EKONOMSKE IDEJE I PRAKSA...i ideje u vezi sa studentskim protestima 1968. godine u svetu i u Jugoslaviji, uz razma-tranje njihovog uticaja na dalji razvoj i promene ekonomske teorije

EKONOMSKE IDEJE I PRAKSAKVARTALNI ČASOPIS IZ OBLASTI EKONOMIJE, POSLOVNE EKONOMIJE I MENADŽMENTA, STATISTIKEI POSLOVNE INFORMATIKE

IzdavačCentar za izdavačku delatnostEkonomskog fakulteta u BeograduKamenička 6, tel. 3021-045, faks 3021-065E-mail:[email protected]

Dekan Ekonomskog fakultetaProf. dr Branislav Boričić

ŠtampaJP „SLUŽBENI GLASNIK” – BEOGRADwww.slglasnik.com

Tiraž200 primeraka

Godina2020.

REDAKCIJA ČASOPISA EKONOMSKE IDEJE I PRAKSA

Glavni urednik časopisaprof. dr Miomir Jakšić

Urednici časopisaprof. dr Marko Backovićprof. dr Vlade Milićevićprof. dr Aleksandra Praščevićprof. dr Saša Veljković

Sekretar redakcijeMilutin Ješić

Tehnički sekretarIva Dimitrijević

Kontakt redakcijeTelefon: +381 11 3021 210Faks: +381 11 2639 560e-mail: [email protected]

Članovi Redakcijeprof. dr Marko Backovićprof. dr Predrag Bjelićprof. dr Zoran Bogetićprof. dr Čedomir Čupićprof. dr Radmila Dragutinović - Mitrovićprof. dr Ðorđe Ðukićprof. dr Nikola Fabrisprof. dr Miomir Jakšićprof. dr Nebojša Janićijevićprof. dr Radovan Kovačevićprof. dr Vlade Milićevićprof. dr Aleksandra Praščevićprof. dr Gojko Rikalovićprof. dr Ljubodrag Savićprof. dr Žaklina Stojanovićprof. dr Miroslav Todorovićprof. dr Saša Veljkovićprof. dr Siniša Zarić

International Editorial BoardSnježana Brkić, professor, University of Sarajevo, Bosnia and HerzegovinaVeselin Drašković, professor, University of Montenegro, MontenegroDavor Dujak, professor, University of Osijek, CroatiaGordana Ðurović, professor, University of Montenegro, MontenegroRana Eskinat, professor, Anadoly University, TurkeyIrena Kikerkova, professor, Ss. Cyril and Methodius University, FYRMYoji Koyama, professor emeritus, Niigata University, JapanPerica Macura, professor, University of Banja Luka, Bosnia and HerzegovinaÐuro Medić, professor, University of Zagreb, CroatiaBožo Mihailović, professor, University of Montenegro, MontenegroMićo Radović, professor, University of Montenegro, MontenegroSrđan Redžepagić, professor, University Nice Sophia Antipolis, FranceYannis Tsekouras, professor emeritus, University of Macedonia, Greece

SADRŽAJ

STUDENTSKI PROTEST U JUGOSLAVIJI 1968. GODINE I USPON EKONOMSKOG NEOLIBERALIZMAMiomir Jakšić

MACROECONOMIC AND REGULATORY FRAMEWORK FOR INVESTMENT ACTIVITIES OF VOLUNTARY PENSION FUNDS IN SERBIAMilica PapićIrena Janković

PRAVO KONKURENCIJE U KONTEKSTU OZAKONJENIH MONOPOLSKIH STRUKTURANenad Tešić

INDUSTRIJA 4.0 U KONTEKSTU UPRAVLJANJA ODNOSIMA U LANCU SNABDEVANJANenad Stajić

FISKALNA KONSOLIDACIJA: OSNOVNI ASPEKTI I UPOREDNA ANALIZASrđan Milić

PRIKAZ TEMATSKOG ZBORNIKA: „RELEVANTNOST ENERGETSKE EFIKASNOSTI U KONTEKSTU ODRŽIVOG RAZVOJA”, REDAKTOR DRAGANA KRAGULJ, FAKULTET ORGANIZACIONIH NAUKA, 2020.Miloš Parežanin

07

17

61

37

75

89

7EKONOMSKE IDEJE I PRAKSA | BROJ 39 | DECEMBAR 2020.

MIOMIR JAKŠIĆ1

E-mail: [email protected]

STUDENTSKI PROTEST U JUGOSLAVIJI 1968. GODINE I USPON EKONOMSKOG NEOLIBERALIZMA2

STUDENTS’ PROTEST IN YUGOSLAVIA IN 1968 AND RISE OF ECONOMIC NEOLIBERALISM

JEL KLASIFIKACIJA: B20, P20

APSTRAKT:

Na pedesetu godišnjicu studentskih protesta u svetu i u Jugoslaviji neki događaji nas podsećaju na važnost studentskih zahteva i tada postavljenih ciljeva, kao i na iskustva ekonomskog razvoja koja su usledila. Cilj ovog rada je da se predstavi ekonomski kontekst i ideje u vezi sa studentskim protestima 1968. godine u svetu i u Jugoslaviji, uz razma-tranje njihovog uticaja na dalji razvoj i promene ekonomske teorije i prakse. U ovom radu precizirana su pitanja koja predstavljaju istraživački okvir koji se dalje razrađuju kroz osnovnu strukturu ovog rada, kao što su: razmatranje ciljeva studentskih demonstracija

1 Univerzitet u Beogradu, Ekonomski fakultet2 Rad je predstavljen na naučnom skupu „Pravo na pobunu 68. kod nas i u svetu“, SANU, Beograd, 4. juni 2018. godine.

STUDENTSKI PROTEST U JUGOSLAVIJI 1968. GODINE I USPON EKONOMSKOG NEOLIBERALIZMA81968. u Jugoslaviji, uticaja njihovih zahteva i aktivnosti na dalje tokove i ekonomski ra-zvoj SFRJ, kao i uticaj tih događaja na razvoj ekonomske misli i prakse u svetu i kod nas.

ABSTRACT:

On the fifty anniversary of students’ protests in the world and in Yugoslavia, some events remember us on the importance of students requests and goals, as well as on the experi-ences in economic development after that. The goal of this paper is to present economic context and ideas related to students protests in the world and in Yugoslavia in 1968, with analysis of their influence on further development and changes in economic theory and practice. In this paper, some questions are posted which represent the research framework and are further investigated through the main structure of the paper. These are: analysis of the goals of students’ demonstrations in 1968 in Yugoslavia, the influence of their requests and activities on the further tendencies and economic development of Yugoslavia, as well as the influence of that events on the development of economic thought and practice in the world and in Yugoslavia.

KLJUČNE REČI:STUDENTSKI PROTESTI 1968. GOD., EKONOMSKI NEOLIBERALIZAM

KEYWORDS:STUDENTS PROTEST IN 1968, ECONOMIC NEOLIBERALISM


1. UVODCilj ovog rada je da se predstavi ekonomski kontekst i ideje u vezi sa studentskim prote-stima 1968. godine u svetu i u Jugoslaviji, uz razmatranje njihovog uticaja na dalji razvoj i promene ekonomske teorije i prakse.

U osnovi tumačenja koje autor u ovom radu predstavlja i razrađuje je da je radikalna poli-tička ekonomija, nastala 1960-ih godina na Zapadu kao kritika dominantne neoliberalne ekonomske teorije, poslužila kao okosnica za kritiku postojećeg stanja u ekonomiji i druš-tvu koje su istaknute tokom studentskih protesta 1968. godine u Jugoslaviji. Analizom dokumenata i relevantnih materijala koji svedoče o tim događjajima, zaključuje se da je ona je poslužila i kao osnova za ideje i predloge mera za prevazilaženje problema koje su u tom periodu isticane.

Imajući u vidu širinu i kompleksnost pitanja koja se danas vezuju za studentske doga-đaje koji su zahvatili veliki broj zemalja, otvorene su mogućnosti za različite pristupe i tumačenja uz uvažavanje različitih dimenzija i aspekata: pravnih, političkih, ekonomskih, psiholoških, socioloških. Fenomen studentskih protesta 1968. godine razmatran je u međunarodnom kontekstu kao snažan zajednički pokret i poduhvat, a istovremeno je istaknuta i specifičnost konkretnih prilika i razlika koje se beleže u različitim sredinama i zemljama u kojima se odigrao.

U ovom radu precizirana su pitanja koja predstavljaju istraživački okvir koji se dalje razrađuju kroz osnovnu strukturu ovog rada. Ta pitanja obuhvataju razmatranje ciljeva studentskih demonstracija 1968. u Jugoslaviji, uticaja njihovih zahteva i aktivnosti na dalje tokove i ekonomski razvoj SFRJ, kao i uticaj tih događaja na razvoj ekonomske misli i prakse u svetu i u nas.

Posle Uvoda, rad je struktuiran po osnovnim istraživačkim pitanjima, tako da drugi deo razmatra ciljeve studentskih protesta 1968. u Jugoslaviji, treći deo se bavi uticajima na ekonomski razvoj u SFRJ, a četvrti deo sagledava širi kontekst i uticaj tih događanja na promene i razvoj ekonomske teorije i prakse u svetu i u nas. Poseban deo analizira karakteristike radikalne političke ekonomije u svetlu uspona Nove levice. Na kraju su Zaključak i Reference.

2. CILJEVI STUDENTSKIH PROTESTA 1968. U JUGOSLAVIJIRazmatranjem relevantnih dokumenata o studentskim aktivnostima iz tog vremena u SFR Jugoslaviji, zaključilo se da se analizi njihovih ciljeva može pristupiti na osnovu zahteva koje su postavljali i da se oni mogu svrstati u dve grupe: 1. ekonomski zahtevi u odnosu na stanje ekonomije i pravce ekonomskog razvoja zemlje, i 2. zahtevi koji se tiču položaja univerzitetskog obrazovanja i studenata.

U „Rezoluciji studentskih demonstracija” od 3. juna 1968. (Akcioni komitet, 1968, str. 62-63) istaknuti su sledeći zahtevi:

STUDENTSKI PROTEST U JUGOSLAVIJI 1968. GODINE I USPON EKONOMSKOG NEOLIBERALIZMA10„1) Smatramo da je osnovni problem pojava socijalne nejednakosti u nas. U vezi s tim

zahtevamo:- doslednu raspodelu prema radu,- energičnu akciju protiv bogaćenja na ne-socijalistički način,- zahtevamo da socijalna struktura studenata predstavlja odraz društvene strukture,- zahtevamo ukidanje svih privilegija kojih ima u našem društvu.

2) Veliki broj nezaposlenih3) Postojanje jakih birokratskih snaga u našem društvu zahteva:

- demokratizaciju svih društveno-političkih organizacija a posebno Saveza komuni-sta,

- demokratizaciju svih sredstava informisanja i formiranja javnog mnjenja,- slobodu zbora i demonstracija.

4) Studenti su posebno ogorčeni sa stanjem na našim univerzitetima. Stoga se zahteva:

- poboljšanje materijalnog položaja univerziteta,- ravnopravno učestvovanje studenata u svim forumima gde se rešavaju bitni pro-

blemi društva, a pre svega pitanja direktno ili indirektno vezana za studente,- osuđujemo pojavu klanova i monopola na pojedinim katedrama i zahtevamo oštru

borbu protiv istih,- zahtevamo potpunu i demokratsku reizbornost celokupnog nastavnog osoblja,- zahtevamo slobodan upis studenata”.

Ekonomski ciljevi se mogu sagledati na osnovu studentskih zahteva koji su jasni i pre-cizno formulisani u navedenim dokumentu pod rednim brojevima 1, 2 i 3, dok su nji-hovi zahtevi u odnosu na stanje na univerzitetu, navedeni u ad. 4, ukazivali na ciljeve unapređenja akademskog života i razvoj univerziteta. Navedeni zahtevi koje se odnose na smanjivanje socijalnih nejednakosti, demokratizaciju društva, poboljšanje položaja studenata, ako se uporede sa dokumentima o zahtevima studenata u razlicitim zemljama sveta u to vreme, potvrđuju da suštinske razlike u pogledu zahteva studenata u Jugosla-viji i u svetu nije bilo. Pored različitih povoda za studentske proteste (na Zapadu rat u Vijetnamu, u Jugoslaviji povratak na autentične socijalističke vrednosti) studenti su se, kada je reč o ekonomskim dimenzijama, u suštini borili protiv uspostavljenog (Zapad) ili nadolazećeg (Jugoslavija) kapitalizma. Ovaj zaključak je izveden na osnovu osnovnih kri-tika koje su upućene u odnosu na kapitalizam koji je bio ’leseferovski’, sa neograničenom vlašću oligarhije i moćnih interesnih grupa.

3. EKONOMSKI ZAHTEVI STUDENTSKOG PROTESTA I DALJI TOKOVI EKONOMSKOG RAZVOJA SFRJProtivno očekivanjima da će radikalni studentski zahtevi dovesti do ispravljanja „devija-cija”, uz očuvanje suštine političke participativne demokratije i ekonomskog radničkog samoupravljanja, to se nije dogodilo. U ekonomski sistem Jugoslavije uvodi se dohodni sistem samoupravnog sporazumevanja i društvenog dogovaranja koji nije jačao materijal-nu osnovu na kojoj bi se mogli potpunije i kvalitetnije ispuniti postavljeni zahtevi stude-nata, već je bio osnova ekonomske i političke dezintegracije Jugoslavije.


Ovakav razvoj usledio uz ocenu da su se „studenti zalagali za socijalistički kurs razvitka i integralno samoupravljanje ... Studentski događaji su značili udarac za pristalice privred-ne reforme i robne razmene, idući naruku birokratiji da blokira - u ime eliminacije soci-jalnih razlika - zahteve za racionalizacijom proizvodnje i podsticanjem robne razmene.” (http://www.znaci.net/00001/ 138_93.pdf, str. 11.)

Globalno gledajući, zahtevi studenata se mogu staviti u kontekst tendencija da se zemlja razvija u pravcu kejnzijanske države blagostanja. U praksi se, međutim, pokazalo da stra-tegijski pravac razvoja društva postaje neoliberalni kapitalizam. Ova osnovna ptotivreč-nost i svojevrsni paradoks postavljenih studentskih ciljeva i konkretnih rezultata koji su ostvareni i usledili, detaljnije se razmatra u svetlu razvoja dominantne ekonomske teorije u svetu sa odgovarajućim odrazima na ekonomski razvoj u Jugoslaviji.

4. ODNOS EKONOMSKIH ZAHTEVA STUDENATA I DOMINANTNE EKONOMSKE MISLI U SVETU I U NASIstorijski kontekst studentskih događaja 1968., kao odraz promena u širem kontekstu svetskih zbivanja i u svetlu velikih ekonomskih teorija, mogao bi se objasniti na sledeći način, primereno uslovima u SFRJ:

- dominantni ekonomski model samoupravnog socijalizma odgovarao je kejnzijanskoj teoriji države blagostanja, saglašavanja rada i (društvenog) kapitala, participaciji, so-cijalnoj pravdi;

- studentski zahtevi (opšti: ekonomsko-politički i uži: položaj obrazovanja i studenata) odgovarali su nastajućoj radikalnoj političkoj ekonomiji;

- epilog je uspon neoliberalnog kapitalističkog ekonomskog modela utemeljenog na tr-žišnom fundamentalizmu i neoliberalizmu, u čijim osnovama je monetarizam.

U ovim okvirima se nalazi odgovor na pitanja utemeljenosti studentskih zahteva, njihove komunikacije sa onim što se događalo u svetu i što će 1990-ih uslediti u SFRJ.

Radikalna politička ekonomija bila je u osnovi studentskih ekonomskih i socijalnih zahte-va. Osnovni ciljevi studenata u Jugoslaviji mogu se sažeti u nastojanje da se dugoročno i dosledno usavršava socijalističko samoupravljanje, na političkom planu kao participativ-na demokratija, a na ekonomskom kao kejnzijanska tržišna privreda (mešovita privreda - država i tržište).

Razvoj se nije odvijao u tom pravcu, događaji su išli u sasvim drugom, čak suprotnom, smeru. Pokrenute ekonomske reforme u Jugoslaviji su zaustavljene i naredne dve deceni-je, 1970-e i 1980-e godine, obeležio je ekonomski voluntarizam dohodnog ekonomskog modela. U uslovima nestanka SFRJ otvoren je put tržišnom fundamentalizmu utemelje-nom na monetarizmu i društvenom i ekonomskom poretku neoliberalnog kapitalizma.

Protivno očekivanjima pokretača studentskog protesta 1968. u Jugoslaviji da će se uno-šenjem elemenata radikalne političke ekonomije u kejnzijanski model ispuniti njihovi

STUDENTSKI PROTEST U JUGOSLAVIJI 1968. GODINE I USPON EKONOMSKOG NEOLIBERALIZMA12širi ekonomski i uži studentski zahtevi, preovladao je ekonomski neoliberalizam u čijem središtu je monetarizam. U tom pogledu, kada je reč o ekonomskim idejama koje su obe-ležile te događaje, nema razlike između onoga što se događalo na Zapadu i Jugoslaviji.

Studentske demonstracije u Jugoslaviji, po oceni J. B. Tita, nisu bile odraz onoga što se događalo u Francuskoj, Nemačkoj, Čehoslovačkoj, „To nije uticaj izvana ... Studentske demonstracije su odraz naših slabosti koje su se nagomilale i koje moramo otkloniti …” (Sta su bile studentske demonstracije 1968. u Beogradu). Ova Titova ocena može se tu-mačiti u dve ravni kada je reč o vezi sa zbivanjima u drugim sredinama i zemljama. Prvo, ocena je tačna u delu u kome se odnosi na povod studentskih protesta uz konstataciju da ih nije pokrenuo spoljni neprijatelj Jugoslavije. Ovim su studenti oslobođeni anateme da su neprijatelji zemlje i njenog socijalističkog samoupravnog razvoja, a istaknuto je da se zalažu za unapređenje, a ne ukidanje samoupravnog socijalizma.

Drugo, ocena nije tačna kada se govori o uzrocima studentskog protesta. Studentski zahtevi u Jugoslaviji su bili upereni protiv nadolazećeg neoliberalnog tržišnog koncepta društva i privrede i u potpunosti su korespondirali sa zahtevima studenata u Evropi koji su se ticali položaja radnika i studenata u periodu istorijske tranzicije, napuštanja kejnzi-janizma i prelaska na neoliberalni monetarizam.

Celovitu ocenu uzroka i povoda Studentskog protesta 1968. dao je akademik Mihajlo Marković: „Ponosan sam na ‘68 ... To je bio pošten, hrabar postupak - potez dobre nade za sve ljude u državi. Tražili smo demokratizaciju zemlje, ukidanje birokratskih prava, rešavanje problema nezaposlenosti, reformu Univerziteta. Bila je to prava studentska pobuna, na talasu istih pobuna u celom svetu, posebno u Parizu te ‚68, koje su paralisale Francusku, a Šarl de Gol čak razmišljao o ostavci. Celu nedelju trajala je studentska po-buna, a onda je, kako kaže Marković, Tito odlučio da se sve završi - lepo. Tito je iznenada izjavio da se slaže sa većinom studenata, da je zajedno sa studentima i da će, ako ne bude rezultata, dati ostavku - podsetio je Marković. Svi fakulteti su prekinuli štrajk, osim Filozofskog fakulteta.” (Popović, V., 2008)

Postoje i drugačija tumačenja „ekonomske filozofije” Studentskog protesta 1968. Ona naglašavaju različitost zahteva na Zapadu i SFRJ, utoliko što su studenti na Zapadu pružali otpor nastupajućem neoliberalnom konceptu društva i privrede, a u SFRJ davali podršku takvom konceptu. „Za razliku od Zapadne Europe, gđe su mladi težili odmicanju od kapitalizma, njihovi kolege u Jugoslaviji su živjeli u drugačijem društvenom uređenju. Zato su njihovi zahtjevi zvučali drugačije, jer dok je na zapadu ljevičarska terminologija predstavljala oštar odmak od svakodnevne kulture, u Jugoslaviji je tu terminologiju kori-stila vladajuća oligarhija. Zato su zahtjevi studenata beogradskog, zagrebačkog, ljubljan-skog, sarajevskog i ostalih sveučilišta zvučali vrlo slično programu vlasti.” (Grupa autora, 1968).

Ovih dana, kada se u svetu obeležava pedeseta godišnjica studentskih protesta, kao da se iznova na sceni pojavljuje ista ona filozofija koja ih je i tada pokrenula. U Francuskoj predsednik Makron predlaže zakone u oblasti obrazovanja koji ograničavaju pravo na obrazovanje za one imućne, pooštravajući režim studija nalik na merenje performansi u kompanijama u kojima se svakodnevno sužavaju prava radnika po neoliberalnom modelu društva i privrede. (Živančević, 2018)


5. RADIKALNA POLITIČKA EKONOMIJA I USPON NOVE LEVICERadikalna politička ekonomija se pojavljuje krajem 1960-ih godina u Sjedinjenim dr-žavama. Ona se protivi tada aktuelnom kapitalizmu, ali i teorijski dominantnoj matici - neoklasičnoj sintezi maršalijanske mikro i kejnzijanske makroanalize. Njen uspon treba pripisivati usponu levice s kraja 1960ih i krizi kapitalizma 1970-ih godina, stoga je ona bliska marksističkoj ekonomiji.

Radikalnu političku ekonomiju karakterišu sledeća osnovna obeležja:

- ekonomsko ponašanje ne može se analizirati pomoću obrazaca o univerzalnim svoj-stvima pojedinaca i modela optimizacije, već u datim istorijskim okvirima;

- najvažniji subjekti odlučivanja nisu pojedinci, domaćinstva ili firme, već klase; - ekonomski procesi moraju se modelirati u skladu sa modelom marginalnih promena

koji osnovnu strukturu ostavljaju nepromenjenom.

Odbacujući dominantne škole i pravce ekonomske misli na Zapadu, predstavnici radikal-ne političke ekonomije u prvi plan ističu istorijsku prolaznost kapitalističke epohe i nepre-kidnu, oštriju ili blažu klasnu borbu. Radikalna politička ekonomija svoja interesovanja usredsređuje na strukturu i dinamiku klasne borbe, uspon korporativizma i monopola, obeležja države blagostanja i fiskalnu krizu države, dominaciju svetskog kapitala, duž-ničku krizu i svetski kapitalistički sistem. Pridev “radikalno” podrazumeva odbacivanje, teorijsko i praktično, kapitalizma i povratak tradiciji klasičara i Karla Marksa. Radikalna politička ekonomija insistira na različitim filozofskim i ideološkim pozicijama i smatra da ekonomija mora biti vrednosno opredeljena; namesto bezvremene ravnoteže uspostav-ljene prema individualnim preferencijama, ova škola ističe neravnoteže kapitalizma kao istorijske epohe.

Na političkom planu prisutne su raznorodne radikalne orijentacije - anarhizam, refor-mizam, ekološki, feministički, etnički, socijal-demokratski i komunistički (trockizam, maoizam, evrokomunizam) pokreti. U osnovi je marksističko učenje o kapitalizmu kao istorijskoj formaciji prožetoj klasnom borbom rada i kapitala, ali su primetni uticaji kejn-zijanizma (narastanje intervencionizma i uspon države blagostanja), neorikardijanizma (teorija vrednosti, relativnih cena, eksploatacije), institucionalizma (monopoli i korporaci-je, narastanje javnog sektora, budžetski deficiti, sukob interesnih grupa).

Radikali ukazuju na dva nedostatka Ortodoksije - maršalijanske mikroekonomije: prvo, naivna i netačna predstava o stvarnosti kapitalizma i drugo, isuviše suženi pristup eko-nomskoj stvarnosti. Ortodoksija polazi od kapitalizma kao harmoničnog poretka koji us-postavlja punu zaposlenost svih faktora proizvodnje i tako angažuje sve raspoložive resur-se (ekonomski domen), odnosno reprodukuje kao pluralističko društvo brojne raznovrsne subjekte (partije, sindikate, interesne grupe bilo da se radi o radnicima, poslodavcima, proizvođačima, potrošačima). Naspram ovog, radikalna politička ekonomija ukazuje na ekonomsku neracionalnost kapitalizma gde se opšte blagostanje žrtvuje za račun parci-jalnih interesa i gde namesto usaglašavanja svih interesa dominiraju oni iza kojih stoje najmoćnije društvene grupe.

STUDENTSKI PROTEST U JUGOSLAVIJI 1968. GODINE I USPON EKONOMSKOG NEOLIBERALIZMA14

6. ZAKLJUČAKNa pedesetu godišnjicu studentskih protesta u svetu i u Jugoslaviji neki događaji nas podsećaju na važnost studentskih zahteva i tada postavljenih ciljeva, kao i na iskustva ekonomskog razvoja koja su usledila. Konstatacije o neispunjenim i izneverenim očekiva-njima studenata iz tog vremena ukazuju na određene aktuelne slabosti i probleme danas, a koji su tada prepoznati i naznačeni, ali ne i realizovani u praksi ekonomskog razvoja u Jugoslaviji.

Pre pet godina, 2013.godine, kod nas potpuno nezapaženo, studenti ekonomije na Lon-donskoj školi ekonomije, Sorboni i drugim uglednim univerzitetima, protestvovali su pro-tiv ’Samo jedne teorije, Dogmatske intelektualne posvećenosti, Intelektualne monokultu-re, Ortodoksije a ne različitosti’. Pridružili su im se profesori, koji su podržali studentski otpor jednoobraznim, univerzalno unificiranim, neoklasičnim ekonomskim kurikulima i silabusima, nalik jaje jajetu, svuda u svetu.

Umesto različitosti, poput svojevremeno Radikalne političke ekonomije, jednoobrazna univerzalna matrica univerzitetskog ekonomskog obrazovanja počiva na sofisticiranom sistemu finansiranja obrazovanja i rangiranja naučnih časopisa koji osiguravaju napredo-vanje na akademskoj lestvici samo onima čiji radovi „favorizuju ortodoksiju, a ne intelek-tualnu različitost”.

Potpisnici pomenutog pisma zaključuju: „dogmatska intelektualna istrajnost u predstav-ljanju samo onih teorija utemeljenih na racionalnom izboru i radnicima sa neograničenim potrebama je u oštroj suprotnosti sa otvorenošću univerzitetske nastave društvenih nauka koje moraju da predstavljaju konkurentske paradigme. Studenti danas mogu diplomirati ekonomiju a da nisu izučavalu teorije Kejnsa, Marksa ili Minskog, niti su išta čuli o Velikoj depresiji. Razumemo frustriranost studenata načinom na koji se ekonomija predaje na najvećem broju britanskih univerziteta. Postoji brojna skupina i drugih ekonomista, ali su oni, međutim, marginalizovani. To se direktno duguje intelektualnoj monokulturi, koju osnažuje sistem finansiranja državnih univerziteta na osnovama rangiranja časopisa koji su veoma pristrasni u prilog ortodoksije, a protiv intelektualne različitosti.”

Danas kada posle pedeset godina ocenjujemo studentske proteste u svetu i Jugoslaviji treba imati u vidu njihove ograničene domete i izneverena očekivanja, s jedne, i dopri-nose, s druge strane. Ograničeni dometi proističu iz karaktera pokreta koji je, kao i svaki revolucionarni pokret, ograničen onim što institucionalisti označavaju kao „zavisnost od putanje”. A ta putanja u svetu bila je istorijski preokret, napuštanje kejnzijanske države blagostanja i uspon neoliberalnog tržišnog modela društva i privrede, utemeljenog na monetarizmu. Sa zakašnjenjem od dvadeset godina taj model je postao dominantan u novonastalim državama sa prostora bivše SFRJ.

Istorijski dometi studentskog pokreta su kritički odnos prema takvom modelu društva i privrede koji nisu ni „kraj istorije” (Fukujama, 1992), niti „kraj ekonomije” (Hodžson, 1999) i koji podležu kritičkom mišljenju i potrebi da se izgradi društvo koje će se ruko-voditi „principijelnom, a ne interesnom politikom” kako to definiše nobelovac Džejms Bjukenen (Bjukenen, 1998).


7. REFERENCEAkcioni komitet demonstranata i zbor studenata u Studentskom gradu (1968), Praxis, jun-lipanj 1968, Dokumenti, 62-63, http://www.znaci.net/00001/138_93.pdf (pristu-pio 10.5.2018)

Buchanan, J., Congleton, R., (1998), Politics by principle not interest, Cambridge Uni-versity Press, Kembridž.

Fukuyama, F., (1992), The end of history and the last man, Macmillan, Njujork.

Grupa autora, 1968, 1968. trideset godina kasnije, https://www.stocitas.org/1968.htm.

Hodgson, J. (1999), Economics and utopia: why the learning economy is not the end of history, Routledge, London.

http://www.etrafika.net/drustvo/27320/sta-su-bile-studentske-demonstracije-1968-u-beogradu/. (pristupio 15.5.2018)

http://www.novosti.rs/vesti/naslovna/reportaze/aktuelno.293.html:216610-Belo-usija-nje-crvenog-univerziteta. (pristupio, 13.5.2018)

Inman, P. (2013) Academics back students in protests against economics teaching, Gu-ardin, 18 Nov 2013. https://www.theguardian.com/education/2013/nov/18/academics-back-student-protests-neoclassical-economics-teaching

Jakšić, M., (2005) Razvoj ekonomske misli, Ekonomski fakultet, Beograd

Popović, V. (2008), Belo usijanje crvenog univerziteta, http://www.novosti.rs/vesti/na-slovna/aktuelno.293.html:216610 (pristupio 5.5.2018).

Šta su bile studentske demonstracije 1968. u Beogradu?, http://www.etrafika.net/drustvo/27320/sta-su-bile-studentske-demonstracije-1968-u-beogradu, (pristupio 10.5.2018)

Živančević, N. (2018) „Studentski usrtanak protiv Makronovog elitizma”, Politika, 28. april 2018.


MILICA PAPIĆ1


IRENA JANKOVIĆ2


MACROECONOMIC AND REGULATORY FRAMEWORK FOR INVESTMENT ACTIVITIES OF VOLUNTARY PENSION FUNDS IN SERBIA3

JEL CLASSIFICATION: E44, G23, G18, J32

ABSTRACT:

In current circumstaneces on global markets, maintaining financial systems stability is one of the most important goals of economic policy makers. Innovations and technologi-cal advancements have greatly influenced the growth of the global economy. Neverthe-less, they also brought numerous challenges and uncertainties. The financial system of the Republic of Serbia is bank-centric and still underdeveloped, and with the problems it is exposed to in today’s economic environment, it also faces the great challenge of maintaining stability and prosperity. Voluntary pension funds, as significant players in the domestic financial market, face the same uncertainty, with particular reference to the environment of record low interest rates on government securities, given that the hold-

1 National Bank of Serbia2 University of Belgrade, Faculty of Economics3 Irena Janković acknowledges support from the Ministry of Education, Science and Technological Development of the

Republic of Serbia.

MACROECONOMIC AND REGULATORY FRAMEWORK FOR INVESTMENT ACTIVITIES OF VOLUNTARY PENSION FUNDS IN SERBIA18ings of these economic players are predominantly invested in these financial instruments. The aim of this paper is to present the macroeconomic and regulatory framework for the operation of voluntary pension funds in the Republic of Serbia and their ability to invest assets toachieve the highest possible return for its members without exposing them to high risk, the current situation in this market segment, as well as to show similarities and differences in terms of its functioning in the local market and in selected countries of the European Union. By developing this part of financial services, economic and social policy makers could further stimulate market competition, affect acceleration of eco-nomic growth and raise the standard of living of the population.

KEYWORDS:FINANCIAL MARKET, VOLUNTARY PENSION FUNDS, LEGAL FRAMEWORK, HARMONIZATION WITH EU REGULATIONS


1. INTRODUCTIONThe financial market of the Republic of Serbia is one of the segmented and still under-developed financial markets. This situation is the result of a series of regulatory changes over the past decades and the fact that the local financial system is bank-centric. Banks in the Republic of Serbia are organized as universal type banks. The current situation significantly affects the possibility of penetration and occupation of an adequate place in the financial market by other financial institutions, such as voluntary pension funds, which play a significant role in the development and functioning of the financial system of an economy.

Facing the aging of the population, most EU Member States have taken steps to reform their public pension systems in order to maintain the sustainability of their public financ-es. Although significant progress has already been made, many Member States will have to do even more given the long-term trends they face. Simply put, the choice is to accept either a further increase in retirement age or to reduce the scope of public pension plans.4

In this regard, this paper will show macroeconomic environment in which voluntary pen-sion funds operate in Serbia, the regulatory framework to which they must adjust their functioning, but also certain indicators of business success and investment of assets, bearing in mind the current state of the local financial system. Also, some of the similari-ties and differences of the system of voluntary pension funds in Serbia and some selected EU countries will be presented in the paper, with special reference to the potential for taking over “good practice” bearing in mind that the Republic of Serbia is in the EU ac-cession process.

2. MACROECONOMIC INDICATORSNumerous macroeconomic indicators of a good investment climate can be observed in the Republic of Serbia in 2019 and in the first quarter of 2020. First of all, this refers to solid economic growth, a sustainable fiscal deficit, lower public debt, increased employ-ment and low inflation. However, the share of investments in gross domestic product is still low. In 2018, it was only 20%, same as in the first half of 2019.5 The following table shows the basic macroeconomic indicators, according to the latest available data.

4 European Commission (2017), A Pan-European Pension Product - Filling the Pensions Gap and Refinancing the Economy. European Political Strategy Centre, Issue 26, p. 1.

5 Foreign Investors Council (2019), White Paper: Proposals for Improving the Business Environment in Serbia, Belgrade, p. 15.-16.

MACROECONOMIC AND REGULATORY FRAMEWORK FOR INVESTMENT ACTIVITIES OF VOLUNTARY PENSION FUNDS IN SERBIA20 TABLE 1: BASIC MACROECONOMIC INDICATORS, REPUBLIC OF SERBIA, 2015-2020

2015 2016 2017 2018 2019 Q1 2020

Real GDP growth (in %)1) 1.8 3.3 2 4.4 4.2 5

Consumer prices (in %, relative to the same month a year earlier)

1.5 1.6 3 2 1.9 1.3

Unemployment according to the Survey (in %)

17.7 15.3 13.5 12.7 10.4 9.7

Wages (average for the period, in EUR)2) 367.9 374.5 383.9 419.7 465.9 503.98

RS budget deficit / surplus (in % of GDP)3) -2.7 -0.2 0.7 0.6 0.2 -3.62

RS public debt, (central government, in % of GDP)4) 70 67.8 57.9 53.7 52 51.9

RSD/USD exchange rate (period average) 108.85 111.29 107.5 100.28 105.28 106.57

RSD/EUR exchange rate (period average) 120.73 123.12 121.34 118.27 117.85 117.57

1) At constant prices of previous year.

2) Since 2017, wages are shown according to the new methodology and data are based on Tax Administration evi-dence. For conversion of wages from RSD to EUR is used the average of the period RSD/EUR exchange rate.

3) Republican deficit (since 2008) includes the payment of activated guarantees, recapitalization of banks and taking on debt, according to the IMF methodology.

4) Data on the share of public debt in GDP were downloaded from the website of the Ministry of Finance.

Source: National Bank of Serbia

In terms of the country’s investment risk, Serbia has reached the stage of obtaining its first investment rating, according to Fitch (BB +), while these outlook are positive, but still three steps away from the investment rating, according to Moody (Ba3). Standard & Poor’s recently reaffirmed Serbia’s credit rating for long-term domestic and foreign cur-rency borrowing at BB+, and confirmed its positive outlook for further improvement. An increase in the credit rating is an indicator of the economy’s resilience to external shocks, the aforementioned significant improvement in macroeconomic indicators, adequate monetary policy of the National Bank of Serbia and sound fiscal discipline.

The capital market in Serbia can be characterized as shallow and relatively underdevel-oped. A market segment that is more active than other segments is the government bond market. The institutional investor base is small, the investment funds sector also, while the share of total assets of voluntary pension funds in gross domestic product at the end of 2018 was only 0.8%.6

The process of harmonization with European Union regulations began a few years ago and concerns a number of areas of legislative and regulatory reform that will also affect the capital market. On the one hand, the new regulations will have to be harmonized with the acquis communautaire, while on the other they will have to take into account local, national, specificities.

6 OECD (2019), Pension Markets in Focus, p. 73.


3. THE FINANCIAL SYSTEM OF THE REPUBLIC OF SERBIA AS A FRAMEWORK FOR THE DEVELOPMENT OF THE VOLUNTARY PENSION FUNDS SECTORThe financial market of the Republic of Serbia is an open market, with existing staff and technical equipment, as well as favorable legislative protection. However, the develop-ment of this market has slowed down, both due to the lack of large investors and market participants and the consequences of the latest global financial crisis.

The financial crisis of 2008, as well as the environment of low growth and falling in-flation, have led to long-term low interest rates, which have been further amplified by quantitative easing in several large global economies. This low interest rate environment, which is expected to prevail in the foreseeable future, poses serious challenges for both the insurance and the entire pension system, including voluntary pension funds. Given the importance these institutions play in mobilizing long-term capital, this could have se-rious implications for their role in successfully acting as long-term investors and potential leverage for stabilization within the global financial system.

“During the 1970s and 1980s, one of the main sources of foreign capital for the Socialist Federal Republic of Yugoslavia was the saving of its citizens, and especially of citizens abroad. Recognizing the importance of these financial sources, the monetary authorities of the SFRY held interest rates at attractive levels - much higher than in many Western European countries. For years, this country, which has lived by Eastern principles and Western standards, has managed to maintain the semblance of financial and economic stability. Under the socialist regime, all banks were under state control and thus major investment decisions could not be made without political approval, and thus profit was not the main criterion for most investment decisions.“7

The banking sector today is comprised of 26 banks, of which only 7 are majority owned by domestic entities (private individuals and the Republic of Serbia), and as many as 19 are majority owned by foreign entities, with participation of 76.5% of the total balance sheet of the sector.8 It should be noted that literature and empirical evidence, especially when it comes to the Balkan banking systems, indicates that foreign-owned banks per-form better than domestically owned banks, mainly because of knowledge transfer and better corporate governance9, which means that domestic banks are left with less space to penetrate and occupy the market. Considering this fact, as well as the aforementioned assertion that banks are the dominant players in the domestic financial market, this is certainly not a favorable direction for the national economy. In line with the aforemen-tioned trends, it is also likely that households will adjust their savings behavior, given demographic developments and the growing need to secure retirement income.10

7 NBS (2005), Bond Markets in Serbia: regulatory challenges for an efficient market. Jefferson institute, p. 3.8 NBS (2019), Banking Sector in Serbia: Report for the Second Quarter of 2019, p. 3.9 Jolevska, D. E., Andovski, I. and Jolevski, Lj. (2018), The impact of ownership of banks on their performance: case study

of sample of Balkan countries. Ekonomika, 64(3), p. 6010 Working group chaired by Ignazio Visco, Central Manager for International Affairs at the Banca d’Italia, (2005, Septem-

ber), Ageing and pension system reform: implications for financial markets and economic policies. p. 16

MACROECONOMIC AND REGULATORY FRAMEWORK FOR INVESTMENT ACTIVITIES OF VOLUNTARY PENSION FUNDS IN SERBIA22When it comes to the Serbian capital market, it has a small number of various securities that are actively traded, so that the trading volume is also much lower than that present in developed countries. In addition, the capital market in Serbia is essentially still quite isolated from other capital markets in the world, as evidenced by the fact that the trading of Serbian securities outside the country, as well as the trading of foreign securities in the country, is still restricted by law.11

The capital market began a special phase of development through a mass privatization program, involving almost 4,000 companies, and until recently there were no initial pub-lic offerings (hereinafter: IPOs) on the stock market. It was not until October 2018 that Fintel Energy a.d. Belgrade successfully completed the first IPO in Serbia since 1940. More than 1.5 million shares were issued on that occasion.

Considering the above, we can conclude that among the most important problems of the capital market are the few listed companies on the Belgrade Stock Exchange, the lack of IPOs and the lack of sufficient liquidity, as well as trading of listed companies, which is often characterized by a high concentration of ownership.

In January 2018, the Belgrade Stock Exchange launched the so-called IPO Go! The project, supported by the European Bank for Reconstruction and Development, aims to launch and support a number of IPOs. The main objective of the project is to increase the supply of securities and alternative investments in the stock market.

The Belgrade Stock Exchange, where the supply and demand for securities meet, has a long tradition, since it was founded in the 19th century.12 However, despite its long tradition, the stock market in our country is not nearly as developed as the world’s lead-ing stock exchanges in London, Frankfurt, New York, and the like. Market capitalization of the regulated market of the Belgrade Stock Exchange and MTP is over 478 billion dinars13, or over 4.1 billion euros, while, for example, the market capitalization of the Frankfurt Stock Exchange is about 2 trillion US dollars14, ie. about € 1.8 trillion. This data shows how small the domestic market is compared to the markets in developed countries of the world.

Also, mistrust and lack of investor education, as well as lack of knowledge of the basic features of financial products, may not be the biggest, but significant obstacles that slow down the pace of financial market development that causes potential investors to avoid this type of business. This has a broader implication, in terms of insufficient portfolio diversification, and therefore of risk, whereby business risk is increased as the movement of funds is knowingly and unjustifiably curtailed. A partial solution lies in additional train-ing to reduce information asymmetry and make information more widely available, thus accelerating the development of the overall financial system.15

11 Prokopijević, M. (2006), Capital Market in Serbia, Institute for European Studies. Belgrade, p. 14.12 https://www.belex.rs/, accessed 03/08/2020.13 https://www.belex.rs/, accessed 03/08/2020.14 https://capital.com/the-frankfurt-stock-exchange, accessed 18/12/2019.15 Malešević, Z. Openness of the Financial Market of the Republic of Serbia for Integration with the Financial Markets of

EU Countries. School of Business, No. 4/2011, p. 94-95.


The government bond market plays a significant role in supporting the development of the overall financial system, providing information on the yield curve and benchmark prices for the valuation of investment portfolios and for the development of private sector instruments such as corporate bonds. In addition, a stable and developed government bond market facilitates financial intermediation, making it easier for the private sector to issue debt at a lower cost and risk.16

The public debt of the Republic of Serbia is extremely exposed to foreign exchange risk. At the end of May 2020, foreign currency debt represented more than 70% of public debt, which can be seen in the following graph.

CHART 1: CURRENCY STRUCTURE OF THE PUBLIC DEBT OF THE REPUBLIC OF SERBIA

27,7%

47,6%

17,5%0,4% 2,5% 4,2%

RSD EUR USD CHF SDR Other currencies

Source: Ministry of Finance, Public Debt Administration, Monthly Report for May 2020.

The participation of the state in improving the economic environment and the incentives it provides to market participants is evidenced by the fact that the plan is to develop a system of so-called “primary dealers”, which would mean that the primary sales business is entrusted to professional financial institutions, which ensures the continued placement of the planned volume of bonds issued and increases the liquidity of the secondary mar-ket. Voluntary pension funds that primarily place assets in this asset class could benefit significantly from this movement in the government bond market.

In line with these developments at the national and international levels, we can conclude that the domestic financial system is facing the great challenge of maintaining stability and prosperity, and therefore voluntary pension funds, as institutional investors and sig-nificant participants in it, are also facing this challenge. However, further efforts can be made by joint efforts of regulators and market participants.

16 World Bank Group, Republic of Serbia (2019), Technical note: Capital Market Development, p. 25.

MACROECONOMIC AND REGULATORY FRAMEWORK FOR INVESTMENT ACTIVITIES OF VOLUNTARY PENSION FUNDS IN SERBIA24

4. AMENDED LEGAL FRAMEWORK IN LINE WITH EU REGULATIONSAn aging population and a desire to preserve the relative standard of living of retired peo-ple creates challenges for the sustainability of both publicly funded and privately funded pension schemes, such as voluntary pension funds. These funds, as a form of long-term savings for old age, but also significant participants in the financial market, contribute to the economic growth and social security of the population. Their importance becomes even greater if changes in the labor market are taken into account, where more and more people are employed as part-time employees and the number of self-employed persons is also increasing. Total labor supply in the European Union is projected to almost stabi-lize between 2013 and 2023 (age group 20-64), while it will decline by 8.2% between 2023 and 2060, which is approximately 19 millions of people.17 All this poses signifi-cant challenges to the sustainability of the social protection system and contributes to raising awareness that such financial products, such as investing in voluntary trust funds, are increasingly needed as a supplement to old-age income.

The rapidly growing interconnectivity of global financial, productive and labor markets poses new challenges for maintaining or advancing social justice. In a world where the financial and economic crises in any region are highly contagious, and their effects on labor markets and social well-being are expanding rapidly, individuals’ ability to cope with economic risks alone is less effective than before. National social security systems need to be stronger than ever to counteract additional systemic global risks.18 Consider-ing this situation at the global level, as well as the fact that the purpose of establishing insurance in the legal and economic environment of a country is precisely to ensure that the realization of some adverse circumstances will not impair the quality of functioning, it is surprising why such financial services, including voluntary pension funds, are not more attractive to the population, especially in underdeveloped and developing countries.19

More recently, progress has been made in this area with regard to the legal framework governing this sector. Bearing in mind that in our country, according to the regulations, there is no voluntary pension insurance as recently stated in the Law on Pension and Dis-ability Insurance (Official Gazette of RS, No. 34/2003, 64/2004 - decision of the USRS, 84 / 2004 - other law, 85/2005, 101/2005 - other law, 63/2006 - USRS Decision, 5/2009, 107/2009, 101/2010, 93/2012, 62/2013, 108/2013, 75/2014, 142/2014, 73/2018, 46/2019 - US decision and 86/2019; hereinafter referred to as the PIO Act), but voluntary pension funds and pension plans, it was necessary to adjust the regulations to the real situation. In this sense, this year, by amendments to the PIO Act, it is defined that the pension system of the Republic of Serbia in addition to the mandatory forms of insurance also comprises voluntary pension funds and pension plans regulated by a sepa-rate law. In this way, the importance of these financial intermediaries, now recognized as such in the regulatory framework, is recognized.

17 The 2015 Ageing Report (2015), Economic and budgetary projections for the 28 EU Member States (2013-2060). Brussels, European Economy series, p. 2.

18 International Labour Conference (2011), Social security for social justice and a fair globalization. ILC.100/VI, Geneva, p. 15-16.

19 Knežević, M. and Đurić, Z. (2019), Some aspects of insurance development in Serbia. Ekonomika, 65(2), 39


As of June 27, 2019, the Republic of Serbia has opened negotiating Chapter 9 as part of the process of accession to the European Union, which deals with financial services. Although the upcoming negotiation process also carries some risks, the effects expected from the alignment of national financial services legislation with EU regulations will have a positive impact on voluntary pension funds, which, as institutional investors, represent significant players in the financial market.20

Chapter 9 - Financial Services covers several areas of financial services, from banks and financial conglomerates, through insurance companies and voluntary pension funds, to financial stability and protection of consumers, investors and policyholders. In the context of voluntary pension funds, alignment with Directive 2016/2341 / EU of the European Parliament and of the Council of 14 December 2016 will make significant changes to the rules for investing the assets of these financial institutions, while risk management is central to the said Directive. In this regard, after compliance with EU regulations, funds will, among other things, have to carry out their own risk assessment. Changes to in-vestment policies will be made to facilitate cross-border activities, while the supervisory responsibilities of these participants in the financial system will be enhanced to better share information.

The following table provides a comparative overview of investment restrictions placed on voluntary pension funds in Serbia and in some selected EU Member States, to show differences in the regulatory environment in which these funds operate in our country and abroad.

Alignment with the regulatory framework of the European Union will be done taking into account the national specificities of the financial system of the Republic of Serbia, so the changes are expected to have a beneficial effect on the operation of voluntary pension funds and open up opportunities for them to freely and creatively place the collected contributions, and thus to achieve better business performance.

5. VOLUNTARY PENSION FUNDS MARKET IN SERBIAVoluntary pension funds have been operating in Serbia since 2006. This is a relatively young segment of the financial sector, which expects its progress only in the coming years, when the country completely overcomes the consequences of the 2008 global economic crisis and the 2010-2012 Eurozone debt crisis. The voluntary pension funds market in Serbia currently consists of four management companies tasked with managing the assets of seven voluntary pension funds, one custodian bank, five intermediary banks and one insurance intermediary, as can be seen in the following figure.

It should be noted that management companies are formed as companies that organ-ize and manage voluntary pension funds, while voluntary pension funds are collective investment institutions which collect and invest pension contributions in various types of assets with the aim of achieving an adequate return while maintaining the risk at an

20 Papic, M. (2019), Functioning of voluntary pension funds in Serbia: characteristics, problems and perspectives. Un-published master’s thesis, Faculty of Economics, University of Belgrade, Belgrade, Serbia

MACROECONOMIC AND REGULATORY FRAMEWORK FOR INVESTMENT ACTIVITIES OF VOLUNTARY PENSION FUNDS IN SERBIA26 T

ABLE

2:

COMP

ARAT

IVE

OVER

VIEW

OF I

NVES

TMEN

T RES

TRIC

TIONS

IN TH

E RE

PUBL

IC O

F SER

BIA

AND

SELE

CTED

EU

COUN

TRIE

S

COUN

TRY

FUND

S / P

LANS

EQUI

TYRE

AL E

STAT

EBI

LLS

AND

BOND

S IS

SUE

D BY

PUB

LIC

ADMI

NIST

RATIO

N

BOND

S IS

SUED

BY

THE

PRIV

ATE

SECT

OR

INVE

STME

NT

FUND

SLO

ANS

BANK

DE

POSI

TSOT

HER

Serb

iaVo

lunt

ary

pens

ion

fund

s

up t

o 4

0%

(D

irect

)up

to

5%

(D

irect

)up

to

100%

up t

o 50%

up t

o 5%

for

inve

stm

ent

units

of o

pen

inve

stm

ent

fund

s

0%

up t

o 35%

Up

to 1

0% m

ay b

e in

vest

ed

in d

epos

itary

rec

eipt

s is

sued

by

ban

ks h

eadq

uart

ered

in

the

Rep

ublic

of S

erbi

a or

EU

/O

ECD

mem

ber

stat

es

Belgi

umIO

RP (

inst

itutio

ns

de r

etra

ite

prof

essi

onne

lle)

up t

o 1

00

%up

to

10

0%

up t

o 100%

up t

o 100%

up t

o 100%

up t

o 100%

up t

o 100%

-

Esto

niaVo

lunt

ary

fund

ed

pens

ion

up t

o 1

00

%7

0%

(To

tal e

xpos

ure)

2

0%

(D

irect

)up

to

100%

up t

o 100%

up t

o 100%

up t

o 10%

up t

o 100%

-

Latvi

aPr

ivat

e pe

nsio

n fu

nds

(vol

unta

ry)

up t

o 1

00

%up

to

15

%up

to

100%

up t

o 100%

up t

o 100%

0%

up t

o 100%

At

leas

t 70

% o

f all

inve

stm

ents

in fi

nanc

ial

inst

rum

ents

sha

ll be

inve

sted

in

sec

uriti

es o

r m

oney

mar

ket

inst

rum

ents

trad

ed o

n a

regu

late

d m

arke

t.

Slov

ak

Repu

blic

Volu

ntar

y pe

rson

al

pens

ion

plan

s -

cont

ribut

ory

pens

ion

fund

s

up t

o 1

00

%

up to

10%

- s

hare

s/un

its o

f “s

peci

al

real

esta

te fu

nd”,

up

to 2

5%

in m

ortg

age

bond

s is

sued

by

one

bank

up t

o 100%

up t

o 100%

UC

ITS

fund

s: e

ach

max

. 20%

; no

n-U

CITS

fu

nds:

eac

h m

ax. 10

%

0%

up t

o 20%

-

Volu

ntar

y pe

rson

al

pens

ion

plan

s -

pay-

ou

t pen

sion

fund

s0

%up

to 2

5% in

mor

tgag

e bo

nds

issu

ed b

y on

e ba

nkup

to

100%

up t

o 100%

UC

ITS

fund

s: e

ach

max

. 20%

0%

up t

o 20%

-

Croa

tia

Ope

n-en

ded

volu

ntar

y pe

nsio

n fu

nd

up t

o 1

00

%0

%up

to

100%

up t

o 100%

UC

ITS

fund

s: m

ax.

10%

; AIF

s:

max

. 5%

0%

up t

o 100%

-

Clo

sed-

ende

d vo

lunt

ary

pens

ion

fund

up t

o 1

00

%up

to

10

0%

up t

o 100%

up t

o 100%

UC

ITS

fund

s: m

ax.

10%

; AIF

s:

max

. 5%

0%

up t

o 100%

-

UC

IS:

Und

erta

king

s fo

r th

e C

olle

ctiv

e In

vest

men

t in

Tra

nsfe

rabl

e Se

curit

ies

AIF

s: A

ltern

ativ

e In

vest

men

t Fu

nds

Sour

ce:

OEC

D (

2018),

Sur

vey

of I

nves

tmen

t R

elug

atio

n of

Pen

sion

Fun

ds


acceptable level. The sector of voluntary pension funds in Serbia is somewhat specific in that the funds do not have the status of legal entities, but are funds of a special type whose assets are owned by members and are legally separated from the management company’s assets.

FIGURE 1: VOLUNTARY PENSION FUNDS MARKET IN THE REPUBLIC OF SERBIA


The voluntary pension funds sector consists of dinar and foreign currency funds. Dinar funds aim to provide income in addition to the state pension for their members. They are intended for those who want optimal returns with moderate risk exposure as well as long-term inflation protection. Foreign currency funds have the same purpose as the dinar ones, but are primarily intended for those who want to hedge against the dinar exchange rate fluctuations against the euro. These are, first and foremost, funds that aim to preserve assets in euros.

At the end of the first quarter of 2020, the net assets of the funds amounted to RSD 44.6 billion. In this quarter, net assets decreased by 1.3% compared to the fourth quarter of 2019, mainly due to the price volatility of the most liquid shares listed on the Belgrade Stock Exchange all due to the increased uncertainty caused by the coronavirus pandemic (COVID-19) The change in the value of net assets is influenced by several factors, given the area of business of these funds, among other factors those are net payments into the funds, disbursements of funds from the funds and profit generated by the funds in the framework of investment activities. Despite the steady growth in the value of the sector’s net assets in previous years, the industry’s share in gross domestic product is still below 1%.

MACROECONOMIC AND REGULATORY FRAMEWORK FOR INVESTMENT ACTIVITIES OF VOLUNTARY PENSION FUNDS IN SERBIA28When it comes to the assets structure of voluntary pension funds, what can be seen as a long-term trend is their investment in government bonds as a form of safe investment. Thus, in the first quarter of 2020, government securities accounted for the largest share of total assets, at sector level, accounting for 80.8% of total assets. Nevertheless, it can be observed that the share of government securities in the assets of the funds has de-creased in recent times. The decrease in exposure to this asset class is the result of the maturity of individual RSD / EUR bond series, coupon collection, price growth of stock portfolios, and the diversion of cash to other asset segments. The structure of assets of voluntary pension funds can be seen in the following graph.

CHART 2: STRUCTURE OF ASSETS OF VOLUNTARY PENSION FUNDS AS OF 31.03.2020.

80,8%

9,0%3,6%

3,3% 2,7% 0,6%GovernmentbondsShares

Term deposits

Corporate bonds


We can compare the interest of voluntary pension funds in investing in government bonds versus stocks. Exposure to stock price risk depends predominantly on the development of supply and liquidity of the domestic stock market. In the situation as it is today, the risks of investing in domestic stocks have been increased due to the shallow and illiquid market and the strategic commitment of the funds is to make the participation of these risky assets in the assets significantly smaller. Strategic investment allocations define the investment focus on debt securities with minimal risk exposure to stock price changes.

The average maturity of funds invested in government debt instruments increased in the first quarter of 2020 from the same quarter of the previous year, from 3.6 to 4.9 years. Government bonds with a maturity of 2 to 5 years account for the largest share, with over 46% of government bond portfolios, followed by bonds with a maturity of 5 to 10 years with a share of around 21%.21 This indicates a predominance of long-term government securities, which is somewhat expected, given that interest rates are higher for bonds that are in higher maturities in accordance with the maturity structure for government securities.

The currency structure has remained relatively unchanged in the last year. The movement of the RSD / EUR currency pair had the largest effect on funds that almost exclusively invest funds in euro-indexed assets, and in the observed period, the euro depreciated against the dinar. Exposure of the assets of funds to this foreign currency increased from

21 NBS (2020), Voluntary pension funds sector in Serbia, First Quarter Report 2020


12.8% at the end of the first quarter of the previous year to 14.0 % at the end of March this year.

The National Bank of Serbia has formed an index called FONDex, which is used to moni-tor the value movement of investment units of all voluntary pension funds on the market. This index is a unique indicator of the trend of the voluntary pension fund system and started to count on November 15, 2006, the day that marked the beginning of the first fund. The initial value was 1,000, and at the end of the first quarter of 2020, FONDex reached the value of 2,999.19.

The increase in FONDex represents the weighted average value of the investment units of all funds, and at the end of the first quarter of 2020 it was 2.6% for the last year, 7.1% for the last five years and 8.6% since the beginning of operations. However, the FONDex increase at the end of the first quarter of 2019 was 6.4% in the last year, 9.0% in the last five years and 9.1% since the beginning of business, which points to the downward trend of this indicator and the need to consider new ways to achieve a satisfactory level of return on assets of the funds. It should also be noted that the increase in FONDex for the last year is mostly a consequence of the global pandemic, which significantly affected the deterioration of the yield performance of all financial institutions, including voluntary pension funds.

Economy representatives point to the problem of low average weighted interest rates on government securities in the Republic of Serbia. Considering that the investment policies of all funds aim at providing optimal returns with moderate risk exposure, one of the most adequate types of investments is the securities issued by the Republic of Serbia. As most of the funds’ assets are invested in these instruments (80.8% of the total assets of the funds in the first quarter of 2020), the performance of the funds themselves depends largely on their return. In the following graphs we can see the movement of interest rates on government bonds of different maturities and currencies in previous years.

CHART 3: AVERAGE WEIGHTED INTEREST RATE ON RSD GOVERNMENT SECURITIES (IN%), 2003-2020


MACROECONOMIC AND REGULATORY FRAMEWORK FOR INVESTMENT ACTIVITIES OF VOLUNTARY PENSION FUNDS IN SERBIA30 CHART 4: AVERAGE WEIGHTED INTEREST RATE ON GOVERNMENT SECURITIES IN EUROS (IN%), 2003-2020


As can be seen, interest rates have fallen over the last two years, 2019 and then 2020, for securities of those maturities that have had issues or re-issues in the aforementioned years. However, in addition to the downward trend in interest rates, it should be noted that auctions were very rare, if at all, for individual maturities, which only indicates a weak activity of the domestic capital market.

With this drop in interest rates on government securities, the returns of Serbian voluntary pension funds also fell. Although small market participants, these funds are relatively sound, bearing in mind that the existing structure of the national financial market can be considered as a major obstacle to successful diversification.

The decrease in aggregate exposure to the sovereign bond asset class is a consequence of the redirection of the dinar cash position into term deposits and investment units of open-ended investment funds, in order to ensure more efficient management of the cash posi-tion, with the aim of increasing overall return performance. This trend is a consequence of the expected maintenance of the position of the dinar yield curve at the current low level and, accordingly, increased uncertainty regarding the reinvestment of funds placed in government bonds.

In the economic environment present in our country today, it will be necessary for portfo-lio managers of voluntary pension funds to reconsider their investment policies. Declining interest rates on local currency bonds leaves fund managers in the dilemma of continuing to place now RSD 45 billion in savings of around 200,000 citizens.

What further affects the successful diversification of fund portfolios are the legal con-straints on the type of financial instruments in which funds are allowed to invest. Detailed restrictions on the investment of assets of voluntary pension funds are presented within the relevant by-law, and can be seen in Table 2 above.

Recordly low interest rates on government securities, developments at the international level regarding a prolonged period of geopolitical uncertainty and volatility in emerg-ing markets, such as local and unsatisfactory living standards at the national level, are


factors that can, if the sector does not adjust to them, affect the deteriorating business performance of voluntary pension funds.

In the global economic environment with low interest rates, as it is today, which forced banks, one of the key participants in the world financial market, to lower their interest rates22, what should directly affect their profitability, it is realistic to expect that the in-vestment focus of voluntary pension funds, especially in Serbia, where this branch of in-dustry is at an early stage of development, will be on those asset classes that will deliver better returns, such as money market funds and term deposits, with active management of government bond portfolios to mitigate one-time price fluctuations of individual series. However, the question is how much the funds will be able to shift their investment focus from government securities, given the legal constraints on investing funds in other types of financial instruments.

6. COMPARATIVE ANALYSIS OF VOLUNTARY PENSION FUND SYSTEMSThe current role of private pension schemes varies greatly across EU member states, not only in terms of their contribution to the total income of pensioners but also in terms of the level of coverage of active members, the maturity of the schemes and the size of ac-cumulated funds. Adequacy of pensions refers to their ability to prevent old age poverty and to ensure a decent standard of living for pensioners as well as to enable them to participate in the economic well-being of their country, in public, social and cultural life.23

In terms of the allocation of voluntary pension funds assets, there are some similarities between EU countries and even Serbia compared to them. The main similarity is that the two main asset classes that these funds have in their portfolios are bonds and equity. This stems in part from the regulatory framework in which the funds operate, but also from the practice of trying to maintain the liquidity and security of paid contributions of users of these financial services. The following table shows the share of bonds, shares and cash (cash and deposits) in the total assets of funds in individual countries for which we have presented in the previous part of the paper the legal restrictions on investment. As we can see, it is generally true that the share of bonds is higher than the share of equity, but of course there are different ratios of these asset classes in fund assets, as is the case in the shown structure of fund assets in Belgium where equity participation is higher than bond share.

22 Kozarić, K. and Dželihodžić, Ž. E. (2020), Analysis of interest rates and banking sector profitability, Ekonomske ideje i praksa, No. 36, p. 21-30

23 Papic, M. (2019), Functioning of voluntary pension funds in Serbia: characteristics, problems and perspectives. Unpu-blished master’s thesis, Faculty of Economics, University of Belgrade, Belgrade, Serbia

MACROECONOMIC AND REGULATORY FRAMEWORK FOR INVESTMENT ACTIVITIES OF VOLUNTARY PENSION FUNDS IN SERBIA32 TABLE 3: ALLOCATION OF ASSETS IN FUNDED AND PRIVATE PENSION PLANS IN SELECTED ASSET CLASSES AND

INVESTMENT VEHICLES, 2018 OR LATEST YEAR AVAILABLE

COUNTRY EQUITIES BILLS AND BONDS CASH AND DEPOSITS

Serbia 11.1 81.5 6.8

Belgium 49.1 41.1 5.6

Estonia 34.2 62.5 3.1

Latvia 27.7 61.3 6.0

Slovak Republic 2.5 58.6 11.2

Croatia 21.0 70.7 6.4

*Data for Serbia are given as of 31.12.2019.

Source: OECD (2019), Pension Markets in Focus

There are several reasons for this structure of assets in which the share of bonds is higher than equity. One of the main reasons that is acceptable in Serbia is the lack of domestic investment opportunities, with many countries legally restricting investment in less tradi-tional asset classes such as real estate (at least directly).

Another similarity but also the difference between the countries are the fees that pen-sion providers charge for the costs of executing pension plans, which reduce the total amount of assets in those plans, also reducing the payment of pensions that members can receive.

Most countries have legally limited the amount of the fee that pension providers can charge to members, and in most cases specifically the asset management fee, which was one of the most widespread fees charged. In Serbia, by amending the bylaw regulating the calculation of the asset management fee, in 2018 the legal limit of the rate at which the asset management fee is calculated was reduced from 2% to a maximum of 1.25% per year.24

Also, pension assets have been of varying importance across countries. The best way to show that is to present total assets in funded and private pension arrangements as a percentage of GDP.

24 Decision on the Method of Calculation of Fees Charged by a Voluntary Pension Fund Management Company (RS Official Gazette, No 60/2011 and 77/2017)


TABLE 4: TOTAL ASSETS IN FUNDED AND PRIVATE PENSION ARRANGEMENTS, IN 2008 (OR FIRST YEAR AVAILABLE) AND 2018 (OR LATEST YEAR AVAILABLE) AS A PERCENTAGE OF GDP

Source: OECD (2019), Pension Markets in Focus

There are many other similarities and differences of voluntary pension systems between countries and we have presented only some of them in this paper.

7. CONCLUSIONAll the above trends point to the fact that the current situation on the local market is not favorable for the development of voluntary pension funds and that joint efforts of market participants and regulators will be needed in order to make significant progress for this type of savings for old age. However, the voluntary pension fund sector is today well above its level of development a decade ago. In just one decade, the share of this sector’s total assets in gross domestic product has increased from 0.2% to 0.8%.25

In the light of fiscal pressures stemming from demographic trends, many countries have taken steps to encourage the creation of occupational and private pension schemes. As a result of these efforts, the role of these schemes has recently increased. Nevertheless, the role of private pension plans is currently quite limited, as most of the pension income is provided by public pension schemes.26 In other words, at the moment, there are only a handful of countries with, conditionally, a large number of retired people or people who will soon retire and rely heavily on funded pension systems.

In addition, what should be taken into account is the current rising unemployment faced not only by countries in transition but also by developed countries.27 As employment growth potentially raises the level of economic development and reduces the risk of

25 OECD (2019), Pension Markets in Focus. p. 73. (comparative data for end of 2008 and 2018)26 European Commission (2009), Pension schemes and pension projections in the EU-27 Member States - 2008-2060.

Directorate-General for Economic and Financial Affairs Publications, Brussels, Belgium, p. 37.27 Beloica, J. (2019), Analiza zaposlenosti u Republici Srbiji, Ekonomske ideje i praksa, No. 33, p. 75-90

MACROECONOMIC AND REGULATORY FRAMEWORK FOR INVESTMENT ACTIVITIES OF VOLUNTARY PENSION FUNDS IN SERBIA34poverty, a significant factor that may affect the voluntary pension funds advancement and increasingly profitable business are also the movements on the labor market, since working population can set aside a certain amount and invest in these financial institu-tions. All this indicates the need to give importance to education, at least that part of the population that is currently employed and has a certain income at the regular level, about the characteristics and benefits of these financial products.

The growing importance of privately funded retirement plans in the world is also evi-denced by the fact that, for example, in the United States, as one of the countries with longest-standing traditions of supplementing public pensions with voluntary private pen-sions, approximately half of the working age population (15-64 years) is covered by voluntary private pension plans: 44% participate in occupational pension systems and 19% participate in personal pension plans.28

Private pensions play an important role in securing income at a later age, as evidenced by work on one of the EU-funded projects, the “Pan-European Personal Pension Product Initiative (PEPP)”, which is part of the Capital Markets Union, aimed at mobilizing capi-tal in the Union and its targeting for all companies, including SMEs, infrastructure and long-term sustainable projects that need this capital to expand and create jobs. The de-velopment of a future PEPP will contribute to greater choice for saving in retirement and building the Union market for private pensions. However, due to the limited and recent development of private pensions, it is not possible to make clear quantitative estimates based on their development to date at European aggregate level, other than theoretical assumptions.29

Given that the voluntary pension funds sector is a relative novelty in the financial market of the Republic of Serbia, with participation of members of these financial institutions in the workforce of 9.6% at the end of the first quarter of 202030, it remains to be seen the direction of developing this method of raising and investing funds, ie resolving the issue of pensions, whereby there is evident too much pressure on the so-called State pensions, as well as an increasingly difficult way to deal with the financing of pensions from the state budget.31

28 OECD (2019), Pensions at a Glance: How does THE UNITED STATES compare?. p. 2.29 Lannoo, K., Barslund, M., Chmelar, A. and von Werder, M. (2014, August), Pension Schemes. European Parliament,

Directorate General For Internal Policies, p. 5130 NBS (2020), Voluntary pension funds sector in Serbia, First Quarter Report 202031 Malešević, Z. Openness of the Financial Market of the Republic of Serbia for Integration with the Financial Markets of

EU Countries, School of Business, No. 4/2011, p. 88


8. LITERATUREBeloica, J. (2019), Analiza zaposlenosti u Republici Srbiji, Ekonomske ideje i praksa, No. 33

Decision on More Detailed Conditions and Maximum Amounts of Voluntary Pension Fund Assets Investment and Manner of Investing such Assets Abroad (RS Official Gazette, No 43/2011)

Decision on the Method of Calculation of Fees Charged by a Voluntary Pension Fund Management Company (RS Official Gazette, No 60/2011 and 77/2017)

European Commission (2017), A Pan-European Pension Product - Filling the Pensions Gap and Refinancing the Economy, European Political Strategy Center, Issue 26

European Commission (2009), Pension Schemes and Pension Projections in the EU-27 Member States - 2008-2060, Directorate-General for Economic and Financial Affairs Publications, Brussels, Belgium

International Labor Conference (2011), Social Security for Social Justice and a Fair Globalization, ILC.100 / VI, Geneva

Jolevska, D. E., Andovski, I. and Jolevski, Lj. (2018), The impact of ownership of banks on their performance: case study of sample of Balkan countries. Ekonomika, 64(3)

Knežević, M. and Đurić, Z. (2019), Some aspects of insurance development in Serbia, Ekonomika, 65(2)

Kozarić, K. and Dželihodžić, Ž. E. (2020), Analysis of interest rates and banking sector profitability, Ekonomske ideje i praksa, No. 36

Lannoo, K., Barslund, M., Chmelar, A. and von Werder, M. (2014, August), Pension Schemes, European Parliament, Directorate General For Internal Policies

Malešević, Z., Openness of the Financial Market of the Republic of Serbia for Integrati-on with the Financial Markets of EU Countries, School of Business, No. 4/2011

Ministry of Finance, Public Debt Administration, Monthly Report for May 2020

NBS (2019), Banking Sector in Serbia: Report for the second quarter of 2019

NBS (2005), Serbia’s Bond Market: Challenges to Effective Market Regulation, Jeffer-son Institute

NBS (2020), Voluntary pension funds sector in Serbia, First Quarter Report 2020

OECD (2019), Pensions at a Glance: How Does The UNITED STATES Compare?

MACROECONOMIC AND REGULATORY FRAMEWORK FOR INVESTMENT ACTIVITIES OF VOLUNTARY PENSION FUNDS IN SERBIA36OECD (2019), Pension Markets and Focus

OECD (2018), Pension Funds Investment Relugation Survey

Papic, M. (2019), Functioning of voluntary pension funds in Serbia: characteristics, pro-blems and perspectives. Unpublished master’s thesis, Faculty of Economics, University of Belgrade, Belgrade, Serbia

Prokopijević, M. (2006), Capital Market in Serbia, Institute for European Studies, Belgrade

Foreign Investors Council (2019), White Paper: Proposals for Improving the Business Environment in Serbia, Belgrade

The 2015 Ageing Report (2015), Economic and Budgetary Projections for the 28 EU Member States (2013-2060), Brussels, European Economy Series

Working group chaired by Ignazio Visco, Central Manager for International Affairs at the Banca d’Italia, (2005, September), Ageing and pension system reform: implications for financial markets and economic policies

World Bank Group, Republic of Serbia (2019), Technical note: Capital Market Deve-lopment

Web siteshttps://www.belex.rs/

https://capital.com/the-frankfurt-stock-exchange


NENAD TEŠIĆ1


PRAVO KONKURENCIJE U KONTEKSTU OZAKONJENIH MONOPOLSKIH STRUKTURACOMPETITION LAW IN CONTEXT OF LAWYED MONOPOLY STRUCTURE

JEL KLASIFIKACIJA: K21, L43

APSTRAKT:

Cilj ovog rada je da ukaže na kompleksan odnos ekonomske regulacije i prava konkuren-cije kroz prizmu mehanizma jednog od dva osnovna razloga ulaganja resursa u lobističke aktivnosti od strane kartela: nastojanja da se kartelsko delovanje imunizira od primene prava konkurencije (drugi razlog je pokušaj prevazilaženja problema „slepog putnika” prilikom organizovanja kolektivne akcije kartela). Autor ukazuje na to da karteli kao lobiji imaju podsticaj da izdejstvuju donošenje onih političko–zakonodavnih odluka koje isto-vremeno zadovoljavaju dva uslova – uspostavljaju konfrontaciju na relaciji između eko-nomske regulacije i dinamike konkurencije na tržištu, ali i između primene ekonomske regulacije i prava konkurencije. Zaključak je da takvo traganje za rentom proizvodi ne-gativne posledice na konkurenciju i društveno blagostanje. U cilju dodatnih pojašnjenja, biće navedeni i pojedini primeri u vezi sa praktičnim delovanjem kartela.

1 Master ekonomista

KLJUČNE REČI:KARTELI, INTERESNE GRUPE, EKONOMSKA REGULACIJA, PRAVO KONKURENCIJE

PRAVO KONKURENCIJE U KONTEKSTU OZAKONJENIH MONOPOLSKIH STRUKTURA38APSTRAKT:

The purpose of this paper is to point out the complex relationship between economic reg-ulation and competition law through the prism of the mechanism of one of the two main reasons for investing resources in lobbying activities by cartels: an effort to immunize cartel activity from the application of competition law (the second reason is an attempt to overcome the problem of “free riders” when cartel organizing a collective action). The author points out that cartels as lobbies have an incentive to make political and legisla-tive decisions that satisfy two conditions at the same time - establishing a confrontation between economic regulation and the dynamics of competition in the market, but also between the application of economic regulation and competition law. The conclusion is that rent seeking produces negative effects on competition and social well-being. For further clarification, some examples will be provided regarding the practical operation of the cartels.

KEYWORDS:CARTELS, INTEREST GROUPS, ECONOMIC REGULATION, COMPETITION LAW


1. UVODImajući u vidu složenu argumentaciju koju je ponudila ekonomska teorija kada je reč o interesnim grupama,2 zaista je teško izvesti bilo kakav nedvosmislen zaključak o ko-načnim rezultatima njihovog delovanja.3 Ipak, ono što sa izvesnom dozom sigurnosti možemo tvrditi, te kako to sugerišu i brojni empirijski primeri, jeste da interesne grupe, upotrebom mehanizma rent seeking–a, uspevaju da obezbede ekonomske koristi poli-tičkim kanalima. U literaturi se neretko navodi da su slobodna trgovina, liberalizacija i uopšte deregulacija jedan od načina na koji se u osnovi narušava politička moć određenih koalicija za raspodelu, s obzirom da ona obezbeđuje slobodu izbora, odnosno nudi mo-gućnost preusmeravanja kupcima ka povoljnijim i/ili kvalitetnijim proizvodima, uslugama ili faktorima proizvodnje. Postojanje slobodnijeg protoka kapitala, ljudi, roba i usluga implicitno podrazumeva postepeno ili jednokratno smanjenje ili ukidanje znatnog dela onih mera za čije su uvođenje koalicije za raspodelu uložile značajne sopstvene (političke) resurse. Nema sumnje da će takvi pokušaji potencijalnog smanjenja politički dodeljenih privilegija biti nedvosmisleno praćeni snažnim otporima za njihovo očuvanje. To proizilazi i iz same pretpostavke racionalnog ponašanja interesnih grupa. Nema naročitog smisla uvoditi premisu prema kojoj interesne grupe racionalno teže uspostavljanju regulatornih rešenja koja im donose ekonomski dobitak, te potom prećutno tvrditi da one ostaju pa-sivne u postupku redukcije takvih mera.

Otuda postaje jasno da liberalizacija i slobodna trgovina, kao principi na kojima bi se po-tencijalno moglo zasnivati vođenje ekonomske politike (ili reforme privrede), u kontekstu interesnih grupa postaju ne samo teško sprovodive, nego i neretko nedovoljne kada je reč o smanjenju njihovog političkog uticaja. Takva tvrdnja nije posledica samo postojanja otpora promenama i činjenice da su za njihovu implementaciju, koja se inače odvija post festum, predviđeni isti (u smislu podsticaja) oni akteri koji su prethodno uveli regulatorne mere čijem uklanjanju ili barem ublažavanju sada treba pristupiti, nego i okolnosti ne-ophodnog postojanja opšte, precizno određene sistemske mere, čija je implementacija neselektivna. Drugim rečima, čini se da mere usmerene ka slobodnijem kretanju tokova inputa i autputa moraju biti podržane drugim merama koje mogu delovati univerzalno i preventivno, tj. onim koje i a priori mogu smanjiti uticaj ili suzbiti delovanje koalicija za raspodelu. Iz navedenog nedvosmisleno proizilazi da dalja argumentacija mora biti za-snovana na analizi prava konkurencije u kontekstu grupa za pritisak. Preciznije, zanima nas da li pravo konkurencije, u okolnostima delovanja interesnih grupa koje su mehaniz-mom lobiranja obezbedile sebi pozitivan ekonomski profit (i barijere ulasku), s obzirom da generalno posmatrano, pretenduje da deluje univerzalno (i preventivno, pored repre-sivnog načina), može biti egzogeno rešenje za taj problem. Drugim rečima, fokus analize će biti usmeren na pitanje da li pravo konkurencije obezbeđuje mogućnosti, tj. sadrži mehanizam, za barem delimično smanjenje manevarskog prostora u kome deluju zakon-ski ovaploćene koalicije za raspodelu. Iz drugog ugla posmatrano, predmet našeg inte-resovanja biće potencijalno ograničavajući faktori njegovog izvršenja u datom kontekstu.

Relativno intrigantna pitanja razmotrena u ovom radu nisu nepoznata u svetskoj eko-nomskoj i pravnoj literaturi, koja je pokazala ne samo njihovu svojevrsnu slojevitost, već

2 Izraze grupe za pritisak, koalicije za raspodelu i organizacije za kolektivnu akciju koristićemo kao sinonime za pojam interesne grupe.

3 Videti: Stigler (1971); Peltzman (1976); Becker (1983; 1985); Hajek (2002); Mueller (2008); Olson (2010).

PRAVO KONKURENCIJE U KONTEKSTU OZAKONJENIH MONOPOLSKIH STRUKTURA40i nepostojanje unapred definisanog nedvosmislenog odgovora koji se na takva pitanja može ponuditi. Otuda i opravdanje da se domaća akademska zajednica donekle dodatno upozna sa ovom temom. Shodno navedenom, opredeljena je sledeća struktura rada. Nakon uvodnih pojašnjenja šta podrazumevamo pod pojmom (ekonomske) regulacije, analiza se ugrubo fokusira na pitanje narušavanja prava optuženih članova interesnih grupa u slučajevima kada je na njihovo delovanje, oivičeno ekonomskom regulacijom, potrebno primeniti pravo konkurencije. U sledećem delu predstavljeni su osnovni me-hanizmi putem kojih interesne grupe mogu ostati izuzete iz delokruga primene prava konkurencije (biće reči o mehanizmu derogacije, selektivnosti prava konkurencije, te tzv. Modelu dominacije kongresa). U poslednjem delu prezentovani su zaključci. Posmatrano kroz prizmu metodologije, imajući u vidu predmet analize, u radu će biti pažljivo kori-šćena kombinacija elemenata mikroekonomske teorije, teorije javnog izbora i ekonomske analize prava. Drugim rečima, odabir teme kojom se bavimo zahteva ekonomsku analizu kako političkog ponašanja tržišnih učesnika, tako i preskriptivnih regulatornih propisa.

2. PRECIZNIJE ODREÐENJE DEFINICIJE REGULACIJEPođimo od tri bazične premise. Prvo, pretpostavimo da usled delovanja grupa za pritisak vladaju uslovi ograničenih mogućnosti izvršenja deregulacije. Drugo, uzmimo u obzir konvencionalnu pretpostavku da je tržišni princip organizovanja privredne aktivnosti za-snovan na konkurentskom mehanizmu, sa stanovišta efikasnosti, superiornije rešenje u odnosu na visoko preskriptivna pravila ekonomske regulacije. Treće, prihvatimo da osnov-ni (i ekskluzivni) cilj prava konkurencije treba da bude postizanje ekonomske efikasnosti, što implicitno podrazumeva zaštitu konkurencije kao procesa dinamičkog nadmetanja neposrednih tržišnih takmaca. U takvim okolnostima preostali način na koji je poten-cijalno moguće izvršiti redukovanje politički stečenih ekonomskih beneficija interesnih grupa predstavlja upotreba upravo prava konkurencije, naravno pod uslovom da postoji prostor za njegovu primenu. Drugim rečima, u takvoj konstelaciji uslova potencijalna pretnja, odnosno osnova za primenu prava konkurencije, podrazumeva situacije u kojima dolazi do odstupanja od konkurentskog poretka ne samo na osnovu čisto privatnog (bez pomoći države) kartelizovanog delovanja tržišnih aktera, nego i iz aktivnosti takvih aktera koje su sveobuhvatno ili delimično podržane (oivičene) ekonomskom regulacijom. Rečju, problem se otvara usled, kako teorijski tako i empirijski, sveprisutne činjenice da mere regulacije više direktnog tipa mogu služiti i ostvarivanju drugih ciljeva pored zaštite efika-snosti – reč je naravno o preraspodeli.

Pored razlike u potencijalnom domašaju primene (kao posledice opštosti vlastite prirode i strukture) ekonomske regulacije i prava konkurencije,4 ove pravne instrumente može ka-rakterisati divergentan pravac i kada je reč o efektima njihovog izvršenja, posmatrano sa

4 Naime, direktna regulacija prvenstveno ima za cilj da tačno odredi konkretno dozvoljeno ponašanje targetiranih tržišnih učesnika. Postupkom određivanja „odozgo” cena, količina i uopšte odobravanja tačno određene veličine profita konkret-nim tržišnim učesnicima, pokušava se regulisati određeni tržišni ishod, odnosno nametnuti precizno formulisani rezultat u konkretnom slučaju. Indirektna regulacija je sredstvo kojim se postavljaju okvirna pravila. Ona, generalno posmatrano, pokušava da predodredi, putem postavljanja opštih pravila igre, potencijalni rezultat koji će pojedinačni tržišni učesnici ostvariti u kontekstu partikularnog delovanja i uzajamnog uticaja jednih na druge. „Na konceptualnom nivou (ova razlika između metoda regulacije – prim.aut.) se čini dovoljno jasnom – jasnom kao razlika između sudije koji ispravlja ishod igre i sudije koji jednostavno primenjuje pravila” (Ricketts (2006), str. 35).


stanovišta dostizanja (ili udaljavanja od) konkurentskog tržišnog rezultata, a u kontekstu delovanja grupa za pritisak. Drugim rečima, potonja divergencija oslikava okolnosti koli-zije između efekata ekonomske regulacije posmatrane kao skupa specifičnih pravila koja su usvojena i/ili implementirana pod pritiskom partikularnih interesa, te koja sadrže očitu nameru da destimulišu konkurentsko nadmetanje na određenom ekonomskom tržištu i pretpostavljene univerzalne primene prava konkurencije dizajnirane da štiti konkurentsko tržište. Rečju, navedeni potencijal za konflikt postoji svaki put kada mere ekonomske regulacije unapređuju interese regulisanog, koji na taj način teži da obezbedi zaštitu od konkurentske borbe za opstanak. U tom kontekstu, u (po svojoj prirodi) unekoliko op-štijem i apstraktnijem predmetu razmatranja individualizma nasuprot kolektivizmu kao principima na kojima može počivati društveni poredak, Hajek je ustvrdio da „pokret za (centralno – prim. aut.) planiranje jeste pokret protiv konkurencije kao takve…zastava pod kojom se okupljaju neprijatelji konkurencije”.5

Navedena distinkcija između ekonomske regulacije i prava konkurencije, koja se tiče potencijalno mogućih konfliktnih efekata njihovog izvršenja u smislu odstupanja od kon-kurentskog rezultata, predstavlja ključni aspekt njihovog odnosa uokvirenog problemom određivanja definicije regulacije. Pretpostavimo da je određena delatnost regulisana na način da unapređuje postojeće organizovane interese na strani tržišne ponude i to tako što privileguje njihov položaj putem zaštite od konkurentskog nadmetanja. U tom kontek-stu opravdano je postaviti sledeće pitanje: da li je pravo konkurencije moguće primeniti naknadno na ona tržišta koja su predmet takve ekonomske regulacije koja kreira, delimič-no ili u potpunosti, zakonske monopole? Odgovor na to pitanje omogućava naglašavanje činjenice da u literaturi, načelno posmatrano, kolaju dve definicije regulacije – šira i uža definicija.6

Sa jedne strane, odnos ekonomske regulacije i prava konkurencije može biti posma-tran kao supstitutabilan, što podrazumeva da primena prvog na način da (zakonski) unapređuje interese organizovanih grupa isključuje izvršenje drugog. Ova supstitucija je posledica kolizije između principa na kojima potencijalno može počivati organizacija pri-vrednog delovanja. Sa jedne strane, princip konkurencije podrazumeva decentralizovano donošenje odluka zasnovanih na vlastitom sistemu preferencija i znanju koje je dostupno samo individualnim donosiocima odluka u određenom kontekstu mesta i vremena. Nasu-prot tome, princip regulacije sopstvenim rešenjima nastoji da zaobiđe delovanje tržišnog mehanizma, tj. dolazi do nametanja odluka „odozgo” (Hayek, (1978); Hajek (2002; 2006)). To podrazumeva da ekonomska regulacija, donošenjem odluka izvan tržišnog

5 Hajek (2012), str. 41. 6 Ovakav koncept određivanja odnosa ekonomske regulacije i prava konkurencije kreirala je Niam Djun (Dunne (2015)).

Postoji i treća definicija, koja se tiče isključivo ekonomske regulacije prirodnih monopola, ali ona nije predmet našeg interesovanja. U izvesnom smislu može izgledati čudno da uopšte pristupamo definiciji regulacije kao fenomena koji fundamentalno utiče na ponašanje tržišnih učesnika i strukturu tržišta. Međutim, ovo preispitivanje ima za cilj da bliže odredi međuzavisnost koja postoji između ekonomske regulacije i prava konkurencije u kontekstu grupa za pritisak. Treba primetiti da mi narednom interpretacijom i dalje ne napuštamo opšti okvir osnovne logike koja ekonomsku regulaciju i pravo konkurencije posmatra kao supstitute ili komplemente. Ono što je drugačije u odnosu na konvencionalnu analizu je to da ne pretpostavljamo ekonomsku regulaciju koja nastoji da ublaži tržišne probleme, tj. nije reč o tome da eko-nomska regulacija (ili apstraktnije, opšti pravni okvir) obezbeđuje uslove za funkcionisanje konkurencije, te posledično omogućava prostor za primenu prava konkurencije (za ovaj (tzv. regulacija za konkurenciju) aspekt analize videti, na primer, Brennan (2005); Demsetz (1968); Fridman (2012), str. 34–49; Hajek (2012), str. 35–44). Naprotiv, u kon-tekstu interesnih grupa, ona ih proširuje, te pravo konkurencije služi kao, barem normativno, potencijalna mogućnost za ublažavanje efekata mera kojima se unapređuje položaj regulisanih tržišnih aktera (Easterbrook (1983); Dogan & Lamley (2009), str. 685–742; Dunne (2015)).

PRAVO KONKURENCIJE U KONTEKSTU OZAKONJENIH MONOPOLSKIH STRUKTURA42sistema, pokušava da zameni individualne donosioce odluka. Ukoliko u takvim okolnosti-ma ekonomska regulacija teži, ne samo uklanjanju elemenata konkurencije u cilju zaštite profitne margine postojećih tržišnih učesnika, nego i uklanjanju tog sektora iz delokruga nadležnosti prava konkurencije, sledi da ekonomska regulacija istiskuje izvršenje prava konkurencije na delovanje tržišnih učesnika pod njenim patronatom. Otuda ta dva meha-nizma izgledaju poput supstituta u primeni.7

Sa druge strane, ekonomska regulacija i pravo konkurencije se mogu posmatrati kao vrste regulacije, koje, ne samo da se međusobno ne isključuju, već se mogu primenjivati upo-redo na određeni predmet regulacije. S obzirom na njihove razlike u pogledu dizajna, kao i načina, stepena i redosleda primene,8 podvođenje prava konkurencije pod regulaciju podrazumeva veoma široko postavljenu definiciju potonje. Definicija navedena na ovom mestu predstavlja zadovoljavajuću koncepciju – pravo konkurencije koje zakonski zabra-njuje određene oblike tržišnog ponašanja može biti lako integrisano u definiciju regulacije kao nametanja ograničenja subjektima odlučivanja u ponašanju. Neophodnost ove vrste komplementarnosti prava konkurencije i ekonomske regulacije je očigledna na primeru delovanja koalicija za raspodelu. Uspostavljanje ekonomske regulacije koja potpomaže udaljavanje tržišnog ishoda od konkurentskog poretka zahteva primenu prava konkuren-cije kao mogućeg načina za rešavanje problema društveno nepoželjnih monopolizacija tržišta. Drugim rečima, sa stanovišta očuvanja koristi za društvo od konkurentskog poret-ka, pravo konkurencije mora biti primenjeno zajedno sa ekonomskom regulacijom. Preci-znije, pravo konkurencije, usled naknadne primene na ekonomski regulisanu oblast, služi kao nadzorni mehanizam nad problemom antikonkurentske prakse eksplicitno podržane od strane nadležnog regulatornog tela. Dakle, posmatrano sa stanovišta očuvanja eko-nomske efikasnosti, delovanje interesnih grupa može dovesti do preklapanja delokruga primene ekonomske regulacije i prava konkurencije u smislu da primena prvog zahteva izvršenje drugog.9

Na taj način dolazimo do dve definicije regulacije koje odražavaju odnos ekonomske regulacije i prava konkurencije. Prema prvoj (užoj) definiciji, regulacija je skup svih po-sebnih propisa kojima se reguliše ekonomska aktivnost u pojedinim privrednim oblastima (granama, sektorima, zanimanjima, delatnostima), a kojima se isključuje primena prava konkurencije na date predmete regulacije. Prema drugoj (široj) interpretaciji, regulacija obuhvata sva pravila koja imaju ili mogu imati uticaja na privrednu aktivnost. Odnosno, regulacija obuhvata ne samo pravo konkurencije koje pretenduje da bude opšte pravilo primenjeno na sve delatnosti, već i pojedinačne propise kojima se stvaraju posebna pra-vila za partikularne delatnosti, a koja se mogu primenjivati uporedo sa njim. I dok prva definicija obuhvata samo posebne propise kojima se u pojedinim granama primena prava konkurencije isključuje u potpunosti, druga predstavlja skup, odnosno sadejstvo svih pravila koja opredeljuju krajnji tržišni ishod.

Od izuzetnog je značaja imati u vidu da sama priroda druge (šire) definicije regula-cije nedvosmisleno obezbeđuje njenu relativnu superiornost, posmatrano sa stanovišta sveobuhvatnosti pravila. Drugim rečima, trajni ili privremeni oblici tržišne strukture koji nastaju kao posledica delovanja tržišnih učesnika, takođe nastaju u okviru sveukupnih

7 Videti: Dunne (2015), str. 49–54.8 Videti: Dunne (2015), str. 41–49. 9 Videti: Dunne (2015), str. 54–60.


regulatornih pravila igre. Međutim, i prva definicija ima svoju upotrebnu vrednost, s ob-zirom da pokazuje da druga definicija u određenim okolnostima naprosto nije, niti može biti, funkcionalna. Opšte pravilo i dalje može postojati formalno, ali njegova upotreba postaje ograničena ili u potpunosti isključena na tržištima određenih proizvoda ili uslu-ga. Otuda sledi da nijedna od navedenih definicija regulacije nema univerzalni karakter. Ukoliko je pravo konkurencije moguće primeniti na predmet koji je pod nadzorom eko-nomske regulacije, reč je o komplementima. Ukoliko to pak nije slučaj, na delu je njihov supstitutabilni odnos. Kao što ćemo ubrzo pokazati, uspešno delovanje interesnih grupa podrazumeva da se posebni zakon supstitutabilno odredio u odnosu na opšti, odnosno da je pravo konkurencije istisnuto u oblastima primene konkretnih rešenja ekonomske regulacije.

3. EKONOMSKA REGULACIJA, PRAVO KONKURENCIJE I NARUŠAVANJE PRAVA OPTUŽENIHNa ovom mestu se čini neophodnim ukratko razmotriti još jedan argument, koji se poten-cijalno može navesti prilikom razmatranja opravdanosti primene prava konkurencije na određeno antikonkurentsko ponašanje nastalo kao posledica delovanja interesnih grupa, a pod patronatom regulatornog tela zaduženog za konkretnu oblast. Naime, moglo bi se učiniti da u situacijama u kojima delovanje grupa za pritisak povećava potrebu za nadzo-rom nad očuvanjem konkurentskog poretka od strane tela zaduženog za zaštitu konkuren-cije, takav nadzor, ima malo mogućnosti da bude pobijen mogućim kontraargumentom, koji glasi da krivica i odgovornost za antikompetitivno ponašanje ne može verodostojno i bez zadrške biti pripisana regulisanom akteru, s obzirom da je ono posledica zahteva nametnutih „odozgo” od strane regulatora, ovlašćenog da primarno kontroliše određenu delatnost ili zanimanje. U tom smislu, navedeni argument (relativna bespredmetnost an-tikompetitivne materijalne odgovornosti regulisanog) bi bio relativno neprimenjiv na naš osnovni problem iz najmanje dva razloga. Prvo, on se uglavnom koristi uz pretpostavku benevolentnog regulatora koji određenim metodom direktne regulacije uklanja mogućnost tržišnom učesniku za autonomno tržišno ponašanje, kreirajući time prostor za antikon-kurentski ishod.10 Drugo, antikonkurentsko delovanje podržano osobitim regulatornim rešenjima je posledica nastojanja samih tih potencijalno regulisanih tržišnih aktera da njihova kolektivna akcija u političkoj areni rezultira takvim stanjem na ekonomskom trži-štu. Dakle, ukoliko je uspostavljanje strukture zakonskog monopola na tržištu posledica uvedenih regulatornih mera usled političkog pritiska koalicija za raspodelu, sa stanovišta ekonomske efikasnosti i dostizanja konkurentskog poretka, zaista ima malo razloga da pravo konkurencije bude popustljivo prema njihovom delovanju. Međutim, primena prava konkurencije na delovanje interesnih grupa, čiji efekti nisu u skladu sa njegovim odredba-ma narušava prava optuženih, s obzirom da povreda konkurencije formalno posmatrano nastaje kao posledica pridržavanja donetih regulatornih mera.11 Rečju, premda se čini poželjnom, primena prava konkurencije na delovanje interesno organizovanih ozakonje-nih monopola je neopravdana. Iako su tržišni učesnici zahtevali regulatorne mere koje

10 Otuda ne čudi da su situacije opisane ovim fenomenom uglavnom one koje se odnose na okolnosti prirodnog monopola, te stoga, u takvim okolnostima, nema ni logičke kontradikcije samog argumenta koja bi na prvi pogled mogla postojati, imajući u vidu da je reč o benevolentnom delovanju regulatora koje rezultira antikonkurentskim ishodom.

11 Videti: Dunne (2015), str. 190.

PRAVO KONKURENCIJE U KONTEKSTU OZAKONJENIH MONOPOLSKIH STRUKTURA44istiskuju konkurentski pritisak, i za to uložili ne tako beznačajne resurse, uspostavljena ekonomska regulacija je po definiciji eliminisala prostor za njihovo samostalno ponaša-nje.

Više kao prilog raspravi, ali ne i kao konačni sud, postoji utisak da je čak i u slučaju ovladavanja regulatorom, o njemu i dalje, striktno formalno posmatrano, moguće misliti kao o suverenu, te bi posledična odgovornost za postojanje antikonkurentskog tržišnog ponašanja trebalo da mu bude pripisana kao onome ko je takvo ponašanje omogućio.12 Drugim rečima, pokušava se nametnuti argument koji prejudicira sledeću tvrdnju: da su se kojim slučajem zakonodavci oduprli zahtevima interesnih grupa, antikonkurentsko po-našanje i ekonomska neefikasnost kao direktne posledice ne bi imale prostora za pojavu. Posledično, akti i radnje takvih grupa ne bi bili okvalifikovani kao oni koji su u neskladu sa željenim ishodišnim rešenjima procesa zaštite konkurencije. Takvoj tvrdnji se ima malo šta prigovoriti, i ona zaista jeste stvar činjenica, ali ona nije koncept razmišljanja koji je plodan za društvo, posmatrano iz perspektive pokušaja ublažavanja osnovnog problema koji razmatramo (smanjenje uticaja grupa za pritisak). Čak i kada prihvatimo činjenicu da je tržište regulatornih usluga specifično, da ne određuje samo tražnja ponudu, već i da političari moraju da nude one ekonomske institucije koje donose veliku korist malim grupama ne bi li pribavili toliko neophodna sredstva za političke kampanje,13 i da je to u konačnom jedna od odlika (anomalija) funkcionisanja demokratskog mehanizma dr-žave, mi time i dalje ne dolazimo do bilo kakvog rešenja za navedeni problem. Naime, takvom argumentacijom se samo skreće pažnja na zakonodavca koji je dodelio zakon u posebnom interesu, pri čemu to dalje nije moguće podupreti bilo kakvim konkretnim merama njegovog sankcionisanja usled toga što lobiranje kao delatnost nije nezakonito pravno činjenje, naravno tamo gde je ta oblast jasno uređena. Jedina mogućnost u ta-kvim okolnostima je da političari za donete mere, čije su posledice koncentrisana korist i disperzovani troškovi, budu sankcionisani na sledećim izborima od strane birača. Ipak, sveprisutna pretpostavka teorije javnog izbora o „racionalnom neznanju” tipičnog birača, takav ishod čini samo relativno verovatnim.

4. INTERESNE GRUPE I PROBLEM IZUZETAKAOkrenimo se sada preciznije razjašnjenju odnosa ekonomske regulacije i prava konkuren-cije u kontekstu interesnih grupa, koje predstavljaju (delimično ili u potpunosti) zakonske monopole. Analiza će biti usmerena na preispitivanje mogućnosti prava konkurencije kao sredstva za redukovanje efekata delovanja ovih grupa. Kao što ćemo pokazati, ključni uzroci koji ograničavaju njegovu delatnu snagu mogu biti ovaploćeni u čisto pravnom mehanizmu derogacije, svesnoj selektivnosti, te potencijalnom političkom uticaju na nje-govo izvršenje.

12 Videti: Dogan & Lamley (2009), str. 707. 13 Videti: Miler (2008), str. 435–438.


4.1. Derogacija prava konkurencije

4.1.1. Osnovna ideja

Ukoliko, radi pojednostavljenja analize, pretpostavimo da zakonska rešenja prava kon-kurencije pretenduju na univerzalnost i neselektivnost u primeni, postavlja se pitanje mehanizma putem kojeg efekti funkcionisanja pojedinih tržišta, odnosno radnji i akata njihovih tržišnih učesnika, mogu postati imunizirani od primene pravnih pravila kojima se štiti konkurencija. Takav mehanizam istovremeno predstavlja bazični način putem kojeg dolazi do obesmišljavanja opšte prirode prava konkurencije. O čemu je reč?

Mehanizam o kojem govorimo karakteriše relativno indirektna priroda, a svoje postojanje duguje jednom od najvažnijih pravnih načela: lex posteriori derogat legi priori i lex spe-cialis derogat legi generali. U pravnom životu postoji hijerarhija propisa (ustav, zakon, podzakonski akti), koja podrazumeva da niži pravni akti moraju da budu u skladu i ne smeju da protivreče višim pravnim aktima. Takođe, na snazi je i načelo da, ukoliko se radi o dva akta iste pravne snage (na primer dva zakona), kasniji zakon derogira raniji i specijalan zakon derogira opšti. Derogacija znači da određeni zakon nastavlja da se pri-menjuje u onim delovima koji ne protivreče kasnijem ili specijalnom zakonu. Međutim, ovo se češće (ne i uvek) rešava tako što se u samom tekstu specijalnog zakona izričito predviđa priroda odnosa sa opštim ili ranijim zakonom. Drugim rečima, derogacija može biti ili izričito navedena ili se do nje dolazi upotrebom pravila za tumačenje zakona. Pra-vilo podrazumeva da, ukoliko su dva zakona u koliziji (nemoguće ih je primeniti istovre-meno), novi zakon (kasnije odredbe) zamenjuje stariji ili specijalni zakon menja opšti u onom delu u kojem su u koliziji. Rečju, ukoliko se donošenjem (novog) posebnog zakona, kojim se direktno regulišu aktivnosti na određenom tržištu, eksplicitno propiše da pred-met njegove regulacije ne može simultano biti i deo delokruga primene drugog zakona, može se zaključiti da je na taj način došlo do stavljanja van (pravne) snage pojedinih odredbi ili celokupnog potonjeg zakona. Naravno, identičan zaključak se izvodi i ukoliko takva izričitost u posebnom zakonu ne postoji, ali postoje iskristalisana pravila tumačenja koja impliciraju da navedeni predmet regulacije posebnog zakona postaje izuzet iz nad-ležnosti primene drugog zakona. Hajekovom terminologijom rečeno, zakonodavstvo koje je direktno usmereno na određene ljude isključuje vladavinu prava, koja podrazumeva ograničenja obima zakonodavstva na opšta pravila igre određena unapred.14

Dakle, da bi se delovanje grupa za pritisak pokazalo kao uspešno u kontekstu odnosa ekonomske regulacije i prava konkurencije, moraju biti ispunjena dva uslova. Potreban uslov glasi da se političko–zakonodavne odluke donete pod uticajem interesnih grupa moraju tretirati kao one koje uspostavljaju konfrontaciju na relaciji između regulacije i konkurencije u smislu da ekonomska regulacija istiskuje konkurenciju. Međutim, kao što smo već naglasili, takav uspeh ne može biti potpun, sve dok ne bude ispunjen i dovoljan uslov u vidu konfrontacije ekonomske regulacije i prava konkurencije. Ovo može uzeti oblik donošenja posebnog zakona kojim se konkretni predmet regulacije izričito ili impli-citno kao posledica pravila tumačenja zakona, izuzima iz delokruga nadležnosti primene prava konkurencije.

14 Videti: Hajek (2012), str. 80-81.

PRAVO KONKURENCIJE U KONTEKSTU OZAKONJENIH MONOPOLSKIH STRUKTURA46Iako princip neselektivnosti zahteva da se odredbe prava konkurencije, koje pretendu-ju na opštost, moraju odnositi na svako narušavanje konkurencije, supstitutabilnost u primeni regulatornih uslova ipak može dovesti do suprotnih rezultata. Supstitutabilnost podrazumeva da mehanizam derogacije dovodi do obesmišljavanja odredbi prava konku-rencije, tj. omogućava da njegova proklamovana neselektivnost izgubi na delotvornosti. Stoga se može tvrditi da pravo konkurencije i ekonomska regulacija mogu imati uticaja u određivanju konačnog tržišnog ishoda, samo ukoliko postoji prostor za njihovu primenu, odnosno samo pod uslovom da ekonomskom regulacijom aktivnost nije izuzeta iz dome-na primene prava konkurencije čime na snagu stupa njihova konfliktna interakcija. Opseg primene prava konkurencije stoga nije, niti može biti, a priori očigledan, bez obzira na njegovu zakonski ovaploćenu prirodu i strukturu.

4.1.2. Američka pravna praksa

Kada je reč o američkoj pravnoj praksi (koja predstavlja najrelevantniji primer), moglo bi se zaključiti da postoje brojni primeri posebnih zakona kojima se obezbeđuje imunitet partikularnim interesima od primene prava konkurencije.15 U tom smislu, (ograničeni) imunitet u Sjedinjenim Američkim Državama (SAD) poseduju određene aktivnosti slede-ćih tržišnih učesnika: 1) izvozna udruženja domaćih kompanija, kojima je dozvoljeno da formiraju jedinstvenu cenu u prodaji na inostranim tržištima, pod uslovom da ne utiču na domaću konkurenciju čime imunitet od Šermanovog zakona prestaje da važi. Mehanizam provere uticaja na domaću konkurenciju se sastoji od registrovanja navedenog udruže-nja kod Federalne trgovinske komisije (FTC) i slanjem periodičnih izveštaja o njegovom funkcionisanju16 ili dobijanjem privremene potvrde od državnog sekretara za trgovinu koji utvrdi da aktivnosti udruženja ne utiču na domaću trgovinu17; 2) osiguravajuće kom-panije, čija je delatnost isključena iz primene federalnih zakona o zaštiti konkurencije samo u onoj meri u kojoj nije regulisana posebnim državnim (reč je o američkim država-ma) zakonom18; 3) izdavači novina, što obuhvata zajedničke poslovne aranžmane poput štampanja, distribucije i prodaje, a sve pod uslovom da uređivačke politike pojedinačnih novinskih kuća i dalje ostaju nezavisno određene19; 4) ribolovačka udruženja, čiji članovi mogu kolektivno donositi odluke o prodaji ribe i drugih sličnih proizvoda20; itd.

Kada je reč o odnosu između federalnih zakona o zaštiti konkurencije i posebnih zakona koje donose pojedinačne države u SAD-u, postoji jasan princip njihove primene. Iako su pravni propisi o zaštiti konkurencije doneti na saveznom nivou, dok propisi ekonomske regulacije mogu biti doneti i na saveznom i na nivou pojedinačnih država, iskristalisana sudska praksa podrazumeva izuzimanje predmeta ekonomske regulacije na osnovu prin-cipa „akcija države“ (state action). Ovaj princip podrazumeva da se pravo konkurencije ne može primeniti tamo gde je pojedinačna država (preciznije, njen regulatorni organ ili onaj kome je ona poverila ovlašćenja regulacije) jasno propisala uslove regulacije u konkretnim slučajevima.21 Od velikog je značaja imati u vidu i to da konkretni sadržaj

15 Videti: Broder (2010).16 Videti: Webb–Pomerene Act 1918, 15 U.S.C. §§ 61-68.17 Videti: Export Trading Company Act 1982, Pub. L. No. 97–290, 96 Stat.1233.18 Videti: McCarran-Ferguson Act 1945, 15 U.S.C. §§ 1011-1015.19 Videti: Newspaper Preservation Act 1970, Pub. L. No. 91-353, 84 Stat. 466.20 Videti: Fishermen Collective Marketing Act 1934, 15 U.S.C. 521.21 Videti: Parker v. Brown 1943, 317 U.S. 341.


regulatorne mere nije od suštinske važnosti,22 dokle god takve mere uživaju karakter sastavnog dela državne politike, te dok njihovo izvršenje regulator aktivno nadgleda. Uko-liko, pak, bilo koji od navedenih uslova ostane neispunjen, imunitet zasnovan na principu state action prestaje da važi, tj. pravo konkurencije dobija nedvosmislenu superiornost u takvim situacijama.23

Moglo bi se učiniti da bi potencijalno rešenje za opisani problem mogla biti takva sudska praksa koja bi bila izmenjena na način da Vrhovni sud revitalizuje vrednosti slobodne konkurencije, i to tako što bi stao na stanovište da je u samom zakonu koji donosi po-jedinačna država neophodno da postoji jasno obrazloženje svrhe povrede konkurencije. Ukoliko, pak, takvo obrazloženje izostane, imunitet bi prestao da važi, tj. zakoni o zaštiti konkurencije bi dobili nedvosmislenu superiornost u takvim situacijama. Međutim, insi-stiranjem na obrazloženju svrhe povrede konkurencije, nesumnjivo bi se ponovo vratili u misteriozni svet hipoteze javnog interesa, te svaki put iznova pokušali da pronađemo u konkretnim situacijama šta se pod tim pojmom tačno podrazumeva.

4.1.3. Domaća pravna praksa

Domaću pravnu praksu takođe karakteriše tendencija u pravcu derogacije primene Zako-na o zaštiti konkurencije.24 Da bismo to ilustrovali, uzmimo konkretne primere interesnih grupa. Nastojaćemo da pokažemo da propisi kojima se preciznije reguliše konkretna de-latnost, istovremeno služe i kao instrument koji stoji na raspolaganju tržišnim učesnicima u cilju rešavanja njihovih problema vezanih za interesno organizovanje. Domaća realnost je nedvosmisleno ponudila brojne primere u kojima je država merama ekonomske regula-cije obezbedila dugoročni opstanak kartelizovanim tržišnim učesnicima. Drugim rečima, društveno neefikasnom upotrebom autoriteta državne prisile nastali su i održali se brojni monopoli u našoj zemlji.

Prilike na tržištu autoosiguranja

Razmotrimo za početak delatnost autoosiguranja, odnosno tržište usluga obaveznog osi-guranja motornih vozila od štete učinjene trećim licima u saobraćaju. Ovo tržište pred-stavlja jedno od brojnih primera okolnosti u našoj zemlji „u kojima je tržišnim učesnicima na strani ponude država obezbedila „resurse za eksploataciju”, a da su zatim ti učesnici odredili cenu „eksploatacije” uz odobravanje regulatora”25 (u ovom slučaju Narodna ban-ka Srbije (NBS)). Karakteristike navedenog tržišta su takve da su ponuda i tražnja gotovo u potpunosti uređene merama države - kupci (strana tražnje) su zakonom obezbeđeni,26 dok na strani ponude postoji potpuno odsustvo konkurencije između osiguravajućih dru-

22 Videti: United Mine Workers v. Pennington 1965, 381 U.S. 657. 23 Videti: FTC v. Phoebe Putney Health Systems, Inc. 2013, 133 S. Ct. 1003, 185 L. Ed. 2d 43, 81 U.S.L.W. 4075.24 Zakon o zaštiti konkurencije – ZZK, Službeni glasnik RS 51/2009 i 95/2013.25 Videti: Tešić (2016), str. 115. Autor ovih redova je u svom ranijem radu (Tešić (2016)) takođe pisao o karakteristikama

ponude i tražnje na tržištu autoosiguranja u Republici Srbiji, gde se zainteresovani čitalac unekoliko detaljnije može obavestiti. Osnovni rezultati analize pravnih propisa, kao i određeni propisi su ponovljeni na ovom mestu isključivo radi olakšanog praćenja interpretacije centralne teme u ovom delu rada - odnosa dva zakona čija istovremena primena nije moguća.

26 Zakon o obaveznom osiguranju u saobraćaju – ZOOS, Službeni glasnik RS 51/2009, 78/2011, 101/2011, 93/2012 i 7/2013 – odluka US, čl. 20, st. 1. Zakonom je propisano da je osiguranje motornog vozila obavezan uslov za registraciju istog.

PRAVO KONKURENCIJE U KONTEKSTU OZAKONJENIH MONOPOLSKIH STRUKTURA48štava koja pružaju ovu vrstu usluge, s obzirom da je prema ZOOS propisano: 1) da sve osiguravajuće kuće koje pružaju usluge osiguranja od autoodgovornosti moraju biti člano-vi Udruženja osiguravača Srbije – UOS (ZOOS, čl. 70);27 2) da UOS samostalno donosi odluke o ceni predmetnog osiguranja pri čemu saglasnost daje NBS (ZOOS, čl. 108 st. 2); 3) da određena cena od strane Upravnog odbora UOS mora biti minimalna cena koje su dužne da se pridržavaju sve članice (ZOOS, čl. 108 st. 1 i čl. 98 st. 1 tač. 1 i 7). Ovako definisanim propisima, na tržištu autoosiguranja su iskorenjeni svi elementi koji mogu biti predmet nadmetanja firmi, odnosno tržište je postalo u potpunosti očišćeno od konkurentskog pritiska. Ovakav zaključak se može izvesti i iz finalnog dela zakona koji naglašava da će navedene odredbe ostati na snazi sve do pristupanja Srbije Evropskoj Uniji – EU (ZOOS, čl. 102 i 118), upravo usled činjenice da evropsko pravo konkurencije zabranjuje kolektivno određivanje cena na tržištu osiguranja.28

U vreme stupanja na snagu domaćeg ZOOS (12. oktobar 2009), Komisija za zaštitu kon-kurencije (u daljem tekstu: Komisija) je već bila donela jedno rešenje,29 kojim je Odluku Upravnog odbora UOS iz juna 2008. godine (koja se ticala izmene dinamike naplate kasko osiguranja za motorna vozila iznajmljena na lizing) proglasila pravno ništavom prema odredbi o značajnom ograničavanju, narušavanju ili sprečavanju konkurencije pu-tem horizontalnih restriktivnih sporazuma. Takođe, Komisija je bila i na pragu da donese novo rešenje30, kojim se odluka istog tela doneta u julu 2008. godine, a koja obuhvata ne samo usvajanje novog Tarifnika za naplatu premije za osiguranje motornih vozila od autoodgovornosti za štetu učinjenu trećim licima u saobraćaju već i naredbu prema kojoj su sve članice udruženja dužne da koriste nove jedinstvene stope tehničke premije, pro-glašava pravno ništavom. Kako u vreme postupka utvrđivanja dve navedene povrede kon-kurencije, UOS nije imalo zakonsku osnovu da donosi takve odluke, s obzirom da tadašnji Zakon o osiguranju u delu koji se ticao poveravanja javnih ovlašćenja ovom udruženju nije predviđao takve mogućnosti, Komisija je, u tom smislu, imala neometan prostor da takve postupke sankcioniše. Međutim, sa usvajanjem ZOOS takve odluke osiguravača postaju ozakonjene. Drugim rečima, u vreme kada je Komisija pokrenula postupak utvrđivanja mere zaštite konkurencije (april 2011. godine) za povrede u vidu zabranjenih horizontal-nih restriktivnih sporazuma,31 osiguravači su izneli argument da je u međuvremenu došlo do pojave zakonskih odredbi o obaveznom osiguranju u saobraćaju takvih, da je Komisija (derogacijom) izgubila pravni osnov za dalje vođenje postupaka čiji su predmet odluke UOS koje su njegove članice dužne da implementiraju, a koje se tiču takvog osiguranja. Imajući u vidu načelo nulla poena sine lege, čija je osnovna implikacija da zabranjuje retroaktivno kažnjavanje, Savet Komisije je doneo odluku o obustavljanju predmetnog postupka.32 U skladu s tim, članicama UOS nije izrečena nijedna mera zaštite konkuren-cije. Komisija je po isteku zakonskog (trogodišnjeg, čl. 68 st. 3 ZZK) perioda koji ima na

27 Udruženje osiguravača Srbije predstavlja regulatorno telo delatnosti, koje poseduje sve organe neophodne za normalno funkcionisanje - skupštinu, upravni i nadzorni odbor, generalnog sekretara i sl.

28 Videti: Tešić (2016) str. 115–116.29 Videti: Rešenje Komisije za zaštitu konkurencije o zabrani restriktivnih sporazuma između Udruženja osiguravača Srbije

i grupe osiguravajućih društava (auto-kasko) od 19. juna 2009.30 Rešenje Komisije za zaštitu konkurencije br. 4/0–02–224/09–83 od 21. oktobra 2009.31 Radi dodatnog razjašnjenja treba napomenuti da Komisija prema prethodnom Zakonu o zaštiti konkurencije iz 2005.

godine (Sl. glasnik RS, 79/05) nije imala ovlašćenja da izriče kazne za ustanovljene povrede konkurencije, kao ni za slučajeve nepostupanja po njenom nalogu, te da je to pravo dobila sa novim zakonom iz 2009. godine, čime je mera zaštite konkurencije postala sastavni deo rešenja Komisije kojim se utvrđuje povreda konkurencije.

32 Zaključak Komisije za zaštitu konkurencije, br. 4/02–305/2011–16 od 09. juna 2011.


raspolaganju za određivanje kazne, počev od datuma utvrđene povrede konkurencije, i formalno konstatovala da je došlo do pravne zastarelosti slučaja.33

Prilike na tržištu taksi usluga na teritoriji grada Beograda

Sličan razvoj događaja postojao je i u slučaju taksi prevoza u gradu Beogradu. Drugim re-čima, pravilno razumevanje uslova na ovom tržištu zahteva osvrt na zakonsku uređenost ove delatnosti, s obzirom da su resorna pravna pravila igre u obliku u kom postoje danas, posledica povinovanja zahtevima taksi udruženja.

„Domaći taksi prevoz je u prvom redu regulisan Zakonom o prevozu u drumskom saobra-ćaju, prema kojem se jedinicama lokalne samouprave (gradovima i opštinama) prenose ovlašćenja za bliže uređenje organizacije i načina pružanja taksi usluga.34Preneta ovla-šćenja su omogućila, ne samo odlučivanje o uređenju delatnosti na nivou hijerarhijski „bližem” njenim članovima, već i proces donošenja odluka organizovan na način da članovi budu konsultovani o svim važnim pitanjima”.35 Otuda ne čudi činjenica da tr-žište taksi usluga u gradu Beogradu danas odlukuju karakteristike kartela, odnosno: 1) maksimalan broj učesnika na strani ponude definisan Odlukom o auto-taksi prevozu,36 tj. „Programom potreba za auto–taksi prevozom” kojim zakonodavac (gradonačelnik Be-ograda) pokušava da predvidi potrebe građana u narednom periodu za taksi uslugama, te u skladu s tim određuje broj dozvola (licenci) za obavljanje posla, odnosno a priori određuje maksimalan broj članova profesije za naredni period; 2) geografska podela trži-šta, s obzirom da je ZOPUDS predviđeno da svaki tržišni učesnik na strani ponude može svoju uslugu pružiti samo na teritoriji one opštine ili grada koja mu je izdala licencu za obavljanje delatnosti (ZOPUDS, čl. 6a); 3) administrativno propisana minimalna cena od 2011. godine po kojoj se taksi usluge moraju naplaćivati.37

Razlozima za proteste taksi udruženja (pre svega mislimo na pokušaje fiskalizacije ove profesije od strane Ministarstva finansija, odnosno pokušaje prevođenja poslovanja njenih članova sa paušalnog na plaćanje poreza prema ekonomskoj snazi), i njihovim zahtevima za izmenama resornog zakona u cilju očuvanja kartela, trebalo bi dodati i činjenicu vezanu za rad Komisije. Naime, neposredno pre izmene Zakona o prevozu u drumskom saobraćaju, čime je striktno propisano da su jedinice lokalne samouprave dužne da donesu ekonomski najnižu cenu po kojoj se pružaju taksi usluge na teritoriji te jedinice,38 Komisija je bila donela rešenje o zabrani restriktivnog sporazuma koji su eksplicitno zaključila (28. juna 2006) taksi udruženja na teritoriji grada Beograda.39 Ovo rešenje je sadržalo samo utvrđenu povredu konkurencije, ne i meru njene zaštite, iz rani-je navedenog razloga, tako da je sadejstvo principa zabrane retroaktivnog kažnjavanja i

33 Videti: Rešenje Komisije za zaštitu konkurencije, br. 4/0–02–76/2012–60 i 4/0–02–77/2012–12 od 22. oktobra 2012 za prvi i drugi slučaj, respektivno.

34 Zakon o prevozu u drumskom saobraćaju – ZOPUDS, Službeni glasnik RS 46/95, 66/01, 61/05, 91/05, 62/06, 31/11 i 68/2015 – dr. zakoni, čl. 33–36.

35 Videti: Tešić (2016), str. 112. Na ovom mestu važi identično objašnjenje kao i za tržište autoosiguranja. Videti fusnotu 25.

36 Odluka o auto-taksi prevozu, Službeni list grada Beograda 57/13 i 126/16.37 Videti: Tešić (2016), str. 112–114.38 Zakon o izmenama i dopunama zakona o prevozu u drumskom saobraćaju, Službeni glasnik RS 31/11, čl. 27 st. 3.39 Rešenje Komisije za zaštitu konkurencije kojim se utvrđuje da je Odluka o primeni jedinstvene cene taksi usluga zabran-

jen restriktivni sporazum od 21.04.2011.

PRAVO KONKURENCIJE U KONTEKSTU OZAKONJENIH MONOPOLSKIH STRUKTURA50naknadna izmena posebnog zakona obezbedilo, ne samo to da pružaoci taksi usluga ne budu sankcionisani za inkriminisano delo, već i da njihovo ponašanje koje rezultira anti-kompetitivnim ishodom bude u budućnosti imunizirano od primene prava konkurencije. Rečju, sporazum taksi udruženja u pogledu smanjenja broja licenci odnosno postavljanja zakonskih barijera ulasku, kontinuiranog rasta cena, te geografske podele tržišta opstao je upravo zahvaljujući podršci države kroz unošenje ovih zahteva u zakonske odredbe i propisivanje (sankcija) za njihovo nepridržavanje.

Onemogućenost Komisije da se bavi delatnošću taksi usluga, može se sagledati i kroz prizmu nedavnog primera donošenja Uredbe40 od strane Vlade Republike Srbije kojom se bliže propisuju uslovi i način sprovođenja subvencionisane nabavke putničkih vozila za taksi prevoznike. Naime, iako su ZOPUDS – om (čl. 33 i 36) i Odlukom o auto taksi prevozu (čl. 8) propisani uslovi koje treba da ispuni putničko vozilo za obavljanje taksi prevoza, pokazalo se da su ti uslovi relativno blagi i da ih praktično ispunjava svako vozilo koje je proizvedeno u prethodnih 15–20 godina. U tom smislu, jedini element konkuri-sanja između taksi prevoznika koji je preostao nakon ranije navedenih izmena propisa je bio kvalitet putničkog vozila. Uvođenjem mehanizma subvencionisanja taksi prevoznika u iznosu od 8000 € po vozilu (čl. 3 Uredbe), čija je implementacija u toku, država će u potpunosti ukloniti i ovaj element konkurencije između učesnika na strani ponude, s obzi-rom da se subvencije odobravaju za kupovinu vozila savremenih tehničkih karakteristika, te da je sam iznos subvencije dovoljan da se takvo vozilo kupi (otuda verovatno i njen toliki iznos). Naravno da se može govoriti i o pozitivnim efektima ovakve regulacije poput smanjenja emisije ugljen dioksida, ali bi se time pažnja skrenula sa osnovnog problema koji razmatramo – donošenja regulatornih mera pod pritiskom interesnih grupa, koje dovode do sprečavanja konkurencije, preraspodele i gubitaka u društvenom blagostanju po tom osnovu.

Prilike na tržištu advokatskih usluga

Advokatska delatnost u Srbiji, regulisana je Zakonom o advokaturi.41 Profesija je osnov-nim načelima zakona određena kao nezavisna, samostalna, otvorena i dostupna svima koji ispunjavaju zakonom predviđene uslove. Uobičajeni argument koji se iznosi u prilog nezavisnosti advokature je adekvatna zaštita ljudskih prava i sloboda. Pretpostavimo da se pred sudom nađu dve suprotstavljene strane od kojih je jedna država (irelevan-tno je u kom svojstvu – tužilac ili tuženi), dok je druga njen građanin. U takvoj situaciji opravdano je pretpostaviti nisku verovatnoću visoke nepristrasnosti advokata kada je on državni činovnik ovlašćen da zastupa stranu koja ima nerazrešene odnose sa državom. Iz drugog ugla posmatrano, advokati su deo sistema poslednje linije odbrane prava na život, slobodu i vlasništvo konkretnog člana društva, bez obzira da li je to pravo narušeno od strane države, ili nekog drugog privatnog ili pravnog lica. Drugim rečima, mogućnost izbora kada je reč o nezavisnosti ove profesije samo je prividna – ili ćemo je staviti pod direktnu kontrolu države i vratiti se nekoliko koraka (vekova) unazad, ili ćemo je definisati kao nezavisnu profesiju i suočiti se sa posledicama koje će po tom osnovu uslediti.

40 Videti: Uredba o uslovima i načinu sprovođenja subvencionisane nabavke putničkih vozila za potrebe obnove voznog parka taksi prevoza kao javnog prevoza, Službeni glasnik RS 94/2019.

41 Zakon o advokaturi – ZA, Službeni glasnik RS 34/11 i 24/12 – odluka US. Za detaljniju istorijsku analizu nastanka prava advokature u našoj zemlji videti: Sibinović (2011).


Ukoliko pođemo od načela da je advokatska profesija nezavisna (naročito od izvršne vlasti), onda se, radi njegove operacionalizacije, neophodne funkcije u vidu javnih ovla-šćenja moraju preneti na advokatsku komoru kao regulatorni organ profesije. To dalje po-drazumeva da komora mora posedovati vlastite organe koji obezbeđuju njeno nesmetano funkcionisanje kao samostalnog bića (skupštinu, upravni i nadzorni odbor, predsednika i sl.) kao što je to danas slučaj sa Advokatskom komorom Srbije (AKS). Sa druge strane, upravo to zakonsko omogućavanje formiranja komore kao udruženja članova profesije, sa svojim organima, datim ovlašćenjima, propisanim pravilima, procedurama i podsticajima za očuvanje članstva predstavlja uzrok stvaranja snažne interesne grupe.

Advokatura je ustoličena državnim dekretom, odnosno propisima koje su doneli Narodna skupština i Ministarstvo pravde Republike Srbije stvoreni su uslovi u kojima članovi ad-vokatske profesije u značajnoj meri sami odlučuju o problemima i izazovima sa kojima se suočavaju. Međutim, ne treba zaboraviti da je takvo donošenje odluka od strane samih profesija u izvesnoj meri ograničeno zakonskim okvirima koji regulišu njihovo obavljanje, kako one ne bi postale same sebi cilj i bile zloupotrebljene na štetu javnog interesa. Naravno, jasno je da se problemi pojavljuju upravo onog trenutka kada se u tekst samih zakona unesu izmene koje dovode do narušavanja društvenog blagostanja. Videli smo da interesne grupe (postojeći članovi) mogu postavljati „barijere ulasku” počevši od određi-vanja zakonom predviđenih uslova za obavljanje delatnosti, preko dodeljivanja licenci, pa sve do nivoa na kome se licenciranje vrši isključivo do popunjavanja unapred određenog maksimalnog broja potencijalnih članova grupe. Međutim, na ovom mestu se čini neop-hodnim da kroz prizmu primene prava konkurencije produbimo tezu o tome da pojedi-ne interesne grupe nemaju neograničen manevarski prostor za postavljanje ograničenja konkurenciji, odnosno da veličina takvog prostora striktno proizilazi iz rešenja posebnog zakona kojim se bliže regulišu aktivnosti na konkretnom tržištu, uz podrazumevanje me-hanizma derogacije. Ilustrujmo to na primeru pokušaja članova AKS da postave dodatne barijere ulasku u delatnost. Upravni odbor AKS je 18. maja 2012. godine doneo „Odluku o utvrđivanju visine troškova upisa u imenik advokata”42, kojom se cena upisa za one pravnike koji su pripravnički staž obavili kod nekog od advokata određuje u iznosu od 500 €, dok je za one koji su svoj staž odradili u pravosuđu, tužilaštvu ili privredi taj iznos određen na 5000 €. Nakon skoro dve godine, Ustavni sud je ovakav oblik diskriminacije i sprečavanja konkurencije proglasio neustavnim.43 To je dalje otvorilo prostor i za delo-vanje Komisije.44

Pitanje koje se nameće je: koja je osnovna razlika između zakonske uređenosti advokat-ske profesije i delatnosti pružanja usluga autoosiguranja, koja predstavlja uzrok situacije u kojoj Komisija nalazi osnov da protiv prve pokrene postupak, dok je protiv druge takav postupak obustavila? Ovo posebno imajući u vidu da su odluke udruženja članova obe delatnosti imale za cilj sprečavanje konkurencije, te da su data profesionalna udruženja advokata i osiguravača (AKS i UOS, respektivno) osnovana (posebnim) zakonom kojim se direktno regulišu aktivnosti na konkretnom tržištu, i predstavljaju organizacije nadlež-ne za vršenje javnih ovlašćenja dodeljenih od strane države (zakonodavca). Odgovor na navedeno pitanje se sastoji iz dva dela.

42 Odluka Advokatske komore Srbije br. 789–3/2012.43 Odluka Ustavnog suda o utvrđivanju nesaglasnosti br. IUo – 684/2012 od 20. februara 2014. godine, Službeni glasnik

RS 54/2014.44 Zaključak Komisije za zaštitu konkurencije o pokretanju postupka protiv Advokatske komore Srbije, br. 4/0–02–

391/2014–01, od 29. jula 2014.

PRAVO KONKURENCIJE U KONTEKSTU OZAKONJENIH MONOPOLSKIH STRUKTURA52Prvo, akt AKS, koji je bio predmet postupka Komisije, nije imao uporište u Zakonu o advokaturi, dok je obrnuto važilo za analizirane akte UOS (podsetimo se da je Zakonom o obaveznom osiguranju u saobraćaju (doduše naknadno) eksplicitno propisano da UOS donosi akte kojima utvrđuje tarifu, premijski sistem i uslove osiguranja, te da su članovi dužni da se strogo pridržavaju odluka tog udruženja). AKS nije imala zakonska ovlašće-nja da određuje naknade prilikom upisa u imenik advokata, već troškove tog upisa, čija visina mora isključivo odražavati vlastitu suštinu (sam čin upisa).45 Svako odstupanje od toga dovodi do formiranja dodatnog uslova za bavljenje advokatskom profesijom, čije opravdanje se ne može pronaći u spisku uslova za obavljanje date delatnosti definisanih samim Zakonom o advokaturi. Drugo, iako AKS predstavlja regulatorni organ profesije (a ne državni regulatorni organ), koji ima ovlašćenje da donosi odluke koje moraju biti u skladu sa resornim zakonom, njene odluke ne dobijaju dodatnu podršku od strane državnog organa, s obzirom da država nije zadržala bilo kakva ovlašćenja u pogledu odobravanja ovakvih odluka. Upravo je to presudna činjenica koja je napravila razliku između mogućnosti da domaći Zakon o zaštiti konkurencije bude primenjen na ovakve propise AKS, u odnosu na obustavu njegove primene na propise sa sličnim ciljem koje je donelo UOS. Drugim rečima, iako UOS takođe predstavlja regulatorni organ profesije, a ne državni organ, potonji (ovde Narodna banka Srbije) ipak dodeljuje saglasnost na takve odluke, te takva pravila (p)ostaju ona koja su deo državnih propisa. Ipak, u maju 2018. godine, Komisija je donela odluku o obustavljanju postupka protiv AKS uz obrazloženje da nije u mogućnosti, na osnovu svih iznetih dokaza, da sa sigurnošću utvrdi da je ranije navedena odluka ovog tela takva da se njome značajno ograničava, narušava ili sprečava konkurencija na tržištu pružanja usluga pravne pomoći od strane advokata.46 Otuda Ad-vokatskoj komori Srbije nije izrečena mera zaštite konkurencije za dvogodišnje dodatno narušavanje slobode ulaska u granu.

4.2. Selektivnost prava konkurencijePremda postupak derogacije pravnih pravila o zaštiti konkurencije ne zahteva izričito njihovu neselektivnu primenu, on to ipak (u cilju simplifikovanja objašnjenja) implicitno pretpostavlja. Međutim, generalno posmatrano, takva pretpostavka se pokazuje kao ne-opravdana. Pojedine interesne grupe u različitim jurisdikcijama zaista uživaju eksplicitno izuzeće od primene pravila o zaštiti konkurencije, čime se opseg takve primene i po tom osnovu ograničava. Eksplicitno navođenje tržišnih učesnika čije aktivnosti su izuzete iz primene zakona predstavljaju posledicu njihovog svesnog selektivnog odabira od strane zakonodavca.

U Sjedinjenim Američkim Državama su uz ispunjenje određenih uslova, između ostalih, izuzeti: 1) poljoprivredna udruženja, s obzirom da Klejtonov zakon dopušta farmerskim organizacijama da formiraju kooperative;47 2) sindikalna udruženja radnika, takođe izuze-

45 ZA, čl. 65 st. 1 tač. 14. Ovo je bio suštinski argument naveden u odluci Ustavnog suda o nesaglasnosti navedene odluke AKS i Zakona o advokaturi.

46 Zaključak Komisije za zaštitu konkurencije o obustavi postupka protiv Advokatske komore Srbije, br. 4/0 – 02 – 101/2018 – 02, od 23. maja 2018. godine.

47 Clayton Act 1914, sec. 6. Rešenja ovog zakona su bila proširena i posebnim zakonom (Capper-Volstead Act 1922), koji je obezbedio članovima poljoprivrednih udruženja da formiraju politiku poput individualne poslovne korporacije.


ta prema Klejtonovom zakonu;48 itd.49 Slično tome, u Evropskoj Uniji su izuzeta tržišta na kojima se proizvodi nuklearna energija, vojna oprema, kao i poljoprivredna udruženja.50 Drugim rečima, pored derogacije postoji još jedan način na koji aktivnosti pojedinih inte-resnih grupa mogu biti eksplicitno izuzete od primene prava konkurencije. Reč je o selek-tivnosti samog zakona, koji dopušta imunizaciju od vlastite primene pojedinim tržišnim učesnicima (uočite i da takva selektivnost dopušta mogućnost isključivanja derogacijom drugih tržišnih aktera). Domaći Zakon o zaštiti konkurencije nije predvideo bilo kakve eksplicitne izuzetke ovog tipa.

4.3. Argumentacija teorije javnog izboraIako bi kao argument u prilog pravu konkurencije u poređenju sa ekonomskom regula-cijom mogla da posluži razlika u njihovoj prirodi, u smislu da se prvi donosi za celu pri-vredu, dok se potonja uglavnom bavi pojedinačnim slučajevima, delovanje partikularnih interesa i dalje može biti više ili manje uspešno izolovano od njegove implementacije. Opisanim mehanizmima derogacije i svesnog selektivnog imuniziranja određenih intere-sa, treba dodati još jedan mehanizam koji dodatno može ograničiti delotvornost primene prava konkurencije.

Jedna od bazičnih postavki teorije javnog izbora je racionalno ponašanje donosilaca od-luka kako na ekonomskom tako i na političkom tržištu. Brojni autori obilato koriste ovu pretpostavku prilikom analize delovanja regulatornih organa koje podrazumeva donošenje i implementaciju konkretnih rešenja ekonomske regulacije. Međutim, protagonisti teorije javnog izbora predmetnu pretpostavku primenjuju na nivou principa, što u kontekstu političke arene praktično podrazumeva bilo koju oblast u kojoj se formuliše i sprovodi javna politika. Otuda sa stanovišta zagovornika ove teorije svako nastojanje bezrezervne upotrebe pretpostavke delovanja u javnom interesu kada je reč o donosiocima odluka u oblasti prava konkurencije zaista može izgledati neobično. Preciznije, kada je reč o prime-ni prava konkurencije, teoretičari javnog izbora akcenat stavljaju na potencijalni indirek-tni uticaj interesnih grupa na telo zaduženo za zaštitu konkurencije, te izvode zaključak o nepostojanju bilo kakve fundamentalne razlike između izvršenja prava konkurencije i ekonomske regulacije. Prema njihovim nalazima, takva primena postaje kontekstualna (pre svega u smislu prostora u skladu sa Modelom dominacije kongresa, ali (posledično) i vremena) i selektivna.

Model dominacije kongresa je nastao prvenstveno kao posledica potrebe tumačenja rele-vantnih okolnosti u SAD, ali on istovremeno predstavlja i relativno opšti model, u izvesnoj meri suprotan Niskanenovom modelu birokratije. Model prikazuje odnos zakonodavnog tela i birokratskih (samostalnih ili pri nekom od ministarstava) odbora ili agencija zadu-ženih za sprovođenje konkretnih delova javne politike, uključujući i politiku borbe protiv narušavanja konkurentskog poretka. Navedeni model u svojoj osnovi predstavlja poku-šaj rešavanja principal–agent problema između zakonodavne i (agencijskog dela) izvrš-ne vlasti u uslovima neizvesnosti. Denis Miler (Mueller (2010)), jedan od najpoznatijih

48 Clayton Act 1914, sec. 6. O zanimljivom istorijatu izuzeća sindikata od pravila o zaštiti konkurencije videti: Schwochau 2000.

49 Videti detaljnije u Broder (2010). 50 Consolidated version of the Treaty on the functioning of the European Union 2012, čl.. 42, i čl. 346.

PRAVO KONKURENCIJE U KONTEKSTU OZAKONJENIH MONOPOLSKIH STRUKTURA54predstavnika teorije javnog izbora danas, je predstavio dve varijante ovog modela koje nisu ništa drugo do svojevrsni mehanizmi koje koriste zakonodavci kako bi disciplinovali ponašanje neposrednih izvršilaca donetih pravila. Prvi mehanizam predstavlja posledicu organizacione strukture američkog Kongresa (to je primer sa kojim Miler primarno radi) i predstavlja uslov za drugi. Naime, „osnivanjem odbora koji predlažu zakone i nadziru one kojima je povjereno provođenje tih zakona, te zatim ubacivanjem u te odbore zastupnika koji su snažno zainteresirani za zakone dodijeljene svakom odboru, Kongres je stvorio institucionalnu strukturu koja povjerava pravo na poticanje i blokiranje zakona onim čla-novima Kongresa koji imaju najviše koristi od tog prava” (Mueller (2008), str. 354-355). Drugim rečima, ukoliko se oni članovi zakonodavnog tela koji su najviše zainteresovani za usvajanje i sprovođenje konkretnog zakona na tačno određeni način, nalaze u odborima koji su zaduženi za sastavljanje i nadzor nad primenom baš tih zakona, sledi da takva, snažna zainteresovanost, stvara prvi potreban preduslov za postojanje (povećanje) poli-tičkog uticaja principala na odluke agenta. Ključni podsticaj zakonodavca za takav uticaj može proizilaziti iz političkog pritiska interesnih grupa, koje signaliziraju zakonodavnom telu da agencije za izvršenje ne obavljaju svoj primarni zadatak na način na koji se una-pređuje njihov partikularni interes.

Međutim, pored zainteresovanosti zakonodavca za primenu propisa, pojavljuje se i po-treba za mehanizmima pritiska na formalno proklamovana nezavisna tela. Striktno po-smatrano, mehanizam političkog uticaja (to je ujedno i drugi mehanizam prema Milerovoj interpretaciji) podrazumeva određivanje operativno–administrativnih postupaka kojih se izvršna tela moraju pridržavati u svom radu. To zahteva politički nadzor u smislu odre-đivanja budžeta agencije, davanja saglasnosti za imenovanje njenih visokih zvaničnika, usvajanje propisa kojima nadležna agencija ne može da promeni svoju politiku izvršenja sve dok to ne objavi unapred i tako obezbedi prostor za javnu raspravu kako bi, između ostalih, i interesne grupe iznele svoje argumente i sl. Pored toga mehanizam političkog uticaja obuhvata i specifične procedure izražavanja odgovornosti izvršnih regulatornih tela u vidu podnošenja izveštaja, svedočenja direktora agencija pred kongresnim (zako-nodavnim) komisijama itd.

Treba primetiti da sama priroda nekih od ovih postupaka obezbeđuje da se oni mogu istovremeno posmatrati i kao relativno bezazleni i kao relativno perfidni kada je reč o političkom uticaju zakonodavca na izvršna tela. Ukoliko je takav uticaj sveprisutan, on se automatski u izvesnoj meri može definisati kao determinantna efikasnosti rada izvršnih tela. Izuzetak svakako nije ni telo zaduženo za zaštitu konkurencije, s obzirom da ga je gotovo nemoguće izolovati od potencijalno perfidnog političkog nadzora zakonodavca, imajući u vidu da njegova nezavisnost u funkcionisanju obuhvata i odgovornost javnosti za svoje delovanje. To podrazumeva stalni kontakt sa političkim predstavnicima javnosti, u cilju podnošenja izveštaja o vlastitom radu, davanja mišljenja na druge zakone koji dovode do sprečavanja konkurencije na određenom tržištu (ubeđivanje zakonodavca da takve propise ne donosi) i sl. Dakle, slično kao i kod drugih tela, zakonski proklamovana nezavisnost u funkcionisanju tela za zaštitu konkurencije u suštini je relativno kontrolisa-na, tj. postoji svojevrsna nagodba između nezavisnosti u njegovom delovanju i odgovor-nosti za takvo delovanje.51

51 Videti: Kovacic & Winerman (2015).


Testiranje predviđanja pozitivne ekonomije prava konkurencije uglavnom je imalo za re-zultat potvrdu očekivanih faktora koji determinišu ponašanje donosilaca odluka u ovoj areni. Navedeni i slični rezultati koji emituju poruku o tome da arhiva odluka u oblasti izvršenja prava konkurencije ne podržava hipotezu javnog interesa, nesumnjivo su ubrzali nastanak Modela dominacije kongresa, čiju potvrdu istraživači danas a priori očekuju da će pronaći.52

Sublimirano, javni izbor posmatra pravo konkurencije kao deo regulacije – sve što važi za ekonomsku regulaciju više direktne prirode, važi i za izvršenje prava konkurencije. Drugim rečima, primena teorije javnog izbora u sferi zaštite konkurencije podrazumeva tendenciju argumentovanja u smeru suprotnom od onog koji označava prećutnu beni-gnost donosilaca odluka koji štite javni interes. Regulatorno telo zaduženo za zaštitu kon-kurencije se posmatra kao i svaki drugi organ u čijoj je nadležnosti sprovođenje određene oblasti javne politike. Jedina razlika se sastoji u činjenici da se ne postulira postojanje direktnog uticaja posebnih interesa na to telo.

5. ZAKLJUČNA RAZMATRANJADozvolite nam da primetimo da ništa ne bi tako obesmislilo prethodnu analizu, kao kada bi čitalac pri sumiranju navedene argumentacije izveo zaključak da rasprava nudi malo šta drugo osim robustne tvrdnje da pravo konkurencije poseduje sasvim slabe mogućnosti da zaštiti dinamičko tržišno konkurentsko nadmetanje i interese potrošača. Čini se, da bi to bio zaključak, koji u potpunosti promašuje suštinu. Naša namera je prvenstveno bila da selektivno ponudimo nekoliko načina koji mogu dovesti do smanjenja efikasnosti u pri-meni prava konkurencije. Otuda smo izveli i zaključak da svaki put kada primena prava konkurencije (uključujući tu i odsustvo takve primene), nije u skladu sa proklamovanim ciljem, pojavljuje se tendencija ka neprotivrečnosti u izvedbi regulatornih uslova, koju interesne grupe svakako priželjkuju, i na čijem uspostavljanju aktivno rade. Ograničena delotvornost prava konkurencije, zajedno sa ekonomskom regulacijom dizajniranom da unapređuje partikularne interese, nesumnjivo odražava okolnosti koje pokazuju tenden-ciju ka takvoj neprotivrečnosti.

Osnovni uzrok koji dovodi do udaljavanja od protivrečnog sistema regulatornih uslova, koji se čini neophodnim u okolnostima neproduktivnog (rent seeking) preduzetništva, je supstitutabilnost ekonomske regulacije i prava konkurencije. Umni ljudi koji se bave pita-njima tržišnog i društvenog uređenja, vekovima ističu da protivrečan sistem regulatornih uslova nije onaj koji utiče pozitivno na razvoj produktivnog preduzetništva. Međutim, u kontekstu delovanja interesnih grupa, protivrečnost ekonomske regulacije i prava kon-kurencije nije kobno rešenje, već nada da se efekti takvog delovanja mogu redukovati, posebno u uslovima otežane deregulacije. Shodno tome, možemo zaključiti da poželjnost protivrečnosti sistema regulatornih uslova zavisi od toga da li je reč o produktivnom ili neproduktivnom preduzetništvu, posmatrano sa stanovišta društvenog blagostanja. Ta-kva protivrečnost ne destimuliše zdrave preduzetničke napore tržišnih učesnika, poput inoviranja, s obzirom da je reč o neproduktivnom preduzetništvu. Uostalom, da su tržišni

52 Videti: Long & Schramm & Tollison (1973); Faith & Leavens & Tollison (1982); Weingast & Moran (1983); Shughart II & McChesney (2010).

PRAVO KONKURENCIJE U KONTEKSTU OZAKONJENIH MONOPOLSKIH STRUKTURA56učesnici na takav (konkurencija inovacijama) način želeli da prisvoje monopolski profit ne bi ni težili formiranju sveobuhvatne kolektivne akcije. Međutim, kao što to ilustruje navedena supstitutabilnost, poželjnost takve protivrečnosti ne podrazumeva i njenu de facto izvodljivost.

Sublimirano, pravo konkurencije kao egzogeni instrument za rešavanje problema delo-vanja interesnih grupa je relativno ograničeno, s obzirom da ono ne može ostati izvan analize takvog delovanja. Drugim rečima, ograničenja u izvedbi prava konkurencije koja nastaju u kontekstu grupa za pritisak, čine relativno neizvodljivim pokušaje da se ono predstavi kao neselektivno egzogeno rešenje za dati problem. Dodatno, čini se da jedno društvo ne poseduje bilo kakve striktnije načine na koje bi, u unekoliko značajnijoj meri, predupredilo tu selektivnost. O pravnom načelu derogacije ima malo smisla trošiti reči. Razlog tome je identičan onom koji bi se mogao navesti u okolnostima postojanja poli-tičkih pritisaka zakonodavne ili izvršne vlasti na telo zaduženo za neposredno izvršenje prava konkurencije. U oba slučaja, društvo je praktično prepušteno samo sebi, s obzirom da samo pritisak javnosti preostaje kao mehanizam koji potencijalno može doprineti bo-ljem sprovođenju prava konkurencije.

Problem je zapravo u tome što je sasvim osnovano tvrditi da istraživanje javnih programa i politika od strane tipičnih pojedinaca u društvu može da se podvede pod sferu njihove „racionalne ignorancije”. Drugim rečima, činjenica da je obaveštenost o javnom dobru zapravo javno dobro (Olson (2010), str. 53–57), pojedincima ne dopušta kreiranje pod-sticaja ka ulaganju vlastitih resursa ni u preispitivanje konkretnih odluka tela za zašti-tu konkurencije, niti u problem derogacije ili selektivnosti predmetnog zakona. Opštije, politički kontrolisana primena, posebni propisi ekonomske regulacije, kao i pojedinačna izuzeća u zakonu o zaštiti konkurencije kojima se pojedini interesi imuniziraju iz delokru-ga njegove primene, opstaju zbog toga što pogađaju mali broj slučajeva i/ili zato što se odnose na veliki broj pojedinaca pri čemu omogućavaju veliku korist uskim interesnim grupama, a pojedinačno malu štetu pojedincima unutar velike grupe.

To dalje implicira da je informisanost šire javnosti, posmatrana kao ograničavajući faktor u postupku maksimizacije glasova od strane političara (zakonodavaca) prilikom njihovog odlučivanja o donošenju ili izmeni određenog zakona, sasvim slaba. Stoga, preostaju samo oni čije koristi mogu prevazići troškove od prikupljanja informacija o funkcionisanju sfere zaštite konkurentskog poretka–stručna javnost. Ostavljamo čitaocu da sam proceni relativnu snagu argumenata domaće stručne javnosti zainteresovane za prikupljanje na-vedenih informacija. Treba imati u vidu da se naša privreda tek suočava sa ovom temom (pre svega mislimo na primenu prava konkurencije), a da pritisak javnosti dolazi nakon što ona shvati prednosti (i mane) konkurentskog poretka u odnosu na alternativne me-hanizme.

Na kraju, iako ne sasvim očigledno, čini se da jedno demokratsko društvo u mirnodop-skim uslovima ne poseduje nijedan robustni i neselektivni mehanizam na koji bi se moglo osloniti kada je reč o redukovanju političkog uticaja interesnih grupa. Jasno je da izrazito kompleksna priroda problema koji razmatramo predstavlja osnovni uzrok opstanka ta-kvog stanja. Ipak to ne sme delovati obeshrabrujuće na oštrouman i darovit rad autora širom sveta da barem iznova ukažu na bazični problem, iako objektivne okolnosti ne dopuštaju iznalaženje konkretnog rešenja koje bi za taj problem ponudili. Zvuči pomalo


paradoksalno, ali čini se da karakter problema koji razmatramo dopušta delimično vlasti-to rešavanje već time što ukazujemo na njega. Što se autora ovog rada tiče, on se nada da će ispisani redovi barem u infinitezimalnoj meri doprineti da se oni retki, do kojih izneta argumentacija bude doprla, prvo zapitaju, a potom možda i samo stidljivo izraze svoje negodovanje, u vezi sa sadržinom regulatornih propisa kojima se vrši ozakonjenje kartelizovanih oblika tržišne strukture.

LITERATURA (REFERENCES)Bastija, F. (1998), Zakon, Global Book, Novi Sad.

Baumol, V. (2006), Inovativna mašinerija slobodnog tržišta, CID Podgorica.

Baumol, W., Ordover, J. (1985), „Use of Antitrust to Subvert Competition”. Journal of Law and Economics, Vol. 28, No. 2, pp. 247–265.

Begović, B., Pavić V. (2012) Uvod u pravo konkurencije, Pravni fakultet u Beogradu.

Becker, G. S. (1983), „A Theory of Competition among Pressure Group for Political Influ-ence”, Quartely Journal of Economics, Vol. 98, pp. 371–400.

Becker, G. S. (1985), „Public Policies, Pressure Groups, and Dead Weight Costs”, Jour-nal of Public Economics, Vol. 28, pp. 329–347.

Brennan, T. J. (2005), „Regulation and Competition as Complements” in Crew, M., Spie-gel, M., Obtaining the best from Regulation and Competition, Vol. 47 (of the series Topics in Regulatory Economics and Policy Series), Kluwer Academic Publishers, Boston, pp. 1–20.

Broder, D. (2010), U. S. Antitrust Law and Enforcement: A Practice Introduction, Oxford University Press.

Demsetz, H. (1968), „Why Regulate Utilities?”, Journal of Law and Economics, Vol. 11, pp. 55–65.

Dogan, S. L., Lamley, M. A. (2009), „Antitrust Law and Regulatory Gaming”, Texas Law Review, Vol. 87, No. 4, pp. 685–742.

Dunne, N. (2015), Competition Law and Economic Regulation: Making and Managing Markets, Cambridge: Cambridge University Press, (First published).

Easterbrook, F. H. (1983), „Antitrust and Economics of Federalism”, Journal of Law and Economics, Vol. 26, No. 1, pp. 23-50.

Faith, R. L., Leavens, D. R., Tollison, R, D. (1982), „Antitrust Pork Barrel”, Journal of Law and Economics, Vol. 25, No. 2, pp. 329–342.

PRAVO KONKURENCIJE U KONTEKSTU OZAKONJENIH MONOPOLSKIH STRUKTURA58Fridman, M. (2012), Kapitalizam i sloboda, JP Službeni glasnik, Beograd.

Gerber, D. J. (1994), „Constitutionalizing the Economy: German Neo–Liberalism, Com-petition Law and the ‘New’ Europe”, American Journal of Comparative Law, Vol. 42, No. 1, pp. 25–84.

Hajek, F. A. (2002) Pravo, zakonodavstvo i sloboda, CID Podgorica i Službeni list Beo-grad.

Hajek, F. A. (2006), „Korišćenje znanja u društvu”, Ekonomski anali, br. 168, str. 175–185.

Hajek, F. A. (2012), Put u ropstvo, JP Službeni glasnik, Beograd.

Hayek, F. A. (1978), „Competition as a Discovery Procedure”, in New Studies in Philo-sophy, Politics, Economics and the History of Ideas, Routledge & Kegan Paul, London and Henly.

Kovacic, W., Winerman M. (2015), „The Federal Trade Commission as an Independent Agency: Autonomy, Legitimacy, and Effectiveness”, Iowa Law Review, Vol. 100, pp. 2086–2113.

Long, W. F., Schramm, R., Tollison, R. (1973), „The Economic Determinants of Antitrust Activity”, Journal of Law and Economics, Vol. 16, No. 2, pp. 351–364.

Mueller, D. (2008), Teorija javnog izbora III, MASMEDIA, Zagreb.

Olson, M. (2010), Uspon i sumrak naroda: Ekonomski rast, stagflacija i društvena rigid-nost, JP Službeni glasnik, Beograd.

Peltzman, S. (1976), „Toward a More General Theory of Regulation”, Journal of Law and Economics, Vol. 19, No. 2, pp. 211–240.

Prokopijević, M. (2000), Konstitucionalna ekonomija, Institut za Evropske studije, Be-ograd.

Ricketts M. (2006), „Economic Regulation: principles, history and methods”, in Crew, M., Parker, D., International Handbook on Economic Regulation, Edward Elgar Publis-hing, pp. 34–62.

Schwochau, S. (2000), „The Labor Exemptions to Antitrust Law: An Overview”, Journal of Labor Research, Vol. 21, pp. 535–555.

Shughart II, W., McChesney F. (2010), „Public choise theory and antitrust policy”, Public Choise, Vol. 142, pp. 385–406.

Sibinović, Ð. (2011), Pravo advokature, JP Službeni Glasnik, Beograd.


Stigler, G. J. (1971), „The Theory of Economic Regulation”, Bell Journal of Economics and Management Science, Vol. 2, pp. 3–21.

Šaj, O. (2005), Industrijska organizacija: Teorija i primene, Ekonomski fakultet, Beo-grad.

Tešić, N. (2016), „Uticaj interesnih grupa u procesu regulacije: delovanje i posledice”, Ekonomske ideje i praksa, Vol. 22, pp. 89-121.

Tollison, R. D. (1983), „Antitrust in the Reagan Administration: A Report from the Belly of the Beast”, International Journal of Industrial Organization, Vol. 1, pp. 211–221.

Weingast, B., Moran, M. (1983), „Bureaucratic Discretion or Congressional Control? Re-gulatory Policymaking by the Federal Trade Commission”, Journal of Political Economy, Vol. 91, pp. 765–800.


NENAD STAJIĆ1


INDUSTRIJA 4.0 U KONTEKSTU UPRAVLJANJA ODNOSIMA U LANCU SNABDEVANJA

INDUSTRY 4.0 IN CONTEXT OF RELATION MANAGEMENT IN SUPPLY CHAIN

JEL KLASIFIKACIJA: M21, M29, O14, O31

APSTRAKT:

Četvrta industrijska revolucija bazira se na inovativnim tehnološkim rešenjima čija im-plementacija u sferi privrede doprinosi evoluciji poslovanja. Kontinuirana digitalizacija poslovnih funkcija i procesa u različitim privrednim delatnostima utiče na donosioce odluka da na proaktivan i strateški način sagledaju mogućnosti inovativnih rešenja i vo-deći se cost-benefit analizom donesu blagovremeno ispravne odluke. Pioniri prihvatanja tehnoloških inovacija u poslovnim procesima su kompanije koje posluju u oblasti lanca snabdevanja. Neminovno, implementacija digitalnih rešenja u poslovanju utiče na reeva-luaciju konkurentske pozicije kompanije u lancu.

Ovaj rad ukazaće na efekte implementacije glavnih tehnoloških reprezenata Industri-je 4.0, posledično redefinisanje pozicija u odnosima ključnih aktera u lancu i pravce delovanja tržišnih aktera u cilju podizanja nivoa integracije, efikasnosti i konkurentske

1 Master ekonomista Ekonomskog fakulteta, Univerziteta u Beogradu

INDUSTRIJA 4.0 U KONTEKSTU UPRAVLJANJA ODNOSIMA U LANCU SNABDEVANJA62prednosti. Cilj rada usmeren je na identifikaciju mogućnosti i šansi koje donosi Industrija 4.0 kao i uticaj digitalizacije poslovanja na menadžment odnosa u lancu snabdevanja.

ABSTRACT:

Fourth industrial revolution has been based on innovative technology solutions which commercial implementation is resulted with evolution of doing business. Continued digi-tization of business functions and processes in variety of industries has been affecting decision makers in order to proactively and strategically make right and on-time decisions based on cost-benefit analysis. The pioneers of business processes technology solutions acceptance are companies which core business is situated in supply chain. Inevitably, implementation of business solutions is affecting revaluation of competitive position in supply chain.

This paper will show the effects of implementation of main technological represents of Industry 4.0, consequently redefined key figure relation positions and further course actions of market subjects in order to increase level of integration, efficiency and com-petitive advantage. Aim of this paper is directed toward identification of possibilities and opportunities within Industry 4.0 and on showing the impact of business digitization onto relation management within supply chain.

KLJUČNE REČI:INDUSTRIJA 4.0, DIGITALIZACIJA, UPRAVLJANJE ODNOSIMA, MENADŽMENT LANCA SNABDE-VANJA

KEYWORDS:INDUSTRY 4.0, DIGITIZATION, RELATION MANAGEMENT, SUPPLY CHAIN MANAGEMENT


1. UVODTrend tehnološkog inoviranja i uvođenja digitalizovanih sistema u proces poslovanja uslo-vio je kompanije da u svoje razvojne planove inkorporiraju budžetske stavke koje se od-nose na transformaciju određenog procesa, funkcije, dela ili čitavog poslovanja. Inovacije koje se javljaju u Industriji 4.0 utiču na tržišne aktere da ponovno procene konkurentske pozicije i da se dodatno posvete istraživanju i razvoju. Spoljni faktori poput zakonskih re-gulativa, troškovnog pritiska, promena potrošačkih navika, socijalnih i kulturnih aspekata i slično vrše direktni pritisak na donosioce odluka. Ovi pull faktori deluju kohezivno sa push faktorom koji dominantno predstavljaju tehnologije 4.0.

Razvoj poslovanja kompanija posledično utiče na razvoj tržišta i snagu privrede. Globali-zacija ekonomije i globalne političke odluke su takođe faktori koji mogu uticati na uspora-vanje razvoja digitalnog društva koje posluje po ovakvom sistemu. Mišljenja su oprečna, ali jedan činilac je zajednički – digitalizacija i proces transformacije su neminovnost koja će u određenom roku doprineti potpunoj promeni tradicionalnog načina poslovanja.

Reprezenti Industrije 4.0 su tehnološko inovativna rešenja koja u skladu sa marketinškim i strateškim aktivnostima utiču na promenu poimanja modernog poslovanja. Pametni sistemi koji doprinose boljitku baziraju se na tehnologiji i kvalitetnom povezivanju sa privredom. Ključne promene u poslovanju koje donosi Industrija 4.0 usmerene su na br-zinu reakcije i komunikacije, na agilnost i fleksibilnost, na digitalnu automatizaciju i rast poverenja. Elementi koji su unapređeni posledično utiču na rast produktivnosti i kvaliteta realizacije operacija.

Tržišni akteri u lancu snabdevanja, koji predstavlja ujedno i pionirsku oblast u pogledu apsorpcije inovacija, uspostavljaju odnose u lancu u skladu sa kapitalom, veličinom i godišnjim prometom. Kompetitivna pozicija u lancu koja donosi niži trošak po operaciji i posledično višu profitnu marginu predstavlja jedan od ključnih indikatora performansi. Investiranje u digitalizaciju procesa utiče na smanjenje ukupnih troškova u srednjem i dugom periodu. U kratkom roku, iznos investicije predstavlja značajan trošak, ali upored-nom troškovnom analizom izvlači se zaključak o kumulativnom poboljšanju poslovanja. Konkurentska prednost jedne kompanije u procesu digitalizacije direktno i indirektno utiče na ostale aktere u lancu.

Akcenat digitalizacije poslovanja jeste upravo u poboljšanju transparentnosti poslovanja, digitalnoj automatizaciji, agilnosti reagovanja i poboljšanju brzine komunikacije, ali i u trenutku kada svi članovi u lancu budu horizontalno i vertikalno povezali svoje digitalne funkcije (opšti cilj digitalizacije poslovanja u lancu snabdevanja) i dalje će se javiti potre-ba za upravljanjem odnosima u okviru samog lanca u skladu sa snagama koje kompanije poseduju. S toga, neophodno je razumeti celokupan sistem funkcionisanja implementa-cije investicije, ostvarivanja sinergetskih efekata u lancu, ali i odnosa u pozicijama aktera u lancu.

Proaktivne kompanije sa jasnom razvojnom vizijom i kulturom koja podržava promene u organizaciji neminovno će ostvariti liderske pozicije u odnosu na ostale kompanije. Sa druge strane, pratioci digitalizacije i promena nisu pioniri koji na sebe preuzimaju rizik investicije i eventualnog neuspeha, ali su agilni rani prihvatioci koji detaljno primenjuju

INDUSTRIJA 4.0 U KONTEKSTU UPRAVLJANJA ODNOSIMA U LANCU SNABDEVANJA64inovaciju u svom poslovanju. Oni takođe mogu računati na ostvarenje pozitivnih efekata. Svakako, može doći i do zaokreta u nastupu pojedinih aktera. Pravovremena reakcija proizvođača koji inovira deo svog poslovanja, može dovesti do promene pozicije u odnosu na dobavljača sirovina tako da se iz pozicije neravnopravnog klijenta vrši tranzicija ka dominantnom kupcu.

Kompleksnost i zahtevnost menadžmenta odnosa u lancu snabdevanja predstavljaju ka-rakteristike koje su česte u poslovanju. Industrija 4.0, sa svojim tehnološkim rešenjima, utiče na pojednostavljenje zamršenih odnosa, ali nikad do kraja ne može regulisati kon-kurentsku trku između aktera u lancu.

2. ČETVRTA INDUSTRIJSKA REVOLUCIJA (INDUSTRIJA 4.0)Prvi put termin Industrija 4.0 upotrebljen je 2011. godine, a zvanično se u upotrebu uvodi 2013. godine od strane Nemačke Akademije Nauka i Inženjerstva u radu „Industry 4.0 Manifesto“2. Tranzicija sa postojećih informativnih rešenja na nova, pametna rešenja (pr. tranzicija kompjuter – pametni telefon) predstavlja radikalnu promenu u pogledu industrijskog poimanja poslovanja.3 Ipak, finalno, nova tehnološka rešenja čija primena u privredi počinje sredinom 2000-ih i 2010-ih godina ukazuju na potrebu obeležavanja nove industrijske ere.

Ovu industrijsku eru opisuje u nekim pogledima više pojam evolucija nego revolucija. Razlika u odnosu na prethodnu industrijsku revoluciju ne ogleda se u pronalasku jednog novog tehnološkog proizvoda koji je promenio svet već u nadogradnji postojećih sistema koji su fundamentalno promenili sistem funkcionisanja prvenstveno proizvodnje, ali i ostalih povezanih delova poslovanja.4

Industrija 4.0 posmatrana kao koncept primene u lancu snabdevanja zapravo predstav-lja integraciju fizičkih procesa i tehnološko-komunikacionih inovacija čiji je cilj potpuna digitalizacija poslovnih procesa u lancu.5 Industrija nije jedina stvar na koju utiče Četvrta industrijska revolucija. U pitanju su kompletne transformacije koje se odigravaju posred-stvom digitalnih integracija. Četvrta industrijska revolucija predstavlja prelazak na „viši nivo“ proizvodnje u kom će se mašine u potpunosti redefinisati po pitanju načina komu-niciranja i individualnih funkcija6.

Industriju 4.0 u kontekstu lanca snabdevanja karakteriše i sledeće7: a. Postojanje modela Digitalnog lanca snabdevanja (DSC), b. Pametna proizvodnja i pametna postrojenja, c. Digitalni proizvodi, usluge i poslovni modeli, d. Upravljanje velikim bazama podataka, e. Robotika i digitalna automatizacija.

2 Kurt (2019), str. 592-593.3 Tjahjono et al. (2017), str. 1176-1177.4 Buyukozkan et al. (2018), str. 157-177.5 Wong et al. (2016), str. 1-30.6 Pranab et al. (2019), str. 218-235.7 Videti detaljnije na: PWC Insight, Digitization in Industry 4.0 (2016)


Osnovni reprezenti ove industrijske ere su tehnološke inovacije koje se naslanjaju na određene postojeće tehnologije. Inovativne tehnologije unutar lanca snabdevanja pred-stavljaju kombinaciju informacionih i tehnološki povezanih inovacija kao i potpuno novih marketinških i logističkih procesa koji zajedno doprinose cilju poboljšanja efikasnosti pri pružanju usluga i maksimiziranju profita.8 Najznačajnije tehnološke inovacije koje karak-terišu Industriju 4.0 su date u Tabeli 1.

TABELA 1. NAJZNAČAJNIJE TEHNOLOŠKE INOVACIJE U INDUSTRIJI 4.0 I NJIHOVI EFEKTI NA OPERACIJE U LANCU SNABDEVANJA

NAZIV OPIS EFEKAT NA OPERACIJE U LANCU SNABDEVANJA

Blockchain Otvorena distributivna baza podataka zaštićena enkripcijom

Povećanje transparentnosti u lancu, zaštita porekla, validnost transakcija, ubrzanje

komunikacije u lancu

Big DataUpravljanje velikim količinama podataka pomoću računarskih

sistema

Ubrzanje u procesu odlučivanja, tačnost i preciznost rezultata, kastomizacija proizvoda

Artificial Intelligence Programi, algoritmi ili mašine

koje demonstriraju inteligenciju u upotrebi

Olakšana manipulacija, smanjenje troškova on-site operacija, precizniji i brži proces

odlučivanja, optimizacija komunikacije sa potrošačima

IoT (Internet of things)9

Sistem fizičke i softverske mreže koja na pamet način upravlja

različitim sistemima

Upravljanje inventarom, upravljanje u realnom vremenu, smanjenje

diskomunikacije, iščezavanje overstocking-a, upravljanje cirkularnom ekonomijom10

Autonomna vozilaTransportna vozila sposobna da izvrše transport bez primarnog

ljudskog nadzora

Smanjenje troškova radne snage, smanjenje prostora za greške u manipulaciji

Augmented reality11 Kompjuterski vizuelni simulacioni modeli

Kategorizacija i odabir proizvoda (poboljšanje performansi u skladištu), planiranje prostora u skladištu, planiranje tereta na skladišnim dokovima, poboljšanje potrošačkog iskustva

DronoviNeimenovano aero vozilo

dizajnirano sa ciljem lake isporuke u last mile dostavi

Brzina, fleksibilnost i preciznost dostave, značajno smanjenje vremena u last mile dostavi, smanjenje troškova radne snage

Značaj efekata tehnologija na operacije u upravljanju lancem snabdevanja ogleda se u sinergetskim efektima koji se ostvaruju u procesu digitalizacije svih članova jednog lanca.12 Sinergija se ostvaruje u pogledu boljih performansi u oblasti transparentnosti, automatizacije, komunikacije, administracije i transporta. Visok nivo ostvarenja dobrih performansi rezultat je inoviranja i tehničko tehnološkog napretka u logističkim i operaci-jama upravljanja objektima.13U okviru ovih oblasti kompanije ostvaruju uštede u svakod-nevnom poslovanju i povećavaju obim prometa i veličinu ostvarenog prihoda. Finalno, dolazi do rasta nivoa poverenja kod poslovnih partnera.

8 Aćimović et al. (2019), str. 7.9 Abdel – Basset et al. (2018), str. 614-628.10 Radivojević (2018), str. 38.11 Merlino et al. (2017), str. 308-318.12 Luthra et al. (2018), str. 168-179.13 Adaptirano prema: Aćimović et al. (2019), str. 35.

INDUSTRIJA 4.0 U KONTEKSTU UPRAVLJANJA ODNOSIMA U LANCU SNABDEVANJA66Lanci snabdevanja prolaze kroz faze tranzicije i faze zrelosti tokom svojih digitalnih tran-sformacija. U zavisnosti od faze u kojoj se nalaze nivo integracije poslovnih aktivnosti i zajedničkog odlučivanja variraju u skladu. Krajnji cilj kome teži proces digitalizacije lanca snabdevanja jeste ostvarenje mogućnosti postojanja digitalnog ekosistema u kome poslu-ju sve članice iz sistema lanca snabdevanja.

Inoviranje u agilnom sistemu doprinosi lakšoj digitalizaciji poslovanja, ali posledično za rezultat ima reevaluaciju pozicije kompanija u lancu. Upravljanje odnosima u lancu snab-devanja koji je u procesu digitalizacije predstavlja izazov za svakog stejkholdera koji se bavi procesom razvoja poslovanja. S toga, neophodno je izdefinisati pozicije aktera u lancu 4.0.

3. POZICIJE AKTERA U LANCU SNABDEVANJA U INDUSTRIJI 4.0Tradicionalni odnosi uslovljeni su veličinom, kapitalnom snagom i obimom godišnjeg pro-meta svakog člana u okviru lanca snabdevanja. Makroekonomski faktori, poput ponude i tražnje kao i pravni aspekti poput zakonskih regulativa i akata, predstavljaju eksterne faktore koji utiču na formiranje međusobnih odnosa u lancu snabdevanja. Svi navedeni faktori deluju na aktere u definisanju međusobnih transakcija. Prirodno, dolazi do nagla-šavanja konkurentskih prednosti i pojavljivanja raspodele uloga tokom poslovanja. Tradi-cionalni lanci snabdevanja u manjem broju neguju kulturu integracije i dublje vertikalne saradnje zbog straha od odstupanja u odnosima.

Vertikalna integracija i saradnja koja je trenutno zastupljena u lancima snabdevanja ogle-da se u usmenoj saradnji dve ili više kompanija, dok je viši nivo integracije okrenut ka zajedničkom korišćenju istih ili sličnih ERP sistema za praćenje performansi. Problem se javlja u nedovoljnoj fleksibilnosti kompanija da promene svoje organizacione navike i kul-turu.14 Do sada, vertikalna integracija i saradnja bile su u određenom stepenu i onemo-gućene zbog nepostojanja tehnoloških rešenja koje bi taj problem nadomestile. Svakako, može se izvesti zaključak da se radi kako o nepostojanju tehnoloških rešenja, tako i o nedovoljnoj generacijskoj kulturi deljenja i saradnje kod donosioca odluka u kompanija-ma. Privredni subjekti, slično kao i pojedini funkcionalni delovi u samim kompanijama, poslovanje su svodili na efekat silosa.15

Pojava tehnoloških inovacija u Industriji 4.0 omogućila je kompanijama da postave temelj koji će uticati na pojavu dublje integracije i rasta transparentnosti u lancu snabdevanja. Direktan uticaj tehnoloških inovacija na transformaciju lanca ogledao se u promeni smera razvoja partnerskih odnosa. Partnerski odnosi koji se u tradicionalnom lancu baziraju na izgradnji pojedinačne kompetitivnosti sada se transformišu ka odnosima izgradnje konku-rentske prednosti celokupnog lanca. Takva transformacija utiče preraspodelu uloga aktera u partnerskim odnosima. Takođe, bitno je imati u vidu da se individualna kompetencija između kompanija ne gubi, ali viši nivo upravljanja partnerskim odnosima olakšava pro-ces integracije, a samim tim i redefiniše pozicije u lancu.

14 Muller et al. (2018), str. 122-127.15 Christopher (2016), str. 241.


Tradicionalni lanci su definisiali pozicije koje se najčešće u relativno dužem roku ne menjaju u značajnom obimu. Ipak, pojava svih navedenih tehnoloških rešenja utiču da kompanije usled poboljšanja performansi mogu izmeniti pozicije u relacijama. Imajući u vidu dva fakora: 1. efekte tehnoloških inovacija na digitalizaciju lanca i 2. ukupni siner-getski efekat digitalizacije koji rezultira rastom integracije i poverenja u lancu, kompanije uspostavljaju nove sisteme u menadžmentu odnosa. S toga, upravljanje odnosima u lancu snabdevanja u kontekstu Industrije 4.0 doprinosi pojavi dva značajna podsistema upravljanja odnosima:

1. Upravljanje odnosima u procesu digitalne transformacije lanca snabdevanja u skladu sa pojedinačnim preferencijama kompanija (kompetencija individualnog aktera u pro-cesu digitalizacije)

2. Upravljanje odnosima u lancu snabdevanja u cilju potpune integracije kompanija u model sinergetskog upravljanja lancem (kompetencija lanca snabdevanja u procesu digitalizacije)

3.1. Kompetencija individualnog aktera u procesu digitalizacije

Perspektiva koja se pruža tokom sagledavanja mogućnosti za implementaciju inovativnog tehnološkog rešenja može navesti kompanije da sprovedu određene poslovne odluke u stvarnost. Spremnost kompanije da investira u razvoj svog poslovanja i preuzme realan ri-zik je pokazatelj da kompanija poseduje liderske sposobnosti u pogledu iniciranja prome-na. Sa druge strane, brza i realna reakcija ostalih članova u lancu ukazuje na postojanje onih članova koji su spremni da sprovedu promenu, ali ne žele da budu pioniri nosioci u procesu transformacije.

Razni su izazovi pred top menadžmentom kompanija u lancu snabdevanja koje su na početku digitalizovanja svog poslovanja, ali najbitnija pitanja odnose se na sledeće: a. Da li postoji realna potreba za digitalizacijom funkcije ili procesa? b. Da li će potencijalna inovacija doprineti razvoju poslovanja? c. Da li usvajanje tehnološkog rešenja doprinosi liderskom pozicioniranju u lancu? d. Da li planirana sredstva za investiranje omogućuju implementaciju nove tehnologije? e. Da li kompanija ima dovoljno obučenu radnu snagu koja će sprovesti proces transformacije poslovanja? Odgovori na ova pitanja mogu ukazati na mogućnosti kompanije da ostvari lidersku ili poziciju pratioca u pogledu transformacije poslovanja u lancu snabdevanja.

Liderska pozicija u procesu digitalizacije lanca snabdevanja uslovljena je određenim prin-cipima i poslovnim odlukama kojima se kompanija koja pretenduje da bude lider mora voditi. Strateški pristup, proaktivno razmišljanje, samosvest o digitalizaciji, spremnost za preuzimanje rizika, budžetsko planiranje samo su neki od faktora potrebnih za ostvarenje liderske pozicije. Ove kompanije predstavljaju “motore” digitalizacije i pionire u primeni tehnoloških inovacija. Prosečno, lideri mogu da očekuju ostvarenje povećanja prihoda u iznosu od 9%, rast tržišne vrednosti u iznosu od 12% i rast profitabilnosti i do 26%.16 Kompanije koje su lideri u transformacijama u najčešćem broju slučajeva su kompanije

16 Merlino (2017), str. 308-318.

INDUSTRIJA 4.0 U KONTEKSTU UPRAVLJANJA ODNOSIMA U LANCU SNABDEVANJA68preko 100 miliona dolara godišnjeg prometa. Glavni pokretači promena kod ovakvih kompanija su: ostvarenje operativne efikasnosti, rast trasnparentnosti, volatilnost tražnje, nova tržišta, rast poslovnih performansi, promena potrošačkih navika.17

Pozicija pratilaca u lancu snabdevanja ogleda se u kompanijama koje se takođe vode dobrom poslovnom praskom i odlukama. Ove kompanije pretenduju da budu u vrhu po pitanju inovacija u kompaniji, ali nisu u potpunosti spremne da preuzmu rizik neprovere-ne investicije. Njihova odlika je da preuzmu dobru inovativnu praksu i za to isplate fiksni iznos investicije. Ipak, nedostatak rizikovanja može uticati na gubitak tržišnog udela. Kompanije koje su early adopters-i mogu očekivati rast prihoda u iznosu od 2.9%.18

Ostale kompanije u lancu koje ne planiraju da započnu digitalizaciju procesa nakon što je kompanija lider već inkorporirala inovaciju u svoje poslovanje, a pratioci započeli im-plementaciju istih ili sličnih rešenja, neminovno imaju tri rešenja ispred sebe: 1. da agilno reaguju i ponude slične ili nove proizvode ili usluge u okviru pozicije u lancu, 2. da se cenovno prilagode novoj situaciji i smanje profitne margine i 3. da svoje poslovanje usmere ka drugim pravcima izvan lanca snabdevanja u kome trenutno posluju. Tržišna apsorpcija digitalnih proizvoda, usluga i kanala isporuke snažno utiče na sve aktere da se prilagode. S toga, ukoliko se kompanije ne prilagode novim troškovnim rangovima u poslovanju mogu očekivati brzi pad ostvarenja poslovnih performansi.

Dodatna karakteristika koja se tiče kompetencije individualnog aktera u lancu snabde-vanja odnosi se na zaokret u strategiji nastupa. Čest je slučaj da u srednjem i dužem roku postoji akter koji je dominantan u odnosu na ostale članove u lancu. Najčešće su to distributerske kuće i trgovinski lanci koji diktiraju prodajne uslove. Karakteristika In-dustrije 4.0 jeste da određene kompanije, najčešće prozivodne delatnosti, inoviranjem poslovnih funkcija, procesa i operacija ostvare povoljnije proizvodne cene koštanja.19 U takvoj poziciji, proizvođači odmah nakon ostvarivanja niskih cena koštanja se mogu naći u dominantnoj poziciji u odnosu na distributere i trgovce i u skladu sa tim postaviti nove uslove poslovanja. Industrija 4.0 specijalno utiče na proizvođače jer se veliki broj novih tehnoloških inovacija može primeniti u proizvodnji, skladištenju, operacijama, manipu-laciji i slično.

Upravljanje individualnim ambicijama u Industriji 4.0 mora biti usklađeno sa zahtevima koji se odnose na upravljanje odnosima koje utiču na ostvarenje sinergije i transparen-tnosti. Individualne konkurentske pozicije se usaglašavaju sa strategijom nastupa celoku-pnog lanca snabdevanja u cilju ostvarenja visokog nivoa kompetitivnosti lanca.

17 Podaci iz ankete „Digital transformation in supply chain planning – On pace or at risk“ sprovedene među 200 lidera iz oblasti logistike i lanca snabdevanja u SAD

18 Isto19 German Frank et al. (2019), str. 15-26.


3.2. Kompetencija lanca snabdevanja u procesu digitalizacije

Četvrta industrijska revolucija sa sobom donosi jednu značajnu razliku u odnosu na sve prethodne revolucije: široku i dublju vertikalnu integraciju kompanija u lancu snabdeva-nja.

Kompanija lider u lancu više nema ulogu da samo implementira rešenje i zadrži praksu za sebe, već je u neformalnoj obavezi da dobru praksu deli sa drugim partnerima u lan-cu. Postavlja se pitanje zbog čega su lideri u moranju da podele praksu implementacije inovacija sa ostalim partnerima. Odgovor je sledeći: u najvećem broju slučajeva, nove tehnologije doprinose većem ostvarenju povrata na investiciju ukoliko su tehnologije po-vezane sa tehnološkom infrastrukturom u uzvodnom i nizvodnom delu lanca.20 Primeri blockchain tehnologije, Big data menadžmenta, IoT pametnih sistemskih mreža ukazuju na potrebu postojanja makar dva člana u lancu snabdevanja gde se može primeniti ova tehnologija. Dodatno, tehnologije koje se na prvi pogled mogu koristiti individualno (AI, dronovi, autnomna vozila) treba da doprinesu prelivanju ostvarenih efekata na ostale članove u lancu. Ove tehnologije pružaju analitičke podatke koje integracijom sistema komunikacije mogu da imaju svi partneri u lancu. Kumulativno dolazi do smanjenja ope-rativnih troškova svih aktera u lancu.

Ovi primeri pokazuju da lideri i pratioci ostvaruju najbolje rezultate u pogledu kompletne digitalizacije ukoliko dele svoja praktična iskustva i omogućavaju partnerima da ostvare svoje konkurentske prednosti.

Cilj potpune digitalne integracije kompanija ogleda se u što većoj meri donošenja zajed-ničkih upravljačkih odluka, zajedničkih reakcija na promene i šokove, ostvarenja većeg nivoa transparentnosti lanca i finalno izuzetno visoke kompeticije lanca u kom posluju. Svetski lideri poput Alibabe i Amazona neguju upravo model potpune digitalne integracije lanca snabdevanja. Primera radi, kao pioniri implementacija tehnoloških rešenja oni u velikom obimu utiču na svoje dobavljačke, logističke, distributivne i prodajne partnere da primene slična rešenja iz oblasti AI u cilju boljih parametara planiranja. 21 Na taj način, finalna B2B ponuda koja se može naći na sajtu Alibabe je najkonkurentnija u oblasti koja se targetira.

Donosioci odluka u kompanijama sve više razmišljaju o vertikalnim integracijama u obla-stima koje su navedene. Niski operativni i transakcioni troškovi im daju opravdan razlog da veruju da je integracija u lancu okrenuta ka budućnosti i da predstavlja dobru osnovu za ostvarenje visokih stopa produktivnosti. S toga, neminovno je da Industrija 4.0 donosi promenu u menadžmentu odnosa aktera u lancu, ali ovaj put individualne ambicije kom-panija postavljaju dobar temelj za ostvarenje sinergetskih efekata koji doprinose daljem ostvarenju visokih rezultata u lancu.

20 Vendell-Herrero et al. (2017), str. 69-81.21 Shankar (2018), str. 6-11.

INDUSTRIJA 4.0 U KONTEKSTU UPRAVLJANJA ODNOSIMA U LANCU SNABDEVANJA70

4. FAZE INTEGRACIJE UPRAVLJANJA U CILJU OPTIMIZACIJE ODNOSA U LANCU SNABDEVANJA 4.0Prethodni delovi ukazuju na značaj upravljanja odnosima u lancu snabdevanja koji se bazira na menadžmentu odnosa, a čiji je cilj ostvarenje sinergetskog efekta. Kao što je već rečeno, Industrija 4.0 revolucionalizuje aspekt integracije u cilju ostvarenja visokih nivoa performansi kako individualnih kompanija tako i kompletnog lanca snabdevanja.

Uloga aktera u integraciji je od suštinskog značaja. Lideri otpočinju proces digitalizacije lanca snabdevanja, pratioci nastavljaju započeto, a ostali akteri u lancu prihvataju ili odbijaju dalje aktivnosti na tom polju. Da bi lanac bio u potpunosti integrisan i da bi se ostvarili sinergetski efekti potrebno je u što većoj meri integrisati procese odlučivanja u kompanijama.

Neophodnost razvoja teorijskog modela koji ukazuje na faze integracije u digitalizaciji lan-ca je karakteristika ove industrijske ere. Ovakav model može poslulužiti i kao mapa puta donosiocima odluka. S toga, u Tabeli 2. je prikazan optimizovani model koji opisuje faze u digitalizaciji lanca snabdevanja od početne faze do faze totalne integracije i ostvarenja sinergetskih efekata.

TABELA 2. FAZE INTEGRACIJE UPRAVLJANJA KOJE DOPRINOSE OSTVARENJU SINERGETSKIH EFEKATA U LANCU SNABDEVANJA22

TRANZICIONE FAZE FAZE ZRELOSTI

FAZA 1 FAZA 2 FAZA 3 FAZA 4

DIGITALNI POČETNIK VERTIKALNI INTEGRATOR HORIZONTALNI SARADNIK DIGITALNI ŠAMPION

Diskretni procesi digitalizacije

u lancu. Resursima se upravlja na

nivou odeljenja, a performanse

se mere na nivou funkcije.

Širom kompanija se mere svi procesi

digitalizacije, vrši se analiza i

dijagnostika stanja transformacije. Resursima se

upravlja interno i zajednički u cross

funkcijama.

Dolazi do pojave strateške saradnje

na globalnom nivou. Identifikuju

se zajednički ciljevi aktera u

lancu. Resursima, procesima, podacima i metrikom se upravlja

zajednički.

Dolazi do pojave kolaborativnog Supply chain ekosistema.

Digitalizacija je dovela da sve kompanije u lancu deluju u okviru istog cilja. Rezultati digitalizacije

ogledaju se u proaktivnom pristupu, planiranju u “realnom vremenu”23,

zajedničkom donošenju odluka, zajedničkom zadovoljavanju potreba

potrošača, zajedničkoj reakciji na disrupcije u lancu.

Izvor: PWC Insight, Digitization in Industry 4.0 (2016), str. 29.

Tabela 2. ukazuje na dve segmentirane faze: tranzicionu fazu i fazu zrelosti. U okviru tranzicione faze razlikuju se faza digitalnog početnika i vertikalnog integratora. U fazi 1 se inovacije tek pominju kao mogućnost implementacije na nivou preduzeća, dok već u fazi 2 dolazi do manjih integrativnih napora da se prilagodi poslovanje inoviranim funk-cijama. Faza 3 je faza u kojoj se odluke donose na zajedničkom nivou, obezbeđuje se transparentnost i formiraju se zajednički ciljevi. U 4. fazi, fazi “digitalnog šampiona”, sve

22 Videti detaljnije na: PWC Insight, Digitization in Industry 4.0 (2016)23 Singh et al. (2019), str. 281-282.


poslovne funkcije su inovirane, sve odluke se donose u “realnom vremenu”, a vertikalna integracija učinila je da svi članovi sistema osećaju unapređenje poslovnih performansi kroz realni finansijski upliv.

5. ZAKLJUČAKTržišni faktori utiču na donosioce odluka da svoje poslovanje prilagode novonastaloj eri u kojoj je inovativni proces jedan od glavnih nosilaca poboljšanja konkurentske pozicije. Samostalno inoviranje ili usvajanje inovativnih rešenja doprinosi redefinisanju pozicija u lancu.

Industrija 4.0 domen upravljanja odnosima u lancu snabdevanja redefiniše u potpunosti ka dva pravca: 1. pravac upravljanja individualnim ambicijama u odnosu na ostale aktere u lancu i 2. pravac upravljanja odnosima koji utiču na totalnu integraciju u lancu. Ovakva vrsta upravljanja odnosima omogućena je pojavom tehnoloških inovacija koje predstav-ljaju bazu digitalizacije poslovanja.

Bazu razvoja odnosa u lancu snabdevanja 4.0 i dalje predstavlja ostvarenje konkurent-ske prednosti pojedinačnog aktera u lancu, ali pred kompanijama se javlja i dodatni cilj - ostvarenje sinergetskog efekta, koji ih navodi da izvore svojih konkurentskih prednosti delimično ili u celosti podele sa ostalim partnerima u lancu. Cilj ovakvog konteksta uprav-ljanja jeste maksimizacija produktivnosti i ostvarenih perfomansi.

Vizija lidera i pratilaca u lancu snabdevanja tokom procesa digitalizacije i ostvarenja kom-petitivne prednosti lanca mora biti usaglašena u cilju ostvarenja zajedničkih upravljačkih prednosti. Združena uloga ovih aktera doprinosi uspostavljanju čvrstih i kvalitetnih veza između partnera u lancu.

Konačno, potpuna integracija upravljačkih sistema u Industriji 4.0 rezultira većom agil-nošću, većom rezilijentnošću, višim ostvarenim prihodima, smanjenjem operativnih troš-kova, “real time” komunikacijom, većim nivoom transparentnosti i finalno učvršćavanju poverenja partnera u lancu snabdevanja. Ovi pokazatelji ukazuju da je potrebno rede-finisati kontekst upravljanja odnosima u lancu snabdevanja u skladu sa digitilizacijom poslovanja kompanija.

LITERATURAAbdel – Basset, M., et al. (2018), “Internet of Things (IoT) and its impact on supply chain: A framework for building smart, secure and efficient systems”, Future generation Computer Systems, Vol. 86, pp. 614-628.

Aćimović, S. and Stajić, N. (2019), “Digital supply chain – leading technologies and their impact on Industry 4.0”, Business logistics in modern management, pp. 75-90.

INDUSTRIJA 4.0 U KONTEKSTU UPRAVLJANJA ODNOSIMA U LANCU SNABDEVANJA72Aćimović, S., et al. (2019), “Key trends and predictors of outsourcing logistics activities in China”, Ekonomske ideje i praksa, broj 35, str. 35.

Büyükòzkan, G. and Fethullah, G. (2018), “Digital Supply Chain: Literature rewiev and a proposed framework”, Industrial Engineering Department, Galatasaray University 34349, Ortakoy, Turkey, pp. 156.

Christopher, M. (2016), Logistics and supply chain management, Pearson Education limited, 5th edition, Edinburgh

Digital transformation in supply chain – On pace or at risk survey results, available at: https://www.sdcexec.com/software-technology/article/21095519/digital-transformation-in-supply-chainon-pace-or-at-risk, [Pristupljeno: 20/09/2020]

German, Frank, A., et al. (2019), “Industry 4.0 technologies: Implementation patterns in manufacturing companies”, International Journal of Production Economics, Vol. 210, pp. 15-26.

Kurt, R. (2019), “Industry 4.0 in Terms of Industrial Relations and Its Impacts on Labour Life”, Procedia computer science, Vol. 158, pp. 592-593.

Luthra, S. and Mangla, S.K. (2018), “Evaluating challenges to Industry 4.0 initiatives for supply chain sustainabillity in emerging economies”, Process safety and enviormental protection, Vol. 117, pp. 168-179.

Merlino, M. and Sproge, I. (2017), “The augmented supply chain”, Procedia Enginee-ring, Vol. 178, pp. 308-318.

Muller, J., et al. (2018), “The impact of industry 4.0 on Supply chain in Engineer to order Industries – An exploratory case study”, IFAC papers online, Vol. 51, pp. 122-127.

Pranab, K., et al. (2019), “Industry 4.0: A bibliometric analysis and detailed overview”, Engineering Applications of Artificial Inteligence, Vol. 78, pp. 218-235.

PWC Insight, Digitization in Industry 4.0, available at: https://www.strategyand.pwc.com/gx/en/insights/2016/industry-4-digitization/industry40.pdf [Pristupljeno: 20/09/2020]

Radivojević, A. (2018), “Cirkularna ekonomija – implementacija i primena tehnologije u njenoj funkciji”, Ekonomske ideje i praksa, broj 28., str. 38.

Singh, S., et al. (2019), “Supply chain management, Industry 4.0 and the circural eco-nomy”, Resources, consverations and recycling, Vol. 142, pp. 281-282.

Shankar V., (2018), “How artificial intelligence (AI) is reshaping retailing”, Journal of retailing, Vol. 94, pp. 6-11.

Tjahjono, B., et al. (2017), “What does Industry 4.0 mean to Supply Chain?”, Procedia manufacturing, Vol.13, pp. 1176-1177.


Vendrell – Herrero, F., et al. (2017), “Servitization, digitization and supply chain interde-pendency”, Industrial marketing management, Vol. 60, pp. 69-81.

Wong, D., et al. (2016), “Critical review of supply chain innovation research”, Industrial marketing management, Vol. 40, pp. 940-951.


SRÐAN MILIĆ1


FISKALNA KONSOLIDACIJA: OSNOVNI ASPEKTI I UPOREDNA ANALIZA

FISCAL CONSOLIDATION: BASIC ASPECTS AND COMPARATIVE ANALYSIS

JEL KLASIFIKACIJA: H20 I H30.

APSTRAKT:

Imajući vidu da se veliki broj zemalja suočavao sa fiskalnim neravnotežama i problemima neodrživog nivoa javnog duga, danas imamo obilje empirijskih primera fiskalne konsoli-dacije. Globalna fiansijska kriza i pandemija kovid virusa su ozbiljno uticale na održivost javnog duga velikog broja zemalja. Stoga se može očekivati da će u narednom periodu biti značajan broj zemalja koje će morati da sprovedu programe fiskalne konsolidacije. Veliki broj studija je potvrdio gledište da odlaganje programa fiskalne konsolidacije može dovesti do povećanih troškova u budućnosti, ali ono što možemo primetiti pregledom literature da među radovima ne postoji konsenzus o brojnim ključnim pitanjima. Takođe, treba imati u vidu da veliki broj primera fiskalne konsolidacije nije bio uspešan. U radu će se analizirati kako fiskalna konsolidacija utiče na rast, da li konsolidaciju usmeriti ka prihodima ili rashodima i da li postoji politička “kratkovidost”, odnosno da li su zemlje

1 Doktorand na BBA.

FISKALNA KONSOLIDACIJA: OSNOVNI ASPEKTI I UPOREDNA ANALIZA76spremne da odlože fiskalnu konsolidaciju zarad ostvarenja boljeg rezultata na izborima i dr. Da bi se izvukle pouke iz uspešnih primera fiskalne konsolidacije u radu će biti ana-lizirana empirijska literatura koja se bavila ovom problematikom, kao i makroekonomske performanse zemalja koje su prošle i kroz uspešne i neuspešne primere fiskalne konso-lidacije.

ABSTRACT:

Given that a large number of countries have faced fiscal imbalances and problems of unsustainable levels of public debt, today we have plenty of empirical examples of fiscal consolidation. The global financial crisis and the corona virus pandemic have seriously affected the sustainability of public debt in many countries. Therefore, it can be expected that a significant number of countries will have to implement fiscal consolidation pro-grams in the coming period. A number of studies have confirmed the view that postponing fiscal consolidation programs could lead to increased costs in the future, but what we can notice by reviewing the literature is that there is no consensus among the papers on a number of key issues. Also, one should bear in mind that a large number of examples of fiscal consolidation have not been successful. Therefore, the key topic of this paper is to analyse the difference between countries that have successfully implemented these programs and those that have not done so. The paper analyses how fiscal consolidation affects growth, whether consolidation should focus on revenues or expenditures and if there is political myopia, i.e. whether countries are ready to postpone fiscal consolida-tions in order to achieve better election results, and the like. In order to draw lessons from successful examples of fiscal consolidation, the paper will analyse the empirical literature that dealt with this issue and macroeconomic performance of countries that have gone through successful and unsuccessful fiscal consolidations.

KLJUČNE REČI:FISKALNA POLITIKA, JAVNI DUG, KONSOLIDACIJA.

KEYWORDS:FISCAL POLICY, PUBLIC DEBT, CONSOLIDATION.


1. UVODNE NAPOMENEVeliki broj ekonomista smatra uravnoteženi budžet, jednim od najvažnijih preduslova makroekonomske stabilnosti. Međutim, savremene države sve češće su sklone kreiranju budžetskog deficita iz različitih razloga. Problem, nije u tome što se budžetski deficit kre-ira povremeno u periodu recesije, već je problem u tome što je budžetski deficit postao pratilac savremenih ekonomija i u periodu recesije i u periodu ekspanzije. To je dovelo do široko rasprostranjene tendencije kontinurianog rasta javnog duga, koji počinje da stvara sve više problema.

Glavni argumenti zašto je budžetski deficit nepoželjan i zašto je potrebna njegova elimi-nacija su:

• Država svoju potrošnju treba da prilagodi svojim prihodima,• Deficit znači zaduživanje države, a ono znači prenošenje tereta potrošnje od sadašnjih

ka budućim generacijama,• Deficit znači višak domaće tražnje što predstavlja inflatorni pritisak,• Deficit često vodi dodatnoj emisiji novca, što takođe dovodi do inflacije,• Pokriće deficita preko emisije obveznica vodi rastu kamatnih stopa, koje mogu zna-

čajno usporiti ekonomski rast, naročito u kombinaciji sa rastom inflacije.2

Međutim, ukoliko javni dug postane neodrživ što znači da je sve teže obezbediti sredstva za njegovo finansiranje, postoji tendencija njegovog kontinuiranog rasta ili ugrožava eko-nomski rast tada treba pristupiti programima fiskalne konsolidacije. Važan preduslov je da se obezbedi koordinacija monetarne i fiskalne politike, a kao što ističe Jakšić odnos monetarne i fiskalne politike po pravilu češće je konfliktan nego kooperativan,3 odnosno kao što ističe Ješić monetarna i fiskalna politika mogu svojim dejstvom uticati na ostva-renje cilja druge politike.4 Zbog toga je važno obezbediti nezavisnost monetarne politike da bi se izbegla monetizacija budžetskog deficita.

Nažalost ne postoji opšteprihvaćena definicija pojma fiskalne konsolidacije. Tako na primer Heylen i Everaert smatraju da fiskalna konsolidacija predstavlja značajno una-pređenje finansijskog bilansa opšte vlade.5 Oni idu i korak dalje i daju i kvantifikaciju ove definicije i navode da uspešna fiskalna konsolidacija podrazumeva da se: “ciklično prilagođen primarni bilans poboljšao za najmanje 2 procentna poena u dve uzastopne godine”. Alesina i Ardagna definišu fiskalnu konsolidaciju kao godinu u kojoj se ciklično prilagođen primarni bilans popravio za najmanje 1 procentni poen.6 Prema njima fiskalna konsolidacija je bila uspešna ukoliko se tri godine posle započinjanja programa fiskalne konsolidacije učešće javnog duga u BDP-u smanjilo za najmanje 4,5 procentnih poena. Kleis i Moessinger navode da fiskalna konsolidacija postoji ukoliko se ciljani fiskalni in-

2 Dimitrijević, B. i Fabris, N. (2007), Ekonomska politika - teorija i analiza, Ekonomski fakultet, Beograd.3 Jakšić, M. (2013), „Makroekonomija i realni svet“, Ekonomske ideje i praksa, br. 8, Pp. 25-35.4 Ješić, M. (2016), „Uloga fiskalnog agenta u uspešnosti monetarnog režima targetiranja inflacije”, Ekonomske ideje i

praksa, br. 21, Pp. 77-99. 5 Heylen, F., and Everaert, G. (2015), “Success and Failure of Fiscal Consolidation in the OECD: A Multivariate Analysis

multivariate analysis”, Public Choise, 105(1-2), Pp. 103-124.6 Alesina, A. and Ardagna, S. (2009), “Large Changes in Fiscal Policy”. NBER Working Paper, No 15438.

FISKALNA KONSOLIDACIJA: OSNOVNI ASPEKTI I UPOREDNA ANALIZA78dikator u toku godine poboljšao za 1 ili 1,5 procentnih poena.7 Tsibouris et. al. definišu kao period u kome se svake godine poboljšava stanje u primarnom bilansu.8 U literaturi postoje i druge definicije na primer da je u pitanju poboljšanje ciljanog fiskalnog indika-tora od 1 procentnog poena u dve uzastopne godine ili kumulativno poboljšanje od naj-manje 2 procentna poena pod uslovom da je u pojedinačnoj godini poboljšanje iznosilo najmanje 0,5 pp.

Efekti fiskalne konsolidacije mogu biti vrlo različiti:

• Smanjenje javnih rashoda i povećanje poreza može voditi smanjenju nivoa agregatne tražnje. Niži nivo agregatne tražnje, u skladu sa kejnzijanskom teorijom, može uticati na sporiji ekonomski rast, ali i sa druge strane može se stvoriti osnova za brži rast u budućnosti;

• Kao rezultat smanjivanja viška zaposlenih u javnom sektoru može doći do rasta stope nezaposlenosti;

• Zbog smanjivanja socijalnih transfera može voditi ugrožavanju ekonomskog položaja socijalno ugroženih grupa;

• Ukoliko je uspešno sprovedena može uticati na opadanje inflatornih očekivanja i pro-movisanje konkurentnijeg deviznog kursa. Time se sa jedne strane mogu smanjiti kamatne stope i premija rizika, a sa druge strane poboljšati platnobilansna (ne)ravno-teža;

• Smanjivanje poreske evazije, poboljšanje naplate poreza, pravičniji sistem oporeziva-nja, poboljšanje efikasnosi rada poreske uprave i dr.

Većini programa fiskalne konsolidacije prethodio je brz rast javne potršnje koji je naru-šavao fiskalnu ravnotežu. Takođe, česte situacije su bile i da je pojava ekonomskih i/ili finansijskih kriza vodila fiskalnim krizama.9 Programi fiskalne konsolidacije podrazume-vaju preduzimanje brojnih “teških mera” i njihove posledice, naročito u kratkom roku, mogu biti negativne. Međutim, svako odlaganje programa fiskalne konsolidacije može dovesti do toga da njeni troškovi u budućnosti porastu. To se može jasno videti sa slede-ćeg grafika koji pokazuje kretanje javnog duga u “epizodama” brzog rasta javnog duga u scenarijima sa i bez fiskalne konsolidacije.

7 Kleis, M. and Moessinger, M.D. (2016) “The Long-run Effect of Fiscal Consolidation on Economic Growth : Evidence from Quantitative Case Studies”, Discussion Paper ZEW Mannheim.

8 Tsibouris, G. C. et. al. (2006), “Experience with Large Fiscal Adjustments”, IMF Occasional Paper, No 246.9 Danas je široko prihvaćeno gledište da je veliko kreiranje javnog duga, širom sveta, tokom sedamdesetih rezultiralo u

visokim kamatnim stopama i manjem kapitalnom stoku.


GRAFIK BR. 1 - KRETANJE JAVNOG DUGA U “EPIZODAMA” BRZOG RASTA (U % BDP-A)

100

102

104

106

108

110

112

114

116

Nivo javnog duga tri godine kasnije Nivo javnog duga pet godina kasnije

Bez konsolidacije Sa konsolidacijom

Izvor: Barrios, S., Langedijk, S. and Pench, L. (2010), “EU Fiscal Consolidation After the Financial Crisis: Lessons from Past Experiences”, European Commission, Economic Papers No 418.

Uspešnost programa fiskalne konsolidacije u velikoj meri zavisi i od faktora na koje ne-maju nikakav uticaj kreatori ekonomske politike. Ukoliko su najvažniji spoljnotrgovinski partneri u recesiji onda je otežana primena programa fiskalne konsolidacije. Rast cena primarnih proizvoda na svetskim tržištima može značiti veće prihode za zemlje izvoznice i na taj način može olakšati programe fiskalne konsolidacije. Tipičan primer je program ruske konsolidacije iz devedesetih koji je ostvario velike benefite od rasta cena nafte na svetskim tržištima. Isto tako niske kamatne stope mogu olakšati programe fiskalne kon-solidacije zbog jeftinih izvora za finansiranje javne potrošnje. Visoke stope rasta BDP-a podstiču fiskalnu konsolidaciju i jedan su od važnih faktora uspeha. Mc Dermott i Wes-cott su u svojoj studiji ustanovili da postoji mnogo veća verovatnoća za uspeh programa fiskalne konsolidacije ukoliko je globalni makroekonomski ambijent povoljan, to jest uko-liko postoje visoke stope rasta BDP-a i niske kamatne stope, kao na primer tokom druge polovine osamdesetih godina.10

Danas postoji veliki broj zemalja koje su sprovodile programe fiskalne konsolidacije. Neki od ovih programa su bili uspešni dok neki od njih su bili neuspešni. Cilj rada je analiza razlika između uspešnih i neuspešnih programa fiskalne konsolidacije sa ciljem davanja jasnih preporuka koje mogu biti vrlo korisne za zemlje koje će u narednom periodu ući u progame fiskalne konsolidacije, a imajući u vidu uticaj aktuelne epidemije i stanje javnih finansija u većini zemalja može se očekivati veliki broj takvih primera.

Ovaj rad se sastoji iz pet delova. Nakon uvodnih napomena u drugom delu rada je analizi-rana dilema da li su uspešniji programi fiskalne konsolidacije bazirani na sniženju javnih

10 McDermott, J. and Wescott, R. (1996), “An Empirical Analysis of Fiscal Adjustments”, International Monetary Paper, WP/96/59.

FISKALNA KONSOLIDACIJA: OSNOVNI ASPEKTI I UPOREDNA ANALIZA80rashoda ili povećanju javnih prihoda. U trećem delu rada analizira se veza između poli-tičkih izbora i pokretanja programa fiskalne konsolidacije. U četvrtom delu rada predmet analize je kako programi fiskalne konsolidacije utiču na ekonomski rast i na kraju su u za-ključnim razmatranjima sintetizovani zaključci po osnovu prethodno analiziranih pitanja.

2. KONSOLIDACIJA BAZIRANA NA SNIŽENJU JAVNIH RASHODA ILI POVEĆANJU JAVNIH PRIHODAPrva dilema koja se može javiti je da li program fiskalne konsolidacije bazirati na smanje-nju javnih rashoda ili da okosnica programa fiskalne konsolidacije bude povećanje javnih prihoda (poreza). Uobičajeno gledište u literaturi je da programi fiskalne konsolidacije koji se dominantno baziraju na smanjenju javnih rashoda, pre svega izdataka za zarade i socijalnih transfera, imaju veću verovatnoću za uspeh, odnosno veću verovatnoću da će kreirati ekonomski rast i smanjiti udeo javnog duga u BDP-u.

Ukoliko posmatramo empirijski može se izvući zaključak da je većina uspešnih fiskalnih konsolidacija bila bazirana na sniženju javnih rashoda. Međutim, sa druge strane postoji i veliki broj neuspešnih fiskalnih konsolidacija koje su bile bazirane na smanjenju rashoda, kao i što postoje primeri zemalja koje su sprovele uspešne fiskalne konsolidacije na bazi povećanja javnih prihoda.

Alesina i Peroti su pokazali da uspešne konsolidacije koje vode trajnom sniženju jav-nog duga i budžetskog deficita su uglavnom bazirane na smanjenju zarada i socijalnih transfera11. Studija koju je sproveo OECD, koja je primenjena na uzorku od 85 zemalja, pokazala je da su programi fiskalne konsolidacije koji su bili usmereni ka smanjenju izdataka imali veću verovatnoću da budu uspešni.12 Tsibouris et al. su ustanovili da su sve dugoročno održive velike fiskalne konsolidacije bile bazirane na sniženju javnih rasnoda.13Alesina et. al. su otišli korak dalje i tvrde da fiskalna konsolidacija bazirana na povećanju prihoda ne samo što je manje uspešna, već i dovodi do većih gubitaka proizvodnje.14 Po njima fiskalne konsolidacije bazirane na smanjenju rashoda dovode do malih gubitaka proizvodnje, dok fiskalne konsolidacije bazirane na povećanju prihoda vode dubokoj i dugotrajnoj recesiji. Studija koju su sproveli Barrios et. al. je došla do slič-nih zaključaka po pitanju fiskalnih konsolidacija usmerenih ka rashodnoj strani. Oni su još dodatno pokazali da manju verovatnoću uspeha imaju programi fiskalne konsolidacije koji se primenjuju tokom recesije.15

Međutim, jedna od retkih studija koja odbacuje gledište da se uspešne fiskalne konsoli-dacije baziraju na smanjenju rashoda u javnom sektoru je studija koju su uradile Heylen

11 Alesina, A. and Perotti, R. (1995), “Fiscal expansions and adjustments in OECD countries”, NBER working paper, No 754.

12 Guichard, S., Kennedy, M., Wurzel, E. and André, C. (2007), “What Promotes Fiscal Consolidation: OECD Country Experiences”, OECD Economics Departments, Working Paper No. 553.

13 Tsibouris, G. C. et. al. (2006), “Experience with Large Fiscal Adjustments”, IMF Occasional Paper, No 246.14 Alesina, A., et. al. (2017), “The Effects of Fiscal Consolidations: Theory and Evidence”, NBER working paper No 23385.15 Barrios, S., Langedijk, S. and Pench, L. (2010), “EU Fiscal Consolidation After the Financial Crisis: Lessons from Past

Experiences”, European Commission, Economic Papers No 418.


i Everaert.16 One su multivarijacionom analizom na primeru zemalja članica OECD odba-cile ovu hipotezu.

Mogućnost uspešne fiskalne konsolidacije bazirane na povećanju javnih prihoda postoji ukoliko su porezi relativno niski. Ipak, to je dosta retka situacija u zemljama koje se su-očavaju sa ozbiljnim fiskalnim problemima. U takvim okolnostima preporuka je da treba povećati oporezivanje negativnih eksternalija, štetnih proizvoda (na primer alkohola i duvana), uvođenje ugljeničnih poreza i dr.

Pravi odgovor na debatu da li veću verovatnoću uspeha ima fiskalna konsolidacija na bazi smanjenja javnih rashoda ili na bazi povećanja javnih prihoda daje grafik br. 1. Iz njega je evidentno da je bilo uspešnih, kao i neuspešnih programa fiskalne konsolidacije i na bazi snižavanja javnih rashoda i na bazi povećavanja javnih prihoda. Međutim, veću verovatnoću uspeha su imali programi koji su se bazirali na snižavanju javnih rashoda.

GRAFIK. BR 2 - USPEŠNOST PROGRAMA FISKALNE KONSOLIDACIJE NA BAZI IZABRANOG MODELA FISKALNE KONSOLIDACIJE

0

10

20

30

40

50

60

70

80

enšepsueNenšepsU

Redukcija javnih rashoda Povećanje javnih prihoda

Izvor: Autorski grafik na osnovu baze podataka OECD-a

3. POLITIČKI BUDŽETSKI CIKLUSIImajući u vidu da programi fiskalne konsolidacije podrazumevaju primenu “teških” mera one neretko dovode do rasta nezaposlenosti, pada ekonomske aktivnosti, pogoršanja društvenog i socijalnog položaja pojedinh grupa i dr. Sve ovo može uticati na podršku birača. Stoga se postavlja pitanje da li kreatori fiskalne politike prilikom izbora trenutka pokretanja fiskalne konsolidacije vode računa o političkim izborima.

16 Heylen, F., and Everaert, G. (2015), “Success and Failure of Fiscal Consolidation in the OECD: A Multivariate Analysis multivariate analysis”, Public Choise, 105(1-2), Pp. 103-124.

FISKALNA KONSOLIDACIJA: OSNOVNI ASPEKTI I UPOREDNA ANALIZA82Alesina ističe da smanjenje budžetskog deficita stvara probleme za vladu i da pred izbore većina vlada radi upravo suprotno, odnosno povećava budžetski deficit sa ciljem ostvari-vanja pobede na izborima.17 To znači da imamo tipične političke cikluse, jer se pred izbo-re vode ekspanzivne politike sa ciljem sticanja podrške birača, a posle izbora se sprovode restriktivne politike u cilju saniranja njihovih prethodnih posledica.

Hansjörg sa svojim koautorima je ustanovio da je najveći broj programa fiskalne kon-solidacije sproveden u roku od jedne godine od izbora, a neke političke partije su u predizbornoj kampanji najavljivale primenu programa fiskalne konsolidacije.18 Njihovo istraživanje je pokazalo i da postoje slučajevi u kojima su nove vlade nastavile programe fiskalne konsolidacije koje su započele prethodne vlade. Takva situacija je postojala u Irskoj, Finskoj, Velikoj Britaniji, Švedskoj i nekim drugim zemljama.

Alesina, Perroti i Tavares su ustanovili da vlade koje su sprovodile programe fiskalne kon-solidacije, odnosno drastično smanjivale deficit, nisu sistemski gubile na popularnosti ili na sledećim izborima.19 Oni su dodatno ustavnovili da Vlade koje su odlučno sprovodile programe fiskalne konsolidacije su čak imale i rast popularnosti.20

Do nešto drugačije zaključka u svojoj studiji su došli Brender i Drazen. Oni su pokazali da postoji razlika da li je u pitanju “mlada” ili “stara” demokratija”. Naime, njihovi rezulati ukazuju da budžetski politički ciklusi postoje samo u slučaju “mladih” demokratija, jer u “starim” demokratijama birači kažnjavaju one koji manipulišu fiskalnom politikom u cilju ostvarenja boljeg izbornog rezultata.21

U sledećoj tabeli je dat pregled primene programa fiskalne konsolidacije u izabranim zemljama u zavisnosti od godine održavanja izbora.

17 Alesina, A. (2010), “Fiscal adjustments: lessons from recent history”, mimeo, Harvard University.18 Hansjörg, B., Song, D. H. and Sutherland, D. (2012), “Fiscal Consolidation in Case Studies of Large Fiscal Consolidation

Episodes”, OECD Economics Department Working Papers, No 935.19 Alesina A., Perotti, R. and Tavares, J. (1998), “The Political Economy of Fiscal Adjustments”, Brookings Papers on Eco-

nomic Activity, Spring.20 Pre svega se misli na one vlade koje su sprovodile programe fiskalne konsolidacije bazirane na redukciji javnih rashoda,

čime je demonstrirana odlučnost da se sprovede program fiskalne konsolidacije.21 Brender, A. and Drazen, A. (2005), “Political Budget Cycles in New Versus Established Democracies”, Journal of

Monetary Economics, No 52, Pp. 1271- 1295.


TABELA BR. 1 - PROGRAMI FISKALNE KONSOLIDACIJE I POLITIČKI IZBORI

ZEMLJA GODINA POČETKA PRIMENE PROGRAMA GODINA POLITIČKIH IZBORA

Finska 1993 1991

Grčka 1990 1990

Irska 1982 1982

Italija 1990 1987

Švedska 1981 1979

Švedska 1994 1994

SAD 1993 1992

Crna Gora 2013 2012

Austrija 1994 1996

Belgija 1992 1991

Španija 1994 1993

Portugal 1983 1983

Ujedinjeno kraljevstvo 1994 1992

Izvor: Podaci autora

Iz posmatranog prikaza evidentno je da su itekako prisutni politički budžetski ciklusi. U svim posmatranim primerima, osim jednog, programi fiskalne konsolidacije su pokrenuti u prvoj polovini mandata vlada, a čak u većini u prvoj godini mandata. Na ovaj način očigledno je da su vlade nastojale da ostave dovoljno vremena i prostora da se saniraju negativni efekti fiskalnih konsolidacija do sledećih izbora.

4. FISKALNA KONSOLIDACIJA I RASTPitanje uticaja fiskalne konsolidacije na ekonomski rast je kontraverzno pitanje. Naime, sa jedne strane visok javni dug deluje ograničavajuće na ekonomski rast, a sa druge stra-ne primena mera fiskalne konsolidacije utiče na smanjenje agregatne tražnje što takođe može delovati negativno na ekonomski rast.

Ukoliko je fiskalna konsolidacija uspešno sprovedena ona smanjuje verovatnoću da ze-mlja može bankrotirati, što vodi poboljšanju kreditnog rejtinga zemlje i smanjenju premije rizika, što vodi nižim kamatnim stopama. Time postaju atraktivniji brojni investicioni programi koji utiču na rast BDP-a i zaposlenosti. Još jedan kanal preko kojeg uspešna fiskalna konsolidacija može uticati na ekonomski rast je preko uticaja na očekivanja. Ukoliko program utiče pozitivno na očekivanja, on će smanjiti buduću neizvesnost i uti-caće pozitivno i na domaće i na strane investitore, što može voditi ekonomskom rastu, sa jedne strane, i širenju poreske osnovice sa druge strane, što može olakšati buduću stabilizaciju budžeta.

Međutim, ne treba izgubiti iz vida da programi fiskalne konsolidacije mogu i negativno uticati na ekonomski rast, naročito u kratkom roku. Naime, programi fiskalne konsolidaci-

FISKALNA KONSOLIDACIJA: OSNOVNI ASPEKTI I UPOREDNA ANALIZA84je vode smanjivanju javnih rashoda i često smanjivanju broja zaposlenih u javnom sekto-ru. Ovakve mere vode smanjivanju nivoa agregatne tražnje, što u skladu sa kejnzijanskom teorijom vodi sporijem ekonomskom rastu.

Pitanjem uticaja fiskalne konsolidacije na ekonomski rast se bavio veliki broj studija. U studiji na primeru Belgije, Irske, Španije, Holandije i Finske Hauptmeier et. al. su pokazali da fiskalne konsolidacije koje su se bazirale na smanjenju rashoda su vodile ekonomskom rastu, a rast je bio još izraženiji ukoliko je bio kombinovan sa strukturnim reformama.22

U studiji koja je obuhvatila programe fiskalne konsolidacije samo u razvijenim zemljama, Panizza i Presbitero su pronašli negativnu korelaciju između kretanja javnog duga i eko-nomskog rasta.23

Kleis i Moessinger su analizirajući programe fiskalne konsolidacije 6 razvijenih zemalja članica OECD ustanovili da je fiskalna konsolidacija u tri slučaja dovela do dugoročnog ekonomskog rasta (Portugalija, Španija i Velika Britanija) u dva slučaja je negativno uti-cala na ekonomski rast (Austrija i Belgija) i u jednom slučaju rezultati nisu bili najjasniji (Švedska).24

Camuri et. al. su ustanovili da opadanje udela javnog duga u BDP-u nije “sine-qua-non” ekonomskog rasta. 25 Kontrakcioni efekat fiskalne konsolidacije prema njihovom istraživa-nju je izraženiji u zemljama u razvoju, nego u razvijenim zemljama.

Alesina je u svojoj studiji ustanovio da ekonomski rast nije očekivan rezultat fiskalne kon-solidacije u kratkom roku, ali da to nije pravilo. 26 On ističe da to ne sme biti argument protiv fiskalnih konsolidacija, jer budžetski deficit i javni dug neće prestati da rastu sami od sebe. Sličnu vezu, odnosno negativan uticaj fiskalne konsolidacije na ekonomski rast u kratkom roku je ustanovio i Guajardo, et. al.27

Odgovor na ovo pitanje može pružiti i sledeća tabela koja pokazuje kako se kretao eko-nomski rast u posmatranim primerima fiskalne konsolidacije tri godine pre, u godini primene i četiri godine posle primene programa fiskalne konsolidacije.

22 Hauptmeier, S., Heipertz, M. and Schuknecht, L. (2007), “Expenditure Reform in Industrial Countries: a Case Study Approach”, Fiscal Studies, 28 (3), Pp. 293-342.

23 Panizza, U. and Presbitero, A. F. (2013), “Public Debt and Economic Growth in Advanced Economies: A survey”, Swiss Journal of Economics and Statistics, No 149, Pp. 175-204.

24 Kleis, M., and Moessinger, M.D. (2016), “The Long-run Effect of Fiscal Consolidation on Economic Growth : Evidence from Quantitative Case Studies”, Discussion Paper ZEW Mannheim, Pp. 16–47.

25 Camuri, P. A., Jayme, F. G. and Hermeto, A. M. (2015), “Fiscal Consolidation in Developed and Emerg-ing Economies”, preuzeto 15. avgusta 2020. godine sa https://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S0103-63512015000400835.

26 Alesina, A., (2010), “Fiscal adjustments: lessons from recent history”, mimeo, Harvard University.27 Guajardo, J., Leigh, D., Pescatori, A. (2014), “Expansionary austerity: International evidence”, Journal of the European

Economic Association, 12(4), Pp. 949–968.


TABELA BR. 2 - FISKALNA KONSOLIDACIJA I STOPE RASTA BDP-A

ZEMLJA T-3 T-2 T-1 T T+1 T+2 T+3 T+4

Velika Britanija (1993-1998) -1,4 0,15 2,2 4,3 3,1 2,9 3,3 3,6

SAD (1993-1998) 1,9 -0,2 3,4 2,9 4,1 2,5 3,7 4,5

Švedska (1994-1997) -1,1 -1,2 -2,1 3,9 4,2 1,63 2,9 3,0

Švedska (1981-1987) 1,8 3,8 1,7 -0,2 1,2 1,8 4,3 2,2

Japan (1979-1987) 4,0 4,4 5,3 5,5 2,82 4,18 3,4 3,1

Finska (1993-200) 0,1 -5,9 -3,7 -0,9 3,6 4,0 3,6 5,9

Grčka (1990-1994) -2,3 4,3 3,8 0,0 3,1 0,7 -1,6 2,0

Italija (1990-1995) 3,0 4,3 3,5 1,95 1,53 0,65 -0,89 2,3

Irska (1982-1988) 3,1 3,1 3,3 2,3 -0,3 4,35 3,1 -0,5

Crna Gora (2013-2016) 2,7 3,2 -2,7 3,5 1,8 3,4 2,9 2,7

Izvor: Podaci autora.

Iz pregleda literature, kao i analizom tabele br. 2 nije moguće izvući jasan zaključak o uticaju fiskalne konsolidacije na ekonomski rast naročito sa aspekta kratkog roka. Ukoliko posmatramo dugi rok onda možemo izvući zaključak da je fiskalna konsolidacija pozitiv-no uticala na ekonomski rast.

5. ZAKLJUČNA RAZMATRANJABudžetski deficit je postao redovan “pratilac” i razvijenih zemalja i zemalja u razvoju i u velikom broju zemalja on se “otrgao” kontroli. Stoga su programi fiskalne konsolidacije bili česti kako među razvijenim zemljama, tako i među zemljama u razvoju. Pandemija kovid virusa koja je izbila u uslovima prenapregnutih budžeta, u velikom broju zemalja, uticaće na rast broja programa fiskalne konsolidacije u budućnosti.

Programi fiskalne konsolidacije podrazumevaju primenu “teških mera” poput smanjivanja broja zaposlenih u javnom sektoru, smanjivanja plata, socijalnih izdataka i dr. Oni imaju dosta kontraverzi i postavljaju dosta izazova pred kreatore ekonomske politike.

U dilemi da li fiskalnu konsolidaciju bazirati na smanjenju javnih izdataka ili povećanju javnih prihoda pokazano je da postoji veća verovatnoća uspeha ukoliko se program fi-skalne konsolidacije bazira na smanjenju javnih rashoda. Time se šalje jasna poruka da je vlada odlučna, što utiče pozitivno na kredibilitet programa i premiju rizika.

U radu je jasno pokazano postojanje budžetskih političkih ciklusa, jer fiskalne konsolidacije uglavnom nisu preduzimane u periodima koji su prethodili izborima. Većina programa fiskal-ne konsolidacije je primenjena u prvoj ili drugoj godini mandata. S toga se jasno može izvući zaključak da je fiskalna politika korišćena za manipulisanje političkim izborima.

Uticaj fiskalne konsolidacije na rast BDP-a u kratkom roku nije dovoljno jasan, dok u dugom roku programi fiskalne konsolidacije utiču povoljno na ekonomski rast.

FISKALNA KONSOLIDACIJA: OSNOVNI ASPEKTI I UPOREDNA ANALIZA86

LITERATURAAlesina A., Perotti, R. and Tavares, J. (1998), “The Political Economy of Fiscal Adjus-tments”, Brookings Papers on Economic Activity, Spring

Alesina, A. and Perotti, R. (1995), “Fiscal expansions and adjustments in OECD countri-es”, NBER working paper No 754

Alesina, A., (2010), “Fiscal adjustments: lessons from recent history”, mimeo, Harvard University

Alesina, A. and Ardagna, S. (2009), “Large Changes in Fiscal Policy”, NBER Working Paper, No 15438

Alesina, A., et. al. (2017), “The Effects of Fiscal Consolidations: Theory and Evidence”, NBER working paper, No. 23385

Barrios, S., Langedijk, S. and Pench, L. (2010), “EU Fiscal Consolidation After the Fi-nancial Crisis: Lessons from Past Experiences”, European Commission, Economic Papers No 418

Brender, A. and Drazen, A. (2005), “Political Budget Cycles in New Versus Established Democracies”, Journal of Monetary Economics, No 52, Pp. 1271- 1295

Camuri, P. A., Jayme, F. G. and Hermeto, A. M. (2015) “Fiscal Consolidation in Deve-loped and Emerging Economies”, preuzeto 15. avgusta 2020. godine sa https://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S0103-63512015000400835

Dimitrijević; B. i Fabris, N. (2007), Ekonomska politika - teoija i analiza, Ekonomski fakultet, Beograd

Guajardo, J., Leigh, D., Pescatori, A. (2014), “Expansionary austerity: International evi-dence”, Journal of the European Economic Association, 12(4), Pp. 949–968

Guichard, S., Kennedy, M., Wurzel, E. and André, C. (2007), “What Promotes Fiscal Consolidation: OECD Country Experiences”, OECD Economics Departments, Working Pa-per No. 553

Hansjörg, B., Song, D. H. and Sutherland, D. (2012), “Fiscal Consolidation in Case Studies of Large Fiscal Consolidation Episodes”, OECD Economics Department Working Papers, No 935

Hauptmeier, S., Heipertz, M. and Schuknecht, L. (2007), “Expenditure Reform in Indu-strial Countries: a Case Study Approach”, Fiscal Studies, 28 (3), Pp. 293-342

Heylen, F., and Everaert, G. (2015). “Success and Failure of Fiscal Consolidation in the OECD: A Multivariate Analysis multivariate analysis”, Public Choise,105(1-2), Pp. 103-124


Jakšić, M. (2013), „Makroekonomija i realni svet“, Ekonomske ideje i praksa, br. 8, Pp. 25-35

Ješić, M. (2016), „Uloga fiskalnog agenta u uspešnosti monetarnog režima targetiranja inflacije”, Ekonomske ideje i praksa, br. 21, Pp. 77-99

Kleis, M., and Moessinger, M.D. (2016), “The Long-run Effect of Fiscal Consolidation on Economic Growth : Evidence from Quantitative Case Studies”, Discussion Paper ZEW Mannheim, Pp. 16–47

McDermott, J. and Wescott, R. (1996), “An Empirical Analysis of Fiscal Adjustments”, International Monetary Paper, WP/96/59

Panizza, U. and Presbitero, A. F. (2013) “Public Debt and Economic Growth in Advanced Economies: A survey”, Swiss Journal of Economics and Statistics, No 149, Pp. 175-204

Tsibouris, G. C. et. al. (2006), “Experience with Large Fiscal Adjustments”, IMF Occasi-onal Paper, No 246


MILOŠ PAREŽANIN1


PRIKAZ TEMATSKOG ZBORNIKA: „RELEVANTNOST ENERGETSKE EFIKASNOSTI U KONTEKSTU ODRŽIVOG RAZVOJA”, REDAKTOR DRAGANA KRAGULJ, FAKULTET ORGANIZACIONIH NAUKA, 2020.REVIEW OF THE THEME PROCEEDINGS: “RELEVANCE OF ENERGY EFFICIENCY IN THE CONTEXT OF SUSTAINABLE DEVELOPMENT”, EDITOR DRAGANA KRAGULJ, FACULTY OF ORGANIZATIONAL SCIENCES, 2020

1. UVOD U TEMATSKI ZBORNIKU prvoj polovini 2020. godine objavljen je tematski zbornik „Relevantnost energetske efikasnosti u kontekstu održivog razvoja” u izdanju Fakulteta organizacionih nauka, Uni-verziteta u Beogradu. Redaktor tematskog zbornika je prof. dr Dragana Kragulj, redovni profesor na Katedri za ekonomiju, poslovno planiranje i međunarodni menadžment, Fa-kulteta organizacionih nauka. Energetska efikasnost, kao jedna od aktuelnih tema današ-njice, predstavljena je na inderdisciplinarni način. Ovome je doprinelo šesnaest istraživa-

1 Fakultet organizacionih nauka, Univerzitet u Beogradu

PRIKAZ TEMATSKOG ZBORNIKA90ča koji su kroz osam tematskih celina sa različitih aspekata predstavili značaj energetske efikasnosti i održivog razvoja.

Problematika energetske efikasnosti je posmatrana u kontekstu ekonomskih, tehničkih, ekoloških, informacionih, inovacionih i pravnih aspekata.

2. STUKTURA I DOPRINOS TEMATSKOG ZBORNIKAZbornik je struktuiran u osam temastkih celina. Svaka tematska celina razmatra proble-matiku energetske efikasnosti i održivog razvoja sa različitog stanovišta.

U radu „Ekonomski aspekti energetske efikasnosti i održivosti” autora Sandre Jednak i Dragane Kragulj razmatra se značaj energetske efikasnosti u postizanju ciljeva odr-živog ekonomskog razvoja. Energetska efikasnost smanjuje ukupnu potrošnju energije, povećava energetsku sigurnost, smanjuje emisiju štetnih gasova i klimatske promene na globalnom, nacionalnom i sektorskom nivou. Kao rezultat navedenih efekata energetska efikasnost dovodi do boljeg kvaliteta života i ekonomskog blagostanja za sve. U radu je pažnja posvećena i uticaju energetske efikasnosti na pojedine industrijske sektore.

Rad „Tranzicija tehnološke i energetske održivosti” autora Maje Levi-Jakšić bavi se prime-nom i difuzijom održive tehnologije kao osnovom za tranziciju ka održivim ekonomskim i energetskim sistemima. Ovakav proces je moguće realizovati uz saradnju vlade, akadem-skih institucija i industrije kao osnovnih nosilaca promena inovacionih i preduzetničkih ekosistema. Primenom sistemskog i Triple Helix pristupa razvijen je integralni model osnovnih domena ekosistema. Model je pogodan za primenu mera i unapređenje razvojne politike u kontekstu postizanja ciljeva održivog razvoja.

U radu „Inovacije u funkciji povećanja energetske efikasnosti i razvoja ekonomije” autora Biljane Stošić i Radula Milutinovića ističe se uticaj inovativnih rešenja na životnu sredinu i korišćenje prirodnih resursa u funkciji povećanja energetske efikasnosti. Poseban značaj se poklanja eko-inovacijama i inovacionim projektima koji su usmereni na postizanje teh-nološkog i ekonomskog razvoja. Kao posebna tema otvara se pitanje finansiranje ovakvih poslovnih poduhvata. U radu su prikazani odabrani projekti, finansirani iz podsticajnih sredstava, koji imaju uticaj na energetsku efikasnost.

U radu „Strateško upravljanje projektima energetske efikasnosti u javnim zgradama” au-tora Aleksandra Vučkovića, Marka Mihića i Dejana Petrovića prikazana je metodologija strateškog upravljanja projektima energetske efikasnosti u javnim zgradama. Strateško upravljanje navedenim projektima sprovodi se u tri faze. Prva faza se bavi kreiranjem portfolija projekata i njihovom prioritizacijom. U okviru prve faze vrši se optimalan izbor mera za sprovođenje projekata. Druga faza je posvećena skraćivanju portfolija i projekata uz zadržavanje koristi na što višem nivou. U trećoj fazi definiše se način upravljanja ener-getskim sistemom javnih zgrada u post-projektnom periodu.

Rad „Određivanje optimalnog portfolija obnovljivih izvora energije u R.Srbiji na osnovu preferencija” autora Dragane Makajić-Nikolić i Marije Kuzmanović bavi se određivanjem


optimalnog protfolija obnovljih izvora energije na modelu Markowic-a. Optimalni port-folio je kreiran na osnovu podataka o troškovnoj efikasnosti obnovljivih izvora energije i preferencija stanovništva Republike Srbije prema različitim izvorima energije. Rezultati istraživanja su pokazali veliku heterogenost u prefencijama. Primenom k-mean analize identifikovana su tri klastera. Na osnovu rezultata upitnika i optimizacije došlo se do za-ključka da stanovnici R.Srbije imaju različite stavove i preferencije o obnovljivim izvorima energije.

Rad „Standardi menadžmenta energije i energetska efikasnost zgrada” autora Ivane Mi-jatović i Mladena Ðurića ističe da je ključni problem u Evropi postizanje i održavanje energetske efikasnosti već postojećih zgrada. Autori naglašavaju značaj razumevanja i primene standarda koji se odnose na menadžment energije i merenje indikatora energet-skih performansi efikasnosti zgrada. Strateške promene se mogu očekivati samo ako se enegretskim performansama zgrada upravlja na odgovarajući način. Primena standarda ISO 50001 i ISO 50006 koji se odnose na menadžment energije su ključni za uspešnu poslovnu praksu u ovoj oblasti.

U radu „Definisanje kompozitnog indikatora za ocenu energetskog razvoja zemalja” au-tora Marine Dobrote i Veljka Jeremića kreirana je mera energetske efikasnosti zemalja korišćenjem CIDI metodologije. Na osnovu pomenute metodologije rangirano je i među-sobno poređeno 113 zemalja. Rezultati ove studije korespondiraju sa rezultatima ranijih studija koje se bave energetskim razvojem zemalja. Najbolje rangirana zemlja po osnovu energetske efikasnosti je Norveška. Od zemalja regiona najlošije su rangirane Bosna i Hercegovina i Srbija.

Rad „Pravni okvir energetske efikasnosti Republike Srbije” autora Ðorđa Krivokapića i An-dree Nikolić bavi se nacionalnim i pravnim okvirom Evropske unije za ostvarivanje ener-getske efikasnosti. Razmatra se usklađenost domaćeg pravnog okvira sa evropskim pro-pisima. Nacionalni pravni okvir je zasnovan na Zakonu o energetici. U okviru rada pažnja je posvećena i Nacionalnoj strategiji za energetsku efikasnost. Opšti ciljevi energetske politike Evropske unije (obezbeđivanje konkurentnosti na tržštu, postizanje bezbednosti snabdevanja i održivost) ostvaruju se sprovođenjem Direktive o energetskoj efikasnosti.

Značaj tematskog zbornika je višestruk. Obrađena je tema energetske efikasnosti i održi-vog razvoja, što ovaj zbornik čini jednim od prvih u R. Srbiji koji se bavi ovim pitanjima kroz integrisani pristup. Različiti aspekti posmatranja naslovne teme zbornika, učinili su ovaj zbornik interdisciplinarnim. Autori su razmatrali teme svojih radova sa makroeko-nomskog i mikroekonomskog aspekta uz primenu kvalitativnih i kvantitativnih metoda. Ovako koncipiran tematski zbornik je pogodan za akademske profesije različitih usmere-nja i širu stručnu publiku. Takođe, pogodan je za sve koje interesuje problematika održi-vog razvoja i energetske efikasnosti.

3. LITERATURARelevantnost energetske efikasnosti u kontekstu održivog razvoja (2020), zbornik radova, (ed. Dragana Kragulj), FON 2020.

© 2020.Sva prava su zadržana. Nijedan deo ove publikacije ne može biti reprodukovan niti smešten u sistem za pretraživanje ili transmitovanje u bilo kom obliku, elektronski, mehanički, fotokopiranjem, snimanjem ili na drugi način, bez prethodne pismene dozvole autora.

CIP - Кaтaлогизaцијa y пyбликaцијиНaроднa библиотекa Србије, Беогрaд

33

EKONOMSKE ideje i praksa : kvartalni časopis iz oblasti ekonomije, poslovne ekonomije i menadžmenta, statistike i poslovne informatike / glavni urednik Miomir Jakšić. - 2011, br. 1 (jul)- . - Beograd : Centar za izdavačku delatnost Ekonomskog fakulteta, 2011- (Beograd : Službeni glasnik). - 24 cm

Tromesečno. - Tekst na srp. i engl. jeziku.ISSN 2217-6217 = Ekonomske ideje i praksaCOBISS.SR-ID 184934668

Documents

EKONOMSKE IDEJE I PRAKSA...i ideje u vezi sa studentskim protestima 1968. godine u svetu i u Jugoslaviji, uz razma-tranje njihovog uticaja na dalji razvoj i promene ekonomske teorije