EKSPERTYZA NA TEMAT OGRANICZENIA ZJAWISKA … · Departament Tematyczny B: Polityka Strukturalna i Polityka Spójności _____ 6 RONI Wskaźnik ryzyka NEET (Risk of NEET indicator)

DYREKCJA GENERALNA DS. POLITYK WEWNĘTRZNYCH UNII

DEPARTAMENT POLITYCZNY B: POLITYKA STRUKTURALNA I POLITYKA SPÓJNOŚCI

KULTURA I EDUKACJA

EKSPERTYZA NA TEMAT OGRANICZENIA ZJAWISKA PRZEDWCZESNEGO

KOŃCZENIA NAUKI W UE

EKSPERTYZA

STRESZCZENIE

Niniejszy dokument został zamówiony przez parlamentarną Komisję Kultury i Edukacji. AUTORZY GHK Consulting Ltd Anne-Mari Nevala Jo Hawley Współpraca: Dermot Stokes, Katie Slater, Manuel Souto Otero, Ruth Santos, Claire Duchemin i Anna Manoudi URZĘDNIK PROWADZĄCY Ana Maria Nogueira Departament Tematyczny B: Polityka Strukturalna i Polityka Spójności Parlament Europejski B-1047 Bruksela E-mail: [email protected] POMOC REDAKCYJNA Lyna Pärt WERSJE JĘZYKOWE Oryginał: EN Tłumaczenia: BG, CS, DA, DE, EL, ES, ET, FI, FR, HU, IT, LT, LV, MT, NL, PT, RO, SK, SL, SV. O REDAKCJI W celu skontaktowania się z departamentem tematycznym lub zaprenumerowania jego comiesięcznego biuletynu prosimy pisać na adres: [email protected]. Dokument ukończono w czerwcu 2011 r. Bruksela, © Parlament Europejski, 2011 r. Niniejszy dokument jest dostępny przez Internet na stronie: http://www.europarl.europa.eu/studies SPROSTOWANIE Opinie wyrażone w niniejszym dokumencie są opinią wyłącznie autorów i niekoniecznie odzwierciedlają oficjalne stanowisko Parlamentu Europejskiego. Powielanie i tłumaczenie do celów niehandlowych jest dozwolone pod warunkiem wskazania źródła oraz wcześniejszego poinformowania wydawcy i wysłania mu egzemplarza.

DYREKCJA GENERALNA DS. POLITYK WEWNĘTRZNYCH UNII

DEPARTAMENT POLITYCZNY B: POLITYKA STRUKTURALNA I POLITYKA SPÓJNOŚCI

KULTURA I EDUKACJA

EKSPERTYZA NA TEMAT OGRANICZENIA ZJAWISKA PRZEDWCZESNEGO

KOŃCZENIA NAUKI W UE

EKSPERTYZA

STRESZCZENIE

Abstrakt W niniejszej ekspertyzie dokonano oceny skali i charakteru problemu przedwczesnego kończenia nauki w UE. Przeprowadzono w niej szczegółową analizę prób przeciwdziałania temu problemowi przez poszczególne kraje oraz przedstawiono charakterystykę skutecznej polityki, co umożliwiło sformułowanie szeregu zaleceń na przyszłość dla podmiotów na szczeblu europejskim i krajowym. Ekspertyza powstała w oparciu o gruntowne badania krajowe w dziewięciu państwach członkowskich, a także analizę światowej oraz krajowej literatury fachowej.

IP/B/CULT/IC/2010-079 czerwiec 2011 r. PE 460.048 PL

Ekspertyza na temat ograniczenia zjawiska przedwczesnego kończenia nauki w UE ____________________________________________________________________________________________

3

WYKAZ SKRÓTÓW

ALJ Action locale pour jeunes (program działań lokalnych na rzecz

młodzieży – Luksemburg)

CEDEFOP Europejskie Centrum Rozwoju Kształcenia Zawodowego

DEIS Program na rzecz równości szans w szkołach (Delivering Equality of

Opportunity in Schools) – Irlandia

DG EAC Dyrekcja Generalna ds. Edukacji i Kultury

DG EMPL Dyrekcja Generalna ds. Zatrudnienia, Spraw Społecznych i Włączenia

Społecznego

E2C Écoles de la 2eme Chance (szkoły drugiej szansy – Francja)

ECEC Wczesna edukacja i opieka nad dzieckiem

EEO Europejskie Obserwatorium Zatrudnienia

EES Europejska strategia zatrudnienia

EMA Dodatek edukacyjny na utrzymanie (Educational Maintenance

Allowance) – Wielka Brytania

EPPE Program na rzecz skutecznego prowadzenia wychowania

przedszkolnego (Effective Provision of Pre-School Education project)

– Wielka Brytania

EQF Europejskie ramy kwalifikacji

EFS Europejski Fundusz Społeczny

ESL Przedwczesne kończenie nauki/ Uczeń (uczniowie) przedwcześnie

kończący naukę

ESO Educación Secundaria Obligatoria (obowiązkowe kształcenie na

poziomie średnim – Hiszpania)

ESRI Instytut Badań Ekonomiczno-Społecznych – Irlandia

E&T Kształcenie i szkolenie

Departament Tematyczny B: Polityka Strukturalna i Polityka Spójności ____________________________________________________________________________________________

4

ET 2010 Europejskie ramy strategiczne w dziedzinie kształcenia i szkolenia

2010

ET 2020 Europejskie ramy strategiczne w dziedzinie kształcenia i szkolenia

2020

PKB Produkt krajowy brutto

ISCED Międzynarodowa Standardowa Klasyfikacja Kształcenia

(I)VET (Wstępne) kształcenie i szkolenie zawodowe

JCSP Program edukacyjny dla uczniów szkół średnich (Junior Certificate

School Programme) – Irlandia

JSA Zasiłek dla osób poszukujących pracy (Jobseekers Allowance) –

Irlandia i Wielka Brytania

LCA Program praktyczny przygotowujący do ukończenia szkoły (Leaving

Certificate Applied) – Irlandia

BAEL Badanie aktywności ekonomicznej ludności

LGBT Lesbijki, geje, biseksualiści i osoby transpłciowe

LLP Program „Uczenie się przez całe życie”

LOE Ustawa organiczna o kształceniu – Hiszpania

MBO Middelbaar beroepsonderwijs (kształcenie zawodowe na poziomie

średnim – Holandia)

MGI Mission générale d'insertion (program integracji społecznej –

Francja)

MLP Program wzajemnego uczenia się

PC Państwa członkowskie

NEET Osoba, która nie pracuje, nie uczy się ani się nie szkoli (Not in

Employment, Education and Training)

NESSE Sieć ekspertów zajmujących się aspektami społecznymi kształcenia i

szkolenia (Network of Experts in Social Sciences in Education and


5

Training)

NGO Organizacja pozarządowa

NEWB Organ zapewniający odpowiedni poziom kształcenia (National

Educational Welfare Board) – Irlandia

NMA Nowy nowoczesny system przyuczania do zawodu (New Modern

Apprenticeship Scheme) – Cypr

NQF Krajowe ramy kwalifikacji

OECD Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju

OMK Otwarta metoda koordynacji

PCPI Programas de Cualificación Profesional Inicial (programy wstępnego

kształcenia zawodowego – Hiszpania)

PSZ Publiczne służby zatrudnienia

PISA Program międzynarodowej oceny umiejętności uczniów (Programme

for International Student Assessment)

PLYA Uczenie się młodych dorosłych metodą projektu (Project Learning for

Young Adults) – Słowenia

p.p. Punkty procentowe

PPRE Programme personnalisé de réussite educative (zindywidualizowane

programy na rzecz sukcesów szkolnych – Francja)

PROA Programas de Refuerzo, Orientación y Apoyo (programy na rzecz

wzmocnienia, poradnictwa i wsparcia – Hiszpania)

ProgeSs Projekt gegen Schulschwänzen (program walki z absencją – Niemcy)

RAR Réseaux ambition réussite (sieci „Ambicja odnoszenia sukcesów” –

Francja)

RASED Réseaux d'aides spécialisées aux élèves en difficulté (sieci pomocy

specjalistycznej dla uczniów borykających się z trudnościami –

Francja)


6

RONI Wskaźnik ryzyka NEET (Risk of NEET indicator) – Wielka Brytania

RSR Réseaux de réussite scolaire (sieci na rzecz pomyślnego ukończenia

szkoły – Francja)

SCP Program na rzecz ukończenia szkoły (School Completion Programme)

– Irlandia

SDE/ΣΔΕ Szkoła drugiej szansy – Grecja

SEN Specjalne potrzeby edukacyjne

SPHE Program edukacji społecznej, osobistej i zdrowotnej (Social, Personal

and Health Education) – Irlandia

VMBO Voorbereidend middelbaar beroepsonderwijs (kształcenie

przedzawodowe na poziomie średnim – Holandia)

VTOS System na rzecz możliwości szkolenia zawodowego (Vocational

Training Opportunities Scheme) – Irlandia


7

STRESZCZENIE Odsetek uczniów przedwcześnie kończących naukę w UE

Większości młodych ludzi udaje się odnaleźć właściwą drogę w systemie szkolnictwa i wykorzystać dalsze możliwości kształcenia lub szkolenia bądź podjąć pracę. Niemniej jednak co siódmy młody Europejczyk kończy edukację bez nabycia umiejętności lub kwalifikacji uważanych obecnie za niezbędne do pomyślnego wkroczenia na rynek pracy oraz aktywnego uczestnictwa w dzisiejszej gospodarce opartej na wiedzy. Oznacza to, że aktualnie blisko 6,4 mln młodych ludzi w Europie uznaje się za osoby przedwcześnie kończące naukę1. W większości krajów europejskich odsetek uczniów przedwcześnie kończących naukę (ESL) odnotowuje spadek. W 2000 r. odsetek ten wynosił 17,6% i od tego czasu obniżył się o 3,2 punku procentowego; obecnie odsetek ESL wynosi 14,4%. Do 2009 r. w ośmiu krajach udało się osiągnąć odsetek ESL poniżej progu unijnego celu wynoszącego 10% (Czechy, Litwa, Luksemburg, Austria, Polska, Słowenia, Słowacja i Finlandia). W latach 2000–2009 obserwowano znaczący spadek odsetka ESL w takich krajach jak Luksemburg, Litwa i Cypr. Pomimo szeroko zakrojonych działań w całej Europie postępy na drodze do osiągnięcia celu UE następowały znacznie wolniej niż przewidywano i faktycznie oczekiwano. W kilku krajach (Hiszpania, Malta i Portugalia) aż co trzecia młoda osoba przedwcześnie kończy naukę. Odsetek ESL oscyluje pomiędzy wysokim poziomem niemal 37% na Malcie a zaledwie 4,3% na Słowacji. Przyczyny

Uczniowie przedwcześnie kończący edukację wywodzą się z różnych środowisk. Przedwczesne kończenie nauki jest zazwyczaj rezultatem całego procesu wycofywania się z nauki następującego ze względów osobistych, społecznych, gospodarczych, geograficznych, edukacyjnych lub rodzinnych. Względy te mogą mieć charakter zewnętrzny lub wewnętrzny w stosunku do procesów oraz doświadczeń szkolnych i zazwyczaj są ściśle uzależnione od sytuacji poszczególnych osób. W licznych przypadkach niezadowolenie wynika z rozmaitych przyczyn, takich jak zastraszanie, słabe wyniki w nauce, słaby kontakt z nauczycielami, brak motywacji lub „obracanie się w złym towarzystwie”, z kolei niektóre osoby przedwcześnie kończą naukę, ponieważ borykają się z problemami osobistymi lub rodzinnymi, takimi jak nadużywanie substancji odurzających lub bezdomność. Problem można jednak przypisać w dużej mierze brakowi wsparcia i poradnictwa, wycofywaniu się z nauki oraz programom nauczania w szkołach średnich, które zbyt często nie oferują wystarczających możliwości w zakresie zróżnicowanych zajęć, alternatywnych metod nauczania, empirycznych lub innych praktycznych możliwości kształcenia czy też odpowiedniej elastyczności.

1 W UE za osoby przedwcześnie kończące naukę uznaje się młodych ludzi, którzy zakończyli edukację na

poziomie kształcenia średniego I stopnia lub niższym oraz nie biorą udziału w kształceniu i szkoleniu. Osobami przedwcześnie kończącymi naukę są zatem osoby, które zakończyły edukację jedynie na poziomie wychowania przedszkolnego, szkoły podstawowej, szkoły średniej I stopnia lub krótkiego kształcenia w szkole średniej II stopnia trwającego mniej niż dwa lata (poziomy ISCED 0, 1, 2 lub 3c krótki), oraz osoby, które zakończyły edukację jedynie na poziomie przedzawodowym lub zawodowym bez uzyskania świadectwa ukończenia szkoły średniej II stopnia.


8

Koszty

Przedwczesne kończenie nauki stanowi bardzo istotny problem, gdyż jest podstawowym czynnikiem warunkującym wykluczenie społeczne w późniejszym życiu. Z prognoz odnoszących się do przyszłego zapotrzebowania na umiejętności w Europie wynika, że w przyszłości zaledwie co dziesiąte stanowisko pracy będzie znajdowało się w zasięgu osób, które przedwcześnie zakończyły naukę. W przypadku młodzieży przedwcześnie kończącej naukę istnieje także większe prawdopodobieństwo wystąpienia niższych zarobków lub bezrobocia. Nieodpowiednie kształcenie może także spowodować większe koszty publiczne i społeczne w postaci niższych zarobków i wzrostu gospodarczego, mniejszych dochodów z podatków, wyższych kosztów usług publicznych, takich jak służba zdrowia, sądownictwo karne i płatności w ramach świadczeń społecznych. Przedwczesne kończenie nauki ma w istocie ogromne skutki finansowe, gdyż generuje znaczną część kosztów społecznych i gospodarczych zarówno dla pojedynczych osób, jak i społeczeństwa, a koszt związany z ESL w skali życia sięga od jednego do dwóch milionów euro przypadających na jednego ucznia przedwcześnie kończącego naukę. Koszt takiego wykluczenia został obliczony na przykład w Holandii, gdzie koszt związany z przedwczesnym kończeniem nauki w skali życia szacuje się na około 1,8 mln euro2. W Finlandii roczny koszt przypadający na jednego ucznia przedwcześnie kończącego naukę sięga 27 500 euro, a koszt w skali życia (40 lat) wynosi ponad 1,1 mln euro3, przy czym powszechnie sądzi się, że suma ta jest zaniżona w stosunku do rzeczywistego kosztu. Podobnie jest w Irlandii, gdzie roczny koszt państwa w świadczeniach wraz z utraconym dochodem z podatków przypadający na jednego mężczyznę, który przedwcześnie zakończył naukę, szacuje się na 29 300 euro, nawet jeszcze przed uwzględnieniem kosztów związanych z opieką zdrowotną czy wymiarem sprawiedliwości4. Młoda osoba, która zostanie w szkole na rok dłużej, może uzyskać dodatkowy przychód wynoszący w skali życia ponad 70 000 euro5. W związku z powyższym kraj, w którym odsetek ESL jest wysoki, będzie miał trudności z utrzymaniem wysokiego poziomu zatrudnienia i spójności społecznej. W przypadku stwierdzenia wysokiego odsetka ESL w całej Europie stanie ona w obliczu trudności w utrzymaniu konkurencyjności na globalnym rynku oraz napotka przeszkody na drodze do osiągnięcia inteligentnego i zrównoważonego rozwoju sprzyjającego włączeniu społecznemu – priorytetu określonego w strategii „Europa 2020”. Wysoki odsetek ESL ma szkodliwy wpływ także na realizację idei uczenia się przez całe życie oraz stanowi „marnotrawstwo zarówno możliwości jednostki, jak i potencjału społecznego oraz gospodarczego”6. Ograniczenie odsetka uczniów przedwcześnie kończących naukę w Europie nawet o jeden punkt procentowy przyniosłoby gospodarce europejskiej blisko pół miliona dodatkowych potencjalnych wykwalifikowanych młodych pracowników rocznie7.

2 Obliczone przez ECORYS. 3 Valtiontalouden tarkastusvirasto (2007 r.), Nuorten syrjäytymisen ehkäisy. Toiminnantarkastuskertomus

146/2007. Valtiontalouden tarkastusvirasto, Helsinki. Ministerstwo Pracy i Gospodarki (2009 r.), Nuoret miehet työelämään; mitä palveluja ja toimenpiteitä tarvitaan TE-toimistoissa. Työ- ja elinkeinoministeriön julkaisuja. Työ ja yrittäjyys 34/2009.

4 E. Smyth. i S. McCoy (2009 r.), Investing in Education: Combating Educational Disadvantage [Inwestowanie w kształcenie: zwalczanie niekorzystnej sytuacji edukacyjnej], Instytut Badań Ekonomiczno-Społecznych, Dublin, 2009 r.

5 NESSE (2009 r.), Early School Leaving: Lessons from Research for Policy Makers [Przedwczesne kończenie nauki: wnioski z badań naukowych dla decydentów politycznych].

6 Komisja Europejska (2011 r.), Ograniczenie zjawiska przedwczesnego kończenia nauki. Dokument roboczy służb Komisji. Dokument uzupełniający wniosek dotyczący zalecenia Rady w sprawie polityki na rzecz ograniczenia zjawiska przedwczesnego kończenia nauki. [SEC(2011)96], 26 stycznia 2011 r.

7 Komisja Europejska (2011 r.) Przeciwdziałanie zjawisku przedwczesnego kończenia nauki: kluczowy wkład w realizację strategii „Europa 2020”. Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego oraz Komitetu Regionów. Bruksela, 31.1.2011 r. COM(2011) 18 wersja ostateczna.


9

Nie dziwi zatem to, że zjawisko przedwczesnego kończenia nauki uważa się za główny priorytet polityczny nie tylko w Europie, lecz w krajach rozwiniętych na całym świecie. Ma to szczególne znaczenie, gdyż w przeciwieństwie do wielu innych właściwości (takich jak rodzina i cechy indywidualne) osiągnięcia edukacyjne mogą być kształtowane za pomocą polityki publicznej8. Znaczenie niniejszej ekspertyzy

W ostatnich latach wzmożono prace na szczeblu europejskim nad analizą uczenia się w państwach członkowskich. Przykładowo Dyrekcja Generalna ds. Edukacji i Kultury (DG EAC) przez cztery lata (2006–2010) wspierała działania grupy ds. dostępu do edukacji i włączenia społecznego (Cluster on Access and Social Inclusion) skupiającej 17 państw członkowskich w celu badania kwestii związanych z przedwczesnym kończeniem nauki i wykluczeniem społecznym. Prace grupy wniosły wkład w opracowanie przez Komisję komunikatu w sprawie zjawiska przedwczesnego kończenia nauki9. W uzupełniającym komunikat dokumencie roboczym służb Komisji uwzględniono liczne przykłady działań politycznych, które zostały przeanalizowane przez grupę. Sieć ekspertów zajmujących się aspektami społecznymi kształcenia i szkolenia (NESSE) i organizacja CEDEFOP również opublikowały ogólnoeuropejskie analizy w tej dziedzinie – w sprawozdaniu tej pierwszej skupiono się na przeglądzie literatury fachowej, a tej drugiej na analizie polityki i programów w zakresie przedwczesnego kończenia nauki w Europie ukierunkowanych na poradnictwo. W związku z tym niniejsza ekspertyza na temat ograniczenia zjawiska przedwczesnego kończenia nauki w UE została zlecona przez Parlament Europejski w listopadzie 2010 r. i przeprowadzona przez niezależną organizację badawczą specjalizującą się w polityce publicznej, GHK Consulting Ltd., w okresie pięciu miesięcy od grudnia 2010 r. do kwietnia 2011 r. Zasadniczym celem niniejszej ekspertyzy jest zaproponowanie ewentualnych przyszłych działań, które pomogłyby państwom członkowskim osiągać lepsze wyniki w tym zakresie w przyszłości. Co ważne, podejście badawcze przyjęte w niniejszym dokumencie różni się od wcześniejszych ocen europejskich w tej kwestii, ponieważ umożliwiło ono bardziej szczegółową ocenę niewielkiej liczby państw członkowskich, łącznie z konsultacjami z wieloma zainteresowanymi stronami w tych krajach. Należeli do nich przedstawiciele organów oświatowych, nauczyciele, rodzice i uczniowie szkół średnich, a także specjaliści pracujący z uczniami przedwcześnie kończącymi naukę w ramach organizacji pozarządowych oraz programów skierowanych do zagrożonej młodzieży. Ekspertyza obejmuje wszystkie 27 państw członkowskich UE, lecz gruntowna analiza dotyczy dziewięciu z nich. Są nimi: Irlandia, Grecja, Hiszpania, Francja, Litwa, Holandia, Polska, Finlandia i Wielka Brytania (Anglia).

8 Zob. C.R. Belfield i H.M. Lewin (2007 r.), The price we pay: Economic and Social Consequences of Inadequate

Education [Cena, jaką płacimy: ekonomiczne i społeczne skutki nieodpowiedniego kształcenia]. Oraz NESSE (2009 r.), Early School Leaving: Lessons from Research for Policy Makers [Przedwczesne kończenie nauki: wnioski z badań naukowych dla decydentów politycznych].

9 Plan działania, komunikat Komisji i dokument roboczy służb Komisji w sprawie zjawiska przedwczesnego kończenia nauki można znaleźć pod adresem: http://ec.europa.eu/education/school-education/doc2268_en.htm.


10

Przegląd polityki tworzonej w odpowiedzi na problem przedwczesnego kończenia nauki

Zróżnicowana polityka tworzona przez kraje UE w odpowiedzi na problem przedwczesnego kończenia nauki opiera się na rozmaitych wartościach i perspektywach i jest kształtowana przez historię i tradycje poszczególnych państw członkowskich. Ponadto każdy poszczególny uczeń przedwcześnie kończący naukę ma swoją własną historię i funkcjonuje w szczególnym kontekście czy też „ekosystemie”. Dlatego też konieczne jest odpowiednie dostosowanie i dopasowanie odpowiedzi na problem przedwczesnego kończenia nauki. Z tych względów nie sposób wskazać jednej odpowiedzi na problem przedwczesnego kończenia nauki, dlatego opisano cały wachlarz strategii, programów, przedsięwzięć i podejść stosowanych w różnych państwach członkowskich. Podejścia te można przydzielić do trzech ogólnych kategorii: (i) odpowiedzi na poziomie strategicznym; (ii) strategie zapobiegawcze oraz (iii) strategie reintegracyjne, zgodnie z rysunkiem 1 przedstawionym poniżej. Rysunek 1: Typologia podejść państw członkowskich do zjawiska

przedwczesnego kończenia nauki ODPOWIEDZI NA POZIOMIE STRATEGICZNYM

Koordynacja polityki i środków Monitorowanie absencji i zjawiska przedwczesnego kończenia nauki (dane liczbowe i przyczyny)

STRATEGIE ZAPOBIEGAWCZE Podejścia ukierunkowane (tj.

interwencje związane z poszczególnymi obszarami, opieka, nauczanie dodatkowe,

wsparcie finansowe na rzecz dzieci i rodzin, systemy wczesnego ostrzegania, wsparcie

w momentach przełomowych, zajęcia pozalekcyjne itp.)

Odpowiedzi na poziomie systemu/struktury (tj. szkolenie

nauczycieli, reforma programu nauczania, zwiększenie zakresu kształcenia

obowiązkowego, wysokiej jakości wychowanie przedszkolne, poradnictwo i opieka, praca z

rodzicami i społecznościami itp.)

STRATEGIE REINTEGRACYJNE Kompleksowe wsparcie dla zagrożonej młodzieży

Klasy przejściowe

Szkoły drugiej szansy

Walidacja uczenia się

pozaformalnego i nieformalnego

Możliwości praktycznego uczenia się

(zawodowego i poprzez praktykę)

Źródło: GHK Consulting Ltd., 2011 r.

Odpowiedzi na poziomie strategicznym: ograniczenie zjawiska przedwczesnego kończenia nauki poprzez poprawę koordynacji i monitorowania

W wielu państwach członkowskich zaszła dostrzegalna, pozytywna zmiana w ich podejściu do zjawiska przedwczesnego kończenia nauki. Dwóch na pięciu ankietowanych (43%) na potrzeby niniejszej ekspertyzy stwierdziło, że w ich kraju panuje „silne” zaangażowanie w przeciwdziałanie zjawisku przedwczesnego kończenia nauki, poparte stosowną polityką oraz odpowiednimi programami i finansowaniem. Tylko jeden na pięciu ankietowanych (20%) określił poziom zaangażowania i inwestowania jako „słaby”.


11

Ponadto więcej krajów przeciwdziała obecnie zjawisku przedwczesnego kończenia nauki w oparciu o ogólniejsze ramy polityki, na przykład w oparciu o politykę w dziedzinie uczenia się przez całe życie lub bardziej kompleksową strategię mającą na celu wspieranie spójności gospodarczej i społecznej, co potwierdza wielowymiarowy i złożony charakter tego problemu. Kolejną pozytywną zmianą jest utworzenie jasnych, kompleksowych ram polityki w dziedzinie przedwczesnego kończenia nauki, jednoczących kluczowe zainteresowane strony i programy w obrębie jednej nadrzędnej polityki. Większość krajów nadal jednak wykazuje fragmentaryczne i niedostatecznie skoordynowane podejście do przeciwdziałania zjawisku przedwczesnego kończenia nauki, co powoduje powielanie działań i finansowania. Wciąż zbyt wiele odpowiedzi to ograniczone czasowo środki związane z określonym przedsięwzięciem lub ukierunkowane inicjatywy w celu przeciwdziałania danemu problemowi, a nie działanie w ramach spójnych, połączonych ram, zarówno pod względem strategicznym, jak i operacyjnym. Blisko jedna trzecia (31%) ankietowanych na potrzeby niniejszej ekspertyzy uznała, że poziom koordynacji polityki w zakresie przedwczesnego kończenia nauki jest „niski” lub „bardzo niski”. Blisko połowa (45%) wyraziła opinię, że istnieje „pewna” koordynacja polityki w zakresie przedwczesnego kończenia nauki oraz że dąży się do tworzenia „pewnych” związków z innymi obszarami polityki, lecz sytuacja mogłaby być lepsza. W niektórych krajach brakuje współpracy między organami edukacyjnymi, społecznymi oraz w dziedzinie zatrudnienia, natomiast w innych krajach, aby wypracowanie spójniejszego, połączonego podejścia było możliwe, konieczna jest bliższa współpraca polityki edukacyjnej z polityką młodzieżową. W niektórych sytuacjach szereg różnych organów wdraża podobne programy, powodując wyraźne powielanie działań. Zjawisko przedwczesnego kończenia nauki jest wynikiem połączenia różnych czynników. W związku z tym kluczowe znaczenie ma międzyinstytucjonalne i wielodyscyplinarne działanie w celu wdrożenia wspólnej wizji związanej ze zjawiskiem przedwczesnego kończenia nauki oraz przejście z teorii do praktyki na szczeblu krajowym, regionalnym i lokalnym. W niniejszej ekspertyzie pokazano, że podejścia opierające się na autentycznej współpracy między różnymi instytucjami i specjalistami na szczeblu krajowym, regionalnym, lokalnym oraz szkolnym pomagają w ograniczaniu zjawiska przedwczesnego kończenia nauki. Tego rodzaju współpraca i podejścia wielodyscyplinarne pozwalają także zapewnić zaangażowanie różnych zainteresowanych stron w opracowywanie oraz wdrażanie polityki i programów w dziedzinie przedwczesnego kończenia nauki. Umożliwia to przyjęcie w odniesieniu do ESL kompleksowego podejścia do problemów dziecka i odwołanie się do pełnego zakresu czynników przyczyniających się do ESL lub na nie wpływających. Współpraca ta, oprócz instytucji ds. edukacji, młodzieży, społeczeństwa, zdrowia i zatrudnienia, powinna obejmować także partnerów społecznych, rodziców, organizacje pozarządowe, sektor młodzieżowy oraz samą młodzież. Do zapewnienia funkcjonowania i zrównoważonego wpływu takiej współpracy niezbędne jest jej włączenie do głównych praktyk instytucji i innych kluczowych zainteresowanych stron pracujących z młodzieżą, a nie sprowadzenie jej do roli dodatku, powstałego w wyniku działalności związanej z określonym przedsięwzięciem. Wiąże się to także z lepszym wykorzystaniem wpływu lub wiedzy i doświadczenia niektórych zainteresowanych stron, zwłaszcza rodziców, partnerów społecznych, sektora młodzieżowego oraz organizacji pozarządowych.


12

Wyniki badań przedstawione w niniejszej ekspertyzie wskazują także, iż polityka oraz programy powinny korzystać z wniosków wyciągniętych z badań naukowych oraz ocen (te ostatnie stanowią obszar, który wydaje się aktualnie słabo rozwinięty), jak i analizy tendencji występujących w danych. W badaniach naukowych należy w sposób szczególny uwzględnić głos uczniów, a także innych zaangażowanych zainteresowanych stron. Dwóch na pięciu respondentów (42%), których odpowiedzi ujęto w naszej ekspertyzie, wyraziło opinię, że poglądy młodych ludzi nigdy nie są brane pod uwagę w odniesieniu do polityki w zakresie przedwczesnego kończenia nauki w ich kraju albo dzieje się tak jedynie w rzadkich przypadkach. Ponadto jeden na pięciu respondentów (18%) stwierdził, że prawie żadne środki lub polityka w zakresie przedwczesnego kończenia nauki nie są poparte solidnymi dowodami zebranymi w wyniku badań naukowych i oceny. Zapobieganie zjawisku przedwczesnego kończenia nauki

W zbyt wielu przypadkach młodzi ludzie kończą naukę lub szkolenie z przyczyn, którym można było zapobiec. Dlatego też celem środków zapobiegawczych jest przeciwdziałanie zjawisku przedwczesnego kończenia nauki, zanim w ogóle do niego dojdzie. Zazwyczaj są one bardziej opłacalne niż środki reintegracyjne. Ogólnie rzecz biorąc, państwa członkowskie potwierdziły konieczność znalezienia skutecznych sposobów rozpoznawania i rozwiązywania problemów mogących zwiększyć ryzyko przedwczesnego kończenia nauki. Jednocześnie wdrażanie tych strategii jest w Europie na bardzo różnych etapach i można zauważyć znaczne zróżnicowanie rodzajów działań wybieranych przez poszczególne kraje. Widoczne jest większe uznanie konieczności znalezienia różnych rozwiązań dla różnych etapów procesu kształcenia; ilustruje to na przykład rosnące uznanie roli wczesnej edukacji i opieki nad dzieckiem w strategiach związanych z przedwczesnym kończeniem nauki. Strategie polityczne przyjmowane przez państwa członkowskie w celu złagodzenia ryzyka ESL i zapobiegania temu zjawisku można zaklasyfikować do dwóch ogólnych kategorii:

ukierunkowane strategie i środki; zapewniają one szczególne wsparcie dla zagrożonej młodzieży dzięki wskazaniu osób, grup osób, szkół lub środowisk, w przypadku których ryzyko przedwczesnego zakończenia nauki jest podwyższone;

kompleksowe strategie i środki; ich celem jest poprawa systemu kształcenia dla wszystkich, a tym samym poprawa efektów oraz ograniczenie ryzyka wycofania uczniów z nauki.

Wyżej opisane podejścia dopełniają się wzajemnie i z tego względu oba są potrzebne: stosowanie ukierunkowanej polityki dostarcza wsparcia osobom uznanym za najbardziej zagrożone, lecz może też oznaczać, że niektóre młode osoby nie zostaną „wychwycone”. Ponadto podejścia te nie wprowadzają zmian w obrębie systemu kształcenia. Środki kompleksowe mogą zatem przeciwdziałać problemom systemowym, które przyczyniają się do występowania zjawiska przedwczesnego kończenia nauki w danym kraju. W perspektywie długofalowej należy jednak skupić się na wczesnej interwencji, która jest niezbędna do przeciwdziałania problemom pojawiającym się na początku całego procesu prowadzącego do przedwczesnego kończenia nauki. W celu umożliwienia interwencji w stosownym czasie ważne jest prowadzenie działań związanych ze wskazywaniem, monitorowaniem i śledzeniem. We wskazywaniu uczniów zagrożonych przedwczesnym zakończeniem nauki mogą pomóc systemy wczesnego ostrzegania w


13

szkołach. Powinny być dostępne i powiązane między różnymi placówkami edukacyjnymi oraz pozostałymi zaangażowanymi zainteresowanymi stronami. Wczesna interwencja jest istotna również dlatego, że w miarę wydłużania się okresu wycofania z nauki reintegracja może stawać się coraz trudniejsza. Najważniejsze znaczenie dla potencjalnych uczniów przedwcześnie kończących naukę mają kluczowe momenty przełomowe (przejście ze szkoły podstawowej do szkoły ponadpodstawowej, ze szkoły średniej I stopnia do szkoły średniej II stopnia). Niektóre środki ułatwiające takie przejścia obejmują programy opieki koleżeńskiej lub mentorskiej, wzmożone poradnictwo udzielane przez specjalistów oraz zwiększoną komunikację między nauczycielami w różnych szkołach i na różnych poziomach, jak i programy powitalne lub wprowadzające. Młodzi ludzie zagrożeni przedwczesnym zakończeniem nauki mogą uzyskać możliwość skorzystania z alternatywnych rozwiązań względem tradycyjnego programu nauczania. Nowe kwalifikacje i programy nauczania powinny jednak spotykać się z uznaniem społeczności i oferować realne ścieżki rozwoju. Przydatne byłoby podjęcie dalszych działań na rzecz wspierania wartości uczenia się w odniesieniu do możliwości zarobkowych oraz przekształcania możliwości życiowych młodych ludzi zagrożonych przedwczesnym zakończeniem nauki. Opieka i poradnictwo mają istotne znaczenie we wspieraniu młodych ludzi nie tylko w znajdywaniu odpowiednich możliwości dalszej nauki oraz motywacji i odwagi do podjęcia właściwych kursów, lecz także w dokonywaniu właściwych decyzji w zakresie nauki (można w ten sposób ograniczyć liczbę osób przedwcześnie kończących naukę w wyniku niewłaściwego wyboru kierunku nauki). Młodzi ludzie potrzebują zatem jasnego, bezstronnego i konstruktywnego doradztwa, które pomoże sprawić, że zyskają oni poczucie kontroli nad własną ścieżką uczenia się i rozwoju zawodowego i będą bardziej świadomi swoich wyborów. Ponadto młodzi ludzie zagrożeni przedwczesnym zakończeniem nauki niejednokrotnie stają w obliczu szeregu złożonych problemów, które wymagają wsparcia wyspecjalizowanego doradcy lub innego rodzaju pomocy specjalistycznej. Obok pomocy specjalistycznej większy udział w działalności szkolnej powinni wykazywać również rodzice oraz rodziny. Ważne jest, aby nauczyciele potrafili angażować i motywować wszystkich uczniów na swoich zajęciach. Istotne jest także szkolenie nauczycieli w zakresie rozpoznawania ryzyka przedwczesnego zakończenia nauki i przeciwdziałania mu, jak również wykorzystania nowoczesnych metod nauczania i organizacji zajęć w klasie oraz umiejętności budowania relacji. W hiszpańskim badaniu poświęconym uczniom, którzy przedwcześnie zakończyli naukę, stwierdzono, że niemal 9 na 10 z nich porzuciło naukę ze względu na swoje doświadczenia związane z powtarzaniem klasy10. Niewielka liczba uczniów na zajęciach, asystenci nauczycieli i nauczanie dodatkowe mogą zatem zapobiec nagromadzeniu zaległości u poszczególnych uczniów, zanim spowodują one poważne skutki dla ich osiągnięć edukacyjnych oraz zwiększą ryzyko przedwczesnego zakończenia nauki.

10 L. Mena Martínez, M. Fernández Enguita, J. Riviére Gómez (2009 r.), Desenganchados de la educación:

procesos, experiencias, motivaciones y estrategias del abandono y del fracaso escolar, Revista de Educación, número extraordinario 2010, s. 119–145.


14

W obecnym kontekście gospodarczym, gdy finanse publiczne są w wyjątkowym stopniu ograniczane, należy zauważyć, że nie wszystkie interwencje wymagają znaczących inwestycji. Jak pokazują wyniki przedstawione w niniejszej ekspertyzie, istotne znaczenie w ograniczaniu zjawiska przedwczesnego kończenia nauki ma życzliwe, pozytywne i wspierające środowisko szkolne. Poczucie przynależności i oparta na wzajemnym zaufaniu i szacunku relacja w nauczaniu między nauczycielem a uczniem mają niezwykle istotne znaczenie dla młodych ludzi. Ponadto dobrym sposobem szerzenia skutecznych praktyk i nauczania może być możliwość wymiany doświadczeń, praktyk i umiejętności wśród kadry pracującej z grupą docelową. W przypadku braku silnie zakorzenionej kultury edukacyjnej w danej społeczności może okazać się konieczne zastosowanie środków mających na celu zaangażowanie rodziców, zwiększenie ich świadomości na temat znaczenia edukacji oraz zapewnienie możliwości edukacyjnych pozwalających im podnieść poziom własnych umiejętności. Zajęcia dodatkowe mogą nie tylko pomóc uczniom w nadrobieniu zaległości i pobudzeniu ich zainteresowania nauką, lecz także wesprzeć ich w odbudowaniu pozytywnej relacji ze szkołą i jej kadrą, jak również umożliwić wykonywanie satysfakcjonujących działań, które umocnią poczucie wartości i złagodzą frustrację uczniów. Zapewnienie drugiej szansy

Środki reintegracyjne dają młodym ludziom, którzy porzucają szkołę w ramach kształcenia głównego nurtu, drugą szansę na naukę, uzyskanie kwalifikacji lub alternatywnej możliwości uczenia się. Są one zróżnicowane pod względem zakresu udzielanego wsparcia, w zależności od potrzeb danej grupy docelowej; niektórzy młodzi ludzie, aby móc wejść na drogę reintegracji w systemie kształcenia, wymagają doradztwa i praktycznego wsparcia w celu przeciwdziałania takim problemom jak bezdomność lub nadużywanie substancji odurzających, natomiast inni mają motywację do powrotu i potrzebują jedynie uzyskania drugiej szansy na podjęcie nauki. Wszelkie działania ukierunkowane na uczniów, którzy już porzucili naukę, powinny zaczynać się od procesu ich zaangażowania, budowania zaufania i poczucia przynależności. Działania powinny być zorganizowane, bezpieczne i ambitne, połączone z wysokimi oczekiwaniami. Należy ponadto zauważyć, że wielu uczniów przedwcześnie kończących naukę uważa siebie za osoby dorosłe i oczekuje, że będą w taki sposób traktowani. Gdy opisują, co w ich przypadku odniosło sukces, powtarzają się słowa „szacunek” i „zaufanie”. Większość środków reintegracyjnych ma na celu zapewnienie metod alternatywnych wobec kształcenia głównego nurtu albo pod względem treści, albo stylów nauczania/uczenia się. W ramach tych inicjatyw wykorzystuje się różne sposoby zapewniania zindywidualizowanego podejścia do uczenia się, ukierunkowanego na ucznia, np. poradnictwo, opieka, indywidualne plany uczenia się lub zarządzanie poszczególnymi sprawami. Stosowane w ramach środków reintegracyjnych style nauczania i uczenia się mają często charakter praktyczny lub empiryczny. Inicjatywy zapewniające wzmożone wsparcie mają na celu przyjęcie kompleksowego podejścia ukierunkowanego na całą jednostkę, poprzez odniesienie się do całego szeregu jej potrzeb, począwszy od kwestii osobistych i społecznych, a kończąc na brakach w kształceniu. W rzeczywistości uczniom przedwcześnie kończącym naukę może dodatkowo brakować umiejętności i kompetencji, które należy uzupełnić, aby mogli podjąć dalsze kształcenie, szkolenie lub zatrudnienie. Możliwe jest


15

również zapewnienie nauki podstawowych i przydatnych w życiu umiejętności – wykraczających poza podstawowe umiejętności czytania, pisania i liczenia oraz obejmujących na przykład wiedzę w zakresie finansów lub zdrowia – która odbywałaby się w mniejszych grupach lub zostałaby włączona do nauczania innych przedmiotów. Kluczowe znaczenie ma elastyczność, która umożliwi dostosowanie środków reintegracyjnych do innych zobowiązań młodych osób, takich jak obowiązki zawodowe i rodzinne. Dzięki wielodyscyplinarnemu podejściu obejmującemu mieszane zespoły kadrowe lub współpracę z zewnętrznymi zainteresowanymi stronami możliwe jest odniesienie się do pełnego zakresu wsparcia, jakiego potrzebuje młoda osoba. Motywacją dla młodych ludzi mających niskie poczucie własnej wartości i negatywne wcześniejsze doświadczenia związane z kształceniem formalnym mogą być indywidualne plany działania i przejrzyste etapy kształcenia w przyszłości, które mogą składać się z niewielkich jednostek edukacyjnych. W tym kontekście istotne znaczenie ma monitorowanie, które pozwoli dopilnować, aby efekty postępów poczynionych dzięki środkom reintegracyjnym nie zostały utracone w perspektywie długoterminowej. W istocie potrzeba ciągłości, zgodności oraz spójności świadczeń i wsparcia dostępnych dla młodych ludzi. W przeciwnym razie młodzi ludzie mogą zagubić się w sieci różnych świadczeń. Obrane podejście przewidujące udział „kierownika ds. poszczególnych spraw” dysponuje potencjałem, który pozwala zaoferować spójniejsze środki wspierania zagrożonej młodzieży niż w przypadku innych podejść, w których oczekuje się od młodych ludzi wyszukiwania różnych świadczeń bez żadnego szczególnego wsparcia. Wyniki osiągnięte dzięki środkom reintegracyjnym nie zawsze da się przedstawić za pomocą danych ilościowych. Konieczne jest zatem znalezienie sposobów pomiaru wyników miękkich. Także ramy zapewniania jakości powinny być tak opracowywane, aby uwzględniały zarówno środki jakościowe, jak i ilościowe. Wreszcie znaczny odsetek działań zmierzających do reintegracji stanowią inicjatywy i programy tymczasowe. Chociaż przedwczesne kończenie nauki jest zjawiskiem powszechnym w systemach kształcenia i szkolenia w UE, można zauważyć tendencję do nieprzypisywania działaniom reintegracyjnym istotnej rangi czy też statusu. Należy odnieść się do tego aspektu w przyszłości, mając jednak na względzie to, że odtwarzanie udanych lokalnych przedsięwzięć na większą skalę jest dużym wyzwaniem. Opracowanie środków o zasięgu regionalnym lub ogólnosystemowym wymaga czasu i zaangażowania. Jeśli jednak władze uznają znaczenie reintegracji młodzieży, która przedwcześnie ukończyła naukę, i zapewnią długoterminowe wsparcie na rzecz działań reintegracyjnych, możliwe jest osiągnięcie większej spójności, a także większej przejrzystości w odniesieniu do najlepszych praktyk, norm oraz potrzeb uczniów i kadry w zakresie szkolenia i wsparcia. Podsumowanie skutecznych praktyk w zakresie przedwczesnego kończenia nauki

W obu wymiarach (strategie i środki zapobiegawcze oraz reintegracyjne) można wyróżnić cztery ogólne cechy warunkujące sukces strategiczny. Są nimi:

uznanie problemu i determinacja w celu jego złagodzenia w pierwszej kolejności oraz, o ile to możliwe, zapobiegania mu, a następnie reintegracji w systemie kształcenia uczniów przedwcześnie kończących naukę;


16

zintegrowane planowanie strategiczne, wdrażanie polityki i realizacja świadczeń oraz udzielanie odpowiedniego i skutecznego wsparcia dla uczniów przedwcześnie kończących naukę, jak i osób, które z nimi pracują;

kreatywność, innowacja, elastyczność oraz chęć do zmian ze strony decydentów politycznych i specjalistów, a także w szczególności ukierunkowane na rozwiązywanie problemów podejście do poszczególnych trudności napotykanych przez uczniów przedwcześnie kończących naukę oraz zagrożonych przedwczesnym zakończeniem nauki;

zakrojone na szeroką skalę podejście do realizacji świadczeń (w szkołach i poza nimi), które: daje wyraz współczucia, szacunku, ambicji i wysokich oczekiwań wobec

uczniów przedwcześnie kończących naukę, ich rodzin, rówieśników i społeczności;

zachęca uczniów i sprzyja poczuciu przynależności; jest przejrzyste, spójne, kompleksowe i konsekwentne oraz opiera się na

działaniach różnych instytucji, a także charakteryzują terminowość, czujność, reagowanie na potrzeby,

ukierunkowanie na wyniki i opłacalność. Działania w zakresie przedwczesnego kończenia nauki na szczeblu UE

Uznanie przez UE pilnej potrzeby przeciwdziałania zjawisku przedwczesnego kończenia nauki zostało wyrażone poprzez szereg deklaracji w zakresie strategii politycznych składających się na europejskie ramy działania i celów, jak i w postaci wsparcia finansowego i organizacyjnego udzielanego państwom członkowskim. W strategii lizbońskiej wprowadzono grupę pięciu poziomów odniesienia, w tym jeden dotyczący ograniczenia średniego odsetka uczniów przedwcześnie kończących naukę w UE do poziomu 10% w 2010 r. Cel ten nie został jednak osiągnięty i w związku z tym założenia zostały ponownie przyjęte w maju 2009 r. na 2 941. posiedzeniu Rady ds. Edukacji, Młodzieży i Kultury. W czerwcu 2010 r. szefowie europejskich państw i rządów przyjęli strategię „Europa 2020” dotyczącą inteligentnego i zrównoważonego rozwoju sprzyjającego włączeniu społecznemu. Cel w postaci 10% odsetka ESL wyznaczono jako jeden z nadrzędnych celów stanowiących podstawę tej strategii. Państwa członkowskie postanowiły dążyć do osiągnięcia tego celu za pomocą strategicznych ram współpracy w dziedzinie kształcenia i szkolenia (ET 2010 i ET 2020). Na kwestię tę zwrócono również uwagę w kilku komunikatach Komisji dotyczących kształcenia i szkolenia. W ostatnim czasie Komisja opublikowała przede wszystkim komunikat dotyczący przeciwdziałania zjawisku przedwczesnego kończenia nauki oraz wniosek dotyczący zalecenia Rady w sprawie polityki na rzecz ograniczenia ESL11. UE w ramach europejskiej strategii zatrudnienia podkreśliła również, że istotne jest doprowadzenie do tego, by wszyscy młodzi ludzie kończyli edukację wyposażeni w odpowiednie umiejętności umożliwiające im wejście na rynek pracy. W wytycznych dotyczących polityki państw członkowskich w dziedzinie zatrudnienia podkreślono konieczność znaczącego ograniczenia liczby młodych osób przedwcześnie kończących naukę. W polityce młodzieżowej Komisji Europejskiej zwrócono także uwagę na

11 Plan działania, komunikat Komisji i dokument roboczy służb Komisji w sprawie zjawiska przedwczesnego

kończenia nauki można znaleźć pod adresem: http://ec.europa.eu/education/school-education/doc2268_en.htm.


17

znaczenie rozwoju pozaformalnych możliwości nauki jako jednego z szeregu działań mających na celu przeciwdziałanie zjawisku przedwczesnego kończenia nauki. Stanowiska UE odnoszące się do ogólnej strategii politycznej znalazły swój wyraz w szeregu działań. Priorytety wyznaczone na okres programowania 2000–2006 i 2007–2013 w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego odzwierciedlają uznaną przez Komisję i państwa członkowskie potrzebę przeciwdziałania temu problemowi poprzez modernizację systemów kształcenia i programów nauczania. Możliwości rozwoju i realizacji działań w tej dziedzinie zapewnił państwom członkowskim również program „Uczenie się przez całe życie”. Przez wiele lat w rocznych priorytetach strategicznych tego programu kładziono nacisk na znaczenie wspierania zagrożonej młodzieży, na przykład poprzez rozwój nowych możliwości dawania drugich szans, lepsze wykorzystanie TIK w celu motywowania uczniów i umożliwienia im ponownego podjęcia kształcenia oraz większe zaangażowanie rodziców w kształcenie ich dzieci. Wspierano także możliwości wymiany doświadczeń między przedstawicielami państw członkowskich, organizacjami pozarządowymi, partnerami społecznymi i specjalistami ze szkół i placówek szkoleniowych. Przykładowo przez cztery lata (2006–2010) kluczowe zainteresowane strony z 17 krajów miały okazję do porównywania polityki i praktyk w dziedzinie przedwczesnego kończenia nauki w różnych miastach i krajach w całej Europie (w ramach działalności grupy ds. dostępu do edukacji i włączenia społecznego). Także program wizyt studyjnych wspierał wizyty studyjne specjalistów i decydentów politycznych dotyczące przedwczesnego kończenia nauki. Wymianę doświadczeń między państwami członkowskimi w kwestii zjawiska przedwczesnego kończenia nauki wspierały również inne programy związane z europejską strategią zatrudnienia prowadzone przez Dyrekcję Generalną ds. Zatrudnienia, Spraw Społecznych i Włączenia Społecznego, takie jak Europejskie Obserwatorium Zatrudnienia (EEO), program wzajemnego uczenia się w ramach europejskiej strategii zatrudnienia (MLP) oraz dialog między publicznymi służbami zatrudnienia. Do sprzyjania reformie na szczeblu krajowym przyczynił się także rozwój wspólnych narzędzi europejskich w dziedzinie kształcenia i szkolenia, takich jak europejskie ramy kwalifikacji (EQF). W europejskich ramach kwalifikacji zachęcano na przykład państwa członkowskie do dążenia do wprowadzenia własnych krajowych ram kwalifikacji (NQF), określających poziomy uczenia się pod względem efektów uczenia się. Przy takim sposobie określania kwalifikacji możliwy jest ich podział na jednostki, co oznacza, że poszczególne osoby mogą stopniowo gromadzić jednostki uczenia się w celu uzyskania kwalifikacji. W przypadku uczniów, którzy przedwcześnie zakończyli naukę i zdobyli już część kwalifikacji w czasie uczęszczania do szkoły, daje to możliwość podjęcia dostosowanej do indywidualnych potrzeb nauki w celu nadrobienia braków w wiedzy, zamiast powtarzania całego kursu. Podział uczenia się na jednostki może być bardziej motywujący dla osób z małą wiarą w siebie i może prowadzić do poczucia spełnienia po każdorazowym ukończeniu danej jednostki uczenia się. Wprowadzenie mających jednakowo istotne znaczenie europejskich ram kwalifikacji i odnośnych krajowych ram kwalifikacji ukazuje zmianę w podejściu dotyczącym kwalifikacji w zakresie kształcenia i szkolenia, odchodzącym od mierzenia „nakładów” edukacyjnych (obecność na zajęciach szkoleniowych, zaangażowanie w uczenie się) na rzecz „efektów” uczenia się (rozwijanie wiedzy lub umiejętności). Oznacza to, że ramy kwalifikacji można wykorzystać także do celów wspierania walidacji pozaformalnego i nieformalnego uczenia się, co samo w sobie stanowi potencjalny środek wsparcia dla uczniów przedwcześnie kończących naukę, ponieważ daje możliwość uznania umiejętności i kompetencji nabytych przez nich poza środowiskiem szkolnym, na przykład w miejscu pracy lub domu.


18

Wreszcie w projekcie przewodnim „Mobilna młodzież” w ramach strategii „Europa 2020” przedstawiono ostatnio ramy zatrudnienia młodzieży na podstawie szeregu priorytetów mających na celu ograniczenie bezrobocia wśród młodzieży i poprawę jej perspektyw zatrudnienia, do których należy „wspieranie zagrożonej młodzieży”. Opinie na temat efektów działań na szczeblu UE

Zdaje się12,że szereg wprowadzonych przez Komisję środków tzw. prawa miękkiego miał wpływ na krajowe (i regionalne) działania w celu ograniczenia zjawiska przedwczesnego kończenia nauki. Zdaniem zainteresowanych stron z państw członkowskich szczególnie istotny wpływ na krajowe (i regionalne) działania w celu ograniczenia zjawiska przedwczesnego kończenia nauki mają finansowanie europejskie (zwłaszcza EFS) oraz wyraźne poziomy odniesienia dotyczące przedwczesnego kończenia nauki, pozwalające poszczególnym krajom na porównanie swoich wyników. Wszystkie zainteresowane państwa członkowskie potwierdziły, że współfinansowanie ze środków EFS zostało wykorzystane do pokrycia kosztów działań mających na celu zapobieganie niepowodzeniom szkolnym i reintegrację uczniów, którzy przedwcześnie zakończyli naukę; większość postrzega EFS za najbardziej skuteczny instrument UE, przypisując mu największy wpływ. Działania finansowane ze środków EFS to m.in. wprowadzenie zróżnicowanych programów nauczania, klas specjalnych, możliwości uzyskania drugiej szansy, systemów wczesnego ostrzegania i monitorowania obecności, możliwości integracji społecznej i na rynku pracy oraz poprawa obecnej oferty w zakresie poradnictwa i opieki. EFS miał szczególne znaczenie pod względem wspierania rozwoju krajowych podejść w celu przeciwdziałania zjawisku przedwczesnego kończenia nauki. Oznacza to, że wola działania w związku ze zjawiskiem przedwczesnego kończenia nauki zazwyczaj miała charakter „wewnętrzny”, lecz EFS dostarczał środki finansowe niezbędne do realizacji działań. W niektórych przypadkach państwom członkowskim niestety nie udało się jednak zapewnić zrównoważonego finansowania dla działań dotyczących polityki w zakresie przedwczesnego kończenia nauki; w dalszym ciągu polegają więc one na EFS. Konieczne jest stosowne określenie i ukierunkowanie działań finansowanych ze środków EFS w oparciu o dokładną ocenę zasięgu i charakteru problemów napotykanych na szczeblu krajowym, regionalnym lub lokalnym. Kolejną korzyścią płynącą z finansowania europejskiego (wszystkie dziedziny) wskazaną przez szereg zainteresowanych stron było to, że sprzyja ono rozwojowi kultury monitorowania i oceny, chociaż panuje powszechna zgoda co do konieczności dalszej poprawy w tej dziedzinie. Istotne jest ukierunkowanie w przyszłości funduszy UE na działania, które mogą mieć zrównoważony wpływ na życie młodych osób oraz metody działania kluczowych zainteresowanych stron (organów i szkół). Chociaż świadomość istnienia poziomu odniesienia w wysokości 10% dotyczącego przedwczesnego kończenia nauki była w przypadku niektórych zainteresowanych stron niejednolita, w sumie 61% ankietowanych zainteresowanych stron, których odpowiedzi ujęto w niniejszej ekspertyzie, oświadczyło, że wyznaczenie wspomnianego poziomu odniesienia miało wpływ na ich proces opracowywania polityki („pewien” lub „znaczący”). Jedynie 18% ankietowanych oświadczyło, że nie

12 Należy zauważyć, że „efekty”, o których mowa w tej części sprawozdania, nie są oparte na formalnej ocenie

działań Komisji Europejskiej w tej dziedzinie. Opierają się one natomiast na opiniach ankietowanych w tej kwestii oraz informacjach pochodzących z literatury fachowej.


19

miało ono żadnego wpływu. W niektórych krajach pomogło ono zwrócić uwagę na problem ESL, dokonać jego pomiaru i go zdefiniować. W większej liczbie przypadków przyczyniło się ono do zwiększenia i podtrzymania znaczenia tego problemu w krajowych strategiach politycznych, gdyż w większości państw został on już uznany za istotny priorytet polityczny jeszcze przed pierwszym wprowadzeniem poziomu odniesienia. Cel 10% posłużył także za poziom odniesienia umożliwiający pomiar postępów poczynionych w danym kraju. W niektórych przypadkach czynnik ten powodował „wzajemną presję” i zmuszał do działania w tej dziedzinie, gdyż poszczególne kraje nie chciały być postrzegane jako pozostające w tyle. W wielu krajach temat poziomu odniesienia był omawiany w mediach, co w niektórych państwach zwiększyło oczekiwania związane z działaniami rządu. Uznano to za pozytywny rezultat. Jednocześnie należy zauważyć, że presja ta w niektórych krajach jest bardziej odczuwalna niż w innych. Ogólnie rzecz biorąc, zdaniem respondentów z państw członkowskich nie ma danych, które mogłyby wykazać to, czy inne działania, narzędzia i programy na szczeblu UE miały wpływ na politykę w dziedzinie przedwczesnego kończenia nauki w ich krajach13. W odniesieniu do przyszłości oczekuje się, że poziom odniesienia określony w strategii „Europa 2020” związany z przedwczesnym kończeniem nauki pomoże dalej umacniać znaczenie tej kwestii oraz utrzymać jej wysoką rangę. Zwrócenie się do państw członkowskich o wyznaczenie własnych celów w zakresie przedwczesnego kończenia nauki oraz rozpoczęcie europejskiego semestru powinny pozytywnie wpłynąć na strategię związaną z przedwczesnym kończeniem nauki. W szeregu krajów wyznaczono w ostatnich latach także bardziej ambitne cele. Kluczowe zalecenia

W niniejszej ekspertyzie przedstawiono przegląd aktualnego stanu sytuacji w całej Europie w odniesieniu do problemu przedwczesnego kończenia nauki w oparciu o ocenę strategii i środków we wszystkich państwach członkowskich UE oraz bardziej szczegółowe badanie w dziewięciu krajach objętych analizą. Na podstawie tych działań możliwe jest wskazanie pewnych obszarów polityki oraz oferty, które wymagają ulepszenia lub uzupełnienia. Zostały one opisane poniżej.

Na podstawie informacji przedstawionych w naszej ekspertyzie zalecamy, aby Komisja Europejska:

wspierała w państwach członkowskich zrozumienie problemu przedwczesnego kończenia nauki jako złożonego zjawiska kształtowanego przez szereg czynników edukacyjnych, indywidualnych oraz społeczno-gospodarczych;

dalej monitorowała rozwój skali i zasięgu zjawiska przedwczesnego kończenia nauki na różnych poziomach kształcenia w państwach członkowskich. Wyznaczenie celów może pomóc utrzymać duże znaczenie problemu ESL;

dalej współfinansowała oferowane państwom członkowskim możliwości wprowadzania reform i ulepszeń w systemach kształcenia i szkolenia, które lepiej odpowiadają na potrzeby zagrożonej młodzieży. Jeśli zaś chodzi o finansowanie, należy rozważyć następujące działania:

13 Należy zauważyć, że urzędnicy bezpośrednio powiązani z wieloma z tych działań nie byli ankietowani na

potrzeby niniejszej ekspertyzy – wyrażone poglądy opierają się jedynie na opiniach ankietowanych podmiotów


20

doprowadzenie do tego, by finansowanie koncentrowało się na przynoszeniu zrównoważonych rezultatów – to jest na działaniach prowadzących do trwałych zmian w metodach działania organów na różnych szczeblach – zamiast na dużej liczbie nowych przedsięwzięć, zwłaszcza w krajach, w których zostało już wdrożonych wiele działań pilotażowych;

wdrażanie współfinansowanych działań europejskich w zakresie przedwczesnego kończenia nauki w oparciu o odpowiednią analizę istniejącej sytuacji oraz oczekiwanych lub wyznaczonych rezultatów;

konieczne przyjęcie wielodyscyplinarnego podejścia do przeciwdziałania zjawisku przedwczesnego kończenia nauki; w związku z tym UE mogłaby rozważyć wprowadzenie warunku odnośnie do środków finansowania wspierających interwencje w celu przeciwdziałania zjawisku przedwczesnego kończenia nauki w państwach członkowskich, który zakładałby uwzględnienie różnych sektorów (tj. kształcenie, zatrudnienie, sprawy społeczne i młodzież);

skierowanie finansowania na precyzyjniej ukierunkowane lub zdefiniowane działania lub grupy priorytetów w ramach dostępnych programów finansowania (tj. EFS, „Uczenie się przez całe życie”);

kontynuowała umacnianie współpracy horyzontalnej oraz wymiany doświadczeń i dobrych praktyk między państwami członkowskimi (zarówno wśród decydentów politycznych, jak i specjalistów) w zakresie środków mających na celu zapobieganie zjawisku przedwczesnego kończenia nauki oraz włączanie młodych osób do przemyślanych działań w dziedzinie kształcenia i szkolenia. Oznaczałoby to zwiększenie możliwości grup roboczych i wzajemnego uczenia się poprzez podwyższenie ich stopnia zorientowania na konkretne cele;

kontynuowała gromadzenie danych oraz promowanie korzyści społeczno-gospodarczych płynących z zapobiegania zjawisku przedwczesnego kończenia nauki (na przykład poprzez wspieranie badań naukowych na temat krótko- i długoterminowych ekonomicznych skutków przedwczesnego kończenia nauki) oraz skutecznych sposobów przeciwdziałania zjawisku przedwczesnego kończenia nauki w różnych sytuacjach. Można by na przykład utworzyć internetowe obserwatorium najlepszych praktyk pełniące funkcję centralnej strony internetowej gromadzącej informacje na temat polityki i praktyk, które mogłyby być powiązane z grupami roboczymi, sieciami oraz programami wzajemnego uczenia się;

zachęcała państwa członkowskie do inwestowania w lepsze monitorowanie uczniów przedwcześnie kończących naukę. Szczególnie skuteczne w tym względzie mogłyby okazać się systemy wczesnego ostrzegania.

W odniesieniu do polityki i strategii w zakresie przedwczesnego kończenia nauki zalecamy, aby organy krajowe/regionalne(/lokalne):

zapewniły wprowadzenie kompleksowej, skoordynowanej strategii przeciwdziałania zjawisku przedwczesnego kończenia nauki;

dokonywały regularnego przeglądu strategii, aby zapewnić dostosowanie polityki i oferty do sytuacji i potrzeb;

rozwijały i wdrażały politykę w dziedzinie przedwczesnego kończenia nauki, ściśle związaną z polityką o szerszym zasięgu mającą wpływ na życie dzieci i młodzieży;

działających w zakresie strategii związanej z przedwczesnym kończeniem nauki w dziewięciu krajach uwzględnionych w ekspertyzie.


21

zadbały, by decydenci polityczni oraz osoby decyzyjne w innych dziedzinach miały świadomość kosztów i skutków zjawiska przedwczesnego kończenia nauki; zbyt często „wykluczenie z nauki” idzie w parze z innego rodzaju wykluczeniami (np. wykluczeniem społecznym, problemami zdrowotnymi, zaangażowaniem w działalność przestępczą, brakiem aktywności, bezrobociem);

ograniczyły skupianie się na podejściach w zakresie przedwczesnego kończenia nauki, które opierają się na dużej liczbie przedsięwzięć odnoszących się do tego problemu w małej skali i z wykorzystaniem krótkoterminowego finansowania. Zamiast tego należy zadbać, aby przeciwdziałanie zjawisku przedwczesnego kończenia nauki stało się częścią działań dążących do podniesienia jakości kształcenia dla wszystkich, w połączeniu z ukierunkowanymi podejściami do wspierania grup najbardziej zagrożonych. Strategie tego rodzaju powinny odnosić się zarówno do placówek kształcenia ogólnego, jak i zawodowego, a także powinny być dostosowane do warunków lokalnych, regionalnych i krajowych;

skupiły uwagę w perspektywie długofalowej na zapobieganiu i wczesnej interwencji, chociaż stale potrzebne jest łączenie środków zapobiegawczych i reintegracyjnych. Zapobieganie może okazać się szczególnie efektywne (pod względem kosztów), a wczesne interwencje są istotne, gdyż im dłuższy okres wycofania z nauki, tym trudniejsza może stawać się reintegracja;

zapewniły uwzględnianie doniesień pochodzących z badań naukowych, monitorowania i oceny oraz podejmowanie działań na ich podstawie; skuteczna polityka w dziedzinie przedwczesnego kończenia nauki opiera się na danych dotyczących czynników warunkujących to zjawisko, jak i na zrozumieniu jego skali i charakterystyki uczniów przedwcześnie kończących naukę;

doprowadziły do tego, by polityka w dziedzinie przedwczesnego kończenia nauki odwoływała się do potrzeb młodych ludzi, a nie potrzeb instytucjonalnych lub związanych z systemem; młodzi ludzie powinni zajmować centralne miejsce we wspólnej wizji przeciwdziałania przedwczesnemu kończeniu nauki. Można to osiągnąć na przykład poprzez zapewnienie mających znaczenie konsultacji z młodymi ludźmi i organizacjami/specjalistami pracującymi z zagrożoną młodzieżą w odniesieniu do dotyczącej ich polityki;

zapewniły większe zaangażowanie rodziców w proces kształcenia, co jest także korzystnym działaniem. Szkoły powinny dzielić się metodami i narzędziami umożliwiającymi zaangażowanie rodziców uczniów zagrożonych oraz zwiększenie ich świadomości na temat znaczenia kształcenia.

W odniesieniu do podziału obowiązków zalecamy, aby organy krajowe/regionalne/lokalne:

wprowadziły w życie międzyinstytucjonalne i wielodyscyplinarne metody działania na szczeblu krajowym, regionalnym i lokalnym; zjawisko przedwczesnego kończenia nauki jest wynikiem połączenia szeregu czynników i za jego przeciwdziałanie nie mogą odpowiadać wyłącznie organy oświatowe. Międzyinstytucjonalna metoda działania może być zatem bardziej opłacalna za sprawą unikania nakładania się na siebie i powielania działań, a także może pomóc w dopilnowaniu tego, by żadne dziecko ani żadna młoda osoba nie zostały pominięte;


22

rozważyły przypisanie jednej stronie ogólnej odpowiedzialności za koordynację działań w zakresie przedwczesnego kończenia nauki. Taki koordynator musi jednak być zaangażowany we współpracę z organami w sferze kształcenia, problemów młodzieży, spraw społecznych, służby zdrowia i zatrudnienia, a także partnerami społecznymi, rodzicami, organizacjami pozarządowymi, sektorem młodzieżowym oraz samą młodzieżą;

zapewniły finansowanie oraz czas, dopóki nie zostanie wprowadzone działanie międzyinstytucjonalne i wielodyscyplinarne, tak aby doprowadzić do włączenia podejścia opartego na współpracy do głównych praktyk (a nie działań w ramach przedsięwzięć);

zacieśniły relacje z organizacjami młodzieżowymi i uczniowskimi, organizacjami pozarządowymi zajmującymi się słabszymi grupami społecznymi oraz partnerami społecznymi. Współpraca z partnerami społecznymi może przyczynić się do większego reagowania na potrzeby rynku w dziedzinie kształcenia, a działania informacyjne prowadzone przez organizacje pozarządowe, opiekunów i grupy społeczności mogą pomóc we wskazaniu grup, którym najtrudniej udzielić pomocy, i w dotarciu do nich. Nie należy także umniejszać znaczenia wzajemnego wsparcia. Należy dalej wspierać działania w sektorze młodzieżowym i uczniowskim ukierunkowane na młodzież w sytuacjach pozaszkolnych; te działania mogą także odegrać istotną rolę we wspieraniu programu na rzecz ukończenia szkoły;

w stosownych przypadkach rozważyły nadanie szkołom i partnerom lokalnym większej autonomii w poszukiwaniu własnych rozwiązań, które odpowiadałyby potrzebom młodych osób zagrożonych przedwczesnym zakończeniem nauki lub które już porzuciły naukę. Należy jednak zachować w tym względzie równowagę poprzez skuteczne monitorowanie i rozliczalność.

W głównym sprawozdaniu w ramach niniejszej ekspertyzy przedstawiono kompleksowy przegląd różnych środków przyjmowanych przez państwa członkowskie w celu zmierzenia się z problemem przedwczesnego kończenia nauki oraz omówiono osiągnięcia i ograniczenia tych państw. Odnotowano szereg konkretnych obszarów wymagających uwagi w związku z praktycznym wdrażaniem środków w celu przeciwdziałania zjawisku przedwczesnego kończenia nauki. Zalecamy, aby organy krajowe/regionalne/lokalne zwróciły szczególną uwagę na następujące kwestie:

przegląd programów nauczania na szczeblu szkoły średniej w celu zapewnienia ich odpowiedniego dostosowania do poszczególnych osób oraz zaoferowania elastycznych ścieżek kształcenia i indywidualnych planów uczenia się, spełniających potrzeby uczniów pod względem treści (akademickiej, jak i zawodowej) oraz stylów uczenia się. Jednocześnie nauczyciele muszą uzyskać odpowiednie możliwości ustawicznego rozwoju zawodowego, które dadzą im kompetencje do pracy z wykorzystaniem nowych metod nauczania i uczenia się;

rozważenie prowadzenia zajęć dodatkowych (zajęć indywidualnych lub w niewielkich grupach) w celu ograniczenia liczby uczniów, którzy muszą powtórzyć klasę, oraz wsparcia poszczególnych uczniów w unikaniu zaległości, zanim wywrą one poważny wpływ na ich osiągnięcia edukacyjne i zwiększą ryzyko przerwania nauki;

konieczność podkreślania znaczenia życzliwego, pozytywnego i wspierającego środowiska szkolnego w celu ograniczenia ryzyka przedwczesnego kończenia nauki. Poczucie przynależności i oparta na wzajemnym zaufaniu i szacunku relacja w nauczaniu między nauczycielem i uczniem mają niezwykle istotne znaczenie dla młodych ludzi;


23

wspieranie poprawy gromadzenia danych w zakresie przedwczesnego kończenia nauki oraz promowanie systemów monitorowania absencji, gdyż mogą one pomóc w opracowaniu ukierunkowanej polityki oraz pełnić funkcję systemów wczesnego ostrzegania, umożliwiających szkołom i organom wczesne interweniowanie i tym samym ograniczenie ryzyka wykluczenia;

konieczność powiązania kształcenia/szkolenia z rynkiem pracy, np. poprzez doświadczenie zawodowe, opiekę oraz ścieżki zawodowe oparte na uczeniu się poprzez praktykę. Może to podnieść w opinii młodych ludzi znaczenie i wartość ich wykształcenia oraz zwiększyć ich zdolność do zatrudnienia;

dostępność i jakość doradztwa (wsparcie psychologiczne i emocjonalne) oraz poradnictwo w sprawach zawodowych w szkołach i placówkach szkoleniowych;

zapewnienie odpowiedniego wyszkolenia, wsparcia, motywowania i uprawnień nauczycielom, dyrektorom szkół, doradcom oraz innym specjalistom pracującym z uczniami potencjalnie mogącymi przedwcześnie zakończyć naukę lub z tymi, którzy to już faktycznie zrobili. Można to osiągnąć za pomocą:

inwestowania w szkolenie nauczycieli – wstępne i ustawiczne – w celu zadbania, by nauczyciele i dyrektorzy szkół mieli umiejętności i kompetencje niezbędne do pracy z zagrożoną młodzieżą;

dopilnowania, by nauczyciele i inni specjaliści postrzegali młodzież jako osoby zaradne, a nie przysparzające trudności lub niedouczone, oraz

propagowania wysokich oczekiwań edukacyjnych wobec wszystkich – nauczyciele nie powinni mieć innych oczekiwań od uczniów z trudnych środowisk;

istotne znaczenie czuwania nad tym, by dzieci rozpoczynały kształcenie na równych zasadach poprzez lepsze udostępnienie wysokiej jakości wczesnej edukacji i opieki nad dzieckiem;

wspieranie uczniów w przełomowych momentach przechodzenia z jednego poziomu kształcenia na kolejny jako sposób zapewnienia jego płynnego przebiegu (w tym celu zasadnicze znaczenie mają współpraca i komunikacja z innymi szkołami i organami);

dopilnowanie, by wsparcie oferowane w placówkach kształcenia i szkolenia zawodowego było odpowiednie do zaspokojenia potrzeb uczniów;

konieczność zastosowania szeregu środków reintegracyjnych, w tym środków wykorzystujących kompleksowe podejście ukierunkowane na całą jednostkę w celu odniesienia się do całego szeregu problemów napotykanych przez osoby mające złożone potrzeby.

Documents

EKSPERTYZA NA TEMAT OGRANICZENIA ZJAWISKA … · Departament Tematyczny B: Polityka Strukturalna i Polityka Spójności _____ 6 RONI Wskaźnik ryzyka NEET (Risk of NEET indicator)