ORMANCIUK

DiZiSi: 7

1

EDiTR Nejat

YAYlNLARI Yaynlar Serisi: 67

1

HAZlRLAY ANLAR

1. Sararnn Botanik zellikleri Suat TOSUN

2. Sararnn Doal Yayl Dr. Mehmet TETlK

3. Sararnn Ekolojisi Dr. Cemil AKSOY

4. Saram Tohumunun zellikleri Mahmut SEVIMSOY

5. Saram Fidanlk Teknii mer S. ERKULOGLU

6. Sararnn Doal Genletirilmesi Mahmut SEVIMSOY

7. Sararnn Yapay Genletirilmesi mer S. ERKULOGLU

8. Saram Mecerelerinin Bakm Burhanettin UMUT

9. Saram Ormanlarnn Zararl B-ceklerden Korunmas ve Mcade-lesi Dr. Mehmet YCEL

10. Sararnda Haslat Nejat GIRAY

11. Sararnda Biyoktle Stk UGURLU

12. Sararnda rn eidi Hacim Oranar Do. Dr. Osman SUN

13. Saram Odununun zellikleri ve Kullanm Yerleri Dr. Erol KTEM

14. Saram Odununun Korunmas A. Pamir ERTEN

N SZ

Bilindii zere, Avrupa'da ve Asya'da doal olarak yetien sar

am, sadece Kuzey Yarm Kresi'nde ve olduka geni bir biimde

yaylmakta olup; Kuzeyde lskoya, lskandinav lkeleri ve Sibirya;

Gneyde ise, Ispanya, Yugoslavya, Trkiye ve Kafkaslarda bulun-

maktadr.

Anadolunun Kuzeyinde Ayanck (Sinop}; Gneyinde Pnarba

(Kayseri}; Dousunda Kazman (Kars) ve Batsnda Orhaneli (Bur-

sa) arasnda yaylan saram aa trne ve ormaniarna ilikin

olarak, gnmze kadar, Orman Faklteterimizin ve Enstitmzn

gerekletirdikleri aratrma almalar ve yaynlar, olduka kaba-

rk bir sayya ulam bulunmaktadr.

Ite, memleketimizin ekonomik eeri yksek ve nemli bir

aa tr olan sarama ilikin ok saydaki bu yaynlar, uygulama-

da alan meslektalarmzn, birer birer okuyup bilgilenmelerinin

imkanszl karsnda, Enstitmzce; tm bu yaynlar taranarak,

sararnn ve saram ormanrannn btn zelliklerine ilikin bilgile-

ri, zet biimde veren, SARIAM EL KlT ABI ismi altnda, tek bir ki-

tap hazrlanmas uygun bulunmutur.

Eserin, uygulamadaki meslektalarmza yararl olmasn diler,

derlenip yaymtanmasnda emekleri geen Enstitmz mensuplar

na teekkrler ederim.

Ankara, 1993

ENSTIT MDR

Do. Dr. Yaar IMEK

5

iiNDEKiLER

GIRI

1. SARIANliN BOTANiK ZELLIKLERI

15

19

1.1. Pinus silvestris L. ve Saram Adlarnn Etimolojisi 19

1.2. Saram (Pin us silvestris L.)'n sistematikteki Yeri 19

1.3. Saram (P. silvestris l.)'a ait Morfolojik zell.ikler 21

2. SARIANliN DOGAL YAYIUI 33

3. SARIANliN EKOLOJiSi 41

3.1. Mevki zellikleri

3.1.1. Denizden Ykseklik

3.'1.2. Bak

3.1.3. Yama Eimi

3.1.4. Yeryz ekli

. 3.2. Iklim zellikleri

3.2.1. Scaklk

3.2.2. Ya

3.2.3. Nisbi Nem

3.2.4. Ik

3.2.5. Rzgar

3.3. Toprak zellikleri

3.3.1. Anata ve Anamateryal

3.3.2. Toprak Tipi

3.3.3. Toprak tr'(fekstr)

3.3.4. Toprak Derinlii, Tall~ ve.Kk Yay l

3.3.5. Topran l rt ve Humus Duru~

3.3.6. Topran Rengi

41

41

42

42

43

43

44

45

46

46

46

47

47

48

49

49

50

51

7

3.3.7. Topran Reaksiyonu (pH) 52

3.3.8. Topran Bitki Besin maddeleri 53

3.3.9. Topraklarda Organik Madde ve Azot Miktarlar 54

3.3.1 O .. Saram Mecerelerinin Geliimine Etkili Olan

Faktrler 55

. 3.3.10.1. Fizyografik Faktrler 55

3.3.10.2. Toprak Faktr 56

3.4. Vejetasyon ve Biyotik Faktrler 56

4. SARIAM TOHUMUNUN ZELLiKLERI 65

4.1. iek Yaps ve Dllenme 65

4.2. Kozalaklarn Olgunlamas, Tohum Yllar ve Tohum

Verimi 65

4.3. Tohum Dkm Zaman 68

4.4. imlenme 69

5. SARIAM FiDANLIK TEKNiGI 75

5.1. Fidanlk Yeri ve Topra 75

5.2. Ekim Teknii, Fidan Skl ve Koruma 77

5.3. artma 79

5.4. Gbreleme 81

5.5. Fidan zellikleri 83

5.6. Bakm 85

5.7. S km 86

6. SARIAMIN DOGAL GENLETIRiLMESi 93

6.1. Byk Alan Siper Metodu 93

6.1.1. Hazrlama Kesimi 94

6.1.2. Tohumlama Kesimi 96

8

6.1.3. ToprakHazrl

6.1.4. Ik ve Boaltma Kesimleri

6.2. Zon {erit) Siper Genletirme Metodu

6.2.1. Tamamlamalar

6.3. erit Tralama Metodu

7. SARIAMIN YAPAY GENLETIRILMESI

7.1. AraziHazrl

7.1.1. Diri rt Temizlii

7.1.2. Toprak Ileme

7.2. Dikim

7.2.1. Fidan eidi, Ya ve Boyu

7.2.2. Dikim

7.3. Kltr Bakm

8. SARIAM MECERELERININ BAKIMI

8.1. Genlik Bakm

8.1.1. Genliin Zararllardan Korunmas

8.1.2. Genlikte Kontrol ve Zarar Grmlerin Alnma-

97

99

100

100

101

109

109

109

112

113

114

115

119

127

127

127

~ 1~

8.1.3. Sk Doal Genliklerio Seyreltilmesi (Gevet-

me) 128

8.1.4. Karmn Dzenlenmesi 128

8.1.5. Boulma Tehlikesinin nlenmesi 129

8.1.6. Topran Ilenmesi {apalama) 130

8.1.7. Bo Kalan Yerlerin Daldurulmas (Tamamlama) 130

8.1.8. Azmanlarla Mcadele ve Dik Kenarlarn Gideril-

m esi 131

8.2. Sklk Bakm (Ayklama) 137

8.3. Aralama 139

8.4. Budama 144

8.5. Alt Tesis 145

9. SARIAM ORMANLARININ ZARARLI BCEKLERDEN

KORUNMASI VE MCADELESI 151

9.1. Ine Yapraklarda Zarar Yapanlar 151

9.1.1. am rc YaprakArs 151

9.1.2. am al Antenli Yaprak Ars 152

9.1.3. Krmzmtrak Sar al Antenli Yaprak Ars 153

9.2. Kozalak Zararllar 154

9.2.1. a[ll Kozalak Hortumlu Bcei 154

9.3. ,,

zsu Emenler 155

9.3.1. am Yaprak Biti 155

9.4. Kabuk ve Kabiyumda Zarar Yapanlar 155

9.4.1. Byk Orman Bahvan 155

9.4.2. Kk Orman Bahvan 156

9.4.3. am Onikidili Kabuk Bcei 156

9.4.4. am Altdili Kabuk Bcei 157

9.4.5. Ince Dal Kabuk Bcei 158

9.4.6. am Kltr Hortumlu Bcei 158

9.4.7. Gen am Hortumlu Bcei 159

9.4.8. Yal am Hortumlu Bcei 159

9.5. Odunda Zarar Yapanlar 160

9.5.1. Sar Gvdeli Odun Ars 160

9.6. Kklerde Zarar Yapanar 160

10

9.6.1. Orman Mays Bcei

9.6.2. Byk Kahverengi Hortumlu Bcek

1 O. SARIAMDA HASlLAT

1 0.1. Sararnda Haslat Deerlendirmeleri

1 0.2. Sararnda Olgunluk ve Idare Sreleri

1 0.2.1. En Yksek Odun Haslat Veren Olgunluk Sre-

160

161

165

166

172

si 172

1 0.2.2. Teknik Olgunluk Sresi 173

10.2.3. Idare Sresi 174

1 0.3. Saram Tablolar 176

11. SARIAMDA BIYOKTLE 223

11.1. Biyoktlenin Saptanmas Yntemi. 225

11.2. Bulgular 229

12.SARIAMDA RN EIDI HACIM ORANLARI 237

13. SARIAM ODUNUNUN ZELLIKLERI VE KULLANIM

YERLERI 253

13.1. Saram Odununun Anatomik ve Teknolojik zellikleri 253

13.1.1. Saram Odununun Makroskopik zellikleri 253

13.1.2. Saram Odununun Mikroskopik zellikleri 254

13.1.2.1. Kabuk 254

13.1.2.2. Odun 254

13.1.3. Sararnda Yllk Halka Yaps ve Lif Kvrkl 257

13.1.4. Sararnda Lif Uzunluu ve Selloz Verimi 259

13.1.5. Saram Odunundaki Ham Reine Miktar 260

13.2. Saram Odununun Teknolojik zellikleri 261

13.2.1.zg1Arlk 261

11

13.2.2. Hacim Younluk Deeri 261

13.2.3. Hcre aperi (Odun Ktlesi) ve Hava Boluu

Hacm Oranlar 262

13.2.4. Saram Odununun Higroskopik zellikleri 262

13.2.4.1. Daralma 262

14.2.4.2. Denge Rutubeti 263

13.2.4.3. Yaayan Bir Aa Gvdesindeki Su

Miktar 264

13.2.4.4. Lif Doygunluu Rutubet Derecesi 264

13.2.4.5. Odunun Ierisina Alabilecei En

Yksek Su Miktar 264

13.2.5. Basn Direnci 265

13.2.6. Eilme Direnci 265

13.2. 7. Lifler e Dik Ynde ekme Direnci 266

13.2.8. Yarlma Direnci. 266

13.2. 9. Sertlik 266

13.3. Sararnn Kullanma Yeri 267

13.3.1. Odun un Yapsn Deitirmeyen kullanma Yer-

leri 267

13.3.1.1. it kaz, Tel Direi ve Maden Dire-

i 267

13.3.1.2. Yap Iskelesi 267

13.3.1.3. Travers 268

13.3.1.4. Bina Inaat 268

13.3.1.5. Kpr Inaat 268

13.3.1.6. Deniz Aralar 269

12

13.3.1.7. Ambalaj Sand~ 269

13.3.1.8. Mobilya 269

13.3.1.9. Tarm Ileri 269

13.3.1.10. Yonga Levha ve Kontrplak 270

13.3.1.11. Di~er Kullanm yerleri 270

13.3.2.0dunun Yapsn Deitiren Kullanma Yerleri 270

13.3.2.1. Ka~t Hamuru 270

13.3.2,2. Lif Levha 270

13.3.2.3. Sellloz 270

13.3.2.4. Destilasyon rnleri 271

13.3.3. Sararnn lkincil rnleri 271

13.3.3.1. Saram Kabuu 271

13.3.3.2. Saram Reinesi 271

14.SARIAM ODUNUNUN KORUNMASI 275

14.1. Mantarlarn Meydana Getirdi~ i Zararlar 2.15

14.1.1. Renklenma Yapan Mantarlar 275

14.1.2. Kflenme Yapan Mantarlar 276

14.1.3. rklk Yapan mantarlar 276

14.2. Bceklerin Meydana Getirdii Zararlar 277

14.3. Emprenye Maddeleri, Uygulama Yntemleri ve Sara-

rnn Emprenyesi 278

14.3.1. Emprenye Maddeleri 278

14.:::.1.1. Yal Emprenye Maddeleri 278

14.3.1.2. Suda zlen Emprenye Maddeleri 278

14.3.1.3. Organik zcl Emprenye Mad-

deleri 279

13

14.3.2. Uygulama Yntamleri 279

14.3.2.1. Basn Uygulamayan Yntemlar 279

14.3.2.1.1. Frave Pskrtme Yn-

tamleri 279

14.3.2.1.2. Ksa va Uzun Sreli Dal-

drma Yntamleri 280

14.3.2.1.3. Scak-Souk Ak Tank

Yntemi 280

14.3.2.1.4. Diffzyon Yntemi 280

14.3.2.2. Basn Uygulayan Emprenya Yn-

tamleri 281

14.3.2.2:1. Dolu Hcra (Bathall)

Yntemi 281

14.:1 2? 2. Bo~ Hucre :r, ... ping) ,, Yntemi 281

14.3.2.3. Vakum Yntemi 281

14.3.3. Sararnn Emprenyesi 282

GiRI

Orman Fakltelerimiz ve Enstitmz, memleketimizin nemli

aa trteri iin, eitli aratrmalar yaparak, bunlardan elde edilen

sonular, tm ayrntlar ile yaymlamaktadrlar.

Enstitmz, saylar hayli oalm olan bu yaynlar, aa trleri

itibariyle zet halinde veren, el kitaplar hazrlamaktadr.

1985 ylndan beri yaymlanmakta olan bu el kitaplanndan ilki

"KAYIN" ikincisi "KIZILAM", ncs de "LADIN" El Kitabdr.

Bunlar, "SEDIH" ve "SARIAM"a ait olanlar izlemektedir.

Bu seriden olmak zere hazrlanm bulunan, elinizdeki Saram

El Kitab; sararnn botanik zellikleri, doal yayl, ekolojisi, to-

hum zellikleri, fidanlkteknii, doal ve yapay genletirilmesi, ba-

km, zararl bceklerden korunmas, haslat, bioktfesi, rn eit

leri ile hacm oranlar, odununun teknolojik zellikleri ve kullanm

yerleri ile korunmas konularn, zellikle uygulayc meslektalarm

zn yararlanabilecekleri boyutlarda, zet olarak ileyen 14 blm-

den olumaktadr.

Kitabn, kaynaka dizini ile birlikte, meslektalarmzn saram

konusu'ndaki sorunlarna, byk lde cevap verecei kanaatini tamaktay z.

Hizmetinizt. .,unduumuz bu eserden, umulan yararn ve dolay

syle baarnn sai'anabilmesi, mutluluk sebebimiz olacaktr.

Sayglarm:-a.

Ankara, 1993

EDITR

Nejat G!RA

15

Sar1am1n Botan ik azeilikleri

SuatTOSUN

Pinus sytvestris L. ve Bolu'daki Varyetesi Pinus sytvestris L. subsp. hamata (Steven) Fomin var. compacta TOSUN

Foto: Suat TOSUN

17

1. SARIAMIN BOT ANi K ZELliKLERI

1.1. Pinus silvestris L. ve Saram Adlarnn Etimolojisi

Dnya zerinde son derecede geni bir alana yaylan saram,

eitli lkelerde farkl isimlerle anlmaktadr. rnein Ingilizler

Scotch Pine, Wifd Pine, Franszlar Pin de Riga, Almanlar Gemeine

Kiefer (Adi Orman am) adn vermilerdir. lik defa 1753 ylnda

nl botaniki LINNE bu tre Pinus sifvestris adn vermitir. LIN-

NE'den sonra; Pinus rubra Mill, Pinus rigensis Desf., Pinus resino-

sa Savi, Pinus humulis Link, Pinus kotchiana Klotzsch isimleri veri-

len bu trn taksonomik kural gereince geerli ismi Pinus

silvestris L. dir. Dierleri sinanimieridir (ELIIN, G. 1971).

1.2. Sanam (Pinus silvestris L.)'n Sistematikteki Yeri

Saram Gymnospermae snfndan, Pinaceae familyasnn Pi-

nus (am) cinsinin bir trdr. Son yllarda yeni almalara gre;

Eliin (1971) Debazac'a atfen; sararnn yllk srgnleri tek inter-

nodlu (unnodal) olan arnlarn topland Sylvestris seksiyonuna

dahil edildiini ifade etmektedir.

ok deiik iklim ve edafik koullar altnda yetien saram bir-

ok alttr, varyete ve formlara sahip, ok kompleks bir trdr. Ka-

saplgil (1978) bir almasnda, saram'n monografisini yapm

olan Pravdin'in snflamasna yer vermitir. Pravdin corafi rklarn

varyasyonlarn esas alarak saram 5 alttre ayrmtr.

1- P. sylvestris L. ssp. sylvestris

Bat Avrupa, Rusya~nn Avrupa ksm, Krm ve Kafkasya.

2- P. sylvestris L. ssp.hamata (Steven) Fomin.

Krm, Kafkasya, Anadolu.

19

3- P. sylvestris L. ssp. lapponica Fries

Avrupa ve Asya'nn kuzeyi, 62 derece kuzey eniemin kuze-

yi.

4- P. sylvestris L. ssp. sibirica Ledeb.

Asya 62-52 derece kuzey enlemleri aras.

5- P. sylvestris L ssp. kulundensis Sukaczew

52 derece kuzey enleminin gneyi; Asya'da, Rusya steple-

rine gei zonlar.

Bu snflandrmaya gre; saram'n bir alttr, ssp. hamata (Steven} Fornin lkemizde doal olarak saf ve kark ormanlar kur-

maktadr. Bu alttrn de deiik ekotipik varyeteleri ve byme formlar vardr. Nitekim Eliin'in (1971) yapm olduu bir -:~uma

smda; "'dallar aaya sarkk", "dallar horizontal", "dallar yukanya

doru dik km" veya "piramidal" gibi bir takm formlar saptanm

tur. Yine Eliin Hopa-Arhavi civarnda Pinus silvestris L ssp Kochia-na (Kiotzsch.) Eliin comb. adl ekolojik alt trn ine yaprak, to-hum. kozalak ve ekolojk istekler bakmndan farkllklar gsterdiini

ifade etmektedir.

1987 ylnda Bolu ilinde sararnn bir varyetesi de TOSUN

(1988) tarafndan tesbit edilmitir. Bu varyete sk dall, ibrelenme

ok sk, fra gibi kompakttr. Ebe-karaamnda olduu gibi hakiki

bir esas gvdesi yoktur. Toprak seviyesinden 1 m. yukarda gvde

says baz fertlerde 8-10 adet olmakladr. Aa tepelerinin formu

krevi, emsiyemsi ve sklr. Bu sz edilen varyete Pinus sylvest-

ris L subsp. hamata (Steven) Fo min var. compacta TOSUN olarak

adlandrlmtr. Park ve bahe peyzajnda nemli bir yeri olacak bu

taksonun ncelikle korunmas ve retiminin salanmas gerekir.

20

1.3. Saram (P. siJvestris L.Ja ait Morfolojik zellikler

Yetitirme ortamna gre 20-45 m. ye kadar boylanr. Narira ve silindirik gvdeli, sivritepeli ve ince dall yahut dolgun gvdeli yay-van tepeli ve kaln dall bir aatr. Gen gvdelerde, yal aalarn yukar ksmlarnda, kaln dallarda "tilki sars" rengindeki

kabuk gayet ince levhalar halinde ayrlr. Yal gvdeler ise gri-

kahverengi, kaln ve atlakldr.

Gen srgnleri yeilimsi bir renktedir. ikinci yldan itibaren oo renk gri kahverengiye dnr.

Erkek iek, bir eksen zerinde yer alan ok saydaki efamin-; lerden ibarettir. ilkbaharda etaminierin alt yznde yer alan iek tozu torbalar (polen kesesi) alr ve tozlama olay balar.

Dii iekler bir eksen etrafnda sarmal olarak diziimi bir ok pullarn oluturduu kozalaklar halindedir. Dii ieler erkek

ieklerin aksine, tek bir iek deil, birok iekten meydana gel-mi bir kuruldur.

Dlleninceye kadar srgnler zerinde dik duran dii iek)er, dllendikten sonra aaya doru ynetirler. 2.5-7 cm. uzun-luundaki olgun kozalak asimetriktir. Ik gren taraf daha fazla

gelimitir (arpktr). Ik alan tarafndaki apofizler kmtldr.-

Saramda btn dier amlarda olduu gibi kromozom says1 n= 12 ve 2n= 24 dr (Eiiin, G. 1971}.

Saram yeknesak bir kabuk yapsna sahip deik:fir. Hatta Eliin (1971); baz aratrclarn kabuk grnlerine gre sanamw muhtelif varyetelere ayrdklarn ifade etmektedir. Eliin'e gre

saram Trkiye'de de, deiik yetime yerterinde kabuk

bakmndan belirgin farkllklar gstermektedir.

21

Genellikle kuvvetli bir kk sistemi kuran saram'n, Trkiye'nin

muhte.lif mntkalarnda da bu zelliini devam ettirdii grlmtr

(Eiiin, i 97i ).

KAYNAKA

1- DAVIS, P .H. 1965. Flora ot Turkey and the East Aeg ean. ls-

lands. Volume . Edinburg.

2- ELiiN, G. i971. Trkiye Sanam (Pinus silvestris L.) lannda

Martagenetik Aratirmalar, i.. Orman Fakltesi Dergisi Seri B, Cilt XVII, Say 1.

3- GKMEN, H. 1953. Gymnospermler (iplak Tohumlu/ar) Orman

Umum Mdrl Neriyat No: 15 Ankara.

4- KAY ACIK, H. 1980. Orman ve Park Aalannm zel Sistematii

Cilt 1. istanbul.

5- TOSUN, S. 1988. Sanam (Pinus silvestris L.)'m lkemizdeki

Yeni Varyetesi (P. si/vestris L. Subsp. hamata (Steven) Fo-

min var. Compacta TOSUN var. Nova. OrmanclkAratrma

Enstits Yaynlar Dergi Serisi No: 67.

6- YALTIRIK, F. 1988. Dendroloji Ders kitab 1. Gymnospermae i.. Orman Fakltesi Yaynlar Yayn no: 386, istanbul.

KONU iLGiLi KAYNAKLAR

ACATAY, A. 1956. Sanam'm Anadolu'daki Yayilima Bir iiave. Or-

man Fak. Derg. Ciit VII, Say 1, s. i 14, istanbul.

22

AKAN, R.1955. Pmarbat'ndaSanam. Orman ve Av. Cilt 27. Say

2, s. 40.

ANIN, R. 1988. Tohumlu Bitkiler, 1. Cilt Gymnospermae (Ak To-humlular), K.T.. Orman Fakltesi Yayn No.: 15, Trabzon.

AYTUG, B.:1960. Que/ques mensurations des pol/ens de Pinus sil-

vestris L. Pollen et Spores, Vol. ll, No: 2, pp. 305-309, Paris.

AYTUG, B. 1962. Diagnose des Pollens de Pinus silvestris et Pi-

nus uncinata des Pyrenees. Pollen et Spores, Vol. IV. No: 2

pp. 283-296.

AYTUG, B. 1965. Polen Morfo/ojisi ve Trkiye'nin nemli Gymnos-

permleri zerinde Palinolojik Arattrmalar. Orman Fak. Derg.

Seri A, Ci!t XV, Say 2.

BERKEL, A. ve S. HU 1952. Trkiye am Trlerinden Sanam (Pinus silvestris L.) ve Ftstlkamt (Pinus pinea L.) gvde

odunu ierisindeki ham terebantin miktan ve yaytlt {)zerinde Aratirmalar. Orman Fak. Derg. Cilt. ll, Say 2, s. 3-15.

BERNHARD, R. 1931. Die Kiefern Kleinasien. Mitt. D.D.G. Nr. 43.

BINGHAM, R.T. and A.E. SOUILLACE, J.W. WRIGHT 1959.

Breeding B/ister Rust Resistant Western White pine. Silva

Genetica, Band 9, Heft 2, pp. 33-41.

BIRAND, H. 1952. Trkiye Bitkileri(Piantae Turcica), Ankara.

BODKEVICH, E.V. 1961. Le Bois de Pinaceae. Akad. Nank.

SSSR. Leningrad.

BO!SSIER, E. 1864. Flora Orientalis Vol. V. 694-695.

23

BOUREAU. E. 1938. Recherches anatomiques et experimantales sur l'onogenie des plantu/es de Pinacees et ses rapports

avec la phylogenie. These Fac. Sci. poitiers, 1 Vol., 219 p., 114 fig. 1 table, Paris.

CARRIERE, E.A. 1867. Traite Genera/e des Coniteres. Paris.

CHAMBERLAIN, C.J. 1936. Gymnosperms. Structure and Evolu-

tion. Universty of Chicago pres. Chicago.

CRITCHFIELD, W.B. and E.L. LITTLE Jr. 1966. Geographic Dis-

tribution of the Pines of the World. U. S. Department of Aagri-

culture Forest service. Miscellaneous publication, 991, Feb-

ruary 1966.

DAVIS, P.H. 1965. Flora of Turkey and the East Aegean lslands.

Volume one, pp. 72-73, at the universty press Ednburgh.

DEBAZAC, E.F. 1961. Note sur /es different~s evoiutions des

points vegetatifs chez fes pins et pfus specialement chez Pi-

nus sylvestris, Bull Soc. Bot. de France, 5, p. 108-3/4.

DEBAZAC. E.F. 1963. Morphofogie et Sexuafite chez fes Pins. re-

vue Forestiere Franaise, 1963 No: 4.

DEBAZAC, E.F. 1964. Comparaisan dediverses provenances de

Pin syfvestre (Pinus silvestris L.) representees dans fes ar-

boretums torestiers. Revue Forestiere Franaise, No: 8-9.

DEBAZAC, E.F. 1965. Manuel des Coniteres. Edite par /'Ecole

Nat. des Eaux et Forets, pp. 82-112, Nancy.

DEBAZAC, E.F. 1965. Morphogenese et Sexualite chez les Pi-

nacees. Bullde I'Academie et Societe des Sciences. Tome

V, No: 4. Nancy.

24

ELIIN, G. 1972. Trkiye Sanam (Pinus sylvestris L.)'lannda Mor-

fogeneik Aratirmalar, l.. Orman Fakltesi Yaynlar, No: 180, Istanbul.

ERKIN, K. 1956. Seben Mmt1kas1 Sartarn/an Hac1m Erisine ait ta-mamlaylCI Etdler. Orman Fak. Derg. Seri A, Cilt VI, Say 2.

FERRE, Y.de. 1941. Morphologie des plantu/es de Gymnos-

permes. Bull. Soc. His. Nat. De Toulouse, Tome ll, SECT. 1, Vol. ll, Art. 2.

FLORY, W.S. 1936. Chromosome numbers and phylogeny in the

Gymnosperms. Journ. of Arnold Arboretum. Vol. XVII, pp.

83-89. Jamaica plain.

GAUSSEN, H. 1940. Blessures, Hormones et Evolution. Rev. Gen.

Sciences pures et appliquees. To me ll, pp. 17-23, Paris.

GAUSSEN, H. 1948. lnterpretation de I'Ecaille du cne chez fes Coniferes. C.R.A.S.t. 227, 1948-11, pp. 731-733, Paris.

GAUSSEN, H. 1960. Les Gymnospermes actuelles et fossiles.

Fasc. VI, Chapitre Xl, Generalites, Genre Pinus. Fac. des

Sciences Toulouse.

GAUSSEN, f .-V.HEYWOOD and A.O. CHETER, 1964. The Ge-

nus Pinus in Flora of Europaea, Vol. 1, Cambridge.

GORDON, G. 1880. The Pinetum. London.

GOTHAN, W. 1905. Zur Anatomie lebender und fossiler Gymnos-

permenhlzer. Abh.d.pr. geol. Landesanstalt.u.F.

GKMEN, H. 1953. Gymnospremler (iplak Tohumlu/ar.) Orman

Umum Mdrl Neriyat1. No: 15, pp. 113-112, Ankara.

25

GUINIER, Ph. 1933. Les races dt ,,~ syvc;:;tre de I'Est de la

France et des regions limitrophes. Bull. Soc. Lorraines des

amis des ~rbres. ll eme annee No: 51 bis, pp. 1-12, suppl.

Nancy.

GUINIER, Ph. et J. POURTET. 1950. Les variations du Pinus mon-tana Miller du Tyrol au Brianonnais (Reflexions de foresti-

ers). Bull. Soc. de France. 97, pp. 123-127. 78. Sess. ex-

traordinaire.

HUET, M. 1933. 0Jtermination de differentes especes de pins par

/'etude anatomique de l'aiguille. bull. Soc. cent. for.de Bel-

gique. 40. Annee, pp, 65-75 et 107-139, 1 pl.h.t. Bruxelles.

HUSTICH, 1. (1956. Notes on the Growth of Scotch pine in Utsjoki in Notrhern Most Finland. Acta bot. fenn.No: 56, 13 p.

KASAPLIGIL, B. 1978. Pastand Present Pines of Turkey, Phytolo-

gia, Vol. 40 (2).

KAVACIK, H. 1954. Trkiye amian ve buntann corafi yayililan

zerinde aratirmalar. Orman Fak. Derg. Cilt IV, Say 1-2, s.

44-64.

KAVACIK, H. 1959. Orman ve Park Aalanmn zel Sistematii. .

Cilt, Gymnospermae. l.. Orman Fak. Yaynlar, Say 60. Is-tanbul.

KAY ACIK, H. 1963. Trkiye amlan veBunlarm Corafi YayJ/Jlan

zerinde Arattrmalar. Orman Fak. Derg. Seri A, Cilt VIII,

Say1, s. 1-10.

H. 1965. Orman ve Park Aalarmm zel Sistematii. .

Cilt, Gymnospermae, 2. Bask, l.. Orman Fakltesi Yaynla-r, Say Istanbul.

26

KAY ACIK, H. 1980. Orman ve Park Aa/anmn Ozet Sistematii,

"Cilt ll, Gymnospermae (AkTohumlular), 4. Bask, Istanbul.

KAVACIK, H. 1981. Orman ve Park Aalarnn zel Sistematii,

Cilt ll, Angiospermae (Kapal Tohumlular), Istanbul.

KENG, H. and ELBERT L. LITTLE 1961. Needle characteristics of hybrid pines. Silva Genetica, Band 10, Heft 5, pp. 131-146.

KHOSHOO, T.N. 1960. Chromosome numbersin Gymnosperms.

Silva Genetica, Band i O, Heft 1, pp. 1-8.

KRAUSE, K. 1936. Trkiye Gimnospermleri (eviren: S. Fehmi)

Ankara.

KRAUSE, K. 1926. Uber die Verbreitung d. Pinie in Kleinasien. Mitt. D.D.G.

LUCKE, H. 1952. Zchtungsversuche mit Kiefer (Pinus silvestris) und Larche (Larix decidue mill.)'in Niedersachsen. Zeitsch-

rift tr Forstgenetik und Fortpflanzenzchtung. Band 1, Heft

3.

MIROV, N.T. 1967. The Genus Pinus. Rohald Press Company,

New York.

NEGER, F.W. und E.MNCH 1952. Die Nadelhlzer (Koniferen). 4 . .Auflage, pp. 68-74, Berlin und Leipzig.

OHBA, K. and M. SIMAK 1961. Effect of X rayson seeds of Scoth pine from different provenances (Pinus siivestris L.). Silva

Genetica, Band 10, Heft 3, pp. 84-89.

OKSAL, E.M. 1943. Orman ve Park Aalanmtz. Cilt 1, Hsntabiat

Matbaas, Istanbul.

27

ORUN, E. 1972. Dendroloji, Cilt 1, Ine Yaprakl Aa ve Aacklar, Ege niversitesi Matbaas, lzmir.

PAMAY, B. 1960. Trkiye'de Sanam (Pinus silvestris L.)'nin Tabii Genlemesi zerine Arattrmalar. Orman Fak. Oerg. Seri

A, Citt X, Say 2.

PARDE, L. 1961. Les Coniteres. La maison rustique, Paris.

PILGER, R. ENGLER and PRANTL. 1962. Pflazentamilien. 13. Band, Gymnospermae, Leipzig.

SCHMITI, R. 1955. Uber die Verbreitung des pollens von Pinus

sitvestris L. Zeitschrifft tr Forstgenetik und Forstpflan-

zenzchtung. Band 4, Heft 415, Grnberg.

SCHUTI, P. 1956. Untersuchungen Ober lndividuatumerschiede

im Schttabefal bei Pinus silvescns L Slva genetica. Band 6, Heft 3-4, p. 109.

SCHUTI, P. 1961. Ergebnisse einer Auslese vorwchsiger Pinus

silvestris samlinge aus dem Langtag. Silva Genetica, Band

11. Heft 2, pp. 39-42.

STASZKIEWICZ, J. 1964. Historie de l'espece Pinus silvestris L.

en Europe. Publications lnstituti Botanici Universitatis Jagel-lonicae Cracowiensis, Polonia.

STRASBURGER, E. 1951 ve 1958. Lehrbuch der Botanik tr

Hochschulen. 25. und 27. Auflage. Stuttgart.

TOSUN, S. 1988. Sanam {Pinus silvestris L.}'tn lkemizdeki Yeni

Varyetesi P. silvestris L. Subps. hamata {Steven) Fornin var. compacta TOSUN var. Nova. Ormanclk Aratrma Enstits

Dergi Serisi No: 67.

28

RGEN, S. 1967. Trkiye'de am Trlerinde Tohum Tedarikine

Esas Tekil Eden Problemlere Ait Aratlfmalar. Orman Ge-

nel Mdrl Yaynlar, No: 468, Istanbul.

WIEDEMANN, E. 1948. Die Kiefer. Hannover.

WRIGHT, J.W. and W.J. GARBIEL 1957. Species Hybridization in the Hard pines, series slyvestres. Silva Genetica, Bant 7, Heft 4, pp. 109-115.

WRIGHT, J.W. 1962. Gerietic variation Among 140 Half-Sib

Scotch pine Famifies Derived from 9 Stands. Siiva Genetica,

Band 12. Heft 3, pp. 83-89.

WRIGHT, J.W. and W.IRA 1962. Geographic variation in Scotch p~ne. Silva Genetica, Band 12, Heft 1.

YALTIRIK, F. 1981. Dendrofoji /, Orman ve Parkfanmtzdaki Bazt Yaprakit Aa ve allfarm K1m Tamnmas1, l.. Orman Fakltesi Yaynlarndan, Yayn No: 299, lstanoul.

YALTIRIK, F. 1986. lkemizin Az Tamnan Iki am Varyetesi: Ebe

Karaamt ve Ehrami Karaam, evre Koruma Dergisi, Say 28, Sayfa 19 ve 25.

WEITSTEIN, F. 1935. Handbuch der Systematischen Botanik,

Leipzig und Wien, Frenz Deuticke.

ZOBEL, B. 1961. lnheritance of Wood properties in Conifers, Silva

Genetica, Band 10, Heft 3, pp. 65-69.

29

KONU iLE iLGILI DIGER KA V N AKLAR

FERRE, Y. 1963. Distinction des ecotypes de Pinus syfvestris 1.

par l'analyse statistique dJs plantules. C.R. Soc. Biogeog-

raphie, 349 pp. 15-29. 1963.

FERRE, Y. '1973. Le Pin Sylvestre de Turquie. Kazda Gknan ve Trkiye Floras Uluslararas Simpozyumu Bildirileri. l.. Ya-yn No. 1921, O.F. Yayn No. 209 Istanbul.

GAUSSEN, H. 1973. Les Resineux de Turquie. Kazda Gknan ve Trkiye Floras Uluslararas Simpozyumu Bildirileri. l.. Yayn No. 1921, O.F. Yayn No. 2091stanbul.

MIROV, N.T. 1967. The genus Pinus. 1 Vol. 602 p. Newyork.

PRAVDIN, L.E. 1964. Sosna obyknovennaia. 1 Vol. 192 p. Mosco-u.

SAATIOGLU, F. 1967. Resutrs ot me 25 years orovenance expe-

riment established by usmg 16 Scotch Pine of european and

1 of native provenances in Turkey. Silva Genetica 16. 5/6

pp. 172-177. 1967.

30

Sarkam, Karanlkdere- Dr. Ali TOPUOGLU Aratrma Ormam

Foto: Dr. Mehmet TETfK

31

2. SARIAMIN DOGAL YA YILII

Mevcut am trleri ierisinde en geni corafi yayl olan sar

am, Avrupa ve Asya'da takriben 3700 km eninde ve 14700 km.

uzunluunda (37-70 N ve 7-137 E) ok geni doal yayl ala-

nna sahiptir. Kuzey snr lskoya, Norve, lsve ve Finlandiya'nn

kuzeyinde 70 inci enlem derecesine kadar olan yerlerde, Sibirya

steplerinde Sibirya melezi ile birlikte ine yaprakllarn orman snr

n tekil eder. Gney snr ise Ispanya'da Pirene daglarnn yksek

kesimlerinde, Alp'lerde, Karpat'larda, serpilmi durumda Yugoslav-

ya ve Bulgaristan'da, Anadolu'da, Krm ve Kafkas'larda bulunmak-

tadr (ekil1 ).

deki yayl yerleri. ( epel ve d 1977 )

Yurdumuzda Eskiehir'in batsndaki Yeilda'dan balayp do-uya doru Kuzey Anadolu dalarnn yksek kesimlerini kaplaya-

rak Sarkam zerinden Kafkas'lara geen saram, 38 34' -41

48' kuzey enlemleri (Pnarba-Ayanck hatt) ile 28 00' - 43 05'

33

(Orhaneli-Kazman hatt) dou boylamlar arasnda doal yayla

sahiptir (ekil 2).

Corafi blge snr .e Saram yayt yerleri

ek.[ 2-Saram Ormantarinn Tlirkiye'deki Yayl Yerleri. (e pel ve di. 1977 l

Karadeniz Blgesinde Of, Srmene dolaylarnda deniz kysna kadar inen saram; Artvin, Rize evresinde dou ladini ile kark

orman kurarak 2100 m. ye kadar kar. Zigana dalarnda, Gmhane ve Giresun dolaylarnda 100-2400 m. arasnda saf ya da kark, Amasya, Sinop, Ayanck, lnebolu, daha iiere doru Boyabat,

Tosya ve Kastamonu dolaylarnda, llgaz dalarnda, Bolu yresin-

de Seben, Krolu ve Abant evresi ormanlarnda saf ya da gk-

nar ve kaynia kark durumda 700-2000 m. yksekliklerde geni bir yaylma gsterir.

Orta Anadolu'da Refahiye'nin Dumanl danda, Sivas evre-sinde Yldz danda, Akdamadeni'nin Akdanda saf orman kuru-

luunda 1000-2300 m. yksekliklerde, Tokat evresinde, Yozgat

34

dolaylarnda, Kayseri'nin Panarna ilesinin batsnda, Kzlcaha

mam dolaylarnda, Mihalck-Eskiehir ve Eskiehir-Ktahya ara-sndaki dalk yerlerde saf veya kark orman kuruluunda grlr.

Kuzeybat ve Bat Anadolu'da Bursa evresinde Uluda'da,

Domani yaylasnda, Balkesir dolaylarnda Dursunbey Alaam or-

manlarnda kark topluluklar halinde bulunur (Kayack 1965, Gk-

men 1970, epel ve dierleri 1977).

Karadeniz etkisinin hissedildii Karadeniz dalarnn gney ya-

malarnda ve oruh vadisinde 700 m.ye kadar inen saram; Ku-

zeydou Anadolu'da Ardahan, Oltu, Gle, enkaya ve Sarkam

dolaylarnda ounlukla saf olarak 2700 m. ye kadar ykselir. Posof

yresinde saf veya ladin, gknar gibi dier aa trleri ile kark

olarak geni sahalar kaplayan sanam, hemen daima 2000 m.nin

zerinde yayl gsterir (Tetik, 1986).

lkemizde bu kadar geni bir yayla sahip olan sanarnn di-key yayl Srmene yaknlarnda deniz seviyesinden (.amburnu)

Sarkam'ta 2700 m. ye (Ziyarettepe) kadar kmakta ise de, ortala-

ma olarak 1000-2500 m.ler arasnda saf ve dier trlerle kark

olarak yayl gsterir. lkemizde toplam 738192 ha yayl alan

bulunan saram ormanlarnn Blge Mdrlklerine gre daliar

izelge 1 de verilmitir.

Trkiye'deki. doal yayl sahalarnn iklim artlarndan da an-

lalaca zere saram genellikle klan uzun, karl ve souk ge-

en dalk alanlarda yaygndr. Nitekim, sararnn yayl alanlarn

da ortalama karla rtl gnler says genelde 45 gnden fazladr. Erzurum-Kars platolarnda da bu deer 75 gnn stndedir. Yllk

ortalama scaklk ise daima 8C nin altndadr ve yln iki aydan faz-

las donlu gemektedir (Atalay, 1977).

35

Kereste ynnden stn teknolojik vasflar ve kullan alanlar

nn genilii ile nemli bir a(}a tr olan sararnlarn oluturuduu

ormanlar, lkemizdeki toplam orman alannn %5,5 ini tekil etmek-

tedir. Trkiye'deki ine yaprakllar iinde kaplad alan itibariyle k

zlam ve karaarndan sonra 3. srada gelmektedir. Dikili aa ser-

veti olarak da tm ine yapraklllara katlma oran, %18 dir (epel

ve dierleri 1977).

izefge 1. Saram Ormanlarnn Blge Mdrlklerine Gre Alansal Da~lm (Trkiye Orman Envanteri, 1980)

Blge Mdrl Normal Bozuk T_9plam Bulunduu Orman Iletme Koru (ha) Koru (ha) (ha) Mdrl

orum (0, 16) Akdamadeni (23,3) Vezirkpr (1,6) Karg (7,6) Almus (2,8) Tokat (9,3)

Amasya 123706 98724 222430 lskilip (0,8) Bafra (0,9) ayralan (8,9) Koyulhisar (23,5) Niksar (17,4) Amasya (3,3) Samsun (0,2)

Ankara (4,9) Beypazar (15, 1) ankr (4,3) amldere (20, 1)

Ankara 46207 9401 55608 erke (11,3) llgaz (11,3) Kzleehamam (24,8) Eskipazar (7,9)

Artvin (17) Ardanu (5,8) Borka (6) Gkta (2,5)

Artvin 22928 14520 37448 avat (2) Yusufeli (64,8) Arhavi (1,8) Meydanck (0,4)

Bolu (4,7) Dzce (1,1)

Denizli 425 425 Uak (100)

Elaz 19 19 Tunceli (100)

Oltu (37,2) Gle (14,4) Erzurum 116681 38491 155172 Erzincan (14,3)

Sarkam (20,3) Erzurum (8,3) Ardahan (5,5)

Gediz (3,4) Afyon (5,2) Eskiehir 4561 609 5170 Ktahya (18,5) atack (58,4)

Eskiehir (9,2) Domani (5,2)

Espiye (9,4) Ordu (0,4) Mesudiye (28) .Karahisar

Giresun 28202 23424 51626 (56) Giresun (0,2) Bulancak (0,4) Akku (0,6) Tirebolu (5)

Ara (5,3) Azdavay (1 ,3) atalzeytin (2) Daday (16) lhsangazi (1 ,6) Kastamonu

Kastamonu 38743 12553 51296 (18) Kre (24,3) Samatlar (0,3) Takpr (18,6) To sya (11) Bozkurt (2,2) Pnarba (0,3)

Ayanck (18) Boyabat (67) Sinop 3608 770 4378 Sinop (14) Trkeli (1)

Trabzon (0,5) Gmhane Trabzon 28508 47796 76304 (66) Srmene (2) Pazar (1 ,4)

Rize (0, 1) Torul (29) Maka (1)

Bartn (12,3) Devrek (9,5) Ereli (3) Karabk (2,8)

Zonguldak 764 449 1213 Ulus (0,7) Yenice (33) Zonguldak (40)

Trkiye Toplam 475219 262973 738192

Parantez iindeki deerler Bo/ge Mdrl iindeki toplama oranla katlm . yzdelerini gostermektedir.

37

KAYNAKA

ALEMDAG, . 1967. Trkiye Sanam Ormanlannn Kuruluu, Ve-rim Gc ve Bu Ormaniann Iletilmesinde Takip Edilecek Esaslar. Or. Ara. Enst. Yay. Teknik Blten Serisi No: 20.

ATALAY, 1. 1977. Trkiye am Trlerinde Tohum Transfer Reji-yonlamasl. Or. Aa ve tohum. Islah Enst. Yay. No: i.

ATALAY, i. 1983. Trkiye Vejetasyon Corafyasna Giri. Ege niv. Edebiyat Fak. Yay. No: 19.

EPEL, N., DNDAR, M. ve GNEL, A. 1977. Trkiye'nin nemli

Yetime Blgelerinde Saf Sanam Ormanlarnn Geliimi ile Bazt Edafik ve Fizyografik Etkenler Arasndaki Ilikiler. Tbitak Yay. no: 354.

DAViS, P.H. 1965. Flora of Turkey and the Eastern Aegean /stand. Edinburg Univ. Press.

GKMEN, H. 1970. Atktohumlular. Gymnospermae. OGM Yay. Seri No: 49.

KAY ACIK, H. 1954. Trkiye arn/an ve Bunlann Corafi Yaytil/an zerine Arattrmalar. Or. Fak. Derg. Seri: A, Cilt: 10, Say:!, ll.

OGM, 1980. Trkiye Orman Envanteri. OGM Yayn No: 13.

TETK, M. 1986. Kuzeydou Anadolu'daki Saf Sanam (Pinus sil-

vestris L.) Ormanlannm Ekolojik art/an. Or. Ara. Enst. Yay.

Teknik Blten Serisi No: i 77.

38

Sar1arrun Ekolojisi

Dr. Cemi! AKSOY

Sarkaml iplakdadaki Saram Ormanlan

Foto: mer S. ERKULOGLU

39

Kurak blgelere geite, 1400 m.lerden balayp orman snrna kadar ykseldii Gkmen (1970) tarafndan ifade edilmektedir.

Yine Dou Anadolu'da, Allahuekber Danda 3125 m.ye kt

gibi, Dou Karadenizde Srmene'de (amburnu), sahile kadar in-

mektedir. Sankam'ta, saram ormanlan, 1900 m.den balayarak 2700 m. yksekfie kadar kmaktadrlar. (Eiiin, 1971 ).

Saram'n, ortalama olarak 1 000-2500 m.ler arasnda, saf ve kark, topluluklar oluturduuna iaret edilmektedir (Tetik, 1986).

3.1.2. Bak

Saram'n genellikle kuzey bakl yamalar sevdii, Gkmen

(1970) tarafndan ifade edilmektedir. Her ne kadar bu zelliin, ya-

ni iyi geliim yapan mecerelerin, daima kuzey bakda bulunuu

nun, dikkat ekici olduu belirtilmekte ise de; gneli baklar (SE,S,SW,W) ile glgeli baklar \NW,N,NE,E) daglm arasnda, ok nemli bir fark bulunmadgr ileri srlmektedir. yleki, yi ve

orta bonitetteki mecerelerin, %64'nn glgeli ve %36'snn g-

neli baklarda, fena bonitetlerin (IV ve V.bonitet) ise, %54'nn glgeli ve %46'snn gneli baklarda bulunduu ortaya konmutur

(epel ve arkadalar, 1977).

3.1.3. Yama Eimi

Saram ormanlarnn, ok eimli (%18-36) ve orta eimli

(%10-17) yamalarda daha fazla bulunmakta olduu belirtilmitir. Iyi bonitetten kt bonitete doru, eimin artt gzlenmi ve bu

durum, normal olarak, ifade edilmitir. Yama eimi, lokal iklim

zerinde etkili olduu gibi, topran su ve besin ekonomisini de et-

kilediinden, az eimli ortamlarda iyi bonitetlerin bulunmasnn do-al olduu ileri srlmtr. Ancak, baz fizyografik ve edafik zel-

42

3. SARIAMIN EKOLOJiSi

Saram, Avrupa ve Asya ktalarnda 14700 km. boyunda ok

geni bir erit zerinde yaylmaktadr. Yayl alannda ekolojik zel-

liklerinin eitlilii, sararnn ok .farkl ortamlarda yaayabildiini

gstermektedir. Bir taraftan polar iklim kuana yaklarken, dier

yandan subtropik iklim kua iinde yayl gstermektedir.

Saram, yurdumuzun Kuzey ksmlarnda yayl gsterir. Ka-

radeniz Blgesinde deniz kenarna kadar inmekte (Srmene-

amburnu), Dou Anadolu'da 2700 m. ykseltide normal kapal

meereler oluturmaktadr.

Saram meereleri, iklim, toprak ve mevki zellikleri bakmn

dan ok farkl ortamlarda yetiebilmekte ve yurdumuz ibreli orman-

larndaki servetin %18'i kadar bir paya sahip bulunmaktadr. Kapla-

d alan bakmndan, 738192 ha. ile 3. srada yer almaktadr.

Kuru km topraklarndan, slak turbalklara; kireli topraklar-

dan, silikatlar bakmndan zengin topraklara; deniz ikliminden, kara-

sal iklime; her trl anata ve anamateryal zerinde oluan kumlu

topraklardan, killi topraklara kadar deiebilen ortam ve artlarda

yaylp geliebilen, yani istekleri gze arpacak derecede az olan

bir aga trdr saram (epel, Dndar ve Gnel, 1977).

3.1. Mevki zellikleri

3.1.1. Denizden Ykseklik

Saram'a, denizden ykseltisi 0-2700 m. arasnda olan eitli

yklselti kademelerinde rastlanr. Genellikle dalk blgelerde yayl

makla ise de, yksek ovalarda ve dar vadi tabanlarnda da grlr

(epel ve arkadalar, 1977).

41

liklerin, eim faktrnn etkisini rtebileceine dikkat ekilmi ve ok eimli arazilerdeki iyi geliim yapan meerelerin, daha ok ku-

zey baklarda bulunduklar iaret edilmitir (epel ve arkadalar, 1977).

3.1.4. Yeryz ekli

Saram meereleri, genellikle yksek dalk blgelerde yer alr ve yamalar sever ise de, yksek yayla dzlklerinde de gr-

lr. Buna rnek olarak, Gle-Kanncadz, Ottu-Dzmee ve Ala-

da-Deirmenz saylabilir (epel ve arkadalar, 1977).

3.2. iklim zellikleri

Yurdumuzda saram yayl alannda, Karadeniz iklimi, I

Anadolu step iklimi ve Dou Anadolu iklimi olmak zere, balca 3

Makro iklim tipi bulunmaktadr (epel ve arkadalar, 1977).

Boydak (1977), atack saram ormanlarnda hakim iklim tipi-ni, "nemli" mikrotermal (dk scaklkta) iklim; su noksan orta de-

recede (yaz mevsimi) olan okyanusa! iklim tipi olarak belirtmitir.

Bolu-Aiadada, nemli da ikliminin hkm srd, yllk ya

miktarnn 900 mm.'nin stnde bulunduu iaret edilmektedir (Ak-gl-Aksoy 1976; Kantarcr1979).

Nemli-ok nemli, souk iklim artlarna sahip Karadeniz bl-mnn yksek kesimlerinde ve nemli-yar nemli, souk iklim artlarnn etkili olduu Kuzeydou Anadolunun yksek platolarnda, sar

arn ormanlarnn yaygn olduu belirtilmektedir (Atalay ve

arkadalar, 1985).

Sevim (1960), saram'n hem deniz, hem de karasal ikiimin

hkm srd yerierde yayldn belirtmektedir.

43

3.2.1. Scaklk

Saram'n, yetitii yerlerde 2-9 aylk vejetasyon sresi oldu-

u, yllk ortalama scakln 4-10C arasnda bulunduu; +40C ile

-60C gibi ekstrem scakilkiara kar duyarl olmad ve ilkbahar

donlarndan etkilenmedii belirtilmektedir.

Saram yayl alanlarnda, scakln, ubat ayndan itibaren dzgn bir ekilde artarak, Temmuz ve Austos ay.larnda en yk-

sek deerlere ulat ve daha sonra ise, tekrar dzgn bir d

gsterdiine iaret edilmektedir. Bu zellie bal olarak, kuraklk

faktrn, yan mevsimlere dalnn tayin ettii; ancak, bir is-

tisna olarak, Dou Anadolu'da vejetasyon sresini, birinci derecede

scakln snrlad belirtilmektedir (Pamay, 1962; epel ve arka-

dalar, 1977).

lkemizde, saram yayl aanlannda. ylhk scaklk ortalama-

snn, 4.1C-14.3C arasnda olduu: en yks~k scakiqm, +39

lld ve bu nedenle, Sarkam ormanlarn n, "klara dayankl

kurak ormanlar" olarak isimlendirildikleri ifade edilmektedir (Eiiin,

1971).

Varol (1969), Saram yetime ortamlarnda donlu gnlerin,

Ekimde balayp Maysn ilk haftasna kadar devam ettiini, erken

ve ge donlara, hemen her sene ratlandn belirtmektedir.

Kuzeydou Anadolu'daki saram ormanlarnn ka dayankl

"nerncil ve kuru (yar nemli) ormanlar" olarak ayrlabileceine, nem-

cil ormanlarda ylk ortalama scakln, 4C'nin altnda; kuru orman-

larda ise, 6-10C arasnda olduuna ve Sarkamla yllk ortalama

scakln 2.9C ile, Trkiye'nin en souk blgesi iinde bulunduu

na iaret edilmektedir (Atalay ve arkadalar, 1985; Tetik, 1985).

44

3.2.2. Ya

Saramn, yetitii ortamlarda, yllk yan 400-600 mm oldu-

u, kurak devrenin Temmuz ve Austosta bulunduu, kurakla da-

yankl olup fazla ya istemedii belirtilmekte ise de; Karadeniz

makro iklim tipinde 628-1371 mm, I Anadolu step Makro iklim ti-

pinde 500-878 mm ve Dou Anadolu makro iklim tipinde ise 556-

620 mm yllk ortalama ya grld tesbit edilmitir. Bu deer

lere gre, Bat Karadeniz yresinde yalann mevsimsel deime

sine bal olarak az veya ok bir yaz kurakl, I Anadolu yresin-de ise, tipik bir yaz kurakli bulunmaktadr. Yllk ortalama

scakln ok dk olmasna ramen, yalarn ounun Yaz ba-

na ve Yaz'a isabet etmesi sebebiyle, Dou Anadolu'da yalar,

yeterli dzeyde kabul edilmektedir. Zira, bu yrede vejetasyon s-

resinin snrn, birinci derecede scaklk, dier yrelerde ise, ya

izmekledir (epe! ve arkadalar, 1977).

Sarcam yayl alanlarnda yllk ya ortalamalarnn 361.7

mm tatack)-2510.3 mm (Hopa-Arhav) arasnda degtgi; Mays

Eyll devrelerine isabet eden ya miktarnn, 87.9-869.2 mm ol-

duu; kurak devrenin ise genellikle Haziran ortalarndan, Eyll

bana kadar srd; yksek yerlerde bu devrenin Austos-Eyll

arasnda oynad; buna karlk Giresun, Hopa gbi yetime or-

tamlarnda kurak devre bulunmad, dikkat ekmektedir (Eiiin,

1971).

Kuzeydou Anadolu nemli saram ormanlarnda, yllk ortala-

ma yan 500 mm nin zerinde, kuru (yar nemli) saram orman-

larnda ise, yllk ortalama yan 400-500 mm arasnda olduu;

Sarkamla 608 mm olan yllk yan, Kn %19'unun, Ilkbaharda

%35'inin, Yazn %28'inin ve Sonbaharda ise %18'inin dt be-

lirtilmektedir (Atalay ve arkadalar, 1985).

45

3.2.3. Nisbi Nem

Saram, ekstrem derecede kurak veya nemli yetime evrele-

rinde, bazen xerophyt bazen de mezophyt bir bitki tr olarak ya-ar. Bylece, hem deniz, hem de Karasal iklimlerde yetiebilma

zelliindedir. Saram yetime ortamlarnda, nisbi nem o~alamas

nn %64 (Akdamadeni) -%78 (Giresun-Bicik) arasnda deitii,

yine llen en dk nisbi nemin, %3 ile Sarkamla lld ; '

ifade edilmektedir (Eiiin, 1971; Akgl, 1969).

Kuzeydou Anadolu'da K devresinde grlen yksek nemde (%78). Yaz'a doru bir azalma grlr ise de, bu azalmann ok

fazla olmad belirtilmektedir (Tetik, 1986).

3.2.4.1k

Saram'n fotosentez iin gere~Ji oan ;;~< t1iv :t":nn fazla ol-

duu, ancak istisnai olarak, yar qoqrr;"' de y~~ocg belirtilmek-

tedir. Solunumla kaybedilen organk madcey t~min edecek kadar

bir fotosentez yaplmasn salayabilen k miktarna "k kompen-

sasyon noktas" denmektedir. Saram iin kompensasyon noktas

deeri, 28.7 dir. Yani total gne nlarnn %28.7 sidir (epel,

1978).

iddeli rzgarlar aalarn devrilmesine ve krlmasna neden

olabilir. Bu yolla ormana olabilecek zarar derecesi, rgzann iddeti

ne, topran mekanik bileimine, topraktaki nem durumuna ve

aalarn kk derinlii gibi faktrlere baldr. Ince tekstrl veya s topraklarda aalar derin kk gelitiremezler; yine, ok sianm

yumuak topraklarda, rzgarla devrilme fazla olur. Derin topraklar-

46

da sararnlar kuwetli kk sistemi gelitirebildiklerinden, frtna ve

rzgarlardan daha az zarar grrler (epe!, 1978).

Hakim rzgarlarn, ubat ve Mart aylarnda genellikle kuzey-

batdan; Ekim ve Kasm aylarnda ise, Dou ve Gneyden astikleri

belirtilmektedir (Varol, 1969).

3.3. Toprak zellikler

3.3.1. Anata ve Anamateryal

Saram meerelerinin jeolojik temeli ve jeomortolojik yaps,

Paleozoik devrinden Neozoik devrine kadar eitli jeolojik zaman

periyodlarnda olumutur. Topraklar ise, sistematikteki yerleri

bakmndan; ernozemden vertisol'e, kahverengi orman top-

randan, alviyollere kadar geni snrlar iinde deiim

gstermetedirler. Bu deiikliin zelliklerini, anakaya ve anamate-

ryallerde de grmek mmkndr. yleki; konglomeralar, kireli ve

kiresiz kum talar, marnlar, kristalize kalkerler, andeziter, andezit

lavlar, volkanik tfler, bazaltlar, volkan klleri, aglomeralar, dasit,

porfirit, mikaist, gnays, kristalin ister, kuvarsit istler ve fliler

saram meerelerinde grlmektedir (epe! ve Arkadalar 1977;

Akgl, 1969; Akgi,Aksoy, 1978; Tetik, 1985-1986).

Asit karakterli andezitlerin harnblentli olduu ve bilhassa Ca,

Mg, Na ve Fe bakmndan zengin bulunduu ifade edilmektedir

(Akgl 1969; Bozakman-Aksoy, 1976; Atasoy ve arkadalar,

1985).

atack mntkasndaki Sndiken da silsilesinin, Mezozcikten

Neojene kadar geen devrede anmaya uradna; anata ola-

rak, mikaistlere rastland na iaret edilmektedir (Gfur, 1966).

47

Kantarc (1979), Alada ktlesinde andezitlerin, playyoglardan

Iabradar ve andezitce zengin olduunu belirtmektedir.

3.3.2. Toprak Tipi

Saram'n, genellikle krnt bnyeli, gevek, geirgen, kumlu

kil topraklarn tercih etmekle beraber, tuz konsantrasyonu fazla

olan topraklardan kand belirtilmektedir (Eiiin, 197i).

Toprak tipi olarak; Sankam yresinde A- (B) -C horizon

yapsna sahip, kahverengi (esmer) orman topraklar, klimatik top-

rak tipi olarak tesbit edilmilerdir. Ykseklik artna bal olarak, ar-

tan yala birlikte topraktaki kire ykanmakta ve toprak asit reak-

siyon gstermektedir. Bu zellik, bnyelerinde kire bulunduran fli

depolarna sahip yrelerde daha belirgindir. Volkanik kum ve

tflerden oluan reposoller zerindeki saram ormanlarnda, iyi bir

gelime gzlenmektedir.

Sararnlarn yetime ortamarnda grlen toprak tipleri ok

eitlidir. Bunlar; kireli ve kiresiz kahverengi (esmer) orman top-

raklar, regosoller, vertisoller, rankerler, rendzinalar, alvyal tt>prak-

lar ile fliler zerinde gelimi topraklar olarak saylabilirler (epel

ve ark., 1977; Tetik, 1986).

Toprak tipinin ounlukla, esmer orman topra ile pod-

solms esmer orman topra olduu ve ok az sayda ranker ve

rendzina toprak tipine rastland, toprak trnn ise. st katman-

arda balkl kum ve balk olarak bulunduu, derinlere inildike kil

miktarnn artt belirtilmektedir (Bozakman ve Aksoy, 1976; Varol,

1969; Akgl ve Aksoy, 1978).

Kuzeydou Anadolu'da hakim toprak tipinin, kahverengi asit

orman topra olduu, dz ve hafif eimli alanlarda, A-B-C horizon-

48

lu; eimi fazla alanlarda ise, A-C horizonlu ve esmer koyu renkli bulunduu belirtilmitir (Atalay ve arkadalar, 1985).

3.3.3. Toprak Tr (Tekstr)

st topran, krnt strktrnde, humusca zengin, balkl kum topra olduu, derinlere inildike kil orannn artt belirtilmitir

(Varol, 1969).

Bu deerlerin, Eskiehir-atack ve Bolu-Alada mntkalarn

da da gzlendii, saram mecereleri altndaki topraklarn, tr ola-

rak genellikle kumlu balk, kumlu killi balk, balkl kum, killi bal-

k ve balkl kil olduunu yaplan aratrmalar gstermitir (Akgl

ve Aksoy, 1978; Boydak, 1977).

Kuzeydou Anadolu saram ormanlarnda ise, st toprakta

genellikle tekstrn balk ve killi balk olduu ve granlar strktr-

de bulunduu, kumlu balk tekstrndeki topraklarda kum orannn %54, tozun %23 ve kil orannn da %23 olduu, yaplan analizler

sonucu bulunmutur (Atalay ve arkadalar, 1985; Tetik, 1985).

Trkiye'deki saram alanlarn kapsayacak ekilde yaplan bir

almada, %54'1k bir oranla en yaygn tekstrn kumlu killi balk olduu anlalmtr. Bunu %16 ile kumlu baik, %14 killi balk,

%13 kil ve %3 ile balk tekstr izlemitir. Kumlu killi balk tekst-rndeki parack oranlar u ekildedir; kum %45-70, buna kar kil

oran ise, %35-20 arasnda deimektedir (epel ve arkadalar,

1977).

3.3.4. Toprak De~lni{Ji, Tall ve Kk Vayl

Bat Karadeniz mntkasnda yaplan almalarda, saram

mecereleri topraklarnn ounlukla derin (60-120 cm.) ve orta de-

49

rin (30-60 cm.) karakterde; iskelet muhtevalarnn ise, orta derece-

de tal olduu (%10-30), st toprakta kk kesafetinin fazla bulun-

duu, ancak alt toprak katmanlar~na inen kklerin seyrekletii tes-

bit edilmitir (Varol, 1969; Akgl ve Aksoy, 1978).

atackta, A ve B horizonlarnn oluturduu solum tabakasn

da, kkler orta ile sk derecede dalm gstermi, kaln kkler ise,

C horizonlarnda dahi grlebilmitir (Boydak, 1977).

amkoru'da, kklenmenin ok zayf olduuna, kklenme de-

rinliinin ortalama 50 cm de bulunduuna, kazk kklerin zayf te-

ekf

s, bunun altnda 1.5-2 cm kalnlnda bir rnt tabakas ve en altta 1-0.2 cm kalnlnda bir humus tabakasna sahip bir humus formu olan rnt tipinde mull (rntl mull), en yaygn humus

tipidir. Bu formun grlmesi, l rt ayrma hznn, orta derecede

olduunu; bunun serin ve rutubetli iklim artlarnda, ok kapal

meereler altnda olutuunu ifade etmektedir. A horizonunda-

ki organik madde miktarna gre sralama yledir; ok humuslu

(5.1-10) %57, orta humuslu (2.1-5) %28, pek ok humuslu (10.1-

15) %14 ve ok az humuslu (

Yine ayn ekilde nemcil orman mntkalar nda, topran st ksmlarnda koyu kahverengi, koyu grimsi kahverengi ve ok koyu gri

renkler hakimdir. Topran derinlii arttka, renkler alarak; koyu gri, koyu grimsi kahverengi ve akkahverengimsi gri renk alr {Va-

rol, 1969; Akgl ve Aksoy, 1976).

Daha kurak artlara sahip mntkalarda rengin koyu gri ile gri arasnda deitii, serin rutubet derecesindeki topraklarn ise ak

kahverengi olduuna iaret edilmektedir.

3.3.7. Topra{ln Reaksiyonu (pH)

Toprak reaksiyonu nun, ya ve ykanma olaylaryla yakn ilgisi

vardr. atackta yaplan bir almada, A horizonunda pH'nin,

5.10-6.13; Bhorizonunda ise, 4.87-6.12 arasnda deugne. buna gre, topraklarn ounun, orta derecede asit reaksiyonunda. pek

az bir ksmnn ise, iddetli asit reaksiyonunda bulundt:Juna iaret

edilmektedir (Boydak, 1977).

Bolu-Aladada yaplan bir almada, toprak reaksiyonunun

5.00-6.90 arasnda deitii, yani st topraklarn mutedil derecede

asit olduu; alt katmanlara inildike, zayf asitlie doru bir kade-mele.nme olduu grlmtr (Akgl ve Aksoy, 1978).

Saram ormanlarnn genelinde yaplan bir. almada, toprak-

larn %69'u kuwetli asit, %27'si orta dercede asit, %3' zayf asit

ve % 1'i zayf alkalen reaksiyonda bulunmu; n.KCI ile llen en

yksek pH=7.22, en dk pH= 3.60 olarak saptanmtr (epel ve

arkadalar, 1977). Saram'n isteine uygun, optimum pH deer

lerinin, 5.0~5.7 arasnda bulunduu belirtilmektedir {Gnsur, 1962).

52

3.3.8. Topran Bitki Besn Maddeleri

Toprak derinlii ile balantl olarak, ya sularnn ykamas

sonucu, toprakta deiebilir H iyonlarnn, kolay ykanan dier kat-

yonlarn (Ca, Mg,K,vb.) yerine gemesi, topran pH deerlerini de-

itirmekte ve bitkilerin bu besin maddelerinden yararlanmaianna

etki etmektedir (Akgl ve Aksoy, 1978).

Deiebilir K, M.e./100 gr toprakta, deerler olarak; A horizon-

larnda 0.55-1.41, B horizonlarnda ise, 0.46-0.97 olarak tesbit edil-

mitir.

Deiebilir P'un yararlanlabilir fosfor ppm deerleri olarak, A

horizonlarnda 13.23-43-12, B horizonlarnda ise, 8.33-41.16 ara-snda deitii saptanmtr (Boydak, 1977).

Saram meerelerinde, 5-10 cm derinlik iin tesbit edilen ba-

z deerler ise u ekildedir; deiebilir Ca-16.56 m.e/1 00 gr, Mg-

1.80 m.e/1 00 gr, K-0.61 m.e/1 00 gr ve total deiebilir bazlar 18.97

m.e/100 gr toprak (Arol, 1959).

amkoruda yaplan bir almada, 40-60 cm katmanlan iin

bulunan, alnabilir elementlerin azami ve asgari deerleri, bonitetler

itibaryla;

Bonitet P(ppm) Ca(m.e/1 OOgr) Mg(m.e/1 OOgr) K(m.e/100gr) Na(m.e/100gr)

41.92-5.74 18.81-9.08 1.37-0.61 1.09-0.24 0.59-0.22

2 51.16-5.59 20.32-4.74 2.96-0.90 1.78-0.44 0.75-0.29

3 87.05-2.44 21.62-4.32 3.44-0.34 0.98-0.11 0.64-0.28

olarak bulunmutur (Akgl, 1969)

Saram ormanlarnn genelinde yaplan bir almada elde

edilen baz deerler ise yledir:

53

Toprakta faydalanlabilir fosforun (ppm olarak), 3-145 arasnda deimekte olduu ve topraklarn 3/4'nde, orta ile yksek derece-

de faydalanlabilir fosfor bulunduu belirtilmitir. Topraklarn fayda-

lanlabilir potasyum (K) miktarlarna gelince; A horizonunda

%0.075-0.010 arasnda, Bhorizonunda ise,% 0.056-0.007 arasnda deitii saptanmtr (epel ve ark., 1977).

Toprak reaksiyonu ile bitki besin maddelerinin yarayll ok

yakndan ilgilidir. pH'nn 6.5 zerinde olmas, Fosfor almn zorlatrr. Dk pH derecelerinde Potasyum topraktan kolayca ykanr.

8.5 pH'nn zerinde yarayl potasyumun fazla miktarda bulunma-

sna karlk, Kalsiyum ve Magnezyum yarayll azalr. Bor, pH

5-7 arasnda en fazla yarayllk gsterir. Asit topraklarda, Almin-

yum, Demir ve Mangann znrlgnn artt; bunlarn almnn, zehir etkisi yapacak kadar artabilecei belirtilmektedir {epel,

1988).

3.3.9 Topraklarda Organik Madde ve Azot Miktarlar

Topraktaki hayvansal ve bitkisel artklarda bal olan Azot, bu organik maddelerin mikroorganizmalar tarafndan ayrtrlmas so-

nucunda nitrat ve amonyum halinde aa kar. Bitkiler, toprak kol-loidlerince absorbe edilen bu anyon ve katyonlar (N03. ve NH4+)

alarak, Azotla beslenirler. Organik maddelerin, mikroorganizmalar

tarafndan hzla ayrtrlmas iin, Karbon/Azot orannn 20/1 olmas gereklidir. Oran bydke ayrma hz yavalar.

Yal~rla topraa gelen ve bitkiler taratrdan yararlanabilen Azot miktar, 6-11 kg/ha kadardr. Legminz bitkiler, kklerindeki

yumru bakterileri ile ylda 80-i 20 kg/N/ha balayabilmektedirler;

halbuki, serbest yaayan bakterilerin balad Azot, ancak 5-6 kg/

ha/yl kadardr (epe!, 1988).

54

lkemizde, kurak blgelerde l rt ayrmasnn yava sey-

rinden dolay, Azot noksanl grlebilir. Saram ormanlar toprak-

larndaki ortalama organik madde ve Azot deerlerinin, horizonlara gre deiimi;

A horizonunda Organik madde%< 1, Azot miktar% 0.090

Organik madde% 15, Azot miktar% 0.576

B horizonunda Organik madde%< 1, Azot miktar% 0.030

Organik madde % 5, Azot miktar % 0.227

olarak bulunmutur (epel ve arkadalar, 1977.).

Bir dier almada, A horizonlarnda organik madde miktarlar % 5-10, buna bal olarak, Azot miktarlarnn % 0.086-% 0.624

arasnda, B horizonlarnda ise, % 1-5 olan organik madde miktarna karlk, Azot deerlerinin% 0.036-% 0.201 arasnda bulundu-u, Boydak (1977) tarafndan ifade edilmektedir. Grld gibi,

bulunan deerler arasnda byk bir paralellik mevcuttur.

Bolu-Alada'da yaplan bir aratrmada, A horizonunda% 4.72

organik madde bulunduu, buna karlk, Azot miktarnn 537 kg/ha

olduu ve bu deerin de, ortalama olarak, toprakta% 1.574'n kar-l olduu saptanmtr (Arol, 1959).

3.3.10. Saram Meerelerinin Geliimine Etkili Olan Fak-

trler

3.3.1 0.1. Fizyografik Faktrler

Mecere st boyu ile yama st kenanndan uzaklk arasnda, anlaml bir iliki saptanmtr. Glgeli baklardaki mecerelerin geli-

iminin, gneli baklardaki mecerelerden daha iyi olduu grl-

55

mtr. Saram yetime blgelerinde scaklk faktrnn, nem fak-

trnden daha dominant bir faktr olduu ortaya kmtr (epel

ve ark., 1977).

3.3.10.2. Toprak Faktr

Saram mecerelerinde st boyu etkileyen toprak zellikleri,

istatistiki olarak ylece saylabilir; topran kum muhtevas, topra-

n toz miktar, topran Azot muhtevas, topran Fosfor muhteva-

s, topran faydalanlabilir su kapasitesi ve toprak horizonunun ka-

lnl.

Yukarda belirtilen her iki faktr grubunun bir arada hesaba ka-

tlmasyla, sararnn bymesinde etkili olduu saptanan 5 zellik u ekilde sralanmaktadr:

1. Yama st kenanndan uzaklk

2. Denizden ykseklik ve % azot

3. Hacmen ince toprak arl

4. Organik madde %

5. Iskelet (ta) hacmi% (epel ve ark., 1977).

3.4. Vejetasyon ve Blyotik Faktrler

Buraya kadar, ekasistemin cansz evreye ilikin zellikleri in-

celenmeye allmtr. imdi ise diri rt konusu ana hatlar ile ele

alnacaktr.

Yetime evresi faktrleri ile vejetasyon birlikleri arasnda

sk ilikiler bulunmaktadr. lkemiz saram ormanlan, yayh alan

ve ekolojik karakteristiklerine gre iki ana orman tipine girmektedir:

56

Ka dayankl nemcil saram ormanlar

Bu orman basama, yalnzca Kuzey ve Kuzeybat Anadolu'da

vardr. "Kontinental" ve "Okyanusa!" olmak zere iki tip gsterir.

her iki tipte; Abies nordmanniana, Abies bornmlleriana, Pinus sil-

vestris ve Kuzeydou Anadolu'da Picea orientalis ile karakterize

edilir. Yalnz kontinental tipte kayn bulunmad halde, okyanusa!

tipte kayn hakim durumdadr. Okyanusa! tip ormanlarda, ikinci

nemli karakteristik, Kolchic zelliklere sahip olmas ve Rhodo-

dendron ponticum, Buxus sempervirens, Prunus laurocerasus, llex

aquifolium gibi daima yeil bitki formasyonlarn bulundurmasdr.

Saram'n en iyi gelitii yetime evrelerinin karakter aacnn,

Gknar olduu belirtilmitir.

-Ka dayankl kurakl saram ormanar

Karadeniz dalarn I Anadoluya balayan kuak zerinde bu-

lunurlar ve steplerdeki ormanlarn alt snrna kadar devam ederler.

Bu blgede saram ormanlarna; karaam, yapran dken meeler ve ardlar ile Thymus, Pholomis, Astragalus, Acanthalimon,

Paliurus gibi toprak floras, karakter bitkileri elik ederler. (epel ve

ark., 1977).

Yukarda genel hatlar ile aklamaya altmz saram'n, eitli iklimlerde ve ok farkl ortamlarda bulunduu gznne al

nrsa, ekolojik isteklerinin de, yreden yreye deiebilecei tabii-

dir. Bir yrede ok etkili olabilen bir zellik, dier yrede nemsiz

kalabilir. Bu sebeple, uygulamada alanlarn, mntakalannda han-

gi zelliklerin etkili ve nemli olduunu iyi etd etmeleri; yapacakla-

r uygulamalarda, metod seimi ve alnacak teknik tedbirleri bu

etdle badatrmalan gerei aktr. Bu hususlarda duyarl olan

mes!ekdalanmz, mutlaka baarl olacaklardr.

57

KAYNAKA

AKGL, E. 1969. amkoru Arattrma Ormanmda Muhtelif Bonitet-

lerde Topraktaki Bal1ca Besin Maddelerinin Derinliklere

Gre Tesbiti'I/e Bunlar Arasmdaki Masebetlerin Aratmlma

SI. Or. Ara. Enst. dergisi Cilt 15. Say: 1.

AKGL, E.; AKSOY, C. 1978 Bolu-erif Yksel Arattrma Ormam-mn Genel Toprak Karakterleri ve Toprak Harita/an. Or. Ara.

Enst. Tek. Bl. No: 95.

AROL, N. 1959. Bolu ve Civarmda Baz1 Gknar, Kaym, am Saf

ve Kan1k Mecerelerinde l rt Miktan /te Besin Maddesi

Muhtevast zerine Arattrmalar. Or. Umum Md. Yayn Seri

No:3.

ATALAY, 1; TETlK, M.; YILMAZ, . 1985 Kuzeydou Anadolu'nun Eka-sistemleri. Or. Ara. Enst. tek. Bl. No: 154.

ATASOY, H.; TEKIN, E.; KK, M., 1985. Meryemana Arattrma

Ormanmm Toprak zelliklerinin Saptanmasi ve Toprak Ti-

pleri Haritasmm Yaptlmasl. Or. Ara. Enst. Tek. Bl. No: 154.

BOYDAK, M. 1977. Eskiehir-atactk Mmt1kas Ormanlarmda Sa-

nam (Pinus silvestris L.)n Tohum Verimi zerine Aratr

malar. l.. Or. Fak. Yay. No: 230

BOZAKMAN, l.H. 1969. amkoru Aratrma Ormam Yetime Muhi-

ti nitelerinin Tesbiti ve Yetime Muhiti Haritalarmm Tanzimi zerine Aratirmalar. Or. Ara. Enst. Tek. Bl. No: 37.

BOZAKMAN, I.H.; AKSOY, C. 1976. Bolu-Alada Orman Iletmesi

Kartalkaya Serisinin Baz1 doal Genletirme Sahalarnda

Yap1Jan Toprak ve Flora Etdleri. Or. Ara. Enst. dergisi Cilt

22. Say: 1.

58

E PEL, N. 1966. Orman Yetime Muhiti Tamttmmm Pratik Esaslafi

ve Orman Yetime Muhiti Haritaetiii

EPEL, N.; DNDAR, M.; GNEL, A. 1977. Trkiye'nin nemli

Yetime Blgelerinde Saf Saflam Ormanlarmm Geliimi lle

Bazt Edafik ve Fizyografik Etkenler Arasmdaki Ilikiler. Tbi-

tak Tarm ve Ormanclk Aratrma Grubu. Proje No: TOAG

154.

EPEL, N. 1978. Orman Ekolojisi. l.. Or. Fak. Yayn No: 257

EPEL, N. 1988. Toprak Ilmi. l.. Or. Fak. yayn No: 389.

ELIIN, G. 1971. Trkiye Saflam (Pinus silvestris L.)lannda'Mor-

togenetik Arattrmalar. l.. Or. Fak. Yayn No: 80.

GLUR, F. 1966. Eskiehir (atac1k) Ormanlannda Mikaist ze-

rindf} Gelien Baz1 Toprak Profillerinde Aratlfmalar. l.. Or. Fak. Der. A seri Say: 2.

GNSUR, . 1962. Toprak Reaksiyonu ve Bunun Bitki Besin mad-

deleri lle Olan Mnasebeti. Or. Ara. Enst. Dergisi Cilt: 8 Say: 1

IRMAK, A. 1972. Toprak Ilmi. I.. Or. Fak. Yayn No: 121.

KANTARCI, M.D. 1979. Alada Ktlesinin (Bolu) Kuzey Aklantnda-

ki Uluda Gknan Ormanlafinda Ykselti-Iklim Kuaklanna

Gre Bazt l rt ve Toprak zelliklerinin Analitik Olarak

Aratrnlmast.I.. Or. Fak. Yayn No: 274.

SEVIM, M. 1960 Bazt Orman Aalannm Yetime Muhiti Mnase-

betleri. l.. Or. Fak. Der. B. Seri Say. 1.

59

TETlK, M. 1985. Sanam Karanlkdere Aratrma Ormannn Ana-

kaya ve Toprak zellikleri lle Toprak tipleri. Or. Ara. Enst.

tek. Bl. No: 145.

TETlK, M. 1986. Kuzeydou Anadolu'daki Saf Sanam (Pinus sil-

vestris L.) Ormanlannn Ekolojik art/an. Or. Ara. Enst. tek.

Bl. No: 177.

VAROL, M. 1969. Bykdz Arattrma Ormannda Sanam, Gk-

nar, Kay m Kantk mecerelerinde Sanarnn Doal Genle

tirilmesi. Or. Ara. Enst. tek. Bl. No: 40.

KONU iLE iLGiLi DiGER KAYNAKLAR

AKSOY, H. 1978. Karabk Bykdz Aratrma Ormanmdaki Or-

man Toplumlar ve Bunlann Silvikltrel zellikleri. l.. Or. Fak. Ya~ No: 237.

ATAY, 1. 1987. Doal Genletirme Yntemleri. 1-III.. Fen Bilimle-ri Ens. Yayn No: 3461/1

BRINKMANN, R. 1976. Geology of Turkey. Ferdinant Enke Verlag-

Stutgart.

CASTRI, F. and MOONEY, h. A. 1973. Mediterrannean Type Eco-

systems (Orijin and structure). Springer Verlag-Berlin

HASAN, S. i 961. Trabzon-Gmhane Arast ve Meryemana Aratirma Orman Aa ve Aacik trleri, Kuzeydou Karadeniz-

de Denize Inen Sahil Boyu Sanamt. Or. Ara. Enst. der.

Cilt: 7 Say: 2

60

KAVACIK, H. i 967. Orman ve Park Aalannm zel sistematii. 1.

Cilt Gymnospermae. Dizerkonca Matbaas-Istanbul

PAMAY, B. 1962. Trkiye'de Sanam (Pinus silvestris L.)'m Tabii Genletirme Imkanlan zerine Arattrmalar. Or. Gen. Md.

Yayn No: 337/31

REICHLE, D.E. 1973. Analysis of Temperate Forest Ecosystems. Springer Verlag-Berlin

SEVIMSOY, M. 1984. Gle-Sankami Yresinde Saf Sanam (Pi-

nus silvestris L.) Ormanlarmda Doal Genletirme Yntem-

lerinin Saptanmasi. Or. Ara. Enst. Tel

Mahmut SEViMSOY

Sar1am Tohumunun

zellikleri

Bolu-Aladada May1s Aymda Dii ve Erkek iek/i ve de Kozalakil Bir Sanam Dal!.

Foto: mer S. ERKULOC3LU

63

4. SARIAM TOHUMUNUN ZELLiKLERi

4.1. iek Yaps ve Dllenme

Saram, spermathophyta (tohumlu bitkiler) ubesinin,

Gymnospermeae (ak tohumlular}. alt ubesinin, conifereae (koza-lakllar) snfnn, pinaceae (lneyaprakllar) familyasnn am cinsi-

nin Pinus silvestris L. trdr (Gkmen, 1970).

Saram, pinaceae familyasnn dier cinslerinde olduu gibi bir cinsli, bir evciklidir. Dllenme anemogam (rzgarla dllenme)

dr. evrel dizili tomurcuklardan gelien karmen rengi dii iekler

teker teker, bazen de iki- tanesi birarada bulunur ve st dallarda

yer alr (ekil - 1 ). Yeni kan ineyapraklarn dibinde yer alan er-

kek iek kurullar, sar renkte olup aacn alt dallarnda yer alr.

Kozalak sapldr, aaya sarkar. Kozalak olgunlamas ikinci sene,

Kasm ayndan itibaren balar. 2.5-7 cm uzunluundaki olgun koza-

lan dip taraf arpktr. Rengi boz mattr. Koni biimindedir, fazla

k alan tarafa rastlayan apofizler daha kktr. Orta durumlu oan gbek kk, parlak ak kahverengindedir. 3-4 mm uzunluundaki

kk tohumlarn kanad kendisinden 3-4 defa daha uzundur ve to-

humu kska gibi kavramtr (Kayack, 1965).

4.2. Kozalaklarn Olgunlamas, Tohum Yllar ve Tohum Verimi

Genellikle Mays-Haziran aylarnda ok miktarda erkek ve dii

iein grlmesi, bu tarihten sonraki yln zengin tohum yl olaca-

n gsterir. Fakat toztama zamannda havann yal veya sisli

gemesi, dllenme miktarnn azalmasna, dolaysyla bo tohum

adedinin oalmasna, ayrca iddetli dolu ve ge donlar da erkek

ve dii ieklerin nemli miktarda zarar grmesine neden olur.

65

Dii ve erkek ieklerin teekklne ait fenolojik gzlemler

izelge 1 de verilmitir (Sevimsoy, 1984).

izelge 1. Sarkam 2100 m Ykseklikte Sanam Erkek ve Dii ieklerinde

Fenolojik Gzlemler

YIL ERKEKIEK DII IEK K zalaklann

Oluma Olgunlama Oluma Olgunlama Kvrlma

Tarihi Tarihi Tarihi Tarihi Tarihi

1972 5/VI 13/VI 11/VI 24/VI 17/VII

1973 7/VI 14/VI 14/VI 23/VI 20/VII

1974 9/VI 17/VI 9/VI 17/VI 2/VII

1975 31/V 16/VI 3/VI 19/VI SIVIl

1550 m ykseklikte 1970, 1971, 1972 ve 1973 yllarnda polen

sam zamannn balangc, zaman nitesi olarak, 11 gnl!< tarid

lk dahi gstermitir. te yandan, +5C balang scaklna gre

bu bu fenolojik olay, 1971, 1972 ve 1973 yllarnda 224.8, 231.9 ve

230.4 gibi birbirine ok yakn scaklk toplamlarnda meydana gel-

mitir (Boydak, 1973).

Dii iekler, polen kabul ettikten sonra hafif kvrlmakta, daha

sonra kozalakklar aa doru sarkmaktadr. Bu durumda leblebi

byklnde olup o yl bu byklkte geirmektedir. Ertesi yln

vejetasyon devresinden itibaren bymekte ve yeil bir renk almak-

tadr. Austos ayndan sonra normal bykl almakta, Eyll so-

nu ve Ekim banda yeilimsi mor rengine dnmektedir (Sevim-

soy, 1984).

Saram tohumlan Eyll sonu ve Ekim banda olgunlamakta

dr (Gezer, Aslan, 1980).

66

Onbinlerce kozalak ve tabii olarak yetimi fidanlar zerinde

yaplan bir ok aratrmalarda, 1920-1955 yllar arasnda saram

trnde vaki zengin, orta ve kt tohum yllar ve tekerrr tesbite a-

llmtr(Pamay, 1962).

1920 1921 1922 1923 1924 1925 1926 1927 1928 1929 1930 1931 1932

1933 1934 1935 1936 1937 1938 1939 1940 1941 1942 1943 1944 1945

1946 1947 1948 1949 1950 1951 1952 1953 1954 1955

Zengin Tohum Yl Ortalama Tohum Yl Kt Tohum Yl

Bu cetvelin tetkikinden anlalmaktadr ki, saram iin zengin

tohum yllar, 2-3 yl arasnda tekerrr etmi; orta ve kt tohum yllar

da, bol tohum yllarndan evvel veya sonra vaki olmutur. (Pamay,

1962).

Sarkam ve Gle Ormanlarnda (ykseklik 2200 m) tohum yl

ar tekerrr iki ylda bir (izeige 2) olmaktadr (Sevimsoy, 1984).

izelge 2. Sarkam-Gle'de Tohum Yllar

1965 1966 1967 1968 1969 1970 1971 1972 1973 1974 1975 1976 1977

zengin Tohum Yl Ortalama Tohum Yl KtTohum Yl

Siivikltrel mdahaleJelerin tohum verimine etkisini tesbit et-

mek iin yaplan almadan sonra elde edilen neticeler izelge

3'de verilmitir. 1971 ylnda bu etki az olmasna ramen, mdahale

gren populasyonlarn (VII, VIII, IX) tohum verimi, 1973 ylnda, m-

67

dahale grmeyen populasyonlarn (1, ll, lll) tohum veriminin iki katna ulamtr. (Boydak, 1975)

4.3. Tohum Dkm Zaman

atack'ta sararnlarn tohum dkm, genel olarak ilkbahar

mevsimine rastlamaktadr. Maksimum tohum dkm ise nisan

aynda olmaktadr (ekil 2}. 15 populasyon ortalamas esas alnrsa; 1971 ylnda genel tohum dkmnn% 45'i, 1972 ylnda%

60', 1973 ylnda% 39'u nisan ayna rastlamaktadr (Boydak, 1975)

'ro hum(%)

(Seed)

70

i O

50

LO

JO

lO

lO

1

r

'

' ' ' 1

1

- 1970- 197\ (\97\)

--- -- \971 - 1972 (19'72)

---- 1972-1973 (1973)

IX-Xl XIIW ll' V VI VII VMI

ekil i. atack'ta Yllara Gre Tohum Dkm Zaman

Gle-Sarkam yresinde saram kozalaklar 15 ubat'tan

sonra almaa ve tohum dkrnee balamaktadr. Bu tarihten son-

ra yamurlarn balamas ve dolaysyla rutubetin artmas ile koza-

lak karpelleri kapanmaktadr. Mays'n 10-20 tarihleri arasnda kar-

68

peller tekrar almakta ve en fazla dkm ekil 2 de grld gibi Haziran sonunda (20-30 Haziran) yapmaktadr (sevimsoy, 1984).

4.4. imlenme

Bir kg sanam tohumu elde etmek iin, 40-50 kg olgun hava

kurusu kozalak materyaline gereksinme o!duu ve bir kg sanam

tohumunda ise yaklak 130-132 bin tohum bulunduu saptanmtr

(Gezer-Aslan, 1980).

atackta sararnn ayn populasyon iindeki bireylerinin to-

humlarnda, imlenme yzdeleri ve imlenme hzlan (enerjileri) ge-

nellikle yksek deerlerde seyretmi, fakat bireyler arasnda, farkl

lklar bulunmutur (izelge 4). (Boydak, 1975)

IIJC

c

lmy~ dvsu ortalama tah11m tuil'i adidi

1 Ha..irar

!!S H:uirar

ekil 2. Saram'da Optimal Tohum Dkm Zaman

3$

50

30

69

...... o izelge 3. atack'ta Farkl Saram Mecerelerinin Tohum Verimi ve Bu Verimin Yllk Deiimi (m2 de)

DENEME YILLAR

ALANI 1970-1971 1971-1972 1972-1973 (1971) (1972) (1973) ORTALAMA

Dolu Bo Toplam Dolu Bo Toplam Dolu Bo Toplam Dolu Bo Toplam

122 33 155 9 3 12 65 18 83

ll 276 108 384 98 45 143 5 2 7 126 52 178

lll 216 70 286 93 22 115 7 6 13 105 33 135

IV 183 40 223 41 11 52 2 2 4 75 18 93

V 154 52 206 29 18 47 1 - 1 61 23 84 VI 191 74 265 77 22 99 4 1 5 91 32 123

VII 161 63 224 96 18 114 10 5 15 89 29 118

VIII 282 118 400 205 . 67 272 13 4 17 167 63 230

IX 137 34 171 99 23 122 20 9 29 85 22 107

X 140 45 185 70 14 84 105 30 135

Xl 168 102 270 112 33 145 23 9 32 101 . 48 149

XII 120 78 198 96 63 159 24 13 37 80 51 131

XIII 161 71 232 86 29 115 35 12 47 97 37 134

XIV 228 43 271 85 24 109 15 5 20 109 24 133

xv 136 27 163 52 16 68 21 5 26 70 16 86

izelge 4. Saram'da Farkl Bireylerin Tohumlarnda imlenme Yzdeleri

ve imlenme Hzlar

imlenme At:.A NO.

4 20 23 67 69 78 96 e105 122 123

94 96

Hz (Enerji) 99 99 96 98 98 84 97 92 94

Ayn populasyon iindeki saram tohumlarnn 1000 tane ar

lklar arasnda izelge-5'te grld gibi belirgin farkllklar vardr

(Boydak, 1975).

izelge 5. Saram Tohumlarnn 1000 tane arl

YIL At:.A NO.

4 20 23 67 78

1972 8.87 10.74 9.59 7.07 9.69

KAYNAKA

ATAY, 1., RGEN, S. 1970. Karaam, Sanam ve Dou Ladini Tohumlarmm B Yillik Saklama Deneme Sonu/an. l.. Or-man Fakltesi Dergisi Seri A Say 2

ATALAY, 1. 1977. Trkiye'de am Trlerinde Tohum Transfer Rej-yonlamast. Orman Aalar ve Tohumlar Islah Enstits

Yaynlar No:1

BOYDAK, M. 1975. Eskiehir-ataclk Mmttkasl Ormanlannda Sa-

71

nam (Pinus sifvestris L.) m Tohum Verimi zerine Araf/(ma. l.. Orman Fakltesi Dergisi Seri A, Say 1

BOYDAK, M. 1984 Sanam ve Karaam Tohumlannda Olgunla

ma Zamar1, ile Saklama Sreleri Arasmdaki Ilikiler. l.. Or-man Fakltesi Dergisi Seri A, Say 2

GEZER, A., ASLAN, S. 1982. Kuzeydou Anadolu'da Sanam (Pi-

nus silvestris L.) m Bazt Kozafak ve Tohum zellikleri ze-

rine Arattrmalar. Ormanclk Aratrma Enstits Yaynlan

Teknik Blten Serisi No: 112.

GKMEN, H. 1970. Atktohumlufar(Gymnospermae). OGM Yaynlar No: 523/49

KAVACIK, H. 1965. Orman ve Park Aalannm zel Sistematii.

Cilt: 1.1.. Orman Fakltesi Yaynlan No: 98.

SAATIOGLU, F. 1971. Orman Agac1 Tohu(T71an. l.. Orman Fakltesi Yaynlar No: 137.

SEVIMSOY, M. 1984. Gle-Sankam1 Yresinde Saf Sanam Or-

manlarmda Doal Genletirme Yntemlerinin Saptanmasi.

Ormanclk Aratrma Enstits Yaynlar, Teknik Blten Seri-

si No: 121.

RGEN, S. 1967. Trkiye'de am Trlerinde Tohum Tedarikine

Esas Tekil Eden Problemlere Ait Arattrmalar. Orman Gen-

el Mdrl Yaynlar No: 468/44.

RGEN, S. 1981. Belgrad Ormant Sanam Tohum Bahesi ve

Bahede ieklenme ve Tohum Oluumundaki Gelimeler

zerine Bazt Tesbit/er. I.. Orman Fakltesi Dergisi Seri A,

Say1.

72

Klz!lcahamam-ahinler Fidanl!mda 2+0 Yalt Sanam Fidan Yasttklan

Foto: mer S. ERKULQ(:;LU

73

5. SARIAM FiDANLIK TEKNiGI

Aalandrmalarn baarsnda en nemli husus, orijini belli s-

tn nitelikli tohumlardan elde edilen kaliteli fidan kullanmaktr. Kali-

teli fidan retiminin salanmas iin ise, hereyden nce fidanlk tekniinin tam olarak uygulanabilecei fidanlklarn kurulmas art

tr. Orman aalarmzn fidanlk teknii, ok geni olarak fakltele-rimizin ders kitaplarnda aklanmtr. Sararnn fidanlk tekniine

ilikin zellik gsteren hususlar aada aklanmaktadr.

5.1. Fidanlk Yer ve Topra

Fidanlk yerini seerken, mevkii, iklim, toprak, su, arazi ekli,

bak ve rakm gibi faktrlerin incelenmesi gerekir. Sanam iin fi-danlk yeri olarak gneli, dz veya olduka dz yerlerin seilmesi uygundur. Fidanlar iin ok yararl olan mikarize mantan ihtiva

eden, toprak reaksiyonu 5.0-5.5 ve toz+kil oran %25'i gemeyen,

balkl kum veya kumlu balk topraklar, sanam fidanlan iin en

ideal topraklardr (Saatiolu, 1976; Bulut, 1991 ).

am trlerinin fidanlarnn yetitirilmesi, kum ierii yksek

olan toprak trlerinde daha iyi olur. Kil muhtevas zegin ar toprak-

arda am fidan yetitirilmesi halinde kk gelimesi engellenmekte, kk arl/fidan arl dengesi bozulmakta, ayrca skmlerde de

kkler byk lde zarar grmektedir. am trleri fidanlar toprak

asiditesi yksek olan topraklarda eitli beslenme bozukluklar ne-deniyle iyi gelime gsteremezler. pH'nn 5-6 arasnda bulunmas,

am trleri iin ideal bir durumdur (rgen, et all. 1991).

75

Sararnda fidanlarn iyi byme yapabilmeleri iin, toprak re-

aksiyonlarnn 4.9-6.1 pH dereceleri arasnda olmas gereklidir. a

yet fidanlkta pH deerleri bu snrlarn dnda ise baz gbreler ve

kimyevi maddeler kullanarak toprak reaksiyonu bu deerler arasna

getirilmelidir. Bilindii gibi fidanlarn besin maddelerini alm, toprak-

taki mikroorganizma faaliyetleri ve toprak reaksiyonu ile sk skya

ilikilidir (rgen, 1992).

Fidan retiminde nemli yeri olan mikarize mantan, fidanlk

topranda mevcut ise, devamnn salanmas, mevcut deilse mut-

laka topraa alanmas gerekir. Beraber yaadklan bitkiye azot te-

min eden mikoriza mantarlan, geni yzeyieri ile besin arayc ve

bulucu olup, azot depo ederek lzumunda bitkiye verir. Ayrca fida-

n dona, kurakla ve eitli hastalKlara kar korur. Bu rnantdrlar fi-

danlk toprana:. orman topra iie a.anaD!r Saram meeree

rinden orman humusu alnp ekmden nce toprakla 8-9 cm derinlikte kartrlmaldr. Ekimi takiben yastk zerine bir miktar hu-

mus serilmesi baar orann daha da arttrmaktadr (OGM, 1985).

Ekimden sonra tohum yastklarnn zerine ibre saman serilmesi

de fide kklerindeki mikorizelerin gelimesini salamaktadr. Yalnz

serilen ibre samannn kaln olmamasna bilhassa dikkat edilmelidir.

Fazla kaln ibre saman, birbirine balanarak toprak yznde sert

bir tezek meydana getirmek suretiyle fidelerin kmasna mani ol-

maktadr (zdemir, 1968).

Ekimler, en az bir yl dinlendirilmi, organik gbre verilmi ve

yeil gbreuygulanm parsellerde yaplmaldr. Fidanln drenaj

bozuk yerlerine, ekim yapmaktan mutlaka kanlmaldlr (Bulut,

1991).

76

5.2. Ekim Tekni(JI, Fidan Skl(J ve Koruma

Ekim yaplacak parsellerin, ekimden nce birka defa topran

zelliine gre soklu pulluk veya izer pulluk ile srlmesi, diskaro

ve benzeri aletlerle kesekierin ufalanmas, gevetilmesi ve tesviye-

si gereklidir. Parseller, sonbahar ekimi uygulanacaksa Austos'ta,

ilkbahar ekimi uygulanacaksa bir nceki Sonbaharda birka defa

ilenmelidir (Bulut, 1991).

Ekim yastklar elle veya makina ile hazrlanr. Yastklarn y-

zeyleri mmkn olduu kadar dz ve dorultular dzgn olmaldr.

Bu husus makinal alma kolayl ynnden ok nemlidir. Ge-

nellikle ekim yastklarnn genilii 1.20 m. yastklar aras genilik

(yastk yolu) ise 40 cm dir. Yastk ykseklii ortalama 1 O cm olmak-

la beraber, drenaj problemi olan fidanlklarda 25-30 cm ye kadar

olabilir (Saatiolu, 1976; Bulut, 1991; rgen 1992).

Ekilmek iin fidanla getirilen tohumlar, ekim zamanna kadar

hava geirmeyen metal veya plastik kaplar iinde serin ve kuru yer-

lerde muhafaza edilir. Uzun sreli saklama ise souk hava depola-

rnda yaplabilir. Ku zarariarna kar tohumlar ekimden nce tik-sindirici ilalarla muamele edilir. 15 kg saram tohumu iin 800 gr

Pomarsol-forte, 42 gr Almine tozu ve 1 litre su karm kullanlma

ldr. Bu karma toprak alt kurtlarna kar etkili olmas iin 7.5 gr

Aldirin veya benzeri madde katlmaldr (Bulut, 1991 ).

amlarda izgi ekimi metodu kullanlr; yastklara 7 ekim izgi-

si alr. izgi aralklar 15-17 cm olur. izgiler bir merdane ile yas-

tk zerinden geirilerek alr. Ekimi takiben izgiler eitli kapatma

materyali ile kapatlr. Kapatma materyali ince elenmi dere kumu,

orman topra, turba, testere tala, mil veya bunlardan bazlarnn

uygun oranda karmiar olabilir (Saatiolu, 1976; Bulut, 1991 ).

77

Ekim derinlii, tohumun bykl, toprak tekstr ve ekim

mevsimine gre deiir. Ekim derinlii, tohum kalnlnn kat

kadar olmaldr. Hafif kumsal topraklarda, ar killi topraklara naza-

ran ekim derinlii 1/3 orannda daha fazla olabilir. Sonbahar ekim-

leri, lkbahar ekimlerine gre daha derin yaplmaldr. Bu hususlar

dikkate alnarak sararnda ekim derinlii 5-15 mm arasnda olmal

dr (Saatiolu, 1976).

Sararnda genellikle lkbahar ekimi uygulanmaktadr. Ekimler,

Ilkbaharda arazinin almaya elverdii oranda erken yaplmaldr.

Ancak ge donlar daima dikkate alnmaldr (Saatiolu, 1976).

Fidanlklarda birim sahadan en yksek kalitede ve sayda fidan retmek te~el amatr. Bu nedenle, ekilecek tohum miktarnn iyi

bilinmesi ok nemlidir. Sararnda imlenme yetengi ok iyi to-

humlardan 1 metre uzunluundaki yasta 1.5-3 gr tohum ekilmeli-

dir (m2 de 7 izgi olduuna gre m2 ye de12-13 gr eklinde de ifa-de edilebilir). Saramlarda kma sresi 18 gndr. Toprak altnda imlenmede ve kma sresinde rutubetin etkisi byktr. Bu ne-

denle imlenme srasnda toprak mutlaka nemli tutulmaldr. Bu hu-

susu temin iinde imlenme periyodu boyunca gnde en az bir de-fa sulama yaplmaldr. Bu sulama en az 3 cm derinlie kadar

ulamaldr. Damping of mantannn remesini engellemek iin sula-

ma, gnn erken saatlerinde yaplmaldr (Saatiolu, 1976; Bulut,

1991; rgen, 1992; OAE 1988).

Sararnda m2 de bulunmas gereken fidan adedi 300-400 ara-snda deimektedir (1 metrelik izgide 43-57 adet fidan). Metrede

43 fidan olmas en iyi boy ve kk boaz ap gelimesini sala

maktadr (imek, 1987).

78

Saram scakla kar az duyarl bir tr olduu iin, fidecikler

ktktan sonra siperlenmesine ihtiya yoktur (Saatiolu, 1976) . . Ekimler, plak dona kar, ekim sralar arasna yosun, yaprak,

kum serrnek suretiyle korunabilirler. iddetli rzgarlara kar ise,

ekim parsellerinin etraf canl veya cansz itlerle evrilmelidir (r-

gen, 1992).

5.3. artma

Fidanlar ekim yastklarnda sk olduklarndan iyi bir gelime

gsteremezler. Ak alan dikimleri iin, birok hallerde kuvvetli yan kklere sahip fidanlarla katmerli gelien kuvvetli saak kklere sa-

hip fidaniara ihtiya vardr. Bu niteliklere sahip fidanlar ou zaman

ekim yastklarnda yetitirilemezler. Bu nedenle, saram fidanlar,

iyi gelime gsterdii alak fidanlklarda 1, dier fidanlklarda ve

zellikle kuraka yetime muhitlerinde ise 2 yanda artmaya ta-

bii tutulurlar. Sanam fidanlar, zel amalar dnda artma yas-

tklarnda 1 veya 2 yl kalrlar. Sararnda ilkbahar antmas uygula-nr. artma, fidanlar srmeden ve mmkn olduu kadar erken

yaplmaldr. artmada saram iin sra aralar 20 cm fidan aralklar 1 O cm alnmalldr (m2 de 50 fidan).

Fidan tutmasn kolaylatrmak iin artma ilemi, kapal ha-. valarda akam veya sabah serinliinde ve fidanlar skldkten he-

men sonra yaplmaldr. Saramda, 45 gn saklanan fidanlarda artmada, %80'inin zerinde bir baar elde edilmitir (Saatiolu, 1976; rgen 1992; Bulut 1991; OAE 1988).

Fidanlar artma yastklarnda zel amalar iin 2 yldan daha

fazla kalacak iseler, o zaman aralk ve mesafeler, yukarda verilen

deerlerden daha fazla alnmaldr.

79

Fakir yetime ortamlarnda yaplacak aqalamalarda baar

salayabilmek iin, tpl fidan kullanlmas gereklidir. Tpl fidan

retimi, eitli boydaki polietilen torbalarda yaplmakta ve halen or-

man fidanlklarmzda tp harc olarak 1/3 milli toprak, 1/3 kum ve 1/

3 orman humusu veya gbre karmndan elde edilen yetime or-

tam kullanlmaktadr. Ancak bu har, iyi bir yetitirme ortam deil

dir. Yaplan bir aratrma sonucunda en iyi ortamlar olarak, srasy

la:

1) 3/1 O turba, 4/1 O kabuk, 3/1 O perlit

2) 4/1 O turba, 2/1 O kabuk, 211 O ayrm granit, 2/1 O granle

styropor

3) 3/1 O saman, 2/1 O iftlik gbresi, 3/1 O perlit, 2/1 O toprak bu-

lunmutur. Kabuk, ibreli aalarn kabuklarndan tlerek elde

edilen malzemedir (Ayk, 1991 ).

Dier bir aratrma almasnda ise, fidanlklardaki ekim yas-

tklarnda perlitin, sararnda kullanlmas halinde, fidan yaama ve

gelimesinde belirli bir yarayllk salamad anlalmtr. Ancak

uygun karml materyale sahip ve normal sktrlm torba tpl

fidan retiminde, %10 dolaynda perlit kullanlmas nerilmektedir

(Tacenur, 1991).

Tpl fidanlar, tplere ekim yaplmas veya fidan artlmas

suretiyle elde edilebilir. Tpe ekimde, tohumun imlenme yzdesi-

ne gre, her tpe en az 2-3 tohum ekimi yaplr. Tohumlar imien-

dikten 2-3 hatta sonra, her tpte en iyi fidecik braklarak dierleri

elimine edilir (Bulut, 1991 }. Kullanlan tplerin boyutlar, dikim yap

lacak arazinin artlar da gz nne alnarak, mmkn olduu ka-

dar kk ve tanmalar kolay olmaldr. Bu husus ekonomik a

dan da ok nemlidir (Ayk, 1991).

so

5.4. Gbreleme

Gbrelemenin amac, fidann topraktan ald yahut ykanma

veya buharlama suretiyle kaybolan besin maddelerini, tekrar top-raa geri vermektir. Ayrca topran fiziksel niteliklerinin bozulmas

n nlemek ve tav halini dzeltmekle gbrelemenin devlerine girer

(Saatiolu, 1976). Fidanlklarmz genellikle organik madde ve hu-

mus ynnden fakir bir durumda bulunmaktadr. Trkiye fidanlk

topraklarnda Kalsiyum, Magnezyum, Sodyum ve hatta Potasyum

gibi besin maddelerinin yeterli, hatta fazla bulunduu, buna karlk

Azot ve Fosforun eksik olduu tesbit edilmitir. Bu nedenle, sadece Azot ve Fosfor gbrelemesinin uygulanmas nerilmektedir (Saati-

olu, 1376; OGM; 1986).

Yaplan bir aratrmada saramda, toprakta besin noksanl

nn bulunmamas dolaysyla fidanlar, verilen gbrelere kar yeterli

reaksiyon gstermemekle ve ancak azot gbresinin en yksek N

12 dzeyindeki (m2 ye 12 gram Azot'a edeer amonyum sflat gbresi, %21 lik; 57.1 grarnlm2) uygulamas sonucunda daha ar fidan elde edilmitir: Ancak fidanlk toprann besin maddelerince

zengin olmas durumunda, tketilen besinierin zaman iinde orga-

nik madde olarak karlanmas daha uygun bulunmaktadr (Tace-nur, 1979).

En nemli organik madde kayna olan ahr gbresinin, dekara

verilecek miktarlar ve bu miktarlar ile salanacak besin maddeleri

izelge 1'de verilmitir (OGM, 1986).

Bu miktardaki istifadelerin; %50 si '1 inci sene, %30'u 2 nci se-

ne ve %20'si de 3 nc sene ierisinde saland da dikkate aln

maldr. Ahr gbresi, ar topraklarda, ekim ve dikimden evvel son-

baharda, toprak hazrlyla birlikte verilmelidir (OGM, 1986).

81

izelge 1. Dekara Verilecek Ahr Gbresi Miktarlar ile Salanacak Besin

Maddesi Miktarlar

(N) (P2 05) K20

Gijbreleme DekaralTon Dekara/kg Dekara/kg Dekara/kg

Az 1.5-2 8.2-11.0 3.7-5.0 10.0-13.0

Orta 2-3 11.0-15.5 5.0-7.5 13.0-20.0

Fazla 3-4 16.5-22.0 7.5-10.0 20.0-26.0

ok 4-6 22.0-33.0 10.0-15.0 26.0-40.0

Yeil gbrenin de topraa salad faydalar gznnde bu-

lundurularak, hi bir zaman ihmal edilmemesi gerekir. Retasyon

devresi sonunda, kltr skmn mtakip, dekara 15 kg civarnda fi ekilmelidir (OGM, 1986).

Kimyasal gbrelerde, verilecek miktar kadar, gbre verme za-

man da ok nemlidir. Nisan balarnda gbre verildiinde, Hazi-randa gbre verilmilere oranla daha byk fidan elde edilmekte-

dir. Son almalara gre, gbrenin sk ve az verilmesi nerilmektedir. Gbre vermeye, fidan bymeye balamadan az

nce balanmal ve yaz ortasna kadar en az 2-3 kez verilmelidir

(Eybolu, 1979}.

Orta ve Dou Anadoludaki orman fidanikiarnda retilen sar

arn fidanlar nda, 1 +0 ya iinde balayp Sonbaharda tipik bir du-

rum gsteren renk bozukluklan olduka yaygn bir ekilde meyda-

na gelmektedir. Yaplan analizler sonucu, nisbeten dk dzeyde

Fosfor bulunan topraklarda, bu renk bozukluklarnn meydana gel-

82

dii grlmtr. Canllar iin nemli bulunan Kalsiyum-Fosfor ili

kisi iinde deerlendirildii takdirde, Ca!P orannn, renkleri bozuk

fidanlarda nemli derecede yksek. olduu saptanmtr. Bu renk

bozukluklarn nlemek iin, asit karakterli sahalar, fidanlk olarak

seilmelidir. Mevcut fidanlklarda ise, toprak reaksiyonunu (pH) az

da olsa drc nlemler alnmal ve bu konuda kkrt ve slfrik asit gibi maddeler kullanlmaldr (Tacenur, 1987).

5.5. Fidan zellikleri

Fidan kalite snflandrlmasnda kullanlan en eski zellik, fi-

danlarn boyudur. Bugne kadar yaplan birok aratrmada, boylu fidanlarn ksa boylu fidaniara oranla, aalandrmalarda daha ba-

arl olduu bulunmutur. Ayrca, fidanlarn kk boaz ap ile aalandrma deerleri arasnda ok yakn bir iliki de ortaya kon-

mutur. Bu nedenle, kk boaz ap da nemli bir fidan zellii olarak kabul edilm~ktedir. Fidanlarda kk arl/gvde arl (ge-

nel olarak mutlak kuru arlk) da ihmal edilmeyecek bir kalite gs-

tergesidir (imek, 1987).

Fidan skl, fidanlarn morfolojik zellikleri olan boy ve ap

bymeleri zerine nemli derecede etki yapar. Fidanlar fidanlklar

da ne kadar sk yetitirilir iseler, fidanlarn kk boaz aplar da o

kadar kk kalr. Kk boaz ap ve fidann fizyolojik aktivitesi, sk

yetitirilmeleri halinde olduka olumsuz ynde etkilenir. Bu nedenle

fidanlklarda seyreltme yapmak gereklidir (imek, 1987).

Yaplan bir aratrmada, 2+0 yal saram fidanlar, boy

grubuna ayrlmlar ve bu gruplardan en byk boy grubu (9.5-16.0

cm), arazide en baarl olmutur (Tosun, S. et all. 1992).

83

Ayn aratrmada, fidanlarda kk boaz apnn ykselmesi ile

aalandrmadaki baarnn da artt grlm, ayrca, farkl

ykseklikteki fidanlklarda, fidan boy ve aplar itibaryle oluturulan

gruplar, izelge 2'de verilmitir.

izelge 2. Deiik Yksekliklerdeki Fidanlklarda Fidan Yana Gre Sa

ram Fidannn Boyu ve Kk Baaz ap (Oluturulan Grupla

ra Gre)

Fidan Fidanlk ve Gurubu Fidan Boyu KkBaaz

Ya Ykseklii Cm ap

m Cm

2+0 Bolu 2.0-6.0 1.0-2.0

750 ll 6.1-9.4 1.3-2.1

lll 9.5:o; 1.9-2.4

Sarkam 1.5-3.0 1.0-2.0

1800 ll 3.1-4.5 1.5-2.3

lll 4.6:o; 2.0-2.6

Bolu 7.5-11.5 2.0-4.6

750 m ll 11.6-13.9 3.0-6.5

2+1 lll 14.0:o; 3.5-7.0

Sarkam 5.0-7.5 2.0-3.1

1800 ll 7.6-9.5 2.0-4.1

lll 9.6:o; 2.5-4.3

84

Fidanlk yk~ekliinin fidan boyuna ne kadar ok etkili olduu, izelge 2'nin incelenmesinden grlmektedir. Bu nedenle, fidanlk

larn mmkn olduu oranda alak ykseltilerde kurulmasna gay-

ret edilmelidir (To