Izdanja Muzeja grada ZeniceRadovi V

1973

SLOBODAN ZEČEVIĆ

Elementi naše mitologije u narodnim obredima uz igru

UVOD

… iscrpnija analiza današnjh ostataka srpskih obrednih igara mogla (bi) u znatnoj meri doprineti proučavanju stare srpske i slovenske religije kakva je bila u vreme pre primanja hrišćanstva. …

Pribiranjem građe i terenskim ispitivanjima, utvrdio sam da su se ove igre u pojedinim krajevima očuvale u sasvim različitim verzijama. Pojedini elementi su se u nekim krajeviam potpuno izgubili ili su u procesu iščezavanja, dok su se u drugim sasvim dobro očuvali. zato sam smatrao da je pojedine motive iz nekog kraja potrebno analizirati uporedno sa motivima iz drugih krajeva. Ako se jedan motiv u jednom kraju izgubio ili deformisao, on se može rekonstruisati pomoću takvilh ili sličnih motiva u drugom kraju.

OBREDNA IGRA KAO IZVOR ZA PROUČAVANJE NAŠE PROŠLOSTI

… obredna igra će služiti kao izvor za proučavanje slojeva naše religije iz prehrišćanske epohe a na osnovu paganskih elemenata koji su se očuvali u tim igrama. (isključujući elemente koji su u te igre dospeli sa strane)

Po sebi se razume da se pomoću obredne igre i njenih elemenata ne može potpuno rekonstruisati naša paganska religija, ali je nesumnjivo i to da se analizom sadašnjih ostataka igara vezanih za obrede , može učiniti znatan doprinos rasvetljavanju ovog pitanja.

Ovaj će se rad ograničiti samo na prehrišćanske slojeve u igrama koje su nekada imale i sadaimaju karakter javnih ceremonija, elemente iz kojih se mogu izvesti neka opštepoznata verovanja Srba iz prehrišćanske epohe.

KOLEDA

Opis i rasprostranjenost

U selu Brzi koleda se izvodi od sv. Ignjata do Božića. Tamo se sv. Ignjat smatra kao početak Nove godine, kao prvo “podložnja” (čestitanje Nove godine). Grupa se sastoji od sledećih učesnika.

1) “Oale” ili “lesnici” kojih je obično dva. Obučeni su u rite ili ovčije kože sa vunom okrenutom napolje. Na licu imaju masku sa životinjskim likom i kozjim rogovima. Oko pojasa i oko nogu privezana su im zvona ili klepetuše. Naoružana su

drvenim sabljama i buzdovanima. Na Kosovu polju i celoj Staroj Srbiji, maskirano lice se zove “dedica”, a u mnogim drugim krajeviam “djed” ili “starac”.

2) “Snaška” je predstavljena muškarcem preobučenim u žensko odelo, povezanim maramom i sa preslicom u rukama. Muškarac preobučen u žensko odelo pojavljuje se u svim krajevima u kojima se slave ovi zimski obredi, no pod aznim nazivima: “seka”, “mlada”, “majka”, “baba” i tako dalje.

3) Pevači čiji broj nije utvrđen i koji se ne maskiraju. Jedan od njih gajdama prati koledarske pesme i igre.

4) Konjovodac sa konjem, na koga tovari darove dobijene tokom ophoda.

Grupa počinje ophod sela zorom. Kada stigne pred kuću, unutra prvo ulazi jedna “oala” i traži od domaćina dozvolu da obred izvede u njegovoj kući. Po pristanku (osim ako nisu u žalosti) “oale” igraju i skaču po kući, svuda zaviruju, pomeraju stvari, lupaju “mačugama po zidovima, podu i nameštaju, mašu i seku sabljama kroz vazduh, boreći se sa nevidljivim neprijateljem (teraju “karakondžule”) praveći pritom veliku larmu. One džaraju vatru slično polaženiku, premeću žeravicu iz ruke u ruku, ponekad čak sednu u ognjište i valjaju se po pepelu. Tokom svih ovih radnji stalno zadirkuju “snašu” nepristojnim gestovima. Posle toga koledarska grupa ide oko činije sa raznim plodovima, koju za tu priliku naročito pripremi domaćin. Na kraju koledari ovu čniju dižu u vis. Najzad, svi odigraju jedno kratko kolo. U pesmama koje koledari pevaju želi se domaćinovoj kući mngo sreće, bogatstva i napretka u svakom poslu koga bude započinjao tokom nove godine. Većina tih pesama se odnosi na plodnost stoke.

Koledama je istovetan i obred čarojice u zapadnim srpskim zemljama.Koledu poznaju svi Južni Sloveni kao koledare, babare, džamalare i drugim

nazivima.

Analiza

Nema sumnje da je ovaj obred preživeli ostatak nekog obreda oz prethrišćanskog perioda.

1. NAZIV

a. Da li je koleda božanstvo?

Reč koleda javlja se kod svih slovenskih naroda i označava obred istovetan našem obredu pod tim nazivom.

Narodna tradicija smatra da je ovo ime nekog slovenskog božanstva. Prema Rakowienckom, Kranzinu i drugima, koledo je muško božanstvo zadovoljstva, gozbi i mira. Trstenjak je koleda upoređivao sa indijskom boginjom Kalandom. Kostromov smatra da je ovde koren reči “kolo”. Neki naučnici smatraju da koleda nije slovensko božanstvo i da čak nije ni božanstvo.

Dositej navodi da su u Banatu poštovali božanstva Davora i Koledu.U crnorečkom kraju se misli da su pesme posvećene staroslovenskoj vili

Koledi.Oprečna mišljenja zasnivaju se na poređenju sa rimskim kalendama i da im

poreklo treba tražiti u rimskoj Rosalia.Činjenice su sledeće:a. Tradicija da je koledo božanstvo registrovana je kod svih slovenskih

naroda.b. Jezičkim materijalom može se potvrditi da se radi o ličnom imenu, koje se

javlja u ženskom rodu jednine. To znači da je i božanstvo ženskog roda.

c. U koledama se pojavljuju različiti kultovi sa čvrstom osnovom.

2. VREME IZVOĐENJA

a. Solarni kult

Ova svetkovina održava se u vreme zimske solsticije, odnosno tada počinje i nastavlja se do poklada pod raznim imenima.

Od zimske solsticije Sunce, koje je do tad gubilo svoju jačinu, opet počinje da je stiče. Prema vremenu izvođenja izgleda da je začetak koledarskih obreda imao jaku komponentu u solarnom kultu.

Praznik rođenja Sunca je kod paganskih ljudskih zajednica praznovan baš u ovo vreme. Po svedočanstvima antičkih pisaca, hrišćanski Božić je ustanovljen da bi istisnuo pagansku svetkovinu rođenja Sunca. Međutim taj hrišćanski praznik i danas predstavlaj skup običaja i radnji koji nesumnjivo ukazuju na njegovo pagansko poreklo.

Hrišćanski Božić praznuje se 25. decembra “koji je datum u julijanskom kalendaru obeležen kao kratkodnevica i smatran za dan rođenja Sunca. Dan rođenja Mitre, persijskog boga sunca, bio je 25. decembar.

Čajkanović kaže da se hrišćanski Božić praznuje tek od IV veka. Pre toga Crkva je poznavala samo Bogojavljenje kao praznik Hristovog krštenja i osvećenja vode.

Na solarnu komponentu ovog obreda ukazuje i džaranje vatre, koj me na principu imitativne magije pomaže suncu da se razgori.

Praznici od Božića do Bogojavljenja i Pooklada kod nas nose izrazite tragove mrtvačkog kulta. Interval od Bogojavljenjea do Božića poznat je kao “nekršteni dani”. Naš narod veruje da u ovom vremenu ovim svetom lutaju bića sa drugog sveta koja mogu da naškode ljudima, pa u tom periodu treba biti naročito oprezan i podvrgavati se bezbrojnim pravilima sujeverja.

Sve ovo ukazuje na jedan novi kult u koledi – kult mrtvih.

3. UČESNICI

a. Kult predaka

Narodno verovanje smatra lesnike šumskim duhovima i zaštitnicima stoke.U obrednoj igri maska je sredstvo kojim se igrač oslobađa svoje ličnosti.

Maske se u obrednoj igri naročito upotrebljavaju u totemističko-manističim i htonskim kultovima. Maska pored toga što predstavlja božanstvo-pretka, najčešće potpomaže temu o smrti i ponovnom rađanju kao najvažniju temu praistorijskog čoveka.

Antičke paralele naših lesnika su uglavnom kozjeg izgleda: Pan, Satir i njego rođag Silen, Faun, Silvan i drugi. To su sve Dionisovi kultovi iz kojih se razvila tragedija. Pan se spominje kao proizvođač buke od koje su se uplašili Persijanci i pobegli sa bojišta. Otada se za kolektivni strah kaže panika.

Kao i antička bića lesnici su rogati, odeveni u krzno, pohotljivi, šumski su duhovi i zaštitnici stoke. Stoga se mora govoriti o široj indoevropskoj osnovi ovih maski. Ruski pandan je Lješi.

Tragovi razuzdanosti pri izvođenju ovakvih obreda ukazuju na moguću vezu ovih slovenskih božanstava sa ženskim božanstvom koje ima karakteristike Majke Bogova, čije su svečanosti imale sličan karakter. Naziv “baba” direktno navodi na to.

Šuma je imala važno mesto u slovenskom kultu. Gajevi su u Slovena bili kultna mesta, oni su ih smatrali rezidencijom bogova, a tamo su odlazile i duše predaka. Po verovanju Slovena duše preminulih predaka odlazile su u šumu i tamo se nastanjivale u drveću. Senovito drvo je veoma cenjeno u našem narodnom verovanju. Trag verovanja da se duše preminulih nastanjuju u drveću nalazi se u sađenju drveta nad grobom.

U narodnoj tradiciji slovenskih naroda, takođe je rasprostranjeno verovanje da se duhovi predaka nastanjuju u raznim životinjskim oblicima. (Po Čajkanoviću) Ogrtanje polaženika kožuhom, koji se smatra olicetvorenim pretkom, jedan je od ostataka shvatanja da se duše predaka mogu reinkarnirati u životinjama.

Ako se ima na mu opšta svrha maskiranja u obredima i ako se maskiranje u koledarskim povorkama dovede u vezu sa verovanjem da su maskirana lica šumski duhovi, i to se uporedi sa odlaskom duša umrlih u šumu onda se dolazi do zaključka da maskirana lica u stvari predstavljaju pretke.

Radnje oko ognjišta ovih maskiranih lica, takođe, ukazuju na to da je reč o reinkarniranim precima. Značaj ognjišta odvajkada se dovodio u vezu sa preminulim precima. U nauci je usvojeno mišljenje da je poštovanje ognjišta trag davno izumrle prakse sahranjivanja domaćih pokojnika pod njim. Svakako da nije slučajno što lesnik seda u ognjište, valja se po pepelu i džara vatru. On tako zauzima svoje mesto kao reinkarnirani predak.

Sve ovo dovodi do zaključka da su maskirani učesnici u koledarskoj grupi inkarnacija predaka.

Mnogi naučnici smatraju da je kult predaka osnova iz koje se razvila slovenska religija.

Ova se pojava u nauci naziva manizmom i smatra se za jednu od najstarijih faza religije. U stvari, manizam je pojava obožavanja duhova predaka koji su posle telesne smrti nastavli da žive kao duše, i koji se mogu nastaniti u drveću, životinjama i drugim predmetima.

Pored manističke komponente, u ličnosti leskovačkog lesnika, jasno se uočavaju oni elementi koji svedoče da je njegovo poreklo vodi u ono doba detinjstva ljudskog roda koga nazivamo totemizmom. To je životinjski oblik ovoga bića. Suština ovog verovanaj sastoji se u verovanju da je kava životinaj predak određee zajednice ljudi.

b. kult Velike Majke

Jedna od najzanimljivijih likova, a možda najvažnija ličnost među učesnicima koledaske povorke je žensko lice “snaška”, “baba”. Ako se anlizira ovo lice doći će se do komponente koja je doprinela formiranju kolede. To je komponenta polnog akta i kulta Velike Majke.

Maskirana lica sa “snaškom” izvode pokrete koji bi se mogli nazvati nepristojnim: štipanje, egzibicija određenih delova tela, mimika koja jasno nagoveštava erotske želje i drugo. Analiza ovog elementa pokazuje da je on samo rudiment nekadašnjeg stvarnog spajanja polova.

Uz ovo u Dalmaciji postoji i obaveza da “čarojice” odglume polni akt.

Jedan od elemenata nošnje je i nošenje buzdovana sa očiglednim faličkim atributima.

Kult falusa i polnog akta bitna su obeležja kulta Velike Majke. Radi se o vračanju za plodnost, pošto se u davnini smatralo da se polnim opštenjem osigurava i plodnost u prirodi. Element falusa javlja se u dionisijskim svečanostima.

Kada je religija evoluirala do stepena personificiranih božanstava, shvatanja o polnom aktu kao stimulansu plodnosti dovela su do jednog novo fenomena “svetoga braka”. Prema tim shvatanjima plodnost na zemlji zavisi od plodnosti bogova, a da bi do te plodnosti došlo, mora biti i polne veze među njima. Smatralo se da će i priroda slediti primer venčavanja i polnog akta nekog boga i boginje, što su simbolički mogli da izvedu sveštenik i sveštenica. Atko je došlo do orgijstičkih kultova.

Zapadna Azija bio je prostor na kome se razvio kult moćnog matrilinearnog božanstva Velike Majke ili Majke Zemlje. Ona se smatrala personifikacijom svih oplodnih energija prirode. Sa njom se spajao i muški pandan. U čast boginje dolazilo je do orgijstičkih svečanosti ljudi.

Pandan Dažbogu, bogu sunčane svetlosti, je, po Budimiru, Dajbaba, Terra Mater, htonsko božanstvo i njegova supruga.

4. RADNJE

a. Tragovi mađije

Bitne su radnje oko ognjišta i sa vatrom. Jednu od njih predstavlaj i razgrtanje vatre, što je čisto magijska radnja. Ovakve radnje su u vezi sa pomaganjem suncu da ojača. Takođe i potvrđuju prsustvo kulta predaka u koledi.

Druga čisto magijska radnja bilo bi pomeranje svake stvari u kući, zvonjenje, lupanje i teranje glasom sa ciljem da se isteraju duhovi i demoni.

Podizanje zdele sa plodovima ima za cilj da izazove plodnost useva.

b. Kult vatre

Prebacivanje žara iz ruke u ruku ukazuje na ovaj kult. Ovaj kult koji je jedan od onih kultova osnovnih sila pojavio se u praistoriji i sadrži dve osnovne ideje.

Prva ideja se zasniava na načelima imitativne magije. Ona je čisto solarna,ima za cilj da pomogne suncu da ojača. U letnjem solsticiju istu ulogu imaju Ivanjdanjske vatre.

Druga se zasniva na veri u čistilačku moć vatre.

5. TEKSTOVI PESAMA

Po svojoj sadržini koledarske pesme mogu se podeliti na tri grupe:a) pesme sa mitološkom sadržinom u kojima ima tragova stare religije;b) stočarske pesme;c) pesme raznih sadržina.

Pesme sa mitološkom sadržinom – kult Dažboga

U svim pesmama spominje se muško dete ili mladić na vranom konju. Drugi simboli su: zelen bor, kita bilja, bojno sedlo, ptica i drugo.

Dete je simbol rađajućeg i rastućeg sunca te je ono u stvari mladi bog. Solarni atributi su i konju (kao zaprega), konjska oprema i ptica. Čajkanović u ovome vidi srpskog vrhovnog boga Dažboga, koji je u isto vreem i solarno i htonsko božanstvo.

LAZARICE

KRALJICE

OPIS I RASPROSTRANJENOST

U većini krajeva naše zemlje kraljice se izvode o Duhovima. U okolini Vlasotinca one se izvode o Đurđevdanu.

To su ženske obredne povorke u kojima broj učesnica varira od kraja do kraja. Međutim, pojavljuju se konstante.

1. Kraljica. Ona treba da je lepa i srednjeg rasta. Ima veo preko lica. Prilikom izvođenja obreda ona sedi na stoličici dok se obred izvodi oko nje.

2. Kralj je predstavljen devojkom sa kalpakom ili šeširom i sa mačem ili maramicom u ruci. Kraljeva može biti i više.

3. Dvorkinja je učesnica koja pripada kraljici i stalno se nalazi uz nju. Ova se učesnica u Bačkoj naziva “diver”.

4. Barjaktara je obično po dva u grupi. Ove devojke nose koplja sa zastavama. Na nekim mestima barjaktara nema pa bajake nose kraljevi.

5. Pevačice pevaju kraljičke pesme i igraju.Kraljičke grupe pred kućom izvode obred i pevaju pesme u kojima se porodici

želi sreća i napredak. U okolini Vlasotinca kraljice se izvode o Đurđevdanu, a izvodi ih 10 devojaka udavača. Dve grupe od po 3 pevačice stani jedne prema drugima i pevaju naizmenično. Uprostoru između njih 4 devojke neprestano igraju, urštajući se barjaktar sa barjaktarom i kraljevi među sobom. One nikako ne smeju stati. Sve su obučene u jeleke i suknje zatvorene boje da bi i oblaci bili tamni. Strogo se pazi da se barjaci ne sudare jer bi to izazvalo grad. Kada neka kuća ne želi da se u njihovom dvorištu izvode kraljice one namerno pred dvorištem lupe barjakom o barjak da bi tu porodicu oštetio grad.

Jedna varijanta kraljica odvija se u selu Dubokoj u Zviždu. To su “rusalje” i one se u priličnoj meri razlikuju od ostalih.

ANALIZA

Pored naziva kraljice upotrebljavaju se i nazivi rusalije i rusaljke.

a. rusalije – rusalke

Šta tačno označava naziv rusalje nije izvesno. Zna se da je ovo ime bilo dosta rašireno na osnovu rasprostranjenosti rusaljskih grobalja. Predanja o tim grobljima su raznovrsna ali se poklapaju da se radi o rusaljama koje su tu poginule, te su tu sahranjene bez crkvenog obreda.

Rusalke su kod Slovena bile vodene vile. One su, po mišljenju Niderlea, nastale od duša prerano preminulih devojaka i žena. Živele su u vodama i na obalama predajući se zabavama i nisu bile dobronamerne prema ljudima.

Vreme izvođenaj kraljica koje se pominje u predanjima su Duhovi kada je padao i slovenski praznik Rusalija. Duhovi su praznik koji sobom nosi dosta elemenata kulta mrtvih pa je verovatno da su se paganski praznik posvećen htonskom kultu i hrišćanski praznik stopili.

U mnogim krajevima naše zemlje duhovska nedelja se još naziva i rusaljna nedelja.

U proslavljanju praznika Rusalja sjedinjena su tri kulta osnovnih elemenata: voda, plodnost i kult mrtvih. Voda je u našoj narodnoj religiji izrazito htonski elemenat očemu je pisao Čajkanović. Ako se ima na uu da su htonska božanstva istovremeno i božanstva plodnosti tada se objašnjava i treći element. Boginaj Lada, čije se ime često pominje u pripevima kraljičkih pesama, bila je božanstvo vodenih tokova, braka, plodnosti, a istovremeno i htonično božanstvo. Antički pandan joj je Hekata.

Posatnak reči rusalka vezuje se za reč rusli – reka, rečno korito.

b. kult vladaoca

u našim obrednim igrama ima tragova tog kulta. Kraljice se spremaju za ophod kod kraljeve kuće odakle počinju ophod. Lazarice počinju ophod od kmetove kuće, a koledare u Makarskom primorju predvodi seoski “kralj”. U kraljičkim pesmama često se javlja napev “Kralju sveti kralju”. Kao što je navedeno,kod svih naroda u starini spajanje svešteničkih i vladarskih funkcija bila je uobičajena praksa. Kraljica je pokrivena velom i niko joj ne sme videti lice. Smatralo se da koji bito učinio odmah bi umro. Lica božanstava takođe su bila predmet tabua. Kraljica je u isto vreme i vladar i sveštenik. Što ide u prilog postojanju kulta vladara. Stolica je supstitut prestola. Kraljica je imala i dvorkinju.

U podeli rada između žene i muškarca zemljoradnja je bila domen žene pa su i kltoviu vezi sa njom domen žena. Matrijarhat, koji je nastao dominacijom ženskih privrednih delatnosti odrazio se i u verovanjima. U doba matrijarhata pojavilo se i obožavanje MagnaMater – gole žene, aktivnog sumbola plodnosti. Žene su tada imale svoje kultove a bile su vladaoci.

UČESNICI

a. sastav grupe, značenje odeće i opreme

Kraljice pripadaju ženskim zemljoradničkim kultovima.

Građa koja se zahtevala od kraljice, kralja i dvorkinje ukazuje na preslikavanje stvarnih odnosa. Postojanje više kraljeva ukazuje na mogućnost poliandrije našuh predaka u vreme matrijarhata.