EKSPLOATACIJA EKSPLOATACIJA I REKULTIVACIJA LEI REKULTIVACIJA LEŽŽIIŠŠTA TA PRIRODNIH KAMENIH AGREGATAPRIRODNIH KAMENIH AGREGATA

Prof. dr Vladimir Prof. dr Vladimir PavloviPavlovićć

Februar, 2011. godineFebruar, 2011. godine

Sirovinska baza i proizvodnja nemetaliSirovinska baza i proizvodnja nemetaliččnih nih mineralnih sirovina (NMS) mineralnih sirovina (NMS)

Problematika stanja sirovinske baze i proučavanja NMS u Srbiji je decenijamarelativno slabo razmatrana, a osnovni problemi poslednjih godina su sledeći:

Relativno nizak stepen istraženosti pojedinih ležišta, a naročito nedovoljno poznavanje zakonitosti pojavljivanja određenih tipova(kvaliteta) sirovina

Nedostatak potpunih pokazatelja kvaliteta sirovine, što ponekad uslovljava korišćenje samo najkvalitetnijih partija ležišta

Zastarela zakonska regulativa iz oblasti istraživanja mineralnih sirovina ali i celog mineralno-sirovinskog kompleksa u celini

Mali proizvodni kapacitetiUsitnjenost proizvodnjePotreba homogenizacije sirovina i isporuka standardnih kvalitetaNerazvijeno tržišteRecesija domaće privrede i privreda u okruženjuVisoki transportni troškovi u slučaju eventualnog izvoza NMS

IstraIstražženost i rudnici nemetalienost i rudnici nemetaliččnih MSnih MS

Teritorija Srbije raspolaže velikom sirovinskom bazom nemetaličnih mineralnih sirovina. U većoj ili manjoj meri istraženo je 39 sirovina (ne računajući čisto građevinske materijale - opekarske gline, pesak i šljunak), od kojih je 14 u stalnoj eksploataciji, 12 u povremenoj eksploataciji ili van eksploatacije, dok je 13 sirovina nedovoljno istraženo i one se ne eksploatišu.

Najznačajniji rudnici, koji su najvećim delom privatizovani i u kojima se eksploataišu nemetali su:

Krečnjak (Kovilovača, Jelen Do, Kijevo, Jazovnik, Venčac, Rujevac, Surduk, Podbukovi, Beočin, Golubac)

Šljunak (Dunav, sliv reke Morave, region Šapca, Kolubarski basen i dr.)

Daciti (Struganik, region Divčibara)

Kvarcni peskovi (Kolubarski basen, region Valjeva, Rgotina i dr.)

Kamen za agregate

Kamen za agregate obuhvata sve sirovine za proizvodnju agregata (pesak, šljunak, tehnički građevinski kamen (TGK), arhitektonski građevinski kamen (AGK), kao i agregate koji se koriste u industriji).

Poslednjih desetak godina geološka istraživanja TGK su bila intenzivna, što je rezultiralo velikim brojem novoistraženih ležišta.

Trenutno prema podacima Ministarstva rudarstva i energetike na području Srbije postoji 141 ležište agregata, od kojih 113 ima eksploataciono pravo, a 28 ležišta se još istražuje.

Ova statistika ne obuhvata dobar deo ležišta peska i šljunka.

Posmatrano po petrografskim varijetetima stena, najveći broj ležišta obuhvata krečnjake i dolomite (77), magmatske stene (30) i metamorfne stene (34), uglavnom mermere.

Najvažnija industrijska grana koja je uticala na napredak industrije agregata je putogradnja, naročito kada su u pitanju dijabazi. Skoro sva ležišta granita koriste se kao arhitektonski kamen, a neka u keramičkoj industriji.

Sedimentne stene koriste se skoro isključivo za putogradnju i u građevinarstvu. Cementare koriste 5 ležišta, krečane 7 ležišta (ali takođe proizvode i/ili agregat). Lokacije novih ležišta uglavnom se nalaze duž predviđenih koridora za autoputeve.

Metamorfiti se uglavnom koriste kao fileri u različitim industrijskim granama (kalcitski mermeri, 15 ležišta), ili kao agregat (dolomitski mermeri, 8 ležišta). Kreč se proizvodi od kalcitskog mermera iz jednog ležišta, dok se mermer iz 10 ležišta koristi kao ukrasni kamen

Pregled proizvodnje pojedinih nemetaličnih MS

Proizvodnja oblikovanih mermernih i granitnih blokova je je u stalnom padu i trenutno je manja od 1,000 t (Slika 1.).

Proizvodnja peska je u padu i trenutno je manja od 600,000 m3 (Slika 2.).

0

1000

2000

3000

4000

5000

6000

2004 2005 2006 2007 2008 2009

Ukrasni kamen t

Ukrasni kamen t

Slika 1.

0

100000

200000

300000

400000

500000

600000

700000

800000

900000

1000000

2004 2005 2006 2007 2008 2009

Pesak m3

Pesak m3

Slika 2.

0

1000000

2000000

3000000

4000000

5000000

6000000

7000000

8000000

2004 2005 2006 2007 2008 2009

Šljunak m3

Šljunak m3

Slika 3.

Proizvodnja šljunka i drobljenog kamena se kreće oko 7,000,000 m3 (Slika 3.).

Proizvodnja nemetaličnih MS u Republici Srbiji ni po jednom pokazatelju nije zadovoljavajuća.

Najbolji parametar za poređenje sa zemljama EU ili pak sa razvijenim zemljama sveta je proizvodnja nemetaličnih MS za potrebe građevinske industrije, jer ove sirovine uglavnom imaju sve zemlje.

Ako se uzme stvarna godišnja proizvodnja od oko 10,000,000 t ovih MS u Srbiji (poslednjih nekoliko godina), dolazi se do podatka da je proizvodnja NMS po stanovniku u Srbiji 1.25 t.

U razvijenim zemljama, ili u zemljama EU proizvodnja NMS je oko 7 t/stanovniku. Ovaj podatak dovoljno govori o stanju privrede u celini.

Kao primer, izdvojena su 4 najznačajnija i najkvalitetnija površinska kopa krečnjaka u Srbiji (Jazovnik, Kovilovača, Jelenska Stena i Suvodo).

Bilansne rezerve i kvalitet krečnjaka

Vlasnik i lokacija Ležište i bilansne rezerve Kvalitet (%)

AD Zorka Nemetali Šabac RJ Jazovnik -Krnić-Debrc

Jazovnik A - 5.574.626 t 2.229.850 m3

B - 7.630.930 t 3.052.372 m3

A+B = 13.205.556 t 5.282.222 m3

Sadržaj prirodne vlage < 5 CaCO3 97.98 MgCO3 1.04 (0.265-1.41) SiO2 0.14 Fe2O3 0.17 Al2O3 0.57 Inertne materije 0.98 Zapreminska masa 2.54 kg/m3 Čvrstoća na pritisak 108 MPa (81-108)

AD Kovilovača Despotovac

Kovilovača B - 15.923.420 t 5.986.251 m3

C1 - 5.731.476 t 2.154.692 m3

B+C1 = 21.654.896 t 8.140.943 m3

Sadržaj prirodne vlage < 5 CaCO3 98.53 MgCO3 0.50 (0.44-0.67) SiO2 0.51 Fe2O3 0.19 Al2O3 0.27 Inertne materije 0.97 Zapreminska masa 2.65 kg/m3 Čvrstoća na pritisak 103 MPa (81-158)

PIM-Kamenolom DOO Golubac

Jelenska Stena B - 23.416.252 t 8.704.927 m3

C1 - 2.793.506 t 1.038.478 m3

B+C1 = 26.209.758 t 9.743.405 m3

Sadržaj prirodne vlage < 5 Prerač.vred. CaCO3 94.29 Prerač vred. MgCO3 1.55 (1.19-2.51) SiO2 1.18 Fe2O3 0.29 Al2O3 0.32 Inertne materije 1.99 Zapreminska masa 2.69 kg/m3 Čvrstoća na pritisak 175.9 MPa (171-186)

AD Jelen Do Jelen Do

Suvodo A - 19.855.345 t 7.381.169 m3 B - 37.707.917 t 14.017.813 m3

C1 - 4.922.116 t 1.829.783 m3

A+B+C1 = 62.485.378 t 23.228.765 m3

Sadržaj prirodne vlage < 5 Prerač.vred. CaCO3 97.32 Prerač.vred. MgCO3 2.30 (2.09-4.18) SiO2 0.33 Fe2O3 0.06 Al2O3 0.33 Inertne materije 0.72 Zapreminska masa 2.609 kg/m3 Čvrstoća na pritisak 116 MPa

POVRŠINSKI KOP JAZOVNIK-VLADIMIRCI

Površinski kop krečnjaka Jazovnik se nalazi u ataru sela Jazovnik, SO Vladimirci u severozapadnoj Srbiji. Udaljen je 40 km do grada Šapca i 75 km do grada Beograda. Do reke Save, u Novom Selu, udaljen je 15 km, gde je izgrađen dok za utovar sirovine i transport vodenim putem. Kop krečnjaka Jazovnik ima povoljnu lokaciju za masovan transport sirovine do zainteresovanih potrošača vodenim putem rekom Savom, ili pak do železnice u Šapcu, Beogradu, Pančevu i dr.

Prema potvrdi o rezervama, mogućnost upotrebe krečnjaka je u proizvodnji šećera, metalurgiji, veštačkih đubriva, raznih punila, industriji hartije i dr., kao tehnički građevinski kamen. Može se koristiti za izradu svih vrsta cement-betona, asfaltnih mešavina, kolovoznih konstrukcija, tucanika, i kao kamen za sva zidanja u niskogradnji.

Opšti uslovi eksploatacije

Površinska eksploatacija i prerada krečnjaka iz ležišta Jazovnik se obavlja od 1994. godine. U neposrednoj blizini kopa izgrađena su postrojenja za drobljenje, usitnjavanje i klasiranje krečnjaka za razne namene godišnjeg kapaciteta od 500,000 t.

Front radova na otkopavanju krečnjaka na površinskom kopu Jazovnik

Rudno telo je veoma kompaktno, a projektovana je eksploatacija od najviše kote terena na prostoru eksploatacionog polja K+205 do najniže etaže na K+100 m. Površina eksploatacionog polja je oko 24 ha sa pravcem pružanja S-J.

Postrojenje za preradu krečnjaka na površinskom kopu Jazovnik

Srednji koeficijent otkrivke dobijen iz odnosa ukupne jalovine uvećane za eksploatacione gubitke i eksploatacionih rezervi i iznosi 0.95 m3/m3 ili 0.38 m3/t. Na osnovu projektovane godišnje proizvodnje krečnjaka od 500,000 t, vek eksploatacije površinskog kopa za potvrđene rezerve iznosi 20 godina.

Završna kontura površinskog kopa Jazovnik

Sistem eksploatacije

Eksploatacija krečnjaka se obavlja diskontinualnim sistemom po sledećim fazama: bušenje i miniranje, otkopavanje i utovar izminirane mase u kamione i transport do postrojenja za preradu ili odlagališta. Vangabaritni komadi se usitnjavaju sekundarnim miniranjem.

Ispitivanjem fizičko-mehaničkih svojstava otkrivke i sirovine i analizom osnovnih elemenata površinskog kopa usvojeni su sledeći osnovni parametri:

Visina etaže za jalovinu je 5 mVisina etaže za krečnjak je15 mUgao radne kosine na krečnjaku je 70°Ugao završne kosine na krečnjaku je 50°Ugao radne etaže na jalovini je 60°Ugao završne kosine na jalovini je 25°

POVRŠINSKI KOP KOVILOVAČA-DESPOTOVAC

Ležište krečnjaka Kovilovača administrativno pripada opštini Despotovac i nalazi se na periferiji ovoga grada. Ovo područje, istočnog Pomoravlja, ima izvanredne saobraćajne veze jer je magistralnim putevima Despotovac-Ćuprija i Despotovac-Svilajnac-Markovac povezano sa auto putem Beograd-Niš, a prugom Despotovac-Markovac sa magistralnom prugom Beograd-Niš.

Mogućnost upotrebe krečnjaka je u građevinarstvu za proizvodnju agregata asfalt-beton i cement-beton, u putogradnji za izradu nosećih kolovoznih konstrukcija, za zidanje u niskogradnji i hidrogradnji, a kao karbonatna sirovina u industriji šećera, metalurgiji i industriji stočne hrane.

Opšti uslovi eksploatacije

Izgled površinskog kopa

Na površinskom kopu se radi niz godina diskontinualnim sistemom eksploatacije. Otvorene su dve etaže: etaža 225 visine 10 m i etaža 235 visine 30 do 35 m. Na južnoj strani je pristupni put do drobiličnog postrojenja. Kosine etaža iznose do 70°, dok je nagib završnih kosina 50o. Kako se površinski kop nalazi na samoj periferiji grada, to se pri izvođenju radova strogo mora voditi računa o kontroli i smanjenju negativnih efekata eksploatacije na okolinu.

Procenjeni gubici sirovine u fazi eksploatacije su 10% i u fazi prerade 5% pa ukupno iskorišćenje iznosi 85%. Prema tome industrijske rezerve krečnjaka iznose 6,960,506 m3 ili 18,514,936 t.

Front radova na otkopavanju krečnjaka Završna kontura površinskog kopa

Projektovani i planirani godišnji kapacitet površinskog kopa iznosi 1,000,000 t proizvoda. Prema utvrđenim industrijskim rezervama i planiranom kapacitetu proizvodnje vek eksploatacije je 18 godina.

Sistem eksploatacije

Diskontinualni sistem eksploatacije obuhvata sledeće tehnološke postupke: višeredno bušenje i miniranje na rastresanje, utovar izminirane mase na etažama utovaračima, transport masa kamionima nosivosti 25 t i drobljenje krečnjaka. Posle miniranja zaostali materijal se transportuje buldozerom do ivice etaže odakle se gravitacijiski spušta na najnižu etažu.

Stacionarno drobilično postrojenje Mobilno drobilično postorjenje

Jelenska Stena-Golubac

Ležište krečnjaka Jelenska Stena pripada krajnjim severnim padinama Golubačkih planina. Nalazi se neposredno pored puta Golubac-Donji Milanovac, na samoj obali Dunava. Ležište je udaljeno od Golupca oko 10 km.

Obzirom na blizinu puta Golubac-Donji Milanovac i Dunava mogućnosti transporta krečnjaka sa površinskog kopa Jelenska Stena su vrlo povoljne. Naročito je povoljna mogućnost transporta rečnim putem.

U toku dosadašnjeg rada izgrađeno je i koristi se, postrojenje za direktni utovar krečnjaka u barže na Dunavu pomoću transportera sa trakom. Vodenim putem moguće je transportovati krečnjak do potrošača u hemijskoj industriji, građevinarstvu i metalurgiji, koji predstavljaju glavne potrošače krečnjaka, a gravitiraju ka Dunavu.

U pogledu upotrebljivosti krečnjaka sa aspekta fizičko-mehaničkih krakteristika konstatovano je da se može koristiti za sve vrste zidanja u niskogradnji i kao lomljen i drobljen kamen za izradu podloga i donjeg stroja puteva bez obzira na opterećenje.

Međutim, u slučaju pojave specifičnih zahteva za određenim kvalitetom mora se pristupiti detaljnoj analizi prostorne zastupljenosti kvaliteta krečnjaka u ležištu i selektivnom otkopavanju.

Mogućnost upotrebe krečnjaka je u građevinarstvu za izradu zastora gornje nosećih i donje nosećih kolovoznih konstrukcija od asfalt betona i cement betona, zastora železničkih pruga, kao lomljeni kamen za sva zidanja u niskogradnji i izgradnji hidrotehničkih objekata.

Opšti uslovi eksploatacije

Površinski kop krečnjaka Jelenska Stena-Golubac otvoren je frontom radova u centralnom delu ležišta u pravcu sever-jug, sa smerom napredovanja prema istoku. Na frontu radova formiran je plato na niveleti 170 m na severnoj strani i plato na niveleti 220 m na južnoj strani fronta radova. Severno i južno krilo površinskog kopa otvoreno je do severne i južne konture ležišta na postojećem frontu radova.

Izgled površinskog kopa Jelenska Stena Utovarno mesto za barže

Okonturenje površinskog kopa krečnjaka Jelenska Stena, izvršeno je na osnovu prethodno definisane moguće granice eksploatacije na površini terena.

Po visini, ležište je zahvaćeno do nivelete 110 m.

Eksploatacione rezerve krečnjaka iznose 26,159,950 t.

Srednji koeficijent otkrivke iznosi 0.042 m3/t.

Mogući godišnji kapacitet površinskog kopa iznosi 1,300,000 t krečnjaka. Vek eksploatacije za godišnji kapacitet od 1,300,000 t iznosi 20 godina.

Završna konstrukcija površinskog kop Jelenska Stena - Golubac

Sistem eksploatacije

Na površinskom kopu Jelenska Stena primenjen je diskontinualni sistem eksploatacije. Obzirom na fizičko-mehaničke karakteristike krečnjaka, prethodna fragmentacija se vrši bušačko-minerskim radovima. Utovar odminiranog materijala vrši se utovaračem i hidrauličnim bagerom, a transport kamionima.

Konstrukcija površinskog kopa zbog problema eksproprijacije, izvršena je sa površine terena od granice eksploatacije sa sledećim konstruktivnim elementima:

Ugao nagiba završne kosine ßz = 53o

Visina etaže H = 20 mUgao nagiba kosine etaže ße = 70o

POVRŠINSKI KOP SUVODO-JELEN DO

Ležište krečnjaka Suvodo u Jelen Dolu, odlikuje se dobrim komunikacionim prilikama. Nalazi se u centralnom delu Srbije, neposredno uz Ibarsku magistralu, na udaljenosti 12 km od Požege i 28 km od Čačka.

Sa železničkom prugom Beograd-Bar lokalitet je povezan deonicom pruge Čačak-Požega. Položaj ležišta i prusustvo dobrih komunikacionih veza pored kvaliteta krečnjaka iz ovog ležišta omogućavaju dobre uslove u pogledu plasmana.

Krečnjak sa ležišta Suvodo može se primeniti u industriji šećera, hartije, mineralnih đubriva i za proizvodnju stakla, u industriji portland cementa i metalurške svrhe, kao i u industriji građevinskog kreča i u građevinarstvu za različite potrebe i namene.

Opšti uslovi eksploatacije

Okonturenje površinskog kopa Suvodo-Jelen Do izvršeno je na bazi Elaboriranih i overenih rezervi krečnjaka. Po visini, ležište krečnjaka Suvodo, zahvaćeno je od nivelete 715 m na terenu, do nivelete 325 m, koja predstavlja najnižu etažu površinskog kopa.

Na osnovu dosadašnjih iskustava eksploatacioni gubici iznose 10%. Godišnji kapacitet iznosi oko 1,000,000 t krečnjaka. Na osnovu okonturenih količina krečnjaka i godišnjeg kapaciteta proizvodnje, vek eksploatacije iznosi preko 40 godina.

Površinski kop Suvodo - Jelen Do Utovarno mesto u vagone

Sistem eksploatacije

Na površinskom kopu krečnjaka Suvodo-Jelen Do zastupljen je diskontinualni sistem eksploatacije. Zbog fizičko-mehaničkih karakteristika materijala izvodi se prethodna fragmentacija krečnjaka bušačko-minerskim radovima. Utovar odminiranog materijala vrši se hidrauličkim bagerima kašikarima. Do drobiličnog postrojenja krečnjak se transportuje kamionima.

Završna kosina površinskog kopa konstruktivno je postavljena na osnovu dubine istražnih radova. Osnovni konstruktivni elementi su sledeći:

Visina etaže H = 15 mUgao nagiba radne kosine βr = 70o

Ugao nagiba završne kosine βz = 50o

Kompanija Jelen Do, poseduje tri postrojenja za preradu krečnjaka (600 t/h), koja su locirana na osnovnom radnom platou na niveleti 325 m. Istovar u primarnu drobilicu vrši se na niveleti 340 m, tako da primarno drobljenje i sekundarna prerada čine jednu celinu.

POVRŠINSKI PODVODNI KOP ŠLJUNKA I UGLJA KOVIN

Ležište šljunka i uglja Kovin administrativno pripada opštini Kovin koja se nalazi u Južnom Banatu, u Vojvodini. Prostire se u aluvijonu Dunava, u atarima sela Gaj, Malo Bavanište i Dubovac. Od Beograda je udaljeno 70 km u pravcu istoka.

Satelitski snimak rudnika Kovin i bliže okoline ležišta

Geološke i ksploatacione rezerve uglja i šljunka

Period Ugalj (t)

Šljunak (m3)

Geološke rezerve 13.800.000 13.600.000 Eksploatacione rezerve 5.250.000 6.950.000

Ležište šljunka i uglja Kovin predstavlja severni deo jedinstvenog sedimentacionog prostora Kostolac-Kovin, koji je rekom Dunav razdvojen.

Osnovna karakteristika podvodnog kopa Kovin, je prostiranje i eksploatacija ležišta šljunka i uglja duž obale i unutar granica Dunava.

Ovakav položaj ležišta pored toga što uslovljava specifičnu, i u svetu jedinstvenu tehnologiju eksploatacije uglja, presudno utiče i na formiranje eksploatacionih granica podvodnog kopa.

Koeficijent otkrivke za šljunak do kraja eksploatacije iznosi 0.8 m3/m3. Koeficijent otkrivke za ugalj jednak je odnosu zbira eksploatacionih količina mulja, šljunka i peska sa eksploatacionim količinama uglja i iznosi 3.55 m3/t.

Opšti uslovi i sistem eksploatacije

Vertikalna podela podvodnog kopa na etaže je uslovljena geološkim i tehničko-tehnološkim karakteristikama osnovne mehanizacije. Otkopavanje otkrivke (mulja) debljine 6-12 metara vrši se bagerom dreglajnom EŠ 6/45. Ostali litološki članovi se otkopavaju plovnim usisnim bagerom UCW 450.

Hu m in iz ira n i slo j

G lino viti p esak

P e skov ita g lina

Šlj un ak

A levr ica n pe sa k

P rvi u g ljen i s lo j

MULJ

ŠL JUNAK

PESAK

UGAL J

JALO V INA

KO RIS NA M INE RALN A

SIR O VIN A

JA L O VIN A

K O R IS NA M INER ALN A

SIRO V INA

UP R O Š C EN I LIT O L O Š KI

S TU B

TE HN O L O Š KI ZN ACA JN I C LAN O VI

DE BL JIN A L ITO L O Š KIH

CL A NO VA

6 m - 1 2 m

6 m - 18 m

2 m - 1 8 m

8 m - 13 m

T EH N O LO G IJAE KS PLO A TA CIJE

E Š 6 /45

PL O V N I BA G ER

P LO VN I B AG E R

P L O VN I B AG E R

Karakterističan litološki stub sa tehnologijom eksploatacije

Transport šljunka od mesta kopanja do deponije i uglja do postrojenja za klasiranje vrši se hidrauličkim putem, muljnim pumpama kroz čelični cevovod. Cevovod ima dva dela - plovni i kopneni.

Završna konturaFront radova na uglju - kraj 2012.godFront radova na pesku i šljunku - kraj 2012.godI etaža odlagališta - otkrivka i sitne frakcije šljunkaII etaža odlagališta - pesak

Napredovanje radova na otkopavanju i odlaganju od 2012. godine

REKULTIVACIJA

Problematiku zaštite životne sredine u Republici Srbiji regulišu četiri osnovna zakona:

- Zakon o zaštiti životne sredine

- Zakon o integrisanom sprečavanju i kontroli zagađivanja životne sredine

- Zakon o strateškoj proceni uticaja na životnu sredinu

- Zakon o proceni uticaja na životnu sredinu

Ovi zakoni važe od 01.01.2005. godine.

U okviru Zakona o rudarstvu jasno je definisana potreba sprovođenja mera zaštite životne sredine.

Prema Članu 18. Zakona o rudarstvu, se kao uslov za dobijanje odobrenja za eksploataciju zahteva bilansiranje rezervi mineralnih sirovina, preduzimanje mera za zaštitu i sanaciju životne sredine i posebno Projekat rekultivacije degradiranog zemljišta.

Član 9.Eksploatacija mineralnih sirovina i izgradnja, korišćenje i održavanje rudarskih objekata, vrši se na način kojim se obezbeđuje optimalno tehno-ekonomsko iskorišćavanje ležišta mineralnih sirovina, a u skladu sa savremenim naučnim dostignućima, propisima, standardima i tehničkim normativima, kojima su utvrđeni uslovi u pogledu zaštite životne sredine.

Član 10.Preduzeće, odnosno drugo pravno lice koje vrši eksploataciju mineralnihsirovina, dužno je da istovremeno sa eksploatacijom vrši i doistraživanja radi inoviranja stanja rezervi mineralnih sirovina, kao i radi planiranja isprovođenja mera kojima se sprečava ugrožavanje životne sredine uskladu sa propisima o zaštiti životne sredine.

REKULTIVACIJA POVRŠINSKOG KOPAKREČNJAKA KRŠ - VELIKI ŠENJ

Ležište krečnjaka Krš je od Topole udaljeno oko 19 km, a od Kragujevca oko 12 km.

Krečnjaci ovog ležišta pripadaju krečnjačkom kompleksu izdvojenom kao Stragarsko razviće i prostiru se u vidu pojasa pružanja severoistok jugozapadod Aranđelovca do Stragara.

Tehnologija eksploatacije se sastoji iz sledećih tehnoloških procesa: bušenja i miniranja, otkopavanja, utovara, transporta i pripreme mineralne sirovine.

Sve navedeni procesi čine jedinstvenu celinu integrisanu kao diskontinualni sistem eksploatacije na površinskom kopu Krš.

Završna kontura površinskog kopa

Obzirom na geološke, inženjersko-geološke, hidrogeološke, tehnološke, fitocenološke i uslove okruženja mere rekultivacije podrazumevaju:

Mere tehničke rekultivacije u cilju obezbeđenja sigurnih radnih i završnih kosina površinskog kopa i planiranje horizontalnih površina uz transport materijala sa privremene deponije površinskog alterisanog materijala i njegovo planiranje.

Mere biološke rekultivacije na horizontalnim površinama.

Mere tehničke rekultivacije

Nova površina koja će biti rekultivisana formirana je po osnovnom kriterijumu da se maksimalno iskoriste mogućnosti novonastalog reljefa i da se u što većoj meri oplemeni prostor i iskoriste njegovi kapaciteti.

Tehničko oblikovanje prostora, odnosno, mere tehničke rekultivacije, će se vršiti u toku eksploatacije i nakon njenog završetka.

Završna kontura površinskog kopanakon tehničke rekultivacije

Radovi na tehničkoj rekultivaciji se odnose na promenu ugla nagiba kosina etaža, odnosno njihovo ublažavanje sa 80o na 60o u završnoj kosini površinskog kopa. Ovi radovi se izvode u sklopu završnih radova na eksploataciji krečnjaka po etažama tehnološkim procesom bušenja i miniranja.

Mere biološke rekultivacije

Biološka rekultivacija ima za cilj da u relativno kratkom roku ostvari osnovne uslove za normalnu biljnu proizvodnju.

Kada su u pitanju poljoprivredne kulture, u ovom slučaju, formiranje oranica ili voćarskih zasada, nije moguće iz dva razloga.

Prvi razlog su mikroklimatski uslovi, a drugi razlog je nemogućnost realnog ostvarenja potrebnog kvaliteta podloge kojim se postojeći supstrat melioriše i dovodi do stanja kada se, bez velikih dodataka mineralnih đubriva, ostvaruje prosečni prinosi.

Zbog toga, formiranje površine koja će predstavljati pašnjak, sa današnjeg aspekta, u odnosu na prethodno stanje, predstavlja optimalno rešenje. Sa druge strane, projektom rekultivacije obrađuje se samo deo ležišta krečnjaka Krš koje će se najverovatnije, uz dodatna istraživanja, proširiti i time promeniti konture ležišta i eksploatacije.

Izbor predložene travno-leguminozne smeše zavsi od nadmorske visine i kvaliteta supstrata. U ovom slučaju izabrana je mešavina trave koja ima svojstvo vezivanja supstrata.

Površina osnovnog radnog platoa namenjena za biološku rekultivaciju - zatravljivanje

REKULTIVACIJA POVRŠINSKOG KOPA KREČNJAKA SUVA VRELA CEMENTARE TITAN KOSJERIĆ

Fabrika cementa TITAN - Cementara Kosjerić nalazi se na oko 2.0 km severozapadno od varošice Kosjerić, a na oko 0.8 km u istom pravcu od ležišta krečnjaka Suva Vrela.

Ležište krečnjaka Suva Vrela je povezano asfaltnim putem sa pogonimafabrike, pri čemu je isti ujedno i put javnog saobraćaja između Kosjerića isela Seča Reka.

Poseban ekonomski značaj za Kosjerić i ceo zlatiborski okrug ima prugaBeograd-Bar sa kojom je i sama Fabrika cementa povezana industrijskimkolosekom.

Položaj ležišta krečnjaka Suva Vrela, Godljevo i površinskog kopa laporca i gline Galovići

Do sada detaljno istraženi deo ležišta krečnjaka Suva Vrela zahvata površinu od oko 35 ha sa srednjom debljinom korisne sirovine od oko 55 m.

Eksploatacija krečnjaka se trenutno vrši površinskim diskontinualnim sistemom eksploatacije. Tehnološki sistem eksploatacije krečnjaka sastoji se iz proizvodnih procesa: bušenja i miniranja, buldozerskog i gravitacionog transporta, utovara krečnjaka i transporta krečnjaka do drobiličnog postrojenja.

Kapacitet površinskog kopa određen je na osnovu planiranih potreba fabrike cementa za krečnjakom u procesu proizvodnje cementa u količini od 500,000 t i planiranog plasmana krečnjaka kao tehničko-građevinskog kamena od 500,000 t agregata raznih frakcija, godišnji kapacitet površinskog kopa iznosi 1,000,000 t.

Ukupne rezerve krečnjaka u konturi površinskog kopa iznose 49,404,710 t. Uzimajući u obzir upotrebnu vrednost okonturenih masa gubici praktično ne postoje te su eksploatacione rezerve ujedno i industrijske rezerve.

Na osnovu godišnjeg kapaciteta od 1,000,000 t krečnjaka radni vek površinskog kopa iznosi 50 godina.

SECA REKA - PUT - KOSJERI C

SECA R

EKA - P

UT - K

OSJERIC

SECA REKA - PUT - KOSJERI C

SECA R

EKA - P

UT - K

OSJERIC

R EKA SKR APEŽ

REKA SKRAPEŽ

REKA SEC ICA

SEC

IC

REKA SK

RAPEŽ

444 .07

443. 38444. 47

442. 22

442. 52

4 37.97 43 7.82

43 8.02

438. 07

434. 89

zem lja

438. 00

435. 47435.62

434.72

435. 42

435 .10

434. 97437.02

436.57

435. 52

438 .42

436. 32437. 77

438. 02

43 5.32

435. 22

438.22

444 .07

444. 47

442. 22

442. 52

4 37.97 43 7.82

43 8.02

438. 07

zem lja

438. 00

435. 47435.62

434.72

435. 42

434. 92

435 .10

434. 97437.02

436.57

435. 52

438 .42

436. 32437. 77

438. 02

43 5.32

435. 22

438.22

43 8.02

675

662.5

6 50

637.5

625

612.5

600

585

570

555

540

525

510

495

480

467

435

450

480 A

B

C

D

E

G

H

I

J K

L

F

Zavšna kontura površinskog kopa

Projektovana kontura površinskog kopa može se generalno podeliti na dve zone. Prva zona je zona horizontalnih površina i predstavlja donju površinu etaže E 435 i plato na niveleti 480 m. Druga zona je zona strmih površina i obuhvata završne kosine površinskog kopa.

Tehnička rekultivacija

Tehnička rekultivacija

Veći deo otkopanog prostora je predstavljen horizontalnom površinom je na koti 435 m. Ova površina u toku eksploatacije predstavlja osnovnu ravan etaže na kojoj se vrši utovar odminiranog materijala. Površina ovog dela iznosi 121,000 m2 (12.1 ha). Plato na etaži E-480 je površine 27,000 m2 (2.7 ha). Ukupna površina horizontalnih površina za rekultivaciju iznosi 148,000 m2

(13.48 ha).

Završna kosina predstavljena je sistemom kosina etaža E 675 do E 435 i konstruisana je za ugao nagiba završne kosine od 42o, maksimalne visine 240 m, sa etažama visine 15 i 12.5 m i ugla nagiba kosine 70o. Površina strmih zona završne konture obuhvata površine kosina etaža i površine bermi. Strme površine kosina etaža iznose 59,000 m2 dok površine bermi iznose 126,000 m2. Na osnovu ovoga, ukupna površina kosih površina za rekultivaciju iznosi 185,000 m2 (18.5 ha).

Razvoj radova na površinskom kopu je projektovan odozgo na dole. Na taj način, stvara se mogućnost da se sprovode radovi na rekultivaciji viših etaža, etaža na kojima su završeni radovi, dok se radovi na eksploataciji odvijaju na nižim etažama. Obzirom da se najveći deo radova na rekultivaciji horizontalnih površina odnose na radove na osnovnom radnom platou (E-435 m) i da se eksploatacija na površinskom kopu završava upravo na osnovnom radnom platou, radovi na rekultivaciji horizontalnih površina će se odvijati tek nakon završetka eksploatacije. U toku eksploatacije, moguće je izvoditi radove na rekultivaciji kosih površina koje obuhvataju kosine i berme etaža.

Površina zahvaćena postojećim i projektovanim rudarskim radovima ranije je bila golet ili površina obrasla žbunjem i retkom, sitnom šumom. Šuma je uklonjena u prethodnom periodu ekspoloatacije. Površinski materijal sačinjavaju konglomerati koji se naviše smenjuju sa glinama crvene boje. Debljina zaglinjene krečnjačke drobine varira do nekoliko decimetara. U sastavu drobine preovlađuju komadi krečnjaka (cm i dm dimenzija) u glinama.

Jalovina u pravom smislu te reči ne postoji na površinskom kopu, U cilju stvaranja uslova za biološku rekutivaciju izvršiće se nasipanje horizontalnih površina materijalom koji predstavalja površinski alterisan i zaglinjen krečnjak. Debljina nasutog materijala iznosi 0.2 m. Grubo ravnanje terena obaviće se postojećim buldozerom ili utovaračem.

Sledeći korak je nanošenje humusnog sloja, a kako je teren koji se rekultiviše predviđen za zatravljenje, dovoljno je nanošenje tankog humusnog sloja (debljine 5 - 7 cm). Po završetku razastiranja humusa pristupa se finom ravnanju terena grejderom ili manjim utovaračem, radi uspešne biološke rekultivacije.

Biološka rekultivacija

U ovom slučaju biološka faza rekultivacije podrazumeva sadnju šumskih kultura na platou na niveleti 480 m i u delu zaštitnog zelenog pojasa, sadnju žbunastih kultura na bermama etaža i na ravnoj površini osnovnog radnog platoa (na niveleti 435 m) setvu travno - leguminoznih smeša radi formiranja travnatih površina.

Vrlo značajan deo biološke faze rekultivacije predstavlja i sprovođenje mera nege i zaštite podignutih kultura u svim fazama njihovog razvoja.

SECA REKA - PUT - KOSJERIC

SECA R

EKA - P

UT - K

OSJERIC

SECA REKA - PUT - KOSJERIC

SECA R

EKA - P

UT - K

OSJERIC

REKA SKRAPEŽ

REKA SKRAPEŽ

REKA SECICA

SECI

C

REKA SKRAPEŽ

444.07

443.38

444.47

442.22

442.52

437.97 437.82

438.02

438.07

434.89

zemlja

438.00

435.47

435.62

434.72

435.42

435.10

434.97437.02

436.57

435.52

438.42

436.32437.77

438.02

435.32

435.22

438.22

444.07

444.47

442.22

442.52

437.97 437.82

438.02

438.07

zemlja

438.00

435.47

435.62

434.72

435.42

434.92

435.10

434.97437.02

436.57

435.52

438.42

436.32437.77

438.02

435.32

435.22

438.22

438.02

675

662.5

650

637.5

625

612.5

600

585

570

555

540

525

510

495

480

467

435

450

480

LEGENDA:Horizontalne površine bermi (P=12.6 ha)

Horizontalne površine platoa (P=14.8 ha)

Kose površine (P=5.9 ha)

Površine pod travom (P=12.1 ha)

Pošumljene površine listopadnim drvecem (P=2.7 ha)

Pošumljene površine cetinarskim drvecem (P=0.7 ha)

Površine pod žbunastim rastinjem (P=12.6 ha)

Površine na PK Suva Vrela na kojima je izvršena rekultivacija

REKULTIVACIJA POVRŠINSKOG PODVODNOGKOPA ŠLJUNKA I UGLJA KOVIN

Prema odgovarajućoj projektnoj dokumentaciji potrebno je izvršiti tehničku rekultivaciju koja obuhvata niz tehničkih mera za formiranje završnih kosina novoformirane obale (20o - 22o), i kosina obale na prostoru na kome će biti plaže kao i niz mera za poboljšanje karakteristika tla koje će nastati na prostoru taložnica. Ovim merama se prostoru rudničkog kompleksa daje takav oblik kojim će se obezbediti ekološki povoljno uklapanje ove površine u postojeću sredinu i stvoriti uslovi za biološku rekultivaciju.

Prema odgovarajućoj projektnoj dokumentaciji potrebno je organizovati biološku rekultivaciju koja obuhvata aktivnosti kojima se vrši privođenje terena prvobitnoj nameni i čiji je osnovni zadatak formiranje plodnog zemljišta i biljnog pokrivača koji po svojim reproduktivnim sposobnostima neće zaostajati za autohtonim zemljištima i biljnim vrstama.

Pri biološkoj rekultivaciji izbor vrsta drveća je zasnovan na postojećim pedološkim, hidrološkim i klimatskim uslovima imajući u vidu izvorne vrste prirodnog staništa lokaliteta.

Predviđen je sistem monitoringa korišćenja i rekultivacije zemljišta.