
ufskrulTa Sina da zRuaTa~ (gamocx. 5, 13). codviT dacemis Sedegad
darRveuli harmonia samyarosi unda aRdges, am harmoniis safuZvlad
ki siyvarulia miCneuli.ioanes gamocxadeba, rusuli xati, XVI s.
38
axali aRTqma daedo safuZvlad axal religias – qristianobas, ro
melmac Tavis mxriv Camoayaliba Tvisebrivad axali sazogadoebrivi
cnobiereba, axali sakulto da kulturuli arqetipebi. maT axali
kulturis safuZvlebi gansazRvres.
qristianobis RmerTi – pirovnuli samsaxovani erTarseba Rmer
Ti – aris absoluturi WeSmariteba, sikeTe, mSveniereba, siyvaruli,
arafrisgan yovelives Semoqmedi. adamiani umTavres faseulobad ga
mocxadda; is Seqmnilia RvTis saxed da xatad, angelozTa darad mini
Webuli aqvs Tavisufali neba. adamiani pirvelcodvis Sedegad dascil
da RvTis xats. adamiani movalea aRidginos RvTaebrivi xati. magram
daibada kiTxva: rogor eziareba adamiani RmerTs, Tu TviTon RmerTi
ar Seva adamianSi? amitom moxda RmerTis kacqmna, `amisTMs RmerTma
makacebr moqmed iqmna zeSTa RmerTTaL, raLTa kacebr uwyodnis vnebani
Cuenni da RmrTeebr iNsnides bralTagan, romelTa qalwulad qadagon
qalwuli dedaL,~ – ityvis daviT aRmaSenebeli Tavis ganTqmul sinanu
lis sagalobelSi.
gavixsenoT isic, rogor esaubreboda Tavis xalxs ilia WavWavaZe,
eris mamad miCneuli didi mwerali da moazrovne: `viT mama zecisa iyav
Senc srulio~, umoZRvra kacs da amiT gvamcno, rom kaci SemZlebel
ars aRsvlad RvTaebis sisrulemde. raodeni didebaa da pativi kacis
bunebisa am eqvs sityvaSi, RvTis bageTagan warmoTqmulSi!.. iRvawe da
RvTis sisrulemde Senc SegiZlian axvide da miaRwioo. esodeni gan
dideba da aRmateba adamianis Rirsebisa jer manamde ara adamians ar
gaegona~.
qristianulma religiam gansazRvra samyaros modeli, adamianis roli, evoluciis arsi. yovelive es ki safuZvlad daedo am kulturis eTikur da esTetikur principebs. moZRvreba mSveniersa da amaRlebulze erTnairad gansazRvravda arqiteqturis, mxatvrobis, musikis, sityvieri da gamoyenebiTi xelovnebis ragvarobas. bibliur mxatvrulsaazrovno sivrceSi Camoyalibda motivebi, Temebi, saxesimboloebi, romlebic evropuli literaturisa da xelovnebis niSansvetebad iqcnen.
axali aRTqmis samyaro saukuneTa manZilze STagonebis wyaro iyo
mxatvrebisTvis, moqandakeebisTvis, mwerlebisTvis, poetebisTvis,
musikosebisaTvis, arqiteqtorebisaTvis, renesansis epoqam axali si
cocxle mianiWa bibliur Temebs. miqelanjelo, rafaeli, ticiani, el
greko, rembrandti Sedevrebs qmnidnen Zveli da axali aRTqmis siu
Jetebze.
religia
38
somxuri biblia, 1256 w.
jruWis II saxareba, XII s.
39
bibliis kulturologiuri mniSvneloba ganuzomelia. nu dagvaviwy
deba, rom es wigni mxolod `saRmrTo~ daniSnulebisa ar aris. is iyo da
aris `TviTmyofadi poeturi qmnileba, vrceli tilo, sadac warmod
genilia sityvieri Semoqmedebis, dResdReobiT arsebulis, TiTqmis
yvela Janri. igi, SeiZleba iTqvas, Tanamedrove msoflio mwerlobis
uZvelesi qrestomaTiaa. aq SevxvdebiT folkloruli warmoSobis
sawesCveulebo simRerebs, igavarakebs, Segonebebs, filosofiur na
kvesebs, miTosis fragmentebs, saistorio da sayofacxovrebodoku
mentur prozas, novelistur ambebs, godebebs, saRvTo sagaloblebs,
sagmiro leqsebs, satrfialo lirikas, diplomatiur mimoweras, ora
torul sityvas, publicistikasac ki~ (z. kiknaZe).
... qarTveli xalxi qristian erTa Soris dgas. is qristianobis miRe
bisTanave daewafa biblias, adridanve gadmoTargmna misi calkeuli
wignebi (saxareba, fsalmunni, winaswarmetyvelebi...). Cvenamde moRweu
li mTliani biblia (oSkis, igive aTonisa) ki 978 wliTaa daTariRebuli.
39
biblia
martvilis saxareba, 1050
40
qarTveli var da Cemi samSoblo, saqarTvelo, miyvars. amave dros,
rogorc qarTvels, Cemi xalxi, Cemi qarTvelebi miyvars. siyvaruls
ra sjobs, magram mainc, ra ufro sworia – samSoblos siyvaruli Tu
mSobeli xalxis siyvaruli? ra ufro zusti samiznea Cemi gulwrfe
li siyvarulisTvis – samSoblo Tu xalxi?
samSoblos, mamuls berZnulad `patris~ hqvia, es sityva momdina
reobs sxva – `pater~ sityvisagan, rac `mamas~ niSnavs; ese igi, berZ
nacionalizmi
patriotizmi da nacionalizmi
levan berZeniSvili
40
41
nuli samSoblo, upirveles yovlisa, `mamulia~.
`patris~ sityvidan iwarmoeba `patriotes~, rome
lic sityvasityviT `samSobloels~, `mamulels~,
`mamulis kacs~, ̀ Tanamemamules~ niSnavs; Sesabami
sad, termini `patriotizmi~ sityvasityviT niS
navs `Tanamemamuleobas~. amJamad qarTul enaSi
termini `patriotizmi~ aRniSnavs samSoblos si
yvaruls. Sesabamisad, patriotizmi aris erTer
Ti mTavari adamianuri grZnobis, siyvarulis gan
sazRvruli saxesxvaoba.
amrigad, patriotizmi samSoblosadmi siyva
rulis amaRlebuli grZnobaa. patriotizmis
gan gansxvavebiT, nacionalizmi grZnoba ar aris,
nacionalizmi aris ideologia, anu ideebis,
Sexedulebebis erToblioba, romelic adamianTa
garkveul jgufSi (magaliTad, saxelmwifoSi) miRe
bul normad, saxelmZRvanelo ideebad aris aRiare
buli. am ideologiis mixedviT, eri, anu „nacia”, aris
sazogadoebis fundamenturi nawili da qvakuTxe
di. laTinuri warmoSobis sityva `nacia~ aRniSnavs
eniT, kulturiT, eTnosiT, warmomavlobiTa da is
toriiT gaerTianebul xalxs, romelsac, rogorc
wesi, aqvs saerTo teritoria da xelisufleba. rom
gavamartivoT, nacionalizmi aRniSnavs ideolo
gias, romlis mixedviTac nacias, anu ers, aqvs pri
oriteti sxva erTeulebTan (magaliTad, eTnikur
umciresobebTan, imigrantebTan an moqalaqeobis
armqone pirebTan) SedarebiT.
41
42
nacionalizmi
patriotizmi Tu nacionalizmi? saqarTvelo ufro mniSvnelovania Tu qarTvelebi? Tu orive? iqneb – arc erTi? ai, am sakiTxis gasarkvevad aris dawerili es patara werili.
daviwyoT ̀ samSoblos~ cnebiT. bavSvobidan vicnobT am sityvas da
gansakuTrebuli damokidebuleba gvaqvs mis mimarT. modi, vcadoT,
ubralo sityvebiT vTqvaT, ra aris samSoblo. upirveles yovlisa,
samSoblo aris qveyana; magram es nebismieri qveyana ki ar aris, esaa
mxolod Cveni qveyana, anu es aris is kulturuli da geografiuli
garemo, romelSic Camoyalibda mSobeli xalxis erovnuli TviT
myofadoba. es imas niSnavs, rom saqarTvelo aris kulturuli sivrce da geografiuli teritoria, romelzec xangrZlivi istoriis manZilze Camoyalibda qarTveli xalxi, rogorc eri, rogorc TviTmyofadi, sxvebisgan gansxvavebuli da Taviseburi nacia.
raki samSoblo Cveni qveyanaa, romelSic Cven CamovyalibdiT, ro
gorc sxvebisgan gansxvavebuli xalxi, da raki Cven Camogviyalibda
Cveni ena, kultura, istoria da fsiqikuri wyoba da raki swored am
qveynis siyvarulia patriotizmi, es siyvaruli exeba rogorc te
ri torias, ise kulturul sivrces da am sivrceSi Camoyalibebul
xalxsac, mis enasac, aseve Taviseburebas, nacionalur Tavgada
savals, anu eris istoriasac.
Zalian martivad rom vTqvaT, patriotizmi aris sakuTari qveynis siyvaruli, rac niSnavs sakuTari miwawylis, sakuTari xalxis, sakuTari enis, sakuTari Taviseburebebis, sakuTari istoriis siyvaruls.
nacionalizmis SemTxveva gansxvavebulia. nacionalizmis SemTx
vevaSi sakuTari naciisadmi kuTvnileba xdeba ara siyvarulis an si
Zulvilis safuZveli, aramed politikuri principi an politikuri
programa. politikur programas uwodeben ama Tu im politikuri
partiisa Tu partiaTa koaliciis miznebisa da principebis gaazre
bul CamonaTvals. amgvarad, nacionalizms sxva ganzomileba aqvs,
vidre patriotizms, romelic gulisxmobs Tavisi samSoblosadmi
da naciisadmi kuTvnilebis grZnobas, rac ar aris dakavSirebuli
politikuri moqmedebis romelime programasTan. Zalian xSirad
`nacionalistebis~ umetesoba ayalibebs programas, romelic gan
kuTvnilia sakuTari naciisTvis, magram xSirad ar Seesabameba sxva
naciebis an imave naciaSi eTnikuri umciresobebis sasicocxlo in
teresebs (magaliTad, ar iTvaliswinebs maTi enis, kulturis ganvi
Tarebas, saTanado pativs ar scems maT religias da a.S.). swored amis
42
43
gamo zogierTebi nacionalizms cariel boTls adareben: forma
aris, Sinaarsi ar aris. SeiZleba iTqvas, umravlesobisTvis naciona
lizms, rogorc formas aqvs mniSvneloba, xolo umciresobebisTvis
mniSvneloba eqneboda im Sinaarss, romelic am formaSi ver moeq
ca. magaliTad, indoeTSi damoukideblobis miRebamde indoeTis
nacionaluri kongresis partiam nacionalizmis ideebis wyalobiT
SeZlo formalurad da ara Sinaarsobrivad gaeerTianebina iseTi
gansxvavebuli pirovnebebi, rogorebic iyvnen javaharlar neru
(reformatori, romelsac gonivruli dagegmarebisa swamda), kriSna
menoni (orTodoqsi marqsisti) da mahaTma gandi (induisti asketi,
romelic industrializaciis winaaRmdeg gamodioda). zustad ase,
1918 wlis 26 maissac da 1991 wlis 9 aprilsac saqarTvelos damou
kideblobis aqts qarTuli nacionalizmis saxeliT xeli moawera
parlamentSi warmodgenilma yvela politikurma Zalam – maT Soris
memarjveneebmac, memarcxeneebmac, konservatorebmac, liberaleb
mac da im adamianebmac, romelTac sakuTari politikuri platfor
ma im momentisTvis arc hqondaT garkveuli.
nacionalizmis sxvadasxva saxeobas erTi saerTo niSani aqvs: am
niSnis mixedviT, nacionalur kuTvnilebas upiratesoba aqvs ama
Tu im klasis, religiisa Tu rasisadmi kuTvnilebasTan SedarebiT.
Sesabamisad, mTavaria, frangi iyo da mniSvneloba ar aqvs, muSa xar,
43
eJen delakrua (frangi mxatvari, 1798-1863, franguli romantizmis fuZemdebeli), Tavisufleba
barikadebze (1830) Tavisuflebis alegoriul figuras xelSi uWiravs axali safrangeTis simbolo,
samferovani droSa Tavisufleba, Tanasworoba da Zmoba.
mahaTma gandi (1869-1948)
javaharlar neru (1889-1964)
44
kapitalisti xar, qristiani xar, mahmadiani xar, aTeisti xar, TeTr
kaniani xar, Savkaniani Tu yviTelkaniani. nacionalizmis Tval
sazrisiT, sayovelTaod cnobili tieri anri, upirveles yovlisa,
frangi fexburTelia da mxolod amis Semdeg milioneri, Savkaniani,
qristiani Tu mahmadiani.
nacionalizmis erTerTi mimarTuleba SeiZleba zogadad davaxa
siaToT, rogorc „romantikuli~ nacionalizmi. rogorc cnobilia,
XVIII saukunis evropaSi damkvidrebul ganmanaTleblobis epoqas
universalizmi da racionalizmi axasiaTebda.
swored am universalizmsa da racionalizmze reaqcias warmoad
genda germanuli romantikuli nacionalizmi.
romantikuli nacionalizmi aris nacionaluri warsulisa da
kulturis gaidealebisken swrafva, rac axasiaTebda romantizmis
gviandel fazas. evropis istoriaSi romantikuli nacionalizmis
xana grZeldeboda napoleonis omebis dasasrulidan (1814) pirveli
msoflio omis dasawyisamde (1914). erovnuli grZnobis mozRvavebam
waruSleli kvali datova evropul istoriaSi, xolo germaniaSi,
italiaSi, saberZneTsa da zogierT sxva qveyanaSi gamoiwvia erovnu
li saxelmwifoebis Camoyalibeba.
`romantikosebis~ azriT, adamianebis gageba ufro iolia im eno
brivi, kulturuli da istoriuli faqtorebis gaTvaliswinebiT,
rac maT akavSirebT garkveul teritoriasTan, vidre saerTo
sakacobrio Tvisebebis konteqstSi. amrigad, fuZemdebluri Rire
bulebebi, romlebic ayalibeben sazogadoebas da misi yofis gare
mos aris lokaluri da ara saerTosakacobrio.
romantikuli nacionalizmis mniSvnelovani Teoretikosi iyo
io han gotfrid herderi, romelic laparakobda TiToeuli xal xi
sTvis mniSvnelovan „saxalxo sulze~. ekonomikuri mxare amgvari
nacionalizmisa im rwmenaSia, rom umniSvnelovanes nacionalur re
sursebs mxolod erovnuli struqturebi unda flobdnen. romanti
kuli nacionalizmis politikuri gamoxatuleba TviTgamorkvevis
principia. TviTgamorkvevis principi mimarTulia politikuri
cxov rebis iseT mowyobaze, romelic ayalibebs erovnul saxelm
nacionalizmi
44
iohan gotfrid herderi (1744-1803)
seneka (Zv.w.54-ax.w. 39)
universalizmi aris moZRvreba, romlis mixedviTac
individualuri bedniereba umniSvneloa, Tuki adami
ans ar gaaCnia samyarosTan, anu `universTan~ (esaa `sam
yaros~ laTinuri saxeli) solidarobis SegrZneba, rac
SesaZlebelia mxolod kanonebis gaazrebiT da dacviT.
racionalizmi ki filosofiuri mimdina
reobaa, romelic gonebas (laTinurad – `ra
cios~) miiCnevs adamianis azrovnebisa da moq
medebis safuZvlad da misi yvela sasicocxlo
miswrafebis kriteriumad.
45
wifos. am principis mixedviT, xalxi ayalibebs sakuTar erovnul
saxelmwifos. erovnuli saxelmwifo ki esaa suverenuli erToba,
romelSic Warbobs erTi nacia. erovnuli saxelmwifos erTerTi
upiratesoba imaSi mdgomareobs, rom misi Zalaufleba, rogorc
moqalaqeTa erTianobisa da nebis bunebrivi ganxorcieleba, SemZ
lea Seqmnas myari safuZveli kanonieri mTavrobisTvis. meore upi
ratesoba, didi amerikeli poetis, robert frostis sityvebiT rom
vTqvaT, imaSi mdgomareobs, rom `kargi Robe karg mezoblebs qmnis~.
marTlac, rodesac xalxi sakuTar sazRvrebSi Tavs ekonomikurad da kulturulad usafrTxod grZnobs, igi Tavis TavSi ufro darwmunebulia da saerTaSoriso organizaciebTan da sxva xalxebTan molaparakebasac ufro keTilganwyobilad da megobrulad atarebs, ufro metadaa ganwyobili gonivruli kompromisebisa da urTierTsasargeblo daTmobebisadmi.
amave dros, unda iTqvas, rom nacionaluri saxelmwifo yvela
rTul kiTxvas ver scems pasuxs. amgvari saxelmwifos didi nakli is
gaxlavT, rom igi zustad arasodes ar Seesabameba arsebul realo
bas.
xalxebi msoflioSi ar arian gadanawilebuli mkveTrad gamijnuli nacionaluri teritoriebis mixedviT da nacionalur saxelmwifoebSi yovelTvis arian umciresobebi, romlebic problemebs qmnian da Tavis TavSi SeiZleba farul damangrevel Zalebsac ki moicavdnen.
anu ise ar aris msoflio mowyobili, rom ungrelebi mxolod
ungreTSi cxovrobdnen, somxebi mxolod somxeTSi an qarTvelebi
mxolod saqarTveloSi. magaliTad, rumineTSi cxovrobs ungru
li umciresoba (mosaxleobis 6,6%), bulgareTSi cxovrobs Turqi
umciresoba (mosaxleobis 8,2%), sabWoTa kavSiris yofil respub
likebSi cxovrobs rusuli umciresoba, maT Soris, sakmaod mniSv
nelovanic, magaliTad, estoneTSi rusuli diaspora mosaxleobis
25,6%s Seadgens, latviaSi – 27,8%s.
19141918 wlebis omis Semdeg moxda masobrivi demografiuli mig
racia, mosaxleobis „gacvla~ saberZneTsa da TurqeTs Soris (pir
veli msoflio omis Semdeg saberZneTidan TurqeTSi gaiqcnen Tur
qebi da, piriqiT, manamde TurqeTis mcxovrebi berZnebi saberZneTSi
gadasaxldnen); 19391945 wlebis omis Semdeg moxda germanelebis
patriotizmi da nacionalizmi
45
46
gadasaxleba poloneTidan; aseve mosaxleobis mtkivneuli `gacvla~
moxda somxeTsa da azerbaijans Soris yarabaRis konfliqtis dros.
verc erTma am iZulebiTma migraciam problema sabolood ver gada
wyvita da igi naklebad mtkivneuli ver gaxada.
zogierT SemTxvevaSi saqme kidev ufro rTuladaa. mTel evropa
Si mcxovreb boSebs iseve, rogorc axlo aRmosavleTsa da samxreT
kavkasiaSi mcxovreb qurTebs saerTod ar gaaCniaT sakuTari sa
xelm wifo, romelsac isini erTaderT samSoblod aRiqvamdnen. amave
dros, es xalxebi sxvadasxvagvar strategias mimarTaven. qurTebi
sakuTari saxelmwifos Camosayalibeblad TavgamodebiT ibrZvian,
xolo boSebi saerTo samSoblos sakiTxs arc ki ganixilaven.
jer kidev senekam (romaeli filosofosi da saxelmwifo moR
vawe) Tqva, „samSoblo imitom ki ar gviyvars, rom didia, aramed imi
tom, rom Cvenia~. miuxedavad amisa, Zalian xSirad bevrs unda, rom
misi samSoblo ufro didi iyos. ras niSnavs es sidide? xSirad es,
ubralod, met teritorias niSnavs. saqarTvelos saxmeleTo sazR
vriT oTxi qveyana esazRvreba da oTxives ukavia teritoria, ro
melic odesRac, istoriis romeliRac periodSi, Cveni sakuTreba
iyo (taoklarjeTi – Tanamedrove TurqeTSi, saingilo, anu kaxi
nacionalizmi
46
47
patriotizmi da nacionalizmi
da zaqaTala – dRevandel azerbaijanSi, lore – somxeTSi, soWi
– ruseTSi). aq, yvelgan, darCenilia Cveni yofnis kvali, toponi
mikis (adgilTa dasaxelebis), hidronimikis (mdinareTa saxelebis),
eklesiebis, cixesimagreebisa Tu sxva materialuri da aramate
rialuri kulturis Zeglebis saxiT. Sesabamisad, Cveni samSoblo
dedamiwaze or gansxvavebul adgils ikavebs: erTia is, romelic mas
axla uWiravs, romelic aRiarebulia msoflios mier, xolo meore
is, romelic moicavs yvela teritorias, rac mas odesme daukavebia
(Tanac ar aris aucilebeli, rom es erT droSi momxdariyo). Sesa
bamisad, Cvens gonebaSi saqarTvelos ori rukaa. erTia is ruka, ro
melzec asaxulia saqarTvelo saerTaSorisod aRiarebul sazRv
rebSi (aq igulisxmeba is teritoriebic, romelsac saqarTvelos
xelisufleba amJamad ver akontrolebs); meore ki gaxlavT is ruka,
romelic SesaZloa drosa da sivrceSi arasodes ar yofila swored
aseTi, magram mas ukavia is sivrce, romelic odesme, Tundac mcire
xniT, Cveni samSoblos Semadgeneli nawili yofila. am `rukaze~ Cve
ni kulturuli nakvalevi sruliad mkafioa. patriotizmi gulisx
mobs, rom es saxelebic da es Zeglebic Cven iseve gviyvars, rogorc
is saxelebi da Zeglebi, romlebic Cvens amJamindel teritoriazea.
samSoblos siyvarulis grZnoba gvkarnaxobs, rom am materialuri
da aramaterialuri kulturis Cveneul Zeglebs aucileblad unda
mivxedoT da vupatronoT.
swored aq saqmeSi erTveba nacionalizmi. swored saxelmwifoTa
Soris urTierTobis principebis gaTvaliswinebiT, nacionalizmis,
anu, am SemTxvevaSi, saxelmwifoebrivi midgomis gaTvaliswinebiT, am
ZeglTa dacva SesaZlebelia mxolod mezobel qveynebTan politi
kuri dialogiT. magaliTad, saqarTvelos xelisuflebasa da Tur
qeTis xelisuflebas Soris mimdinareobs xangrZlivi politikuri
dialogi TurqeTis teritoriaze arsebuli qarTuli kulturuli
memkvidreobis Zeglebis movlapatronobasTan dakavSirebiT (igu
lisxmeba Cveni qveynisTvis uzarmazari kulturuli mniSvnelobis
istoriuli Zeglebi oSki, xanZTa, bana, iSxani, parxali da sxv.).
rogorc zemoT moyvanili magaliTidan Cans, moqalaqisTvis sa
sargebloa rogorc patriotizmi, ise nacionalizmi, Tuki orive
zomierad iqneba warmodgenili. patriotizmi, rogorc samSoblos
siyvarulis grZnoba, ar SeiZleba usazRvro iyos. patriotizms aqvs
Tavisi sazRvari da am sazRvars hqvia adamiani, individuumi. samSob
los siyvaruli esazRvreba adamianis pativiscemas, mis uflebebs,
mis Tavisuflebebs. ar SeiZleba patriotizmis saxeliT SeizRudos
adamiani da misi uflebebi. aseve zRvari aqvs nacionalizmsac. igi,
47
48
nacionalizmi
rogorc ideologia, aseve SezRuduli unda iyos da misi ukiduresi
gamovlinebebi ar unda iqnes daSvebuli. nacionalizmsac iseve, ro
gorc patriotizms Tavisi `aRviri~ aqvs, magaliTad, aseTi aRviri
SeiZleba iyos eTnikuri umciresobebis interesebi.
Sesabamisad, daskvnis saxiT SegviZlia vTqvaT: patriotizmi da
nacionalizmi ori urTiergansxvavebuli cnebaa, romlebic adamia
nisa da misi samSoblos urTierTobebs gansazRvraven. patriotizmi
grZnobaa, xolo nacionalizmi – ideologia. orive maTgani sasar
geb lo da kargia, Tuki gamoyenebulia zomierad da ar azianebs erT
SemTxvevaSi kerZo adamians da adamianis uflebebsa da Tavisufle
bebs, xolo meore SemTxvevaSi – eTnikuri umciresobebis uflebebsa
da Tavisuflebebs.
Cvens Tavdapirvel msjelobas rom davubrundeT, daskvna ase
Tia: samSoblo, ra Tqma unda, unda gviyvardes, magram am siyvaru
lis saxeliT adamianis sicocxles, Tavisuflebas, sakuTrebas da
bednierebisken swrafvas ziani ar unda miadges. SeiZleba ufro mar
tivadac vTqvaT: `samSoblo~ didi cnebaa, magram `adamianze~ didi
cneba ar aris. meore mxriv, zomieri da gaazrebuli nacionalizmi
sasargeblo da kargia, magram igi ar niSnavs, rom romelime erTi na
cia (magaliTad, qarTvelebi saqarTveloSi) sxva naciaze ukeTesi,
aRmatebuli an Rirseulia. nacionalizmis yvelaze swori gaazrebi
sas nacia sxvadasxva eTnosisgan Sedgeba da saxelmwifos amocanaa,
48
Sesabamisad, daskvnis saxiT SegviZlia vTqvaT: patriotizmi da nacionalizmi ori urTiergansxvavebuli cnebaa, romlebic adamianisa da misi samSoblos urTierTobebs gansazRvraven. patriotizmi grZnobaa, xolo nacionalizmi – ideologia. orive maTgani sasargeblo da kargia, Tuki gamoyenebulia zomierad da ar azianebs erT SemTxvevaSi kerZo adamians da adamianis uflebebsa da Tavisuflebebs, xolo meore SemTxvevaSi – eTnikuri umciresobebis uflebebsa da Tavisuflebebs.
49
patriotizmi da nacionalizmi
es eTnosebi am debulebas nebayoflobiT aRiarebdnen. Sesabamisad,
qarTuli nacia Sedgeba eTnikuri qarTvelebis, somxebis, azerbai
janelebis, afxazebis, osebis da sxvebisagan, romlebic arian sa
qarT velos moqalaqeebi da Tavis erTaderT samSoblod swored
saqarTvelos ganixilaven.
im SemTxvevaSi, rodesac patriotizmi yalbadaa gagebuli da
gamoiyeneba, rogorc instrumenti adamianis Tavisuflebis, misi
arCevanis uflebis winaaRmdeg, rodesac esa Tu is moRvawe Tavis
binZur politikur ganzraxvebs momxibvleli patriotizmis sa
saCuqre SesafuT qaRaldSi axvevs, rodesac samSoblos siyvarulis
saxeliT surT gaamarTlon Zaladoba, uzneoba da a.S., gaixseneben
xolme XVIII saukunis cnobili ingliseli poetis, eseistisa da mora
listis, semuel jonsonis cnobil formulas, rom patriotizmi
`aramzadebis ukanaskneli TavSesafaria~.
daskvnis saxiT SegviZlia vTqvaT: patriotizmic kargia da na
cionalizmic, oRond – zomierad. mxolod zomieri patriotizmi
da zomieri nacionalizmia kargi da samagaliTo. uzomo da wres
gadasuli patriotizmi adamianis, rogorc individuumis ufle
bebs da Tavisuflebebs emuqreba, xolo ukiduresi nacionalizmi
– umciresobebis sasicocxlo uflebebs da Tavisuflebebs uqmnis
safr Txes.
49
patriotizmic kargia da nacionalizmic, oRond – zomierad. mxolod zomieri patriotizmi da zomieri nacionalizmia kargi da samagaliTo. uzomo da wresgadasuli patriotizmi adamianis, rogorc individuumis uflebebs da Tavisuflebebs emuqreba, xolo ukiduresi nacionaliz mi – umciresobebis sasicocxlo uflebebs da Tavisuflebebs uqmnis safrTxes.
50
vaJafSavela Tergdaleulebis, ilia WavWavaZis, akaki wereTlis,
iakob gogebaSvilis da sxvaTa, umcrosi Tanamedrove da maTi saqmis
gamgrZelebelia. es iyo axali erovnuli proeqti saqarTvelosTvis,
saqarTvelos dayeneba `erad sxva erTa Soris~, amaTSi ki igulisxmebo
da evropis TviTgamorkvevis gzaze damdgari erebi.
saqarTvelos evropuli proeqti ar iyo mxolod politikuri pro
eqti, aramed, pirvel rigSi – msoflmxedvelobrivi. Tergdaleulebi
da, maT kvaldakval, vaJac, xedavdnen, rom is procesebi, rac evropaSi
xdeba, aris ara SemTxveviTi, aramed gangebismieri, rom evropis gamoc
dilebaa Tavis safuZvelSi qristianuli gamocdileba, qristianuli
faseulobebis mtkivneuli da Seuqcevadi Semosvla istoriaSi: Sromis
gaTavisufleba, pirovnebis gaTavisufleba sxva pirovnebis sakuTre
bis statusidan, qalebis emansipacia da a.S., am gamocdilebis argageba
da armiReba, maTi azriT, ukve niSnavda istoriis logikidan amovard
nas mTeli Tavisi tragikuli SedegebiT. anu
evropuli proeqti iTvaliswinebda qarTvelebSi axali su
liskveTebis, axali suliergonebrivi agebulebis dabade
bas, rac iliam gamoxata lelTRunias sityvebSi: `Cven Cveni
Tavi Cvenadve gveyudneso~, anu gabedvas imisa, rom sakuTar
xelSi aiRo rogorc piradi cxovrebis, ise qveynis cxov
rebis sadaveebi, pasuxismgeblobis sruliad axali ganzo
milebiT.
vaJas mTeli Semoqmedebis laitmotivi swored esaa: Tavis fiqrebs,
naazrevs, piradi sindisis Zaxils mindobili pirovnebebis dabade
ba, Tundac es dabadeba xdebodes yvelaze arasaxarbielo viTarebaSi,
Tundac am dabadebas mTeli gareSe samyaro uSlides xels.
gamoCenili qarTvelebi
vaJas zogadkacobriuli
proeqti
50
levan gigineiSvili
vaJa-fSavela (daax. 1880-1898). foto aleqsandre roiniSvilisa
51
vaJam Tavis droisTvis Sesaferisi, xarisxiani ganaTleba miiRo. rva
wlis asakSi Telavis sasuliero saswavlebelSi swavlobda. aq miRebuli
ganaTlebiT maincdamainc kmayofili ar iyo. es is periodia, rodesac
mSobliuri ena idevneba dawyebiTi ganaTlebidan. amis winaaRmdeg ga
modioda iakob gogebaSvili da ara marto is, aramed rusi pedagogikis
iseTi Teoretikosebi, rogorc, magaliTad, k.d. uSinski. vaJa ixsenebs,
rom uazrod gvazuTxinebdnen berZnul da laTinur citatebs, maga
liTad aseTs: `xaris xarin tiktikin~so. es cnobili berZnuli andazis
pirveli nawilia: `xaris men xarin tiktei, eris de erin~ – anu wyaloba
wyalobas Sobs, mtroba ki – mtrobas. aq cxadad Cans vaJas ironia da is,
Tu ra sasacilod JRerda es gazepirebuli fraza saswavleblis bavSve
bisTvis. magram me vfiqrob, es berZnuli andaza sxva bevr andazas So
ris SemTxveviT ar damaxsovrebia vaJas, aramed is mis bediswerad, misi
msofl mxedvelobis qvakuTxedad unda qceuliyo, razec SemdgomSi vi
laparakeb.
mowifulobisas vaJa goris saostato seminariaSi swavlobda. aq iyo
nayofieri, mduRare inteleqtualuri cxovreba. axalgazrdebi ecno
bodnen yvelaze mowinave socialurpolitikur ideebs, kiTxulobdnen
caristuli reJimis mankierebebis mamxilebel avtorebs, qmnidnen li
te raturul da politikur gaerTianebebs.
erTi aseTi gaerTianebis, kerZod ki, rusi narodnikebis magaliTze
Seqmnil gaerTianebaSi cota xniT vaJac Sedioda, magram maleve mia
tova es wre. rodesac sayvedurobdnen, Cvens krebebze ratom aRar dadixaro,
pasuxobda, `me Cems RerZze miyvars trialio~. es dasamaxsovrebelia: `Cems RerZ
ze miyvars triali~, anu, rogorc Cans, vaJas ar moewona, ase vTqvaT, `partiuli~
erTianobis suliskveTeba, rodesac piradi xma raRac ideologiur kliSeebs,
stereotipebs unda daemorCilos da maTSi gaiTqvifos. am Tavisi RerZis garSemo
trialSi vaJa uamravs kiTxulobda da goris axalgazrda inteleqtualur wreeb
Si erTerTi yvelaze ganaTlebuli, Zlieri argumentaciis unaris mqone studen
tad iTvleboda.
Tanamedroveebis mogonebebidan cxadad Cans, rom vaJa siRrmiseulad ic nob da
ev ropel da rus moazrovneebs: filosofosebsa da literatorebs; SeeZlo Rr
mad da dasabuTebulad ekamaTa, magaliTad, iseT rTul sakiTxebze, rogoric iyo
hegelis filosofiuri tradiciis konservatoruli da progresistuli gagebe
bi, kerZod, vaJa hegeliseuri principis `realoba racionaluria~s progresul
gagebas uWerda mxars. man poeturi niWi adreve gamoavlina da sayvarelma maswav
lebelma, goris saostato seminariis direqtorma, dimitri semionovma didi mo
mavali uwinaswarmetyvela; gamoSvebis dRes man vaJa sxvebSi gamoarCia da uTxra:
`Sen, Cemo luka! getyvi imas, rac SenTvis xSirad miTqvams! bunebiT poeto, talan
ti ar damarxo, ganaviTare goneba, daakvirdi da Seiswavle cxovreba, ikiTxe sxva
vaJas zogadkacobriuli proeqti
georg vilhelm fridrix hegeli (1770 1831) – germaneli filosofosi, germanuli idealizmis warmomadgeneli. hegelis azriT, istoriis epoqebi da socialurpolitikuri struqturebis cvlileba absoluturi, RvTiuri gonis TviTgamoxatvis stadiebia, amitom istoria ar aris SemTxveviTi, aramed aqvs Sinagani aucilebloba, RvTiuri logika.
51
52
gamoCenili qarTvelebi
dasxva mimarTulebis wignebi da maSin SeiZleba, rom yovelmxriv Cveni sinamdvile
daasuraTo~.
vaJasTvis mniSvnelovani iyo peterburgSi wasvlac, sadac peterburgis uni
versitetis iuridiuli fakultetis Tavisufali msmeneli iyo erTi wliT. sam
wuxarod, usaxsrobis gamo swavla veRar gaagrZela, magram `evropaSi gaWril
sarkmelad~ wodebul qalaqSi misi erTwliani yofna, vfiqrob, misTvisac bedis
ganmsazRvreli sarkmeli unda yofiliyo, radgan erTia wignebi, magram sxvaa uSu
alo Sexeba da cxovreba civilizaciasTan ruseTis imperiis mowinave evropul
yvelaze daaxloebul qalaqSi.
Tavisi sazogado moRvaweoba vaJam skolis maswavleblobiT daiwyo. es adgili
mas mas mere daatovebines, rac konfliqti mouvida soflis mRvdelTan, romel
mac daukiTxavad da uceremoniod waarTva skolas teritoria da eklesiis ezos
miuerTa, riTac bavSvebi saTamaSo sivrcis gareSe datova. vaJa ise gaamwara am usa
marTlobam, rom Semoelaxa kidec es moZalade mRvdeli. ase angariSmiucemlad
aRSfoTeba usamarTlobis gamo damaxasiaTebelia vaJasTvis; Tavad gulwrfeli
qristiani werda erT leqsSi:
`am moZRvrebisTvis jvarze gaekra:
Tavis swavlasa did xeda hrgavda,
rogor ewvala, rogor ecada,
rom ar hyoliyo kaci kacs mglada~.
cxadia, ver aitana amis damwerma, rom adamiani, visac yvelaze metad evaleba
saxarebis mcnebebiT cxovreba, TviTon eqca mglad skolis bavSvebs da RvTismsa
xuris statusic gamoiyena Tavisi uzneobis imunitetad.
Tavisi cxovrebis ZiriTadi nawili vaJam fSavis ulamazes sofel Cargal
Si gaatara. aq dawera Tavisi genialuri nawarmoebebis umetesobac. cxovrobda
ukidures siduxWireSi da mwerlobasTan erTad fizikuri Sromac uwevda. aris
mogoneba imaze, Tu rogor Seudga vaJa poema ̀ baxtrionis~ weras: yanas Tibavda fer
dobze da ucbad STagoneba ewvia, miagdo celi da sirbiliT miaSura saxls, raTa
saswrafod wera daewyo. ocnebobda materialuri mdgomareobis gaumjobesebaze
da erTxans – TbilisSi sacxovreblad gadasvlaze. erTxel biznesproeqtic scada
amis gamo: Carglis bunebriv samkurnalo wyaroebSi abano moawyo turistebisTvis,
daiqirava mojamagireebi, romlebic uvlidnen am abanos da turistebs xvdebod
nen. Tumca vaJas es erTaderTi biznesproeqti xanmokle da warumatebeli gamod
ga. ar aRmoCnda biznesi misi saqme.
vaJas hyavda erTi mdidari naTesavi, romelmac dascinasaviT: `Sen raRaceebs
wer da me naxe amasobaSi ramdeni cxvari myavso~. vaJam uborotod upasuxa: `Sen
rom ar iqnebi, me viqnebio~. vaJa marTlac iqneba yovelTvis, sanam saqarTvelo
da, metic, sanam kacobrioba iarsebebs, radgan pirovnebis dabadebis is impera
tivi, razec Tavis SemoqmedebaSi saubrobs, gansakuTrebuli ZaliT ki poemebSi
`aluda qeTelauri~ da ̀ stumarmaspinZeli~, zogadkacobriuli imperativia da
adamianis Rirsebis qvakuTxeds Seadgens.
52
53
mokled am or poemas Sevexebi da maT ramdenime pasaJze SevaCereb mkiTxvelis
yuradRebas.
aluda qeTelauri Tavisi Temis, sazogadoebis yvelaze Rirseuli wevria: `sa
fixvnos TavSi dajdebis~, anu TviT rCeulebSic, vinc safixvnos Seadgenen, gamor
Ceulia. es iqidanac Cans, rom cxenebis gamtacebeli qistebis gamosadevneblad
wasvlas mxolod aluda gabedavs. erT qists moklavs, meoresTan ki dramatul or
TabrZolaSi Caebmeba da sasikvdilod daWris mas; `Zmac xom mamikal, mec mamkal, ra
vuTxra madlsa RvTisasa~, – amoigminebs qisti RmerTis sayvedurs. ramxela tki
vilia aq gamoxatuli sayvareli ZmisTvis SurisZiebis keTilSobili miswrafebis
gawbilebis gamo. magram miuxedavad am tkivilisa, qisti inarCunebs imis Segnebas,
rom aluda marTalia da hqonda ufleba iaraRiT daebrunebina warTmeuli qoneba;
vaJas zogadkacobriuli proeqti
53
Tan misi vaJkacobac daafasa – martom gabeda am sarisko saqmeze wamosvla. es Cans
mis mimarTvaSi: `Tofic Sen dagrCes, rjulZaRlo, xels ar Cavardes sxvisasa~.
anu vaJkacma vaJkaci dainaxa da daafasa. naxeT, aludas Sinagani gardatexis pir
veli impulsi qisti mucalisgan modis: pirvelad swored qistma mucalma daina
vaJa-fSavela ojaxTan erTad, daaxl. 1895.
54
xa Rirseba misi kulturisa da religiisagan sruliad gansxvavebuli kulturisa
da religiis adamianSi. im dramatuli orTabrZolis dros raRac saerTo da zo
gadkacobriuli gamoikveTa am or pirovnebas Soris, rac pirvelad mucalma ga
moxata da aludamac gaiziara. amaSic vaJas azrovnebis sifarTove Cans, radgan am
yvelafriT is ambobs, rom adamianis Rirsebis safuZveli zogadkacobriulia da
yvela religiisa da kulturis adamianSi aRmosaCeni. aluda ar Wris mklavs mu
cals, rogorc amas tradicia moiTxovs, da metic, ara marto pativs scems mas da
dakrZalavs, aramed gulwrfeli da spontanuri sibraluliT dastiris kidec. am
pirveli biZgis mere iwyeba aludaSi axali dabadebis procesi, romlis safexure
bi da logikac vaJas didi sizustiT aqvs gadmocemuli. jer, ukan dabrunebisas,
aluda Rrmad Cafiqrdeba sisxlis aRebis saukunovan tradiciaze da am Cafiqre
biT, dakvirvebiT garkveulwilad emijneba mas, radgan, Tu ginda rames yuradRe
biT da obieqturad daakvirde, unda gamijno droebiT mainc Seni Tavi misgan. amis
mere xdeba misi pirveli Sexla TemTan, sadac aluda pirdapir ityvis, rom is, rac
misi azriT yvelaze mniSvnelovania adamianSi, kerZod ki, Rirseba da vaJkacoba,
is, rac Seadgens adamianis `kacobas~, ar daiyvaneba winaprebisgan memkvidreobiT
miRebul adaTwesebze da am adaTwesebis CarCoebSi gagebul religiaze, aramed
arsebobs ufro maRali gadasaxedi, ase vTqvaT, zekulturuli perspeqtiva, ro
melsac aluda `RvTisSvilebis~ perspeqtivas uwodebs; am `RvTisSviluri~ pers
peqtividan nebismieri kulturis da religiis adamianis Rirseba awonili da da
fasebulia:
gamoCenili qarTvelebi
54
55
`Cven vityviT, ‘kacni Cvena varT,
marto Cven gvzrdian dedani,
Cvena vcxondebiT, urjuloT
kuprSi mielisT qSenani’.
am sityviT vwaramaraobT,
RvTisSvilT ukeTes ician!
yvelani marTals amboben,
gana, vinaca hfician”.
aq daufaravi ironiaa da ironia Zalian mniSvnelovani fenomenia: ironiiT Sen
scildebi, emijnebi imas, rac ironiis sagania, rasac dascini, amitom aRar monawi
leob masSi, ase vTqvaT, ritualuri seriozulobiT.
aludasi ar sjeraT. ufro sworad rom vTqvaT, ar surT rom daujeron, radgan,
Tu aluda ar styuis da Tu man, TemSi yvelaze Rirseulma, `urjulo~ mterSi sru
li adamianuri Rirseba dainaxa, maSin aluda yvelas ayenebs zneobrivi dilemis,
arCevnis winaSe: dafiqrdnen mis am ucnaur qcevaze, awondawonon, Seafason is da
sakuTari TavisTvis miiRon gadawyvetileba, Zveleburi cxovreba gaagrZelon Tu
Tavadac Secvalon damokidebuleba. amisTvis ki Temi mzad ar aris da aludas uc
naurobas mis silaCres miawers. amitom maSinac ki, roca mindia moitans mucalis
moWril xels aludas vaJkacobis dasamtkiceblad, Temi gulcivad miiRebs amas da
aludas qmedebaze arc amis Semdeg daiwyebs `saxifaTo~ fiqrs.
amis Semdeg vaJa aRwers aludas sizmars, rodesac glovis rigSi Camdgari xe
vsurebi moklul moZmes stirodnen da Tan Suris saZieblad emzadebodnen. alu
das salafavi daudges saWmelad, romelic adamianis xorcis aRmoCnda. aludas
SezizR da da aRar Wama. aq mas xma esmis: `ratom ara sWam aludav, ratom xar gaS
terebuli~. esec mniSvnelovani detalia: `gaStereba~ aq niSnavs Cafiqrebas, Rrma
xedvaSi wasvlas. xma ki, romelic mas ritorikulad ekiTxeba, ratom xar gaStere
bulio. aris Temis zogadi xma, msoflmxedveloba Tu ideologia, romelic uSlis
adamians Tavisi azrebi da xedvebi Tavad dabados; urCevs Tavi daizRvios am rTu
li saqmisgan da umravlesobis inercias gahyves.
poemis kulminaciaa scena, roca aludas mTeli mozveri ahyavs mucalis
xsovnisTvis Sesawirad, rasac berdia provokaciad da Tavxedobad miiCnevs. `feri
edeba berdias, feri sxva rigis SiSisa~. arc erTi sxva zedsarTavi ar mouxdebo
da berdias SiSs, rogorc sityva `sxva rigis~. anu es iyo raRac uCveulo SiSi, ro
melTanac sxva arc erTi SiSi ar movidoda, TviT sikvdilis SiSic, radgan `sxva
rigi~ gamoxatavs aq mTeli msoflmxedvelobiTi struqturis darRvevis SiSs,
SiSs, rom daamsxvrio is ideologiurkulturuli kristali, romelSic aqamde
uyurebdi realobas da scado sxvanairadac gaixedo, Tundac am sxvanairad gaxed
vam cxovrebis wesis Secvla gaiZulos.
sainteresoa, ras ambobs aluda mucalze da mis Zmaze am bolo scenaSi: `ro
gorc undomlad moklulis, Tavis lamazis ZmisTvina~. daakvirdiT, `lamazs~
uwodebs mas, vinc poemis dasawyisSi mokla rogorc erTi vinme `qurdkantala
vaJas zogadkacobriuli proeqti
55
56
RliRveli~. anu aludaSi moxda Zirfesviani gardatexa, xedvis kuTxis Zirfes
viani Secvla, faqtobrivad mucalis TvalebiT uyurebs mucalisve Zmas. aludam
TviTon Sewira mozveri da rodesac xmali amoiRo, vaJa ambobs: `Suqi amoxda
mzisao~. es mZlavri metaforaa. manamde, poemis dasawyisSi xom iTqva: `Satils
jer ar Caswvdomia Suqi SuadRis mzisao, ar CauSveben Camsvlelsa, ca axuria
kldi sao~; anu `kldis ca~, ese igi, myari stereotipebi, ar uSvebs axali xedvebis
Suqs sazogadoebaSi, mze ki mxolod maSin amobrwyindeba, rodesac Tavis pirad
sindiss mindobili adamianebi gaexsnebian da aRmoaCenen WeSmaritebis impera
tivebs da Semdeg zneobrivi Zalac eyofaT Riad gamoxaton isini. gambedaoba da
zneobrivi Zala aucilebelia, miT umetes, rom ar aris garantia, rom sazogadoe
ba gagigebs. piriqiT, ufro didi SesaZleblobiT drois koniunqtura, arsebuli
myari Sexedulebebi advilad ar daTmoben Tavis Zalauflebas adamianebis gone
bebze da siaxlis Semomtani gaiTeleba, rogorc es aludas SemTxvevaSic moxda.
gamoCenili qarTvelebi
56vaJa-fSavela, daaxl. 1895.
57
magram WeSmaritebis msaxureba da gamoTqma, vaJas mowodebiT, ar aris damoki
debuli im SemTxveviT garemoebaze, warmatebuli iqneba es Tu warumatebeli,
radgan es sindisis absoluturi moTxovna da imperativia. ase rom, aludasnairi
gmirebi ar dagideven Sedegebs: saTqmeli unda gamoiTqvas, gamosaxatavi, unda
gamoixatos da rac mTavaria – samoqalaqo sivrceSi.
msgavsi problematika, aranaklebi ZaliT da dramatizmiT, aris asaxuli va
Jas `stumarmaspinZelSic~. aqac, pirvel scenaSi, xevsur zviadaursa da qist
joyolas Soris ibadeba raRac urTierToba, romelic ar aris damokidebuli kul
turul gansazRvrulobaze an religiaze: isini xvdebian rogorc ori monadire:
erTi, joyola – warmatebuli, meore, zviadauri – xelmocaruli. maT erTmaneT
Si uCndebaT, ase rom vTqvaT, profesiuli solidaroba: ramxela riski, simarjve,
gamarTleba sWirdeba jixvebze nadirobas da ra didi gawbilebaa, rodesac mTel
dRes uSedegod dakargav! qisti joyola amas xvdeba Tavisi keTili guliT da
mzad aris Tavisi nanadirevis naxevari gaunawilos zviadaurs (romelic saxels
daumalavs da nunuad gausaRebs Tavs). amisTvis religiur Teoriasac mimarTavs
daaxloebiT am logikiT, alahma gansazRvra yvelaferi: jixvis mokvla Cemi dam
saxureba ki ara, alahis wyalobaa, da radgan imave alahma Seni Tavi axla da am dros
Semaxvedra, ese igi, is wyaloba imitom gaiRo CemTvis, rom mere Senc gaexade misi
mowile, amitom mec ver movklavdi jixvs, alahs rom Seni Svela ar ndomebodao da
aqedan daskvna: `wili gdebia Senaca Cemgan moklulsa jixvSia~. es daskvna akvir
vebs zviadaurs, cxadia, da arc iRebs mas, `sad ar miTesavs, Zmobilo, iq movmka,
sadauria?~, magram zviadauri moixibla Tavidanve joyolas sikeTiT da gulis
xmierebiT.
mTavari mizezi, albaT, ris gamoc gahyva TavisTvis ase sarisko adgilas swored
am pirovnebis ukeT gacnoba, misiT daintereseba iyo. zviadaurs icnobs joyolas
stumari da mTel sofels mosdebs am ambavs. Temi zviadauris mokvlas gadawyvets
da aRar miaqcevs yuradRebas joyolas piradi sivrcis, misi ojaxis, saxlis xel
Seuxeblobas: Seuvardebian da stumars gaukoWaven. joyola TavgamodebiT icavs
rogorc stumars, ise Tavis pirad, Temis mier Selaxul Rirsebas. Temis logika
aseTia: Cven Tu am SemTxvevaSi davicaviT ojaxis xelSeuxeblobis wesi, es SeiZle
ba gamoiyenos zviadaurma da gagveqces, Tu gagveqceva, Cvenze iqneba sircxvili,
rom an doylapiebi varT, an, uaresi, mSiSrebi da ver gavbedeT mosisxlis mokvla.
es gaaZlierebs, Cvenze upiratesobas moapovebinebs Cvens mtrebs, xevsurebs, da
sabolood gagvanadgurebs. amitom Temis siZliere axla iTxovs nebismier fasad
zviadauris mokvlas. dasawyisSi es dilemac ar dgas albaT Temis winaSe: winas
war fiqroben, rom joyolac daeTanxmebaT, da Tu ara, saboloo ‘koziri’ is aqvT,
rom Seaxsenon: `TviT aman mokla Seni Zma aryianebSi TofiTa~, anu mis mTavar vne
bas, ZmisTvis SurisZiebis survils, gamoiyeneben imisTvis, rom Tavis ganzraxva
Seasrulon, usayvarlesi adamianisTvis SurisZieba xom iseTi stiqiaa, romelic
yvela princips faravs, miT umetes, rom joyolasTvis es survili cxovrebis um
Tavresi motivia da yvelgan Tan dayveba: `Zmismkvlelis sisxli swyuria kaci rom
midis gzazeda~ – swored joyolazea naTqvami poemis dasawyisSi. magram aq joyola
vaJas zogadkacobriuli proeqti
57
58
moulodnelad, umtkivneulesi pauzis (`TiTqos isari zed gulis kovzze daeso~)
Semdeg mSvidad ambobs: `eg marTalia, iqneba, ra unda miTxraT magiTa? miTc ver
miabamT Tqvens zraxvas Cems gulisTqmasTan ZafiTa~. `Zafi~ aq metaforaa: Zafze
uwvrilesi araferia da Tu ZafiTac ar aris mibmuli, ese igi saerTod arafriT
ar aris mibmuli, anu SurisZiebis vneba da imperativi, daicva stumris usafrTxo
eba, sxvadasxva ganzomilebebSia, erTmaneTs ar kveTen, da meore Seudareblad,
metic, usasrulod ufro mniSvnelovania (am usasrulobas vaJas meore metafora
`zRva~ gamoxatavs: `Tund zRva emarTos sisxlisa, miTac me ver vuRalateb, vficav
RmerTs, qmnili imisa~). mTeli azri am konfliqtis amaSia:
vaJa gvaswavlis, rom ar SeiZleba sazogadoebam rame warmatebas miaRwios, am
sazogadoebis TiToeuli wevris Rirsebis abuCad agdebis xarjze. Rirsebaayri
li, uflebaayrili moqalaqeebisgan Semdgari sazogadoeba veranair warmate
bas ver miaRwevs veraferSi, rac kacobriobis istoriam bevrjer da tragiku
lad aCvena.
garda stumris dacvis imperativisa, joyolaSi raRac sxvac moqmedebs – in
tuicia, rom zviadauri Rirseuli adamiania, miuxedavad imisa, rom garemoebam misi
Zmis mkvlelad aqcia, amitom ebraleba kidec. es kargad Cans mis sityvebSi: `roca
gascdeba Cems ojaxs, iq moepyariT avada~, anu, faqtobrivad, me TviTon aRar va
pireb SurisZiebaso, da mere: `uiaraRos awvalebT, guli rasa grZnobs Tavada~, anu
marto moraluri movaleobis moxdis mizniT ki ara, moraluri grZnobis, umweo
mdgomareobaSi Cavardnili adamianis mimarT TanagrZnobis gamoc surs zviadau
ris dacva.
joyola da zviadaurze aranakleb saintereso personaJia joyolas colic.
isic gamoirCeva Temisgan, radgan mxolod mas Seebraleba zviadauri, SeiZleba ara
marto Tavisi pirovnuli Tvisebebis gamo, aramed imis gamoc, rom cotaTi mainc
gaicno es pirovneba da naxa Tavisi qmris misdami damokidebulebac. is ara marto
uTanagrZnobs zviadaurs, aramed wesis mixedviT daitirebs kidec. aq vaJa drama
tulad aRwers mis Sinagan Widils, gaorebas: erTi mxriv, aqvs gumani, intuicia,
rom rac gaakeTa, sworia, meore mxriv, mTeli misi aqamdeli codna, Temis wesebi da
msoflmxedveloba masSi ebrZvis am intuicias da brals sdebs mas. mokluli Zmac
ki moeCveneba saflavidan wamomdgari da Tavisive Tmebic ki samduravs eubnebod
nen, rogorc moRalates da mtris damtirebels. saxlisaken gamoqceuli naxavs,
rom ZaRli mirboda zviadauris cxedris sajijgnad, SeCerdeba, qvebs aiRebs da
gaagdebs ZaRls, yviriliT, vin gaWmevs kai ymis xorcso! mxolod aq aZlevs vaJa
joyolas cols saxels – aRazas. TiTqos is mxolod axla daibada, rogorc da
moukidebeli, marto Tavisi sindisis damjeri da ara Temis tradicias ayolili
pirovneba. Tan saxelic Sesaferisi misca – `aRaza~, romelic asociaciurad uka
vSirdeba aRzevebas, am SemTxvevaSi, Temis zogad Sexedulebaze maRla dadgomas.
poemis boloc monumenturi sceniT sruldeba, rodesac sadRac, aramiwier
ganzomilebaSi Cndeba joyola da uxmobs zviadaurs, romelic mkerdze xelgada
gamoCenili qarTvelebi
58
59
jvaredinebuli, rogorc ziarebis win, gamoCndeba, Semdeg maT aRaza maspinZlobs
da maTi saubari Seexeba stumarmaspinZlobis wess, patiebas, siyvaruls. aqac sim
boloebia, radgan joyola zneobrivad gacilebiT ufro daxvewili da amaRlebu
li pirovnebaa, vidre zviadauri: zviadauri mxolod vaJkacobas da Seupovrobas
aCvenebs, joyola ki – Zmismkvlelis patiebas da TanagrZnobas. swored am umaRles
sibrZnes unda eziaros zviadauri. es isev vaJas xedvis sifarToveze metyvelebs,
rom musulmani kacisgan eziareba qristiani kaci umaRles sibrZnes: mtris siy
varuls, amiT vaJa am saxarebiseuli principis universalurobas usvams xazs.
vaJas zemonaxsenebi gmirebi: aluda, joyola da aRaza gamoxataven pirovnebis
sindisis gaTavisuflebas kulturultradiciuli kliSeebisagan. es igivea, rac
evropul gamocdilebaSi rene dekartes `cogito ergo sum~ (`vazrovneb, maSasadame
varsebob~) wertili, anu adamianis martoobis wertili, sadac is damoukideb
lad iazrebs realobas, Tavad fiqrobs Tavis fiqrebs; an imanuil kantis `sapere aude~, anu gabedo TviTon isibrZno da ar miyve inerciebs; an martin luTeris `aq
vdgavar da sxvanairad ar ZalmiZs~ – ar ZalmiZs, radgan `aq~ Cemi piradi sindisia
da masze Zvirfasi araferi maqvs. rogorc ki adamiani gacvlis am Sinagan xmas, an
ilia rogorc uwodebs, CvenSi arsebul `patara RmerTs~, iq aucileblad moxdeba
pirovnuli katastrofa, adamianis mTeli arsebis dazianeba, rac ase mZlavrad aqvs
aRwerili vaJas albaT yvelaze rTul poema `gvelismWamelSi~ mindias magaliT ze.
`aluda qeTelauri~ da `stumarmaspinZeli~ poemebia pirovnebis gamarjvebaze,
`gvelismWameli~ – pirovnebis marcxsa da tragediaze.
ar SemiZlia ar Sevexo vaJas `baxtrionsac~, kerZod ki, mis erT personaJs –
luxums. luxumi yvelaze ucnauri personaJia mTel poemaSi. zezva gafrindauli
mas Seaxsenebs epizods, rodesac luxums Seebrala mokluli leki, da arcxvens
mas: `Sen Segebrala urjulo, mogiwylianda Tvalebi, rom daenaxeT uTuod moga
furTxebdnen qalebi~. luxumi ar ekamaTeba da dumiliT miiRebs amas. baxtrionis
vaJas zogadkacobriuli proeqti
60
gamoCenili qarTvelebi
aRebis Semdeg luxumi gauCinardeba da vaJa gaurkvevlobis burusSi tovebs mas,
mxolod gviyveba masze, rom `amboben, maRal kldis ZirSi, uRrans, udaburs tye
Sia, luxumi iwva daWrili, natyviari sWirs mkerdSia~. am `amboben~iT vaJa misti
kur garemos qmnis. luxumis gverdiT binadrobs adamis modgmis mteri gveli,
rome lic yvelafers anadgurebs da nTqavs, magram luxumi Seebraleba, saWmels
uzidavs da zRaparsac uyveba or obol Zmaze. ori oboli Zma asaxierebs Tavad am
gvels da luxums, romlebic umaRlesi sibrZnis, mtris Seyvarebis mcnebis gagebam
daaZmobila, da oblebi imitom arian, rom es sibrZne ar aris yvelasTvis misawv
domi, bevri mas ver gaigebs da, miT umetes, ver miiRebs. `xaris men xarin tiktei,
eris de erin~.
vaJas mTeli cxovreba awvalebda sicocxlis sazrisi da silamazis, yvelanairi
silamazis – fizikurisa da zneobrivis – faseuloba da daniSnuleba. sakiTxi dgas
martin luTeri (14831546) – religiuri reformatori. daupirispirda Tavis Tanamedrove kaTolikur eklesias, radgan, Tavad kaTolik mRvdels, miaCnda, rom eklesiam rig swavlebebSi – magaliTad, indulgenciebis Sesaxeb, romlis damaxinjebuli gagebis mixedviTac adamians SeeZlo codvebis gamosyidva eklesiisadmi Sewiruli fuliT – gadauxvia WeSmarit kaTolikobas da qristianobas. rodesac papma da saeklesio krebam mosTxoves mas Tavis azrebis Secvla da kaTolikuri eklesiis maSindel oficialur poziciasTan Serigeba, luTerma Tqva sabediswero sityvebi: `aq vdgavar da sxvanairad ar ZalmiZs~, ramac dramatulad Secvala mTeli dasavluri civilizaciis bedi.
imanuel kanti (17241804) – germaneli filosofosi. Tavis naSromSi `wminda gonebis kritika~ daupirispirda tradiciul filosofias da sruliad axali sistema Camoayaliba. kantis azriT, adamians Tavisufals xdis sakuTar TavSi aRmoCenili zneobrivi kanoni/imperativi, romelsac sakuTar Tavs nebayoflobiT ukanonebs. kantis saflavze koningsbergSi (axlandeli kaliningradi) aseTi warweraa: `ori ram macvifrebs: varskvlavebiT moWedili ca Cems Tavze da zneobrivi kanoni CemSi~.
rene dekarti (15961650) – frangi filosofosi, romelmac Tavdayira daayena mTeli manamdeli filosofia da Teologia imiT, rom WeSmaritebis kriteriumad gamoacxada ara RmerTze da samyaroze arsebuli tradiciuli swavlebebi (romlebic, misi azriT, yvela adamianisTvis absoluturad uryevi da cxadi ar iyo, radgan daeWvebis sivrces tovebda), aramed pirovnebis mier sakuTar TavSi aRmoCenili absoluturi da uryevi, yvela adamianisTvis gasagebi sicxade – `vazrovneb, maSasadame varsebob~. am uryev sicxadeze agebs Semdeg dekarti yvela danarCen codnas.
60
61
vaJas zogadkacobriuli proeqti
ase, Tu yvelaferi sikvdiliT sruldeba, Tu yvelaferi Tavdeba, maSin ra azri aqvs
silamazes? is, rac rusTavelisTvis an guramiSvilisTvis TavisTavad cxadi iyo,
anu adamianis pirovnuli ukvdaveba da silamazis droze aRmatebuloba, es qris
tianulplatonuri sicxade, vaJasTvis ase cxadi aRar aris da is, ilias baironze
naTqvami sityvebi rom vTqvaT, marTlac `Tavis sulis wvaSi, eWvebis RrRnaSi eZebs
mourCeneli wylulebis wamals da ukvdavebis Rirss cxovrebas~. vaJas pirovnuli
dramis es mTavari nervi Tengiz abulaZemac aRmoaCina da Tavisi ukvdavi filmi
`vedreba~ swored amas miuZRvna. ramdenime moTxroba aqvs vaJas, sadac es Sinagani
Widili aqvs aRwerili, sadac mas ecxadeba eWvebisa da nihilizmis suli, romelic
qirqiliT Caagonebs, rom arafers ar aqvs azri, rom yvelafris gamauqmebeli sabo
loo wertili sikvdilia.
ai aq aris nawyveti moTxrobidan `moCveneba~, rodesac es boroti suli mas eub
neba: `ar waval da verc SegiZlian ZaliT gamagdo. eniT, rac genebos, brZane. Sen
me iotis odnad ver Semdrek imitom, rom me moudrekeli var. srulia Cemi buneba
mudam, arc daiklebs, arc moimatebs aradros. amitom amaoa sul Seni risxva, Seni
wyevla da muqara, iseve amao, rogorc TviT Seni ltolvileba da miswrafeba da
dRevandeli cremli. rad gaviwydeba: yvelafers dasasruli aqvs, – sTqva ra es,
kvlav gaicina~. vaJa pasuxobs: `su, CumadmeTqi! nu momagoneb imas, rac ar minda
movigono da arc mosagonebelia. eg mec vici, magram miswrafeba, fiqri, grZnoba,
siyvaruli, mtroba da yvela is, rac cxovrebas Seadgens, aZinebs mag fiqrs amaobi
sas, yvelafris dasasrulisas, wyeulo! Seni buneba amas ver gaigebs, radgan igi Sxa
mi, sawamlavi aris~. `ho, simarTles roca getyvi, Sxamia, sawamlavia~, ganagrZnobs
suli. aq ucnauria, rom vaJac TiTqos eTanxmeba nihilizmis gardauvalobas, mag
ram ar urigdeba mas. mas aRar aqvs is rusTavelguramiSviliseuli uryevi da, ase
vTqvaT, mzamzareuli rwmena maradisobis, aramed TviTon unda aRmoaCinos mara
disoba Tavis pirad egzistencialur gamocdilebaSi. amiT hgavs baraTaSvils,
romelic Sinagani intuiciiT gaurbis amaoebaze fiqrs Tavisi meraniT. magram,
vfiqrob, baraTaSvilisgan gansxvavebiT, vaJa Tavs aRwevs ganwirulobas da aRmoa
Cens pirovnuli ukvdavebis da silamazis maradiulobis gancdas Tavis TavSi. amas
metaforulad gamoxatavs zemoxsenebuli moTxrobis dasasruls gamoCenili saT
no moxuci, romelic gaagdebs nihilizmis suls da etyvis vaJas:
`adeqi, Svilo, adeqi! morwmune xar da iyavi marad morwmune. nu Sesdrkebi, nu
gastydebi! madli da Rvawlia TviT simtkice da rwmena, – sTqva moxucma lmobieris,
tkbilis xmiT, momWida xelzed xeli da amayena. – agero, – sTqva man, – ager, gaixede,
inugeSe, gaixare!.. – me Tvali mivapyari dasavleTs da mkvdari gavcocxldi. sauc
xoo mnaTobi anaTebda, erTs adgils gaCerebuli, – mze iyo, magram is mze ara, diliT
rom amodis da mieSureba saRamozed goras moefaros; im mzes ar eCqareboda Casv
la, TviT imas swyuroda enaTa qveynisTvis, TvaldamSeuli ucqeroda Cvens mxares.
me, giJiviT, gonebadabneuli Sevxarodi, Sevstrfodi mnaTobs da muxls vuyridi~.
vaJas `stumarmaspinZeli~ am fraziT sruldeba: `da ufskruls dascqers pirimze,
moRerebulis yeliTa~ – marTlac sasowarkveTilebis ufskruls gamoglija vaJam
Tavisi TavisTvisac da kacobriobisTvisac silamazis maradiulobis rwmena.
61
62
iyo dro damoukidebeli saqarTvelos istoriaSi, rodesac
saxeli `erTa liga~ yvelas pirze ekera. gvaRiarebda Tu ara erTa
liga damoukidebel, suverenul saxelmwifod, erTa ojaxis srul
uflebian wevrad – ai, ra awuxebda qarTvelobas da ra iyo CvenSi
erTa ligis sayovelTao popularobis mizezi. saubedurod, arc
erTa ligam migviRo da arc Cveni damoukidebloba gagrZelda did
xans. sabolood, 1921 wlis TebervalSi, bolSevikurma ruseTma wina
wlis maisSi saqarTveloruseTs Soris xelmowerili xelSekrule
ba `Tavze dagvaxia~ da saqarTvelos okupacia moaxdina. mas Semdeg
erTa ligas naklebad ixsenebdnen saqarTveloSi da Tu ixsenebdnen,
ufro – cudi sityvebiT.
erTa ligam (Tavdapirvelad 43 wevri saxelmwifosgan Sedgebo
da), romelic 1920 wels Seiqmna, formalurad 1946 wlamde iarseba
da mis mimarT ukmayofileba bevrjer gamoiTqva, ususurobis gamo
bevrjer dasacinic ki gamxdara. dRes igi TiTqmis aravis axsovs, ma
istoria
erTa liga(ingl. The League of Nations frang. La Société des Nations)
aleqsandre rondeli
erTa ligis wevri saxelmwifoebis delegaciebis warmomadgenlebi, parizi, 1919.
63
gram misi sruli daviwyeba arc momxdara da arc aris saWiro, radgan
erTa liga kacobriobis istoriaSi omebis Tavidan acilebisa da ko
leqtiuri usafrTxoebis sistemis Seqmnis pirveli saerTaSoriso
mcdeloba iyo. swored erTa ligis mware gakveTilebis gaTvalis
winebiT Seiqmna 1946 wels gaerTianebuli erebis organizacia.
19141918 wlebis sisxlismRvreli pirveli msoflio omi germani
isa da avstriaungreTis damarcxebiT dasrulda. rom ara aSSis
didi daxmareba da erT milionamde amerikeli jariskacis gamoCena
didi britaneTis, safrangeTisa da italiis mxareze, germanias ver
moereodnen. ruseTSi 1917 wlis bolSevikuri gadatrialebis (amas
bolSevikurma propagandam Semdeg didi oqtombris socialistu
ri revolucia uwoda) da am qveynis mokavSireTa rigebidan gasvlis
Semdeg germaniam ukanaskneli Zala moikriba da 1918 wlis pirvel
naxevarSi gadamwyvet Setevaze gadavida. rom ara aSSis jarebis ga
moCena frontze, germania axlo iyo gamarjvebasTan.
pirvelma msoflio omma 10 milioni adamianis sicocxle Seiwira,
kidev milionobiT adamiani daiWra da dasaxiCrda. msoflioSi mSvi
dobis moyvareobis talRa agorda. kacobriobas aRar undoda ome
bi da bevrs miaCnda, rom sayovelTao mSvidobis miRweva kacobrio
bis gazrdili Segnebisa da keTili survilis meoxebiT moxdeboda.
1919 wlis parizis samSvidobo konferenciaze gamarjvebulebma
ganixiles msoflio omis Sedegebi da miiRes bevri gadawyvetile
ba, romlebmac imdroindeli msoflios da, gansakuTrebiT, evro
pis politikuri ruka Secvala. amave konferenciaze xeli moewera
versalis xelSekrulebas, romelmac axal politikur da ekonomi
kur viTarebas saerTaSoriso samarTlebrivi safuZveli Seuqmna.
parizis konferenciam gadawyvita agreTve erTa ligis Seqmna, raTa
yofiliyo saerTaSoriso organizacia, romelic Tvals miadevnebda
saerTaSoriso urTierTobebs da ar dauSvebda Zaladobasa da oms.
kacobriobam Tavisi imedebi erTa ligas – koleqtiuri usafrTxoe
bis saerTaSoriso organizacias daukavSira. bevrs egona, rom ome
bi aRar moxdeboda da erTa liga msoflioSi sayovelTao mSvido
bas daamyarebda. erTa ligis Seqmnasa da sazogadod omis Semdgomi
saerTaSoriso wesrigis mowyobaSi udidesi roli Seasrula AaSSis
prezidentma vudro uilsonma, romlis mier SemuSavebuli 14 punq
ti safuZvlad daedo omis Semdgom axal saerTaSoriso viTarebas.
parizis konferenciaze imyofeboda damoukidebeli saqarTve
los delegacia, romelic amaod cdilobda gamarjvebuli qveynebis
yuradRebis mipyrobas saqarTvelos suverenulobisa da usafrTxo
ebisaken. samwuxarod, dasavleTis saxelmwifoebma maSin `ver moi
cales~ kavkasiis sakiTxisa da, kerZod, saqarTvelosTvis.
vudro uilsoni (18561924) – aSSis 28e prezidenti (19131921). misi meTaurobiT aSS 1917 wels Caeba pirvel msoflio omSi (1914 1918), ramac gadaarCina didi britaneTi da safrangeTi da omis Sedegi maT sasargeblod gadawyvita. vudro uilsoni iyo omis Semdgomi versalis konferenciis (1919) da erTa ligis (19201945) sulisCamdgmeli. cnobilia uilsonis e.w. `14 punqti~, romlebic safuZvlad daedo pirveli msoflio omis Semdgom saerTaSoriso urTierTobebs. swored am dokumentSia xazgasmuli `erTa TviTgamorkvevis principis~ sayovelTao gaziarebis aucilebloba.
aleqsandre rondeli
64
erTa liga 1920 wlis 21 ianvars Seiqmna. misi amocana saerTaSo
riso mSvidobis uzrunvelyofa da SesaZlo agresoris winaaRmdeg
damsjeli sanqciebisa da Zalis gamoyeneba iyo. erTa ligaSi Seiqmna
sabWo, romlis mudmivi wevrebi iyvnen: didi britaneTi, safrangeTi,
italia da iaponia. imedovnebdnen, rom aSS gaxdeboda erTa ligis
yvelaze gavleniani wevri, magram miuxedavad imisa, rom erTa ligis
erTerTi sulisCamdgmeli iyo amerikeli prezidenti vudro uil
soni, 1920 wels aSSis senatma uari Tqva erTa ligis wevrobaze. aSS
is senatis azriT, aravis unda SeZleboda mdgariyo aSSis xelisuf
lebaze maRla, arc erTi saerTaSoriso organo ar unda yofiliyo
aSSze uzenaesi. am garemoebam Tavidanve Seasusta erTa liga.
koleqtiuri usafrTxoebis am axalma organizaciam imTaviTve
daiwyo aqtiuri moRvaweoba da ramdenime sadavo da konfliqturi
viTarebis ganmuxtva SeZlo. 1926 wels erTa ligas SeuerTda ger
mania. 1934 wels am organizaciaSi gawevrianda sabWoTa kavSiric.
patara warmatebebTan erTad gamoCnda erTa ligis sisuste da
misi Semqmnelebis gulubryviloba da idealisturi damokidebule
ba. saerTaSoriso urTierTobebSi wamyvan rols uZlieresi saxel
mwifoebi asruleben. realuri Zala maT xelSia da isini, upirve
les yovlisa, sakuTari interesebis dacvaze zrunaven. faSisturi
itali is xelmZRvanelma benito musolinim amitomac Tqva erTa li
gis Sesaxeb, rom `erTa liga Zalian kargia, roca beRurebi JRur
tuleben, magram, rodesac arwivebi gamofrindebian, igi uvargi
sia~. erTa liga ususuri aRmoCnda agresiis ramdenime SemTxvevaSi,
ukve 20ian wlebSi, radgan agresoris dasasjelad Zalis gamoyeneba
aravin moisurva. 1931 wels iaponia Tavs daesxa CineTis provincia
manjurias. erTa ligam ver aiZula iaponia uari eTqva manjuriaze.
iaponiam ki, Tavidan rom aecilebina kritika erTa ligaSi, 1933 wels
uari Tqva ligis wevrobaze. arc germanias moswonda erTa liga da
1933 wels, faSisti adolf hitleris germaniaSi gabatonebidan
erTi wlis Semdeg, germaniac gavida erTa ligidan.
istoria
benito musolini (19831945) – italiis faSisturi partiis Semqmneli da faSisturi italiis premierministri (19221943). 1943 wlis Semodgomidan igi aRar aris premieri, magram e.w. italiis socialuri respublikis (faSistebis kontrolqveS darCenili italiis CrdiloeT nawili) meTauria. 1945 wlis 28 aprils daxvrites italielma antifaSistma partiznebma. mas saxeliT `duCe~ moixseniebdnen, rac italiurad belads, liders niSnavs.
64
haile selasie, daaxl. 1942. erTa ligis germanuli, franguli da belgiuri delegaciis wevrebi, Jeneva, seqtemberi, 1926.
65
erTa ligis umweobis aSkara magaliTi iyo 1935 wlis faSisturi
italiis agresia ususuri afrikuli qveynis – abisiniis (dRevande
li eTiopiis) winaaRmdeg. italiam abisiniis okupireba moaxdina da
igi italiis provinciad gamoacxada. erTa ligis ekonomikurma sanq
ciebma italia ver SeaCera. SeiaraRebuli Zalis gamoyeneba italiis
winaaRmdeg erTa ligam ver gabeda. abisiniaSi italiis SeWra erTa
ligisTvis sabediswero aRmoCnda, radgan am faqtma misi avtorite
ti gaacamtvera.
im dros saxeli moixveWa abisiniis axalgazrda imperatorma
haile selasiem, romelmac erTa ligis tribunidan JenevaSi 1936
wlis ivnisSi mgznebare sityva warmoTqva, romelic istoriaSi Sev
ida. Tavis gamosvlaSi man ganacxada, rom `icavs yvela patara qvey
anas, romelsac agresia emuqreba~ da rom `didi qveynebis winaSe
patarebi uZlurni rCebian~. ufro adreul gamosvlaSi man 52 saxel
mwifos delegaciebs ganucxada, rom `rodesme Tqvenc gaxdebiT vin
mes abisi nia!~ misi sityvebi SemdgomSi araerTgzis gamarTlda.
erTa ligasTan, rogorc msoflioSi mSvidobis damyarebis
SemZ le organizaciasTan, dakavSirebuli imedebi TandaTanobiT
daimsxvra. pirveli yvelaze mZime dartyma erTa ligas iaponiis man
juriaSi SeWram (1931) miayena. kidev ufro Zlieri dartyma iyo fa
Sisturi italiis agresia abisiniis winaaRmdeg. kidev erTi dartyma
iyo, rodesac 1926 wels ligaSi Sesulma germaniam 1933 wels qvey
nis saTaveSi faSisti adolf hitleris Cadgomis Sedegad erTa liga
datova, radgan ligaSi darCena germaniis erovnul interesebsa da
siamayesTan SeuTavseblad gamocxadda (erTa liga hitlerisTvis
pirvel msoflio omSi germaniis damarcxebis da germaniaze sxvaTa
batonobis simbolod iqca!).
30ian wlebSi msoflioSi da gansakuTrebiT evropaSi saerTaSo
riso daZabuloba gaizarda. es dakavSirebuli iyo pirvel yovlisa
imasTan, rom wamyvani qveynebi umTavresad sakuTari interesebis
win waweviT iyvnen dainteresebuli da amitom susti qveynebis in
teresebi xSirad ilaxeboda. im dros evropaSi gaCnda faSisturi
saxelmwifoebi, diqtaturebi. sabWoTa kavSirSi ki 1917 wlidan ko
munisturi diqtatura gabatonda, romelic msoflioSi komunistu
ri reJimis damyarebasac apirebda. aziaSi ki swrafad ganviTarebadi
iaponia aseve cdilobda sakuTari gavlenis gafarToebas regionis
sxva qveynebze. amgvar viTarebaSi isedac susti erTa liga, romel
Sic ar Sediodnen aSS, sabWoTa kavSiri, germania, iaponia da Turqe
Ti, win ver aRudga agresorebs da saerTaSoriso wesrigis damrRvev
saxelmwifoebs. erTa liga ver axerxebda saerTaSoriso usafrTxo
ebis damyarebas da agresorebis dasasjelad Zalis gamoyenebas.
adolf hitleri (18891945) – germaniis nacionalsocialisturi (faSisturi) partiis damaarsebeli da lideri. 1933 w. igi germaniis saxelmwifos meTauri, umaRlesi mTavarsardali da mesame raixis (faSisturi germaniis saxelwodeba 19331945Si) beladi (fiureri) iyo. Tavi moikla 1945 wlis 29 aprils sabWoTa jarebiT garSemortymul dedaqalaq berlinSi. hitleri aRiarebulia istoriaSi erTerT udides damnaSaved da milionobiT adamianis (upirveles yovlisa, ebraelebis) jalaTad.
erTa liga
66
rodesac 1939 wlis seqtemberSi faSisturi germania da komunistu
ri sabWoTa kavSiri orive mxridan SeiWrnen poloneTSi, erTa ligis
sruli umweoba kidev ufro aSkara gaxda. iaponiam Tavad miatova
erTa liga 1932 wels, germaniam ki –1933 wels, italiam –1936 wels.
1939 wlis dekemberSi erTa ligidan gaaZeves sabWoTa kavSiri (igi
erTa ligaSi mxolod 1934 wels miiRes), romelic noemberSi Tavs
daesxa Tavis patara da sust mezobels – 4 milioniani mosaxleobis
mqone fineTs. meore msoflio omis wlebSi (19391945) erTa liga
mxo lod formalurad arsebobda, xolo ukve 1946 wlisaTvis misi
adgili daikava axalma saerTaSoriso organizaciam – gaerTianebu
li erebis organizaciam, romelic meore msoflio omSi gamarjve
buli qveynebis (aSS, sabWoTa kavSiri, didi britaneTi, safrangeTi)
ZalisxmeviT Seiqmna.
ukve iTqva, rom erTa liga saqarTveloSi jer Zalian popularu
li iyo, Semdeg ki miiviwyes. 1920 wlis 12 ianvars parizis (versalis)
samSvidobo konferenciaze saqarTvelo de faqto damoukideblad
scnes, 1921 wlis 26 ianvars ki erTa ligam de iure aRiara saqarTve
lo damoukideblad. saqarTvelo Zalian ecada erTa ligaSi gawev
rianebas, rac mis damoukideblobasa da usafrTxoebas gaamagrebda.
miT umetes, rom bolSevikuri ruseTi, 1920 wlis 7 maiss saqarTve
losTan dadebuli samSvidobo xelSekrulebis (romelSic ruseTma
aRiara saqarTvelos damoukidebloba!) miuxedavad, Cveni qveynis
Tvis udides safrTxes warmoadgenda. ruseTi ereoda saqarTvelos
saSinao saqmeebSi, eweoda ZirgamomTxrel saqmianobas Cvens qveya
naSi da 1920 wlis miwurulisTvis saqarTvelo, SeiZleba iTqvas,
garSemortymuli aRmoCnda bolSevikuri ruseTis jarebiT, radgan
rusis jari ukve azerbaijansa da somxeTSi idga. 1920 wlis 16 de
kembers erTa ligis saerTo sxdomaze saqarTvelos ligaSi gawev
rianebis kenWisyra Catarda. marTalia, saqarTvelos delegacia da
bevri Cveni momxre Zalian Seecadnen sakmarisi xmebis (16) mopovebas,
magram yvelanairi mcdeloba amao gamodga. kenWisyraSi 24 monawili
dan mxolod10ma mogvca xma. amgvari Sedegi ZiriTadad ganapiroba
ramdenime uZlieresi saxelmwifos, gansakuTrebiT ki didi brita
neTis, uaryofiTma poziciam. maT icodnen, rom saqarTvelos ver
daicavdnen ruseTis SesaZlebeli Semotevisagan da arc erTa ligis
avtoritetis Selaxva undodaT. erTa ligis gareT darCena damou
kidebel saqarTvelos mtacebeli bolSevikuri ruseTis pirispir
tovebda da sul male, 1921 wlis TebervalSi, ruseTi saqarTveloSi
SemoiWra da bolSevikuri rusuli reJimi daamyara. erTa ligam 1924
wlis saqarTveloSi antirusuli ajanyebis gamo ruseTis damgmobi
rezolucia miiRo, magram amas seriozuli Sedegebi ar mohyolia.
istoria
de faqto (de facto) – niSnavs faqtobrivad arsebuls, magram ara samarTlebrivad, kanonierad aRiarebuls.
de iure (de jure) – kanonieri, samarTlebrivi. magaliTad, Tu romelime qveynis mTavroba gadatrialebis Sedegad sxva qveyanaSi gadaixveweba da mas saerTaSoriso Tanamegobroba kvlavadac kanonier mTavrobad aRiarebs, igi de iure mTavrobaa, xolo Tu gadatrialebis Sedegad mosuli mTavroba saerTaSoriso Tanamegobrobam kanonierad ar aRiara, igi de faqto mTavrobad miiCneva.
erTa ligis Senoba JenevaSi, 1931.
67
erTa liga udavod dadebiTi movlena iyo kacobriobis isto
riaSi. es iyo saerTaSoriso doneze koleqtiuri usafrTxoebis
sistemis Seqmnis mcdeloba. im dros, pirveli msoflio omis Semdeg,
bevrs egona, rom am gziT SesaZlebeli iqneboda saerTaSoriso Zala
dobisa da agresiis Tavidan acileba, rom erTa liga omebs dagvaviw
yebda. samwuxarod, es imedebi ar gamarTlda. erTa liga ususuri
aRmoCnda. 1946 wels Seqmnili axali saerTaSoriso organizacia
bevrad ufro Ronieri gamodga da saerTaSoriso cxovrebaSi Tavisi
adgili daimkvidra, Tumca arc saerTaSoriso daZabuloba gamqra
la da konfliqtebic sakmaod bevri iyo. Tumca didi msoflio omi,
sabednierod, aRar yofila da imedia aRarasodes iqneba.
erTa liga
67
erTa ligis sxdoma, 1936.
68
regioni
rismag gordeziani
Zveli saberZneTi da Cven
69
berZenTa da qarTvelTa Soris urTierTobebi TiTqmis oTx
aTaswleuls – ormoc saukunes – moicavs. msoflioSi Znelia moina
xos amJamad istoriis asparezze moqmedi sxva iseTi ori xalxi, ro
melTa Soris kontaqtebs esoden xangrZlivi tradicia eqneboda.
berZnuli miTebis Tanaxmad, evropa maSin daibada, rodesac uze
naesma RmerTma, zevsma, xaris saxiT movlenilma, moitaca mSvenieri
finikieli asuli evrope da kunZul kretaze gadaiyvana. mas zevsi
sagan sami vaJi SeeZina – minosi, sarpedoni da radamanTisi. minosi
gaxda kretis Zlevamosili mefe, romlis drosac kunZuli Tavisi
kulturiT da adamianuri Semoqmedebis mraval sferoSi miRweve
biT mTel xmelTaSuazRvispireTSi erTerT yvelaze ufro dawi
naurebul regionad iqca. XIX saukunis meore naxevridan hainrix
Slimanis dawyebulma da Semdgom arqeologTa mTeli Taobebis mier
gagrZelebulma arqeologiurma gaTxrebma Zveli welTaRricxvis
II aTaswleulSi, anu e. w. legendarul berZnul miTebSi asaxuli am
bebis epoqaSi, xmelTaSuazRvispireTSi brwyinvale civilizaciebis
arseboba daadastures: kunZul kretaze aRmoCenil kulturas, mi
Tiuri mefis saxelis mixedviT minosuri, kontinentur saberZneTSi
aRmoCenils ki, homerosis poemebidan cnobili legendaruli mefis,
agamemnonis, sarezidencio qalaqis mixedviT, mikenuri ewoda.
medea da xari,wiTelfiguruli keramika, Jan pol getis muzeumi, malibu, aSS.
kirke da odisevsi, Zv. w. V s. keramika,
aTenis arqeologiuri muzeumi..
70
regioni
berZnebi miiCnevdnen, rom maT damkvidrebamde istoriuli sa
berZ neTis teritoriebze egeida – xmelTaSua zRvis kunZulebi
da balkaneTis naxevarkunZuli – winaberZnul tomebs ekavaT. maTi
kulturis aRmavlobam Tavisi umaRlesi gamoxatuleba minosur
kretaze hpova. ukve im Soreul warsulSi, berZnuli tradiciis Ta
naxmad, winaberZnul mosaxleobasa da kolxebs Soris erTob mWidro
urTierTobebi arsebula: minosis meuRle da misi Svilebis deda
kolxeTis mefis, aietis, da pasifae iyo, Tavad aietis – mzeRmer
Tis, heliosis, samkvidrebeli ki saberZneTSi mdebare efire yofi
la, saidanac igi kolxeTSi, anu Tanamedrove dasavleT saqarTve
loSi gadasula da iq Zlieri da maRalganviTarebuli kolxeTis
samefo Seuqmnia.
aietis meore da kirke ki, piriqiT, aRmosavleTidan dasav
leTiT daZrula da italiis teritoriaze uZvelesi kul
turebis warmoqmnisaTvis gamxdara erTerTi umTavre
si biZgis mimcemi. amgvarad, ukve berZnuli miTologiuri
tradiciis mixedviT, Zvel saqarTvelosTan dakavSirebuli
figurebi aqtiurad yofilan CarTuli im procesebSi, rom
pasifae da minotavri, atikuri wiTel-
figuriani keramika, Zv. w. 340-320.
70
mocekvave, knosos sasaxlis kedlis
mxatvroba, kreta, Zv.w. 1600-1450
71
lebic xmelTaSuazRvispireTis regionSi berZnebis, laTinebis da
sxva indoevropuli tomebis damkvidrebamde mimdinareobda.
areklaven es miTebi raRac istoriul realobas Tu mxolod berZnuli fantaziis nayofs warmoadgenen?
Tanamedrove mecnierebaSi wamoyenebulia Tvalsazrisi, rom wi
naberZnul enobriv samyaroSi Zalze mniSvnelovania qarTveluri
elementi. igi Tavs iCens asobiT sityvaSi, romelic berZnuls wi
naberZnulidan unda SeeTvisebina, im sufiqsebsa Tu prefiqsebSi,
romlebic saberZneTis geografiul saxelwodebebSi gvxvdeba da
aseve winaberZnulidan unda yofiliyo nasesxebi. mecnierebi am mov
lenas Zv. w. XX saukunis damdegisaTvis kavkasiidan qarTvelur tom
Ta erTi nawilis egeidaSi gadasaxlebis Sedegad miiCneven.
SegviZlia Tu ara winaberZnuli enebi qarTveluris monaTesaved miviCnioT?
am kiTxvaze saboloo pasuxis gacema Se
eZ leba minosur kretaze aRmoCenili e.w. Axazovani damwerlobiT Sesrulebuli
warwerebis gaSifvras, romlebic inaxaven
kunZulis uZvelesi da, Sesabamisad, wi
naberZnuli mosaxleobis enis warmomav
lobis saidumlos.
minosuri civilizaciis daqveiTeba im katastrofulma vul
kanurma amofrqvevam gamoiwvia, romelic egeosis zRvaSi mdebare
kunZul santorinize moxda Zv. w. XVI saukuneSi da romelmac, faq
tobrivad, waleka minosuri civilizacia. Zveli samyaros istori
ul asparezze gamovida axali politikuri Zala – mikenuri saberZ
neTi. male man daiqvemdebara regionis teritoriebis umetesobaze
binadari xalxebi da Zv. w. XVXIV saukuneebidan, egviptes, asureT
sa da xeTebis samefosTan erTad, xmelTaSua zRvis auzis wamyvan
saxelmwifod iqca.
mikenuri epoqis berZnebs Zveli avtorebi aqavelebad, argosele
bad, danaelebad da minielebadac moixseniebdnen xolme. miTebis
mixedviT, swored maT mouwyviaT pirveli Soreuli laSqroba
xomald `argoTi~ kolxeTSi, oqros sawmisis mosataceblad. rom ara
aietis asul medeas – jadoqrobis unaris mqone ulamazesi qalwulis
– daxmareba, argonavtebi da maTi winamZRoli iasoni ver SeZlebd
nen iolkosis mefe peliasis am urTulesi davalebis Sesrulebas.
qalRmerT afrodites nebiT iasonisadmi movlenilma siyvarulis
grZnobam Caadenina medeas es Ralati da aiZula, gahyoloda ucxo
elT eladaSi. wlebis Semdgom, rodesac iasonma misi mitoveba da
colad korinTosis mefis asulis moyvana ganizraxa, medeam Suri
iZia misi damcirebis mosurneebze ara marto momavali patarZlisa
da misi mamis, aramed sakuTari Svilebis daxocviTac.
71
Zveli saberZneTi da Cven
72
regioni
7272
73
argonavtebis ciklis Tqmuleba saocar popularobas inarCunebs antikurobidan moyolebuli dRemde. mis-ma siuJetebma da saxeebma STaagona mravali mwerali da xelovani. msoflio literaturis yvelaze popu-larul saxeTa Soris pirvelobas aravis uTmobs me-dea, rac mravalwilad evripides amave saxelwodebis genialuri tragediis msoflio kulturaze udides-ma gavlenam ganapiroba.
saqarTvelosTan daakavSira berZnulma tradiciam kidev erTi
fi gura, qarTveli amiranis oreuli _ promeTe. berZenTa uzenaes
ma RmerTma, zevsma, igi adamianebisaTvis gaweuli samsaxurisaTvis
da zev sisadmi gamoCenili daumorCileblobisaTvis kavkasionis
erT klde ze miajaWvina, sadac mas arwivi ukortnis yoveldRiurad
RviZls. promeTes gminva argonavtebsac ki SemoesmaT, rodesac
isini kolxeTs miuaxlovdnen. misi xsna mxolod gmirma heraklem
SesZlo. esqiles tragediis – „mijaWvuli promeTes“ – wyalobiT es
RmerTi samudamod tiraniis winaaRmdeg brZolisa da kacobriobi
saTvis civilizaciis motanis simbolo gaxda.
SeiZleba iTqvas, rom, erTi mxriv, aietis kolxeTi, oqros saw
misi, argonavtebi da medea, xolo meore mxriv, udreki promeTe im
simboloebad iqcnen, romlebic aTaswleulebis ganmavlobaSi ga
naTlebuli kacobriobisaTvis saqarTvelos identifikaciisas
yvelaze mkafio orientirebs warmoadgenen.
Zv.w. II aTaswleulis bolos xmelTaSuazRvispireT
Si xdeba klimaturi pirobebiTa da xalxTa intensiuri,
mravalwilad agresiuli gadaadgilebebiT gamowveuli
movlenebi, romelTac araerTi Zveli civilizaciis, maT
Soris mikenuris, daqveiTeba da zogjer asparezidan
gaqrobac ki ganapirobes.
saberZneTSi elinur tomTa gadaadgilebiTa da kul
turuli daqveiTebiT gamowveuli ramdenime saukuni
ani pauzis Semdeg Zv. w. IX saukunidan aRmavlobas iwyebs
klasikuri berZnuli civilizacia, romelmac udide
si gavlena moaxdina jer mTeli evropuli, xolo Semd
gom ki msoflio kulturis ganviTarebaze. saberZneTi
xdeba polisuri, anu qalaqsaxelmwifoebis, politikurad
savsebiT decentralizebuli, qveyana. es xels uwyobs mrava
li politikuri da kulturuli centris warmoqmnas saberZneTis
farglebSi da maT Soris mudmivi Sejibris sulis damkvidrebas, rac
kulturis swrafi aRmavlobis safuZveli xdeba. amasTanave poli
surma sistemam aiZula berZnebi, miwis simciriTa da mosaxleobis
matebiT gamowveuli problemebis gadasaWrelad mTel xmelTa
Zveli saberZneTi da Cven
73
iasons miaqvs oqros sawmisi, aTenuri
wiTelfiguriani keramikis mxatvroba,
Zv. w. 470-460, metropolitenis
xelovnebis muzeumi, niu-iorki.
mijaWvuli pomeTe, lakoniuri Savfigu-
ruli keramika, Zv. w. 560-550.
medea, pompeis freska, ax. w. 62-79, arqeologiis erovnuli muzeumi, neapoli, italia.
74
SuazRvispireTsa da SavizRvispireTSi axali dasaxlebebis daarse
bis Tu ukve arsebulebSi fexis mokidebis gzebi eZebnaT.
ase daiwyo procesi, romelsac Tanamedrove mecnierebaSi didi
berZnuli kolonizacia ewodeba da romelmac elini „emigrantebi“
aRmosavleT SavizrvispireTamde, kolxeTis sanapiroebamde moiy
vana. aq maT, xSir SemTxvevaSi, ganviTarebis maRal safexurze myof
qarTvelur tomebTan mouxdaT urTierToba, romelnic Tavs aiet
mefis kolxeTis memkvidreebad miiCnevdnen da amiT Zalian amayobd
nen kidec. rogorc Cans, elinTa da qarTvelTa urTierTobis pro
cesi ormxrivad sasargeblo iyo, radgan igi xels uwyobda vaWrobis
ganviTarebas, gamocdilebis urTierTgaziarebas, eladur produq
ciasa da kulturul miRwevebTan kavkasielTa ziarebas, elinTa
geografiuli da istoriuli Tvalsawieris gafarToebas. amis Se
degia is, rom homerosidan moyolebuli TiTqmis arc erT cnobil
berZen avtors ar auvlia gverdi saqarTvelosTan dakavSirebuli
miTologiuri, istoriuli, geografiuli Tu eTnografiuli xasi
aTis informaciisaTvis. mas Semdeg, rac asparezze gamodian cnobi
li berZeni istorikosebi, filosofosebi, geografosebi, mecnie
rebis sxvadasxva sferos warmomadgenlebi, antikuri saqarTvelos,
berZenqarTvelTa uZvelesi urTierTobebis Sesaxeb cnobebi sul
ufro da ufro mravalferovani da sruli xdeba. sakmarisia, dRes
gadavSaloT nebismieri wigni, romelic antikuri saqarTvelos is
torias exeba, rom naTeli gaxdeba Semdegi: am istoriis umniSvnelo
vanes wyaros Zveli berZeni avtorebis cnobebi warmoadgens. hero
dote, qsenofoni, hipokrate, platoni, aristotele, straboni,
ptolemaiosi, plutarqosi, arianosi da mravali sxva avtori gvawv
dis uZvirfases cnobebs Cveni qveynis warsulis erTerTi yvelaze
ufro saintereso periodis Sesaxeb, rodesac mTeli saqarTvelos
teritoriaze antikuri epoqis qarTveluri saxelmwifoebis Camoy
alibeba xdeboda.
am cnobebidan Cven vityobT, rom qarTvelur tomebs imxanad eka
vaT sakmaod vrceli teritoriebi mcire aziis CrdiloaRmosavle
TiT mdinare halisidan moyolebuli kavkasionis qedamde, mTeli
aRmosavleT da samxreT saqarTvelo, kavkasionis qedis ferdobebi.
berZeni avtorebi am tomTa maTTvis cnobil mraval saxelwodebas
gvawvdian: xalibebi, saspirebi, mosinikebi, makronebi, mosxebi/mesx
ebi, svanebi, henioxebi, lazebi, abasgebi da a.S. maTi gamaerTianebe
li saxelwodebebia dasavleT saqarTveloSi – kolxebi, xolo aR
mosavleTSi – iberia. Sesabamisad, dasavleT saqarTvelos berZnul
wyaroebSi kolxisi/kolxida, xolo aRmosavleTs iberia ewodeba.
ukve im Soreul warsulSi dRevandeli saqarTvelos teritoriaze
berZnebisaTvis cnobili mravali qalaqi Tu dasaxleba arsebula.
yvelaze Zveli maT Soris kvitaia, Tanamedrove quTaisia, romel
regioni
gamarjvebis qalRmerTi nike, Zv. w. II s.
vanis gaTxrebi.
armazis bilingva, Zv. berZnuli da ara-
meuli warwerebi, ax. w. II s. armazisxevi.
75
sac berZnebi mefe aietis sarezidencio qalaqad miiCnevdnen. sain
teresoa, rom Tanamedrove enaTmecnierTa TvalsazrisiT, es saxel
wodeba ukve qarTveluri enebis erTianobis doneze, anu Zv. w. II
aTaswleulis pirvel naxevarSi unda arsebuliyo. aseve Zveli, ukve
didi kolxeTis droidan, yofila cnobili qalaqi fazisi, Tana
medrove foTi, mdebare amave saxelwodebis mdinaris, Tanamedrove
rionis SesarTavTan. uaxloes momavalSi aq qarTveli da germaneli
mecnierebis erToblivi eqspedicia daiwyebs muSaobas antikuri fa
zisis yovelmxrivi Seswavlis mizniT. Zveli avtorebi kolxeTisa da
iberiis, anu dasavleT da aRmosavleT saqarTvelos sazRvarze mde
bare cixeqalaqs – sarapaniss – kargad icnobdnen. misi nangrevebi
Tanamedrove Sorapanis teritoriaze savsebiT exmianeba berZnebis
aRweras.
kolxeTis miwaze mdebare dasaxlebebs Soris, berZen avtorTa
Tanaxmad, Tavisi mravaleTnikurobiT dioskuria gamoirCeoda,
romelsac ufro gvian sebastopolisi Seerqva da romelic Tana
medrove soxumis midamoebSi ivaraudeba. aq savaWro mizniT Casul
300mde sxvadasxva enaze molaparake tomebis warmomadgenelT Sexv
debodiT. soxumis saxelwodeba rcxilis aRmniSvneli svanuri sity
vidan cxuim momdinareobs. qarTveluri cxumi, rogorc Cans, iyo am
qalaqis uZvelesi adgilobrivi aRmniSvneli. kolxeTis Crdiloe
TiT mdebare berZenTa TvalsawierSi moxvedril erTerT qalaqad
pitiunti, Tanamedrove biWvinTa/picunda saxeldeboda. am saxel
wodebis rogorc berZnuli, aseve qarTuli variantebis fuZeebi am
enebSi fiWvis aRniSvnel sityvebs Seicaven, Tumca Znelia imis gad
Zveli saberZneTi da Cven
75
noqalaqevi, qalaqis galavani.
76
aWriT Tqma, aq saqme gvaqvs SemTxveviT damTxvevasTan Tu erTi eni
dan meoreSi sesxebasTan. dasavleT saqarTvelos mravali antikuri
qalaqidan SeiZleboda kidev ramdenimes gamoyofa, romelTa realo
bas Tanamedrove arqeologiuri gaTxrebic adastureben: arqeopo
lisi – Tanamedrove noqalaqevi, surioni – albaT, Tanamedrove vani,
afsarosi – Tanamedrove gonio, petra – SesaZloa, Tanamedrove
baTumi. iberiaSi, anu aRmosavleT saqarTveloSi, gamoirCeoda:
mestleta – mcxeTa, harmoZike – armaz cixe, sevsamora – wiwamuri,
Zalisa – Zalisi, artanissa – artanuji. garda amisa, Zveli berZeni
avtorebi saintereso cnobebs gvawvdian saqarTvelos miwawyalze,
mdinareebsa da mTebze, florasa da faunaze, warmoebasa da teqnika
ze. qarTuli istoriografiisaTvis gansakuTrebuli mniSvneloba
aqvs cnobebs Cvens saxelmwifo gaerTianebebSi arsebul politikur
sistemebze, religiur Sexedulebebze, saganmanaTleblo kerebze.
aleqsandre makedonelis da misi mimdevrebis Zlevamosili
laSqrobebis Sedegad Zv.w. IV saukunis miwurulidan moyolebuli
msoflioSi Seiqmna veeberTela kulturuli sivrce, romlis farg
lebSic berZnul enasa da kulturas dominanturi adgili eWira. mas
axal mecnierebaSi elinisturi, anu berZnulad molaparakeTa sam
yaro uwodes. faqtobrivad, es iyo antikurobaSi msoflio saxelm
76
berZnulwarweriani beWedi vanis gaTx-
rebidan. warweraze ikiTxeba sityva
dedatosi, rac piris saxeli unda iyos,
Zv. w. IV s.
regioni
delfinebi, knosos sasaxlis kedlis mxatvroba, kreta, Zv. w. 1600-1450
77
wifos Seqmnis yvelaze masStaburi cda. misi sulisCamdgmelis, ale
qsandre didis koncefcia bevr msgavsebas gviCvenebs Tanamedrove
globalistebis ideebTan. berZnulma am dros msoflio enis funq
cia moipova, xolo aRmosavlur elementebTan sinTezirebulma
berZnulma kulturam danarCeni samyarosaTvis erTgvari modelis
roli ikisra. am procesma, erTi mxriv, mniSvnelovnad gaafarTova
qveynebsa da xalxebs Soris mWidro urTierTobebis SesaZleblobe
bi, xolo, meore mxriv, biZgi misca msoflios sxvadasxva regionSi
did politikursa da kulturul aRmavlobas. ar aris SemTxvevi
Ti, rom swored elinistur epoqaSi xdeba antikuri wyaroebisaTvis
iberia, anu aRmosavleT saqarTvelo, msoflio istoriis asparezze
angariSgasawevi Zala, rom Zveli qarTuli saistorio tradiciac
aleqsandre makedonelis epoqasTan akavSirebs mniSvnelovan Zvrebs
qarTlis cxovrebaSi, xolo mefe farnavazs qarTuli saxelmwi
foebriobis, damwerlobis da sazogadod kulturis did refor
matorad miiCnevs. elinisturi epoqa romauli batonobis epoqiT
Seicvala, romlis drosac saqarTvelos urTierTobebi antikur
samyarosTan gacilebiT ufro mravalmxrivi da masStaburi gaxda,
Tumca, kulturuli TvalsazrisiT, CvenTvis umniSvelovanes ori
entirad mainc berZnuli civilizaciis miRwevebi rCeboda.
Zveli saberZneTi da Cven
77
78
– iyo elCi saqarTveloSi, niSnavs iyo elCi
Zalian patara qveyanaSi, miT umetes, roca
warmoadgen msoflioSi uZlieres saxelmwi
fos. Cveni qveynebis saerTaSoriso statusebs
Soris arsebuli es gansxvaveba ra gavlenas ax
dens am ori qveynis urTierTobebsa da Tqvens
rolze?
– ar vfiqrob, rom es gansxvaveba iseTi di
dia, rogorc xalxs hgonia. saqarTvelo aSS
ze patara qveyanaa, vgulisxmob teritoriasa
da mosaxleobas, magram didia Tavisi guliT,
miswrafebebiTa da valdebulebebiT. Cven
marTlac vgrZnobT, rom vexmarebiT am qveya
nas fexze dadgomasa da sakuTari gzis pov
naSi. qarTvelebi ki Zalian stumarTmoyvare
xalxia da afaseben imas, rasac Cven vukeTebT.
demokratiis Seneba advili ar aris da es erT
dReSi ver moxdeba. gamowvevaa iseTi insti
tutebis Camoyalibeba, romlebic pirovnebeb
ze ar iqneba damokidebuli, profesionaluri
Jurnalistikis iseTi kulturis damkvidre
interviu
interviu mis
aRmatebulebasTan,
aSS-is sagangebo da
sruluflebian elCTan
saqarTveloSi, baton
riCard norlandTan
amerikis SeerTebuli Statebis mimarT saqarTveloSi yovelTvis didi interesi iyo, am
qveynis unikalurobisa da istoriaSi Setanili wvlilis gamo, magram saqarTvelos damou
kideblobis dasawyisidanve es interesi gaasmagda. aSS dRemde gadamwyvet rols asrulebs
Cveni qveynis mxardaWeris saqmeSi. bevri Cveni axalgazrda swavlobs aSSSi, bevri fiqrobs,
rom wava saswavleblad aSSSi da, amdenad, SemTxveviTi ar aris, rom swored aSSis elCTan in
terviuTi viwyebT.
amasTan, gvinda didi madloba gadagixadoT im daxmarebisTvis, romlis meSveobiTac Se
saZlebeli gaxda am Jurnalis gamocema. iyo idea da amis xorcSesxma swored amerikis mxaris
mxardaWeriT gaxda SesaZlebeli. imedi gvaqvs, rom Jurnali swored im ideas moemsaxureba,
romelic safuZvlad daedo mis Seqmnas – saqarTvelos mozard Taobas damatebiT miawodos sx
vadasxvanairi informacia, gauxsnas Semecnebis sxvadasxva kari da daexmaros misTvis sainte
reso codnis gaRrmavebaSi.
79
interviu aSS-is elCTan riCard norlandTan
ba, romelic liderebs axlodan daakvirde
ba. es aris garkveuli gamowvevebi, magram mi
maCnia, rom saqarTvelom mniSvnelovani gza
gaiara. zogadad aSSsa da saqarTvelos erT
nairi valdebulebebi aqvT demokratiisa da
evroatlantikuri faseulobebisa da insti
tutebis mimarT. aSS ganagrZobs saqarTvelos
mTavrobisa da suverenitetis mxardaWeras,
amave dros saqarTvelo Tavad gansazRvravs
usafrTxoebis sakuTar politikas. rogorc
elCi, me madlobeli var im siTbosTvis, ro
melsac viReb mTavrobisa Tu sazogadoebis
mxridan.
– rogor fiqrobT raSi mdgomareobs ameri
kis unikaluroba da raSi – saqarTvelos uni
kaluroba?
– me var bednieri, rom var amerikeli.
amerikis SeerTebuli Statebi aris mTeli
msoflios xalxebis, kulturis, enebisa da
istoriis kombinacia. es SesaniSnavi nazavi,
romelsac amerikelebi Cveulebriv `sadnob
qvabad~ moixsenieben, realurad warmoadgens
amerikis gansakuTrebulobis safuZvels. gva
qvs jazi da bluzi, gvyavs Cveni damfuZnebeli
mamebi, romelTac hqondaT axali qveynis xed
va, gvaqvs ekonomikuri da samxedro Zliere
ba, romelic momdinareobs industriuli
r e vo luciidan, da survili, rom SevecadoT
mainc, rom viyoT sikeTis globaluri Zala.
am CamonaTvalidan nebismieri Cven gvaqcevs
unikalurad da vfiqrob, rom es yvelaferi
iqamde midis, rom TiToeul adamians SeuZlia
ipovos amerikis unikalurobis Tavisi nawi
li nebismier adgilas, sadac ki wava. yvelas,
vinc ki yofila aSSSi, Tavisi daRi dausvams
Cveni qveynisTvis, umuSavia misi gaumjobese
bisTvis da daucavs sxvebTan erTad. mraval
ferovneba gaerTianebuli saerTo mizanis
garSemo aris is, ris gamoc me mixaria, rom var
amerikeli.
saqarTvelo imdeni kuTxiT aris unikalu
ri, rom Znelia yvelafris CamoTvla. daviw
yoT eniT, radganac Zalian mniSvenlovania,
rogor gamoxatavs kultura Tavis Tavs. qar
Tuli ena sruliad gamorCeulia da ar vic
nob iseT adamians, miuxedavad imisa, esmis Tu
ara es ena, rom ar iyos moxibluli am eniT.
gasaocaria, roca xedav asoebs da gesmis
TanxmovanTa uCveulo simravle. saqarTve
los unikaluroba aseve qarTul cekvasa da
polifoniur musikaSia. iuneskom qarTuli
polifonia kacobriobis kulturuli memk
vidreobis nawilad aRiara. qarTuli cekva
ki saocrad dinamikuri da aRmafrTovanebe
lia. unikaluroba Tavad qarTuli xasiaTis
nawilicaa, me vfiqrob, TiToeuli qarTveli
grZnobs amas da amayobs Tavisi qveynis su
liT, istoriiT da miRwevebiT.
– bevrs amerika hgonia uproblemo qveyana,
romelic imTaviTve Camoyalibda sirTuleeb
is gareSe. Tumca es ase ar iyo da amerikis
istoriis manZilze arsebobda seriozuli
gamowvevebi, maT Soris, samoqalaqo omi da
dapirispirebuli socialuri moZraobebi.
rogor fiqrobT, ra roli hqonda am dapir is
pirebebs qveyanaSi da im demokratiad Camoya
libebaSi, romelsac dRes is warmoadgens?
– aSS bevri sxva qveynis msgavsad idga da
dResac dgas mniSvnelovani gamowvevebis wi
naSe. yvela Taobas TavTavisi dabrkolebebi
aqvs, dawyebuli didi depresiidan samoqa
laqo uflebebisTvis moZraobiT damTavre
buli da merec. zogierTi gamowveva, magaliT
ad, rasizmi, sruliad ar gamqrala. magram
rodesac Cven vfiqrobT am gamowvevebze, Cven
aRmovaCenT, rom swored maT gagvaerTianes
rogorc qveyana da gaaZlieres Cveni demokra
tiuli faseulobebi. Cven kvlavac vcdilobT
mivaRwioT „ufro srulyofil erTobas“,
rogorc es Cvens konstituciaSi weria. Ti
Toeuli qveyana uSvebs Secdomebs, magram
Cven vcdilobT gavaumjobesoT, viswavloT,
80
saidanac SegviZlia da win wavideT. es aris is,
rac dagvexmara warmatebaSi – yovelTvis vi
moZravoT win, SevecadoT viswavloT warsu
lis gakveTilebiT, Tumca ar viyoT warsuliT
moculi.
– adre bavSvebs undodaT fizikosoba, in
Jinroba...… axla yvela bizness an diplomatias
eswrafvis, es albaT imitom, rom saqarTvelo
gaxda damoukidebeli. ras urCevdiT im axal
gazrdebs, romelTac undaT diplomatiuri
samsaxuri?
– Cemi damokidebuleba yovelTvis aseTi
iyo: Tu SegiZlia waikiTxo Jurnali `ekono
misti~ Tavidan bolomde da gaigo Sig ra we
ria, maSin SeZleb diplomatiur samsaxurSi
mosaxvedrad gamocdis Cabarebas. vfiqrob,
mniSvnelovania ucxo enis swavla. enis swavla
ar gWirdeba imisTvis, rom moxvide diploma
tiur samsaxurSi, magram Tu apireb iq darCe
nas, maSin es aucilebelia. istoriis swav
lac aranakleb mniSvnelovania, radganac Sen
Seabijeb sxvadasxva qveynis istoriaSi da Tu
ar ici sad Sedixar, maSin gagiWirdeba gaigo,
Tu ra xdeba.
– rogor gagondebaT skolis wlebi? ras
swavlobdiT yvelaze didi interesiT?
– me miyvarda istoria da mainteresebda
Cavwvdomodi civi omis safuZvlebs, vacnobi
erebdi ra yvela Cvenganis valdebulebas – aR
gvekveTa birTvuli holokosti. me vfiqrob
di, rom amisaTvis mniSvnelovani iyo rusuli
enis swavla. universiteti daviwye ekonomikis
SeswavliT, radgan vfiqrobdi, rom amiT ukeT
vipovidi samsaxurs. magram kargad maxsovs
rogor gavacnobiere, rom verasdros gavxde
bodi kargi ekonomisti da rom bevrad ufro
mainteresebda istoria. ramdenime araCveu
lebrivma profesorma jorjTaunis univer
sitetSi gamiRrmava es interesi.
– ra gavlena moaxdina Tqvens ojaxze Tqven
ma diplomatiurma karieram?
– me gamimarTla, rom davqorwindi iseT
adamianze, romelic iziarebda msoflioSi
mogzaurobisa da Cveni Svilebis sxvadasxva
qveyanaSi gazrdis Cems interess, miuxeda
vad imisa, rom am garemoebam misi, iuristis,
kariera sakmaod gaarTula. Cemi meuRle, meri
harTneti, muSaobda saerTaSoriso iuridi
ul kompaniebSi bahreinsa da moskovSi, aseve
xelmZRvanelobda jorjTaunis universite
tis iuridiul centrSi stipendiis programas
iuristi qalebisTvis ugandidan dawyebuli
uzbekeTiT damTavrebuli. dResdReobiT igi
wers Cveni uzenaesi sasamarTlos mosamarT
lis, rut bader ginsbergis biografias, ro
melic qalTa uflebebis dacvis pioneri iyo.
Cveni ori Svili – denieli da qeiTi, orive
iuristia da orive dainteresebulia msof
lio movlenebiT. denieli aswavlis msoflio
istorias zeda klasebSi, qeiTi ki Tavisuf
lad flobs arabuls da apirebs SeuerTdes
adamianis uflebaTa damcav jgufs, rogorc
ltolvilTa advokati. denielis meuRle,
jeni, eqimia, maT ori wlis gogonas eli hqvia.
unda vaRiaro, rom diplomatobis naklo
vaneba swored Svilebisa da SviliSvilebis
gan Sors yofnaa. mamaCemi diplomati iyo da
darwmunebuli var, isiamovnebda saqarT
veloSi Cveni monaxulebiT, Seecdeboda ra
garkveuliyo politikaSi da damtkbariyo
qar T uli samzareuloTi da kulturiT. de
daCemi, romelic 93 wlisaa, alchaimeris
seniTaa mZimed daavadebuli, igi TbilisSi
CvenTan erTad cxovrobs da vfiqrob, is isev
diplomatia, oRond – mdumare.
interviu