Slide 1

Elektriksel Buyukluklerin Olculmesi 2NDEKLER2GRRENME FAALYET-11. L ALETLER1.1. lmenin nemi1.2. Elektriksel l Aletlerinin Tantlmas1.2.1 Yapsna Gre l Aletleri1.2.2. lt Bykl Gsterme ekline Gre1.2.3. Kullanm Yerlerine Gre l Aletleri1.3. eitli Elektriksel l Aleti Tanmlar1.4. l Aletlerine Ait Terimler1.4.1. Doruluk Derecesi1.4.2. Duyarllk1.4.3. Sabite1.4.4. lme Snr1.4.5. lme Alan1.4.6. l Aletlerinin Enerji Sarfiyat1.4.7. l Aleti eimi ve Kullanm3NDEKLER31.5. Analog l Aletleri1.5.1. Analog l Aletlerinin Ortak zellikleri1.5.2. Analog l Aletlerinin Mekanik Ksmlar1.6. Dijital l Aletlerinin Genel TanmLME VE DEERLENDRMERENME FAALYET-22. DREN LME2.1. Diren ve letken2.2. letken Direncini Etkileyen Faktrler2.2.1. Diren Deerinin letkenin Boyu ile Deiimi2.2.2. Diren Deerinin letkenin Kesiti ile Deiimi2.2.3. Diren Deerinin letkenin Cinsi ile Deiimi2.2.4. Direncin Scaklkla Deiimi4NDEKLER42.3.1. Ohmmetre ile Diren lm2.3.2. Analog Ohmmetre ile lme2.3.3. Dijital Ohmmetre ile lmeUYGULAMA FAALYETLME VE DEERLENDRMERENME FAALYET-33. ENDKTANS LME3.1. Bobinin Endktans 3.2. Endktans Etkileyen Faktrler 3.3. Endktans Deerinin llmesi3.3.1. Lcrmetre ile Endktans Deerinin llmesiUYGULAMA FAALYETLME VE DEERLENDRME

5NDEKLER5RENME FAALYET-44. KAPASTE LME4.1. Kondansatr Kapasitesi4.2. Kapasiteyi Etkileyen Faktrler4.3. Kapasitesinin llmesi4.3.1. LCR Metre ile Kapasite lmUYGULAMA FAALYETLME VE DEERLENDRMERENME FAALYET 55. AKIM LME5.1. Elektrik Akm ve Tanm

6NDEKLER65.2. Doru ve Alternatif Akm5.2.1. Doru Akm5.2.2. Alternatif Akm5.3. Ampermetre Yaps ve eitleri5.4. Ampermetreyi Devreye Balama ve Akm lme5.5. Akm Trafosu Kullanarak Akm lme5.5.1. Akm Transformatrleri5.6. Pens AmpermetrelerUYGULAMA FAALYETLME VE DEERLENDRME7NDEKLER7RENME FAALYET-66. GERLM LME6.1. Gerilimin Tanm6.2. Voltmetrenin Yaps ve Tanm6.3. Voltmetreyi Devreye Balamak ve Gerilim lmekUYGULAMA FAALYETLME VE DEERLENDRMERENME FAALYET-77. AVOMETRELER7.1. lme lkesi ve Kullanma Teknii7.2. Analog Avometre ile lm Yapmak7.3. Dijital Avometre ile lm YapmakUYGULAMA FAALYETLME VE DEERLENDRME

8NDEKLER88. FREKANS LME8.1. Frekansn Tanm8.2. Frekans Metrenin Yaps ve eitleriUYGULAMA FAALYETLME VE DEERLENDRMERENME FAALYET-99. VE G LME9.1. G lme9.1.1. Ampermetre ve Voltmetre Yardm ile G lmek9.1.2. Wattmetrelerin Yaps ve eitleri

9NDEKLER99.2. lmek9.2.1. Sayalarn Yaps ve eitleriUYGULAMA FAALYETLME DEERLENDRMERENME FAALYET-1010. OSLASKOP10.1. Osilaskobun Tantlmas10.2. Osilaskop ile Aadaki Deerler llebilir10.3. Osilaskop ile lm Yapmak10.4. Gerilim lmek10.5. Frekans lmekUYGULAMA FAALYETLME DEERLENDRMECEVAP ANAHTARLARIMODL DEERLENDRMEKAYNAKLAR

10AIKLAMALAR10KOD 522ELK009, 523ELT009ALAN Elektrik Elektronik TeknolojisiDAL/MESLEK Alan OrtakMODLN ADI Elektriksel Byklklerin llmesiMODLN TANIMI Elektriksel byklklerin doru ve gvenli bir ekilde llmesine ynelik bilgi ve becerilerin kazandrld bir renme materyalidir.SRE 40/32 SaatN KOUL Elektriin Temel Esaslar ve Fiziksel Byklerin llmesi modllerini tamamlam olmakYETERLK Elektriksel byklklerin llebilmesi iin doru l aleti seimi yaparak devreye balamak ve l aletlerinin ekranndaki deeri hatasz okumak.

11AIKLAMALAR11MODLN AMACIGenel AmaGerekli l aletleri ve ara gereler ile donatlm laboratuar ortamnda lmenin nemi, l aletlerinin ortak zelliklerini kavrayarak, elektriksel byklkleri doru ve gvenli bir ekilde farkl l aletleri kullanarak lebileceksiniz.

12AIKLAMALAR12AmalarElektriksel byklklerin hatasz ve gvenli bir ekilde lmn salayacak zeliklere sahip l aletini seebileceksiniz.Diren deerinin bal olduu faktrleri kavrayarak diren lmn ohmmetre ile hatasz yapabileceksinizEndktans deerinin bal olduu faktrleri kavrayarak endktans lmn Lcrmetre ile hatasz olarak yapabileceksiniz.Kapasite deerinin bal olduu faktrleri kavrayarak kapasite lmn Lcrmetre ile hatasz olarak yapabileceksiniz.Deiik deerlerdeki akm, uygun ampermetre ile gerekli balanty yaparak hatasz lebileceksiniz.

13AIKLAMALAR13Deiik deerlerdeki gerilimi, uygun voltmetre ile gerekli balanty yaparak hatasz lebileceksiniz.Deiik tipteki multimetrelerin (Avometre) gerekli blm ve kademe ayarlarn yaparak akm, gerilim, diren, endktans ve kapasite deerlerini teknie uygun ve hatasz lebileceksiniz.Gerekli balanty yaparak frekans lmlerini hatasz yapabileceksinizFarkl metotlara gre gerekli balanty yaparak i ve g lmlerini, hatasz yapabileceksiniz.Osilaskop ile gerekli ayarlamalar yaparak gerilim ve frekans lmlerini, hatasz yapabileceksiniz.

14GR14Elektrik-elektronik alannda elektriksel byklklerin llmesi son derece nemli bir yer tutmaktadr. Gnmzde elektrik enerjisi dier enerji kaynaklarna gre tad stnlkler dolays ile son derece yaygn olarak kullanlmaktadr. Endstride ve konutlarda birok ara gere, makine ve tehizat elektrik enerjisi ile altrlmaktadr. zellikle sanayi alanlarnda elektrik enerjisinin verimli bir ekilde kullanlmas, alan cihazlarn alma ekli ve alma devamll kadar alma gvenlii ve kabilecek muhtemel arzalarn nlenmesi zerinde titizlikle durulan bir konudur. Bunun iinde alan elektrikli cihazlarn uygun elektriksel parametrelerde altrlmas gerekmektedir. Bu durum elektrik enerjisine ait byklklerin hatasz, doru ve tekniine uygun lmn gerektirmektedir..

15GR15Elektriksel byklklerin llmesi ve doru olarak deerlendirilmesi endstriyel uygulamalarda sistemlerin doru ve gvenli olarak alma kontroln, hata analizi yapmay, meydana gelebilecek muhtemel arzalara kar nlem almay, olumu arzalarda ise arza sebebinin bulunmas ve tekrarnn nlenmesini salamaktadr. Bu yzden elektrik-elektronik alannda alan her seviyedeki teknik elemann nitelikli lme, l aletlerini kullanma ve elektriksel lmleri hatasz yaparak, lm sonularn deerlendirebilmelidir. Ayn zamanda her trl elektriksel byklk iin uygun l aletini uygun zelliklerde seebilmelidir. Ayrca her trl l aletinin balantsn yapma ve llen deeri doru olarak okuma bilgi ve becerisine sahip olmaldr

161. L ALETLER1.1. lmenin nemilme, bugn gndelik hayatmzda oka kullandmz bir ilem olup uzunluu metre, arl kilogram, scakl santigrat ve sv hacimlerini litre ile lmekteyiz. Herhangi bir uzunluk miktar llrken dnyada herkes tarafndan kabul edilen 1 metrelik uzunluun llecek uzunluk ierisinde ne kadar bulunduunun karlatrlmas yaplr. Dier tm lme ilemlerinde mantk ayndr. Gnlk hayatta lm yapmak ve herhangi bir bykl, o bykln birimi ile karlatrmak ilemi ile farknda olarak veya olmadan ou kez karlap lme yapmadan birok ilemlerimizi sonulandramamaktayz.16171. L ALETLER17Alacamz rn standart birimi ile karlatrp miktarn ve fiyatn tespit etme ihtiyac, lme ilemini zorunlu klan bir faktrdr. Elektriksel byklklerinin llmesi, yani kendi birimi ile karlatrmasn da zorunlu klan faktrler mevcuttur. Bunlar: Harcanan elektrik enerjisini lmek, alcnn alma standartlarna uygun elektriksel byklkler ile alp almadn kontrol ederek srekli ve kesintisiz almay salamak, llen elektriksel bykln deerine gre istenmeyen durumlar iin nlem almak, elektrik ve elektronik elemanlarnn salamlk kontroln yapmak, devre veya devrelerde arza tespiti yapmak ve enerji olup olmadn kontrol etmek bu zorunluluu meydana getiren faktrlerden bazlardr.Fiziksel byklklerin llmesinde, her byklk iin bir l birimi kullanld gibi, elektriksel byklklerin llmesinde de elektriksel birimler kullanlr.

181. L ALETLER1.2. Elektriksel l Aletlerinin Tantlmas

18191. L ALETLER19Elektriksel byklklerin llmesinde kullanlan l aletleri ok eitli tip ve modellerde olmasna karlk, (Resim 1.2) baz ortak zellikleri yn ile ayn at altnda gruplandrlabilirler. Bu gruplandrmalar, lt bykln doruluk derecesine gre, l aletlerinin gsterme ekline gre ve kullanma yerine gre yaplmaktadr.

201. L ALETLER1.2.1 Yapsna Gre l AletleriYapsna gre elektriksel l aletleri, kendi aralarnda ikiye ayrlr. Bunlar analog l aletleri ve dijital l aletleridir. imdi bunlar sras ile inceleyelim.

Analog l Aletlerilt deeri skala taksimat zerinden ibre ile gsteren l aletleridir. Analog l aletleri ok deiik yap ve skala taksimatlarna sahip olarak imal edilirler. Bu l aletlerinde deer okumak daha zor gibi grnse de analog l aletleri daha hassas lmlere olanak salarlar. Resim 1.3te baz analog l aletleri grlmektedir. Analog l aletlerinin yaps ve kullanm ekli ilerideki konularda ayrntl olarak ilenecektir.

20211. L ALETLER

21221. L ALETLER

22Dijital l Aletlerilt deeri dijital bir gsterge de saylarla gsteren l aletleridir. Bu l aletlerinin kullanm kolay olup zellikleri analog l aletlerine gre daha fazladr.Gnmzde dijital l aletleri ile ayarlanan deer aldnda sinyal alma, llen deerlerin bilgisayar ortamna tanmas ve kullanlmas gibi ilave ilemler yaplabilmekte olup yeni zellik ve nitelikler ilave edilerek gelitirilen l aletleridir.( Resim 1.4)

231. L ALETLER1.2.2. lt Bykl Gsterme ekline Grelt bykl kiiye eitli ekillerde yanstan l aletleri kendi aralarnda eayrlr. Bunlar; gsteren l aletleri, kaydedici l aletleri, toplayc l aletleridir.Gsteren l AletleriBu l aletleri ltkleri elektriksel bykln o andaki deeri skalasndan veya gstergesinden gsteren, baka bir lme geildiinde eski deeri kaybedip yeni lm deerini gsteren l aletleridir (Resim 1.5). Bu l aletlerinin ltkleri deerleri geriye dnk kendi belleine kaydetme zellii yoktur, ancak son zamanda gsteren l aletlerinde l aletleri ile bilgisayar arasnda yaplan balant ve bilgisayara yklenen yazlm ile bu l aletlerinin istenen gn, saat ve dakikada kaydettikleri deerler bilgisayar ortamnda grntlenebilmektedir.

23241. L ALETLER

24251. L ALETLER25Kaydedicili l AletleriKaydedici l aletleri, llen bykln deerini zamana bal olarak grafik kad zerine izerek kayt ederler (Resim 1.6). Bu l aletlerinde geriye dnk llen deerlerin okunmas ve incelenmesi mmkndr. Bu tip l aletleri genellikle elektrik santrallerinde retilen enerjinin takibi iin kullanlr.

Resim 1.6: Kaydedicili l aletlerine rnekler261. L ALETLER26Toplayc l AletleriToplayc l aletleri, ltkleri elektriksel byklk deerini zamana bal olarak toplarlar (Resim 1.7). Bu l aletlerinin ekrannda okunan deer, lme balad andan itibaren lt deerdir. Yani lt deeri bir nceki deerin stne ilave ederek lm yaparlar. Enerji kesildiinde llen deer sfrlanmaz. Elektrik sayalar bu tip l aletlerine verilebilecek en iyi rneklerden biridir.

271. L ALETLER

27281. L ALETLER1.2.3. Kullanm Yerlerine Gre l AletleriKulanm ekline gre l aletleri tanabilir ve pano tipi olmak zere ikiye ayrlr.imdi bunlar sras ile aklayalm.Tanabilir l AletleriBu tr l aletleri ounlukla atlye, iletme ve laboratuvar ortamlarnda pratik lm yapmak amac ile kullanlan sabit bir yere monte edilmeyen l aletleridir (Resim 1.8). Bu tip l aletleri kendine ait bir kapal kap ierisine alnm tanmaya uygun l aletleridir. Ancak arpma ve darbelere kar hassas olduklarndan kullanmnda gerekli zen gsterilmelidir.

28291. L ALETLER

29301. L ALETLER

30Pano Tipi l AletleriBu tr l aletleri sanayide, fabrikalarda ve atlyelerde, elektriki byklklerin sk sk kontrol edilmesi istenen yerlerde kullanlr. Pano veya tablo zerine zel montaj malzemeleri kullanlarak sabitlenen bu l aletleri dik alacak ekilde tasarlanr (Resim 1.9). Gnlk lmlerde ve deney masalarnda kullanm iin uygun deildir. Pano tipi l aletleri sipari edilirken gsterme ekli ne olursa olsun 3 ayr lde imal edilirler. Bu ller 72x72, 96x96, 144x144 mm eklindir. Bu boyutlar arasnda teknik olarak bir farkllk olamayp grn ve okuma kolayl dikkat alnarak seim yaplr.

311. L ALETLER1.3. eitli Elektriksel l Aleti TanmlarElektrik elektronik alannda en ok kullanlan l aletleri aada belirtilmitir. Bu l aletlerinin tamamnn dijital ve analog modelleri mevcuttur. Bu l aletleri ve lt byklklere ksaca deinelim; Ampermetre: Doru veya alternatif akm devrelerinde alcnn ektii akm len l aleti olup devreye seri balanr. Ampermetreler (A) harfi ile belirtilir.

Voltmetre: Doru ve alternatif akm devresinin ya da devreye bal bir alcnn ularndaki gerilim deerini lmeye yarayan l aleti olup devreye paralel balanr. Voltmetreler (V) harfi ile belirtilir.

Lcrmetre: Elektrik devrelerinde deiik amalar iin kullanlan ve alc olarak grev yapan diren, bobin ve kondansatrn; diren, endktans ve kapasite deerlerini len l aletleridir. Lcrmetre ile doru lm yapabilmek iin uygun kademe seimi yaplmaldr.

31

321. L ALETLER32Wattmetre: Doru ve alternatif akm devrelerinde alclarn ektikleri elektriksel gc len aletleridir. Wattmetreler akm ve gerilim bobinlerine sahip olup akm bobini devreye seri, gerilim bobini devreye paralel balanr.G hesaplamalarda (P) harfi ile ifade edilir.Frekansmetre: Alternatif akm devrelerinde elektrik enerjisinin frekansn len aletlerdir. Frekansmetreler devreye paralel balanr ve (Hz) eklinde ifade edilir. Multimetre: Elektrik veya elektronik devrelerinde akm, gerilim, diren, frekans endktans ve kapasite lm yapar. Bunlarn yan sra elektronik elemanlarn salamlk kontrol ve u tespiti ilemleri yapabilen tmleik l aletleridir.

331. L ALETLER33Osilaskop: Elektrik ve elektronik devrelerinde akm ve gerilimin deeri, frekans ve faz fark lmlerini dijital veya analog ekranda grafiksel olarak gsteren aletlerdir.Elektrik Sayac: Elektrik devrelerinde alclarn harcad elektrik enerjisini, yani harcanan g ile zaman arpmn len l aletleridir. sayalarda akm ve gerilim bobini olmak zere iki bobin bulunur. Akm bobini devreye seri, gerilim bobine devreye paralel balanr.

341. L ALETLER1.4. l Aletlerine Ait Terimler1.4.1. Doruluk Derecesil aletlerinin hibiri yzde yz doru lm yapamaz. Her l aletinin mutlaka belirli bir hata pay vardr. Bir l aletinin yapaca en byk hata, imalat firma tarafndan l aletinin zerine yazlarak belirtilir.Belirtilen bu hata miktarnn l aletinin lme snrnn almad srece geerli olduu unutulmamaldr. Ayrca aletin kullanm frekans, g katsays, llen akmn dalga ekli, lm yaplacak ortamdaki scaklk miktar, l aletinin kullanm ekline uygun kullanlmamas (yatay veya dikey) aletlerin lme hatasn artran faktrlerdir. lme hatasnn az veya ok olmas, l aletinin doruluk derecesini gsterir. l aletleri doruluk derecesine gre 0,1-0,2-0,5-1- 1,5-2,5 olmak zere alt snfa ayrlr. 0,1 ve 0,2 snfna dahil olan l aletlerinin hata yzdesi az olup yaptklar lmlerin doruluu yksektir. 1,5 ve 2,5 snfna dahil olan l aletlerinde ise hata yzdesi fazla olup yaptklar lmlerin doruluu, yani gerek deerle llen deer arasndaki fark daha fazladr.

34351. L ALETLER350,5 snf bir voltmetrenin son skala taksimat 1000 volttur. Bu l aletinin yapabilecei en byk lm hatasn bulacak olursak:%0,5x1000=0,005x1000=5 voltyani 0,5 snf, bu l aletinin 1000 volt deerinden 5 volta kadar fazla ya da 5 volta kadar az bir deer gsterebileceini ifade eder.

361. L ALETLER1.4.2. Duyarllkl aletinde llen bykln ok kk deiimlerinin skala veya gstergede ifade edilebilmesidir. Btn l aletlerinin kadran taksimatlar eit aralkl deildir. Kadran taksimatlar eit aralkl olan l aletlerinde duyarllk ayndr. Yani herhangi bir lm deerinde ibre skala taksimatnn banda da sonunda da ayn oranda sapar. Dijital l aletlerinde duyarllk, 380,1 volt yerine 380,18 volt olarak ifade eden l aleti daha hassastr. nk daha kk byklk deiimlerini ifade edebilmektedir.

36

371. L ALETLER1.4.3. SabiteSabite, lme snr deerinin skala taksimatndaki blnt saysna orandr. Skala taksimat eit aralkl (lineer) olan l aletlerinde bu oran sabit olup skala taksimat eit aralkl olmayan (logaritmik) l aletlerinde bu oran sabit deildir.Sabite: K= Aletin lme snr/ Alet skalasndaki blnt says olarak ifade edilir.

37381. L ALETLER1.4.4. lme SnrBir l aletinin skala taksimatnda gsterdii en son deere, yani lebilecei en byk deere lme snr denir.

1.4.5. lme AlanBir l aletinin skalasnda gsterdii en kk deer ile en byk deer arasnda kalan ksm l aletinin lme alann verir. rnein, bir ampermetrenin skala taksimatndaki en kk deer sfr, en byk deer 5 A ise bu ampermetrenin lme alan (0 - 5 A) olarak ifade edilir. Bir voltmetrenin skala taksimatndaki en kk deer -10 mV en byk deer +10 mV ise bu voltmetrenin lme alan (-10 + 10 mV ) olarak ifade edilir.

38391. L ALETLER391.4.6. l Aletlerinin Enerji Sarfiyatl aletinin lme snrna kadar sapma yapmas durumunda kendisi iin harcad enerji miktardr. Bu enerji miktar analog l aletinin az ya da ok sapmasna gre deiir. Analog l aletleri lm iin balant yaplan noktadan enerji salarken dijital l aletleri g sarfiyatn kendi ierisinde bulunan pilden salarlar, ebekeden beslenen dijital l aletlerinde (pano tipi) ise sarfiyat llen deere gre deimez, sabittir.

401. L ALETLER1.4.7. l Aleti eimi ve KullanmElektriksel byklklerin llmesinde kullanlacak l aletlerinin zelliklerinin yaplacak lme uygun seilmesi gerekir. Bu hem yaplacak lm sonucunun doru tespiti hem de l aletinin ve lm yapann gvenlii asndan nem tamaktadr. Bu yzden bir elektriksel bykln lm yaplmadan nce doru ve uygun l aleti seilmelidir.Seim yaplrken aada belirtilen zellikler ve llecek byklk ve l aleti iin uygun olmaldr.

40411. L ALETLER41l aleti, lm yaplacak elektrik enerjisi eidine uygun olmaldr. (AC-DC) l aleti hem AC hem DC de lm yapabiliyorsa mutlaka doru ksm seilmelidir. l aletinin lme snr ve lme alan llecek bykle uygun olmaldr. Hibir koul altnda l aleti ile lme snrn aan lm yaplmamaldr. Bu hem l aleti hem de lm yapan iin sakncalar oluturabilir. lme balamadan nce, l aleti kademe seimi gerektiriyorsa mutlaka yaplmaldr. Aksi takdirde kademe seiminin yanl yaplmasndan kaynaklanan arzalar ile karlalabilir.l aletinin hassasiyeti yaplacak lme uygun olmaldr. rnein; bir transistrn ekecei akm llrken kullanlan ampermetre ile bir elektrik motorunun ektii akm llrken kullanlacak l aletinin sahip olmas gereken hassasiyet farkldr.

421. L ALETLER1.5. Analog l AletleriAnalog l aletlerinin tanmndan daha nce bahsetmitik, imdi bu l aletlerinin ortak zelliklerine ve yaplarna deinelim.1.5.1. Analog l Aletlerinin Ortak zellikleriAnalog l aletlerinin ok eitli yap ve alma prensibine sahip olanlar bulunmakla birlikte bunlarn hepsinde de ortak olan zellikler bulunmaktadr.

42431. L ALETLER1.5.1.1. altrma (Saptrma) Kuvvetil aleti devreye balandnda aletin ibresi bulunduu yerden ileriye doru sapar.Sapmay gerekletiren bu kuvvete altrma kuvveti denir.Saptrma kuvvetini elektrik akm meydana getirir. Saptrma kuvveti, l aletinin ibresini skala taksimat zerinde hareket ettiren kuvvettir. altrma kuvveti, l aletinin hareketli ksmnda meydana gelen srtnme kuvvetini yenip lm miktarna gre skalada gerekli sapmay gerekletirecek kadar olmaldr. Bu yzden l aletinin hareketli mekanizmasndaki srtnme kuvveti ok az olmaldr. Saptrma kuvveti, aletin hareketli ksmnn arl ile doru orantldr. l aleti ne kadar kk ise altrma kuvvetini meydana getirecek akm miktar o kadar azalr.Bu sayede aletin lm yaparken harcad enerji de o kadar klm olur.

43441. L ALETLER1.5.1.2. Kontrol Kuvvetialtrma kuvvetine kar koyan baka bir kuvvet bulunmazsa herhangi bir deer lldnde meydana gelecek altrma kuvveti srtnmeyi yendikten sonra ibrenin sona kadar sapmasna neden olur. Bu sebepten dolay l aletlerinde kontrol kuvveti ile altrma kuvveti snrlandrlr. altrma ve kontrol kuvvetinin birbirine eit olduu anda ibre, llen deerin ifade edildii noktada durmu olur.l aletlerinde kontrol kuvveti iki ekilde salanr.

44

ekil 1.1: Kontrol yay ve kar arlkla kontrol kuvveti451. L ALETLER45Yay ile Kontrol Kuvveti: Genel olarak spiral eklinde sarlm yaylar kullanlr. Spiral yayn bir ucu hareketli ksma; bir ucu ise sabit ksma tutturulur. altrma kuvvetinin etkisi ile hareketli ksm dnnce yay kurulur ve yayn skmas ile meydana gelen kuvvet ibreyi frenler, ayn zamanda yayda meydana gelen bu kuvvet lme ilemi tamamlandnda ibrenin sfra dnmesini salar. Kontrol yaylar ibrenin dnme ynne ters olacak ekilde monte edilirler.Kar Arlk ile Kontrol Kuvveti: l aletlerinin bazlarnda kontrol kuvveti kk arlklar ile salanr. Bu arlklar genellikle ibrenin arka ksmna doru ve birbirine dik gelecek ekilde yerletirilir. bre sfr konumunda iken arlklarn hibir etkisi yoktur, altrma kuvveti ile ibre saptnda denge noktas deien arlklar kontrol kuvveti grevi yaparlar. Bu teknikte kontrol kuvveti sapma as ile doru orantl olduundan sapma az iken kontrol kuvveti az, sapma ok iken kontrol kuvveti oktur. Bu yzden logaritmik skala taksimatna sahip l aletlerinde daha ok kullanlr. Bu arlklar vidal yaplarak kalibrasyon iin arlklarn alarnn ayarlanmas ve l aletlerinde meydana gelen lme hatalarnn azaltlmas salanr.

461. L ALETLER1.5.1.3. Amortisr KuvvetiHerhangi bir elektriksel byklk lldnde l aletinin ibresi meydana gelen altrma kuvveti etkisi ile sapar. Bu esnada meydana gelen kontrol kuvveti bu sapmay engellemek iin devreye girdiinden, ibre bir sre bu iki kuvvet arasnda gidip gelir. Bu durum ibrenin salnm yaparak lme sresinin uzamasna ve zaman kaybna neden olur. Bunun nne gemek iin l aletlerinde ibreyi frenleyen ve salnm yapmasn nleyen amortisr kuvvetleri oluturulur. Amortisr kuvveti ibre hareket ederken kendini gsterip hareket bittiinde etkisi ortadan kalkan bir kuvvet olup deiik ekillerde oluturulur. Haval amortisr Svl amortisr Elektromanyetik amortisr

46471. L ALETLER1.5.1.4. Atalet Momentil aleti lm yaplacak noktaya baland anda, llen bykln etkisi ile l aletinin hareketli ksm ani bir hareketlenme kazanr ve ou zaman ibre gstermesi gereken deerden ileriye doru sapar. te bu ilk anda meydana gelen momente atalet momenti denir. Atalet momenti, daha sonra amortisr ve kontrol kuvveti tarafndan dengelenir ve ibre, gstermesi gereken deerde kalr. brenin dengelendii ve gstermesi gereken deerde kald bu kuvvet deeri de altrma kuvveti olarak nitelendirilir.

1.5.2. Analog l Aletlerinin Mekanik KsmlarAnalog l aletlerinin mekanik ksmlar genel olarak; daimi mknatsllar skala taksimat ve ibreler, sfr ayar vidas ve ibrelerden olumaktadr.

47481. L ALETLER1.5.2.1. Daimi MknatslarElektrik l aletlerinde kullanlan mknatslar ok yer kaplamakta ve arlk yapmaktadr. Bu nedenle l aletlerinde kullanlacak mknatslarn kk ebatta ve hafif olmas l aletlerinin arlnn azalmasna sebep olmaktadr. Daimi mknats yapmnda genellikle volframl elikler, kobaltl elikler ve alminyum nikelli elikler kullanlr.Alminyum nikelli elikten yaplan daimi mknatslar daha kuvvetli bir manyetik alan oluturur.

48491. L ALETLER1.5.2.2. Skala Taksimat ve breler

49501. L ALETLER50Analog l aletlerinde, llen bykl bir ibre ve kadran taksimat belirler.llen bykln miktar kadar sapma yapan ibre, skala zerinde bir yerde durur. brenin kendisinin ya da ucundaki ince ksmnn skaladaki deerle tam akt yer o andaki llen bykln deeridir. Skala levhalar genellikle alminyum, sac, inko veya presbantkattan yaplrlar ve zeri beyaz boya ile boyanarak okunacak deerler siyah yaz veya iaretler ile taksimatlandrlr.Okuma hatasn azaltmak amac ile ibre ve skala taksimat izgilerinin mmkn olduu kadar ince (0,08 mm) olmas gerekir. Taksimat izgilerinin altna erit halinde bir ayna yerletirilir. Bu ayna ibrenin kendisi ile grntsnn st ste getirilerek ibreye tam kardan baklmasn ve okuma hatasnn azaltlmasn salar.

511. L ALETLER51Analog l aletlerinin birounda tek bir skala olmasna karlk birden fazla kademe kullanlarak ayn bykln farkl deerlerinin veya farkl farkl byklklerin llmesi salanr. Her skala taksimatnn lt deerler zerine, byklklerin cinsi de yanna yazlmtr. Analog l aletlerinde ibrenin gsterdii deer kademe anahtarnn bulunduu konuma gre deiik arpanlar ile arplr.Analog l aletlerinin skala taksimatnda genellikle aada belirtilen bilgilere yer verilir:l aletini yapan firmann ad ve firmann amblemi Elektrik akmnn hangi cinsinde kullanlaca (AC-DC)

521. L ALETLER52Aletin lm yaplrken bulunmas gereken duru ekli Aletin duyarll l aletinin yaltkanlk kontrolnn ka volt ile yapld l aletinin sembol lme hatasretim ve seri numaras Kullanm frekans

531. L ALETLER1.5.2.3. Sfr Ayar Vidas ve KalibrasyonAnalog l aletlerinin, uzun zaman kullanlmasndan ve ani yklenmesinden dolay kontrol yay zelliini az da olsa kaybeder. Aletin sarslmas ve eiklii de sfr ayarn bozabilir. Byle durumlarda, lme sonunda gsterge tam sfr noktasna gelmez. Bunun iin l aletine sfr ayar vidas ilave edilmitir.

53541. L ALETLER54Sfr ayar vidas, l aletinin d muhafazasnn n cephesi zerine konmu olup genellikle skala taksimatn hemen altndadr. A ayar vidasnn alt ucunda ise eksantrik B pimi mevcuttur. Bu pim, C ayar manivelasnn kanall ksmna geirilmi olduundan A ayar vidasn bir tornavida ile saa sola evirmekle gsterge sfr noktasna getirilir. C ayar manivelas dnd yerden izole edilmitir. Ayar vidas ile yaplm iyi bir ayar, mevcut gsterge blmleri toplamnn %6-12 arasnda olmaldr. Analog l aletlerinin sfr ayar; lmeye gemeden nce mutlaka kontrol edilmeli, gerekiyorsa dzeltilmelidir. ayet aletin sfr ayar, hareketli sistemin dengesizliinden dolay bozulmusa bu hatay, sfr ayar vidas dzeltmez

551. L ALETLER1.6. Dijital l Aletlerinin Genel TanmAnalog l aletleri ile yaplan lmde ibre sapmasyla ibrenin skala taksimat zerinde gsterdii deer llen deerdir. llen deerin okunmas srasnda okuma tekniini yeterince bilmemekten kaynaklanan okuma hatas yaplabilir. Ancak, gnmzde retilen dijital l aletleri ile yaplan lmlerde daha kolay sonu alnabilmekte ve okuma hatasndan kaynaklanan hatalar sz konusu olmamaktadr. Dijital l aletleri, lt deeri ayrntl olarak ast ve st katlarn belirterek saysal olarak lebilmektedir. Dijital l aletleri aynen analog l aletlerinde olduu gibi tek bykl lmek iin ampermetre, voltmetre, wattmetre vb. eklinde yaplmaktadr. Ayn zamanda birden fazla bykl lmek ve deiik test ilemlerini yapmak iin de dijital multimetreler yaplmaktadr55561. L ALETLER56Dijital multimetreler ile akm, gerilim, diren ve endktans lmlerinin yan sra frekans, diyot kontrol, scaklk, transistr ya da akm kazanc vb. deerler de len dijital l aletleri retilmektedir. Bu yzden bu l aletlerine, ok sayda byklk ltnden multimetre denmektedir. Gnmzde dijital multimetrelerde llecek bykle uygun kademe seme art ortadan kalkmtr. Bu multimetreler ile akm llecekse kademe anahtar akm blmne getirildiinde multimetre mikro amper seviyesinden amper seviyesine kadar olan akm deerlerinin hepsini kademe seimi yapmadan lebilmektedir.

571. L ALETLER57Analog ve dijital l aletlerinin birbirlerine gre baz avantaj ve dezavantajlar vardr.Analog l aletleri lt deeri hemen gsterirken dijital l aletlerinde bu sre biraz uzamaktadr. Analog l aletlerinde zellikle kk deerlerde kademe kltlerek daha hassas lm yaplabilirken dijital l aletlerinde hassasiyet deimez, yani analog l aletleri ile daha hassas lmler yaplabilir. Analog l aletlerinin yaps basit, tamiri kolayken dijital l aletlerinin yaps daha karmaktr. Buna karlk analog l aletlerinde ibrenin gsterdii deer ile kademe anahtarnn konumuna gre hesaplama gerekebilir.Dijital l aletlerinde okuma hatas yapmak mmkn deildir. nk, lm deeri direkt olarak okunan deerdir. Manyetik alandan etkilenmez. lme hatalar analoglara gre daha azdr.Analog l aletlerinin skalas zerinde bulunabilecek semboller ve anlamlar aadaki tabloda verilmitir.(Tablo 1.1).

581. L ALETLER

58591. L ALETLER

59601. L ALETLER

60611. L ALETLER

61621. L ALETLER

62631. L ALETLER

6364LME VE DEERLENDRMELME SORULARIAada verilen sorular doru ya da yanl olarak cevaplaynz.1. lme herhangi bir bykl kendi cinsinden bir birimle mukayese etmektir.2. Pano tipi l aletlerinin tamam dijital l aletleridir.3. lt deeri LCD ekrandan gsteren l aletlerine dijital l aletleri denir.4. Doruluk derecesi 0,1 yerine 0,5 olan l aletleri ile daha hatasz lmeler yaplr.5. Kaydedici l aletleri daha ok enerji retim merkezlerinde kullanlr.6. Sayalar, toplayan l aletlerine bir rnek olarak gsterilebilir.

6465LME VE DEERLENDRME657. Tanabilir l aletleri darbelerden kesinlikle etkilenmez.8. lt deeri skala taksimat ve ibre ile gsteren l aletlerine analog l aletleri denir.9. Devre akm, ampermetre ile llr.10. Voltmetre W harfi ile gsterilir.11. Lcrmetre ile diren, endktans ve kapasite lmleri yaplr.12. Wattmetrelerin hem AC hem de DC de g len tipleri mevcuttur.13. Frekans metreler AC devrelerde kullanlr.14. Osilaskoplar llen deeri rakamsal olarak gsteren l aletleridir.15. Analog l aletleri ile dijital l aletlerinden daha hassas lmler yaplabilir.

66LME VE DEERLENDRME16. l aletleri ile lme snrn aan lmeler yaplabilir.17. Analog l aletlerinde ibrenin ince olmas okuma hatasn azaltr.18. Analog l aletlerinde sfr ayar yapmadan lme balanabilir.19. Dijital l aletlerinin tm eitleri lme iin gerekli enerjiyi i ksma ilave edilen pillerden salar.20. l aletlerinin zellikleri ve kullanm ile ilgili baz artlar sembol olarak skalasnda belirtilir.

6667LME VE DEERLENDRMEDEERLENDRMECevaplarnz cevap anahtar ile kontrol ediniz. Doru ve yanl cevaplarnz belirleyerek kendinizi deerlendiriniz. Cevaplarnz yanl ise renme faaliyetinin ilgili blmne dnerek konuyu tekrar ediniz.

6768RENME FAALYET-2AMADiren deerinin bal olduu faktrleri kavrayarak, diren lmn ohmmetre ile hatasz ve tekniine uygun olarak yapabileceksiniz.

ARATIRMAletken direncinin nemini ve sper iletkenlik konusunu aratrp rapor haline getirerek sonular arkadalarnzla tartp deerlendiriniz

68692. DREN LME2.1. Diren ve letkenEn basit ifade ile diren elektrik akmna kar gsterilen zorluk olarak ifade edilebilir.Direnci teknik olarak tanmlayacak olursak : 1 mm2 kesitinde, 106,3 cm boyunda cva silindirin 0C' deki direncine 1 ohm () denir. Bir elektrik devresine gerilim uygulandnda, alcdan akm gemektedir. Geen akm snrlayan etken ise alcnn direncidir. Buradan u sonuca varabiliriz. Eer iletkenin direnci fazla ise geen akm miktar az, iletkenin direnci az ise geen akm miktar fazladr.Diren birimlerinin ast katlar pek kullanlmamakta olup ohm ve st katlar kullanlmaktadr. Bunlar: Ohm ()< Kiloohm (k)