BAKI DÖVL8T UNİVERSİTETİ İLAHİYY AT F AKÜLT8SİNİN

ELMİ M8CMU8Sİ

N!! ll Aprel (Nisan) 2009

326 Nizamaddin BHMBDOV

Hanafi hüquq maktabinin saciyyavi va spesifik xüsusiyyatlari

abmadov Nizamaddin

Bildiyimiz kimi H:m::ıfi hüquq m::ıktabi öhli-Sünn::ınin dig::ır hüquq m::ık­t::ıbl::ırind::ın b::ızi özün::ım::ıxsus orijinal hökml::ıri il::ı f::ırql::ınir. Müqayis::ıli fiqh kitabianna n::ız::ır saldığımız zaman h::ın::ıfil::ırin bir çox m::ıs::ıl::ıd::ı dig::ır üç m::ızh::ıbd::ın f::ırqli bir görüş m::ınims::ıdiyinin şahidi oluruq. Buradan da aydın olur ki, öbu H::ınif::ıiıin m::ıs::ıl::ıl::ır::ı yanaşma t::ırzi dig::ır üç hüquqçunun yanaşmasından f::ırqli olmuşdur. Bel::ı ki, onun yaşadığı mühit, g::ınclik

ill::ırind::ıki f::ıaliyy::ıtl::ıri, elm aldığı ustadları, elmi s::ıyah::ıtl::ıri, dünya görüşü, d::ırs verm::ı metodu v::ı s. bu kimi amill::ır fiqhi m::ıs::ıl::ıl::ıri h::ıll etm::ı t::ırzind::ı

öz ::ıksini tapmışdır. Bu m::ıqal::ıd::ı H::ın::ıfi hüquq m::ıkt::ıbinin b::ızi s::ıciyy::ıvi v::ı spesifik

:\.iisusiyy::ıtl::ıri haqqında m::ılumat ver::ıc::ıyik.

I. Hanafi hüquq maktabinin Sünnaa yanaşma tarzindaki saciyyavi xüsusiyyatlari.

İslam hüququnun Qurandan sonra ikinci ::ısas qaynağı sayılan Sünn::ı

Qurani-K::ırimd::ın f::ırqli olaraq bütün İslam hüquqşünasları t::ır::ıfind::ın

birm::ınalı ş::ıkild::ı q::ıbul edilm::ımişdir. H::ıdisl::ırin q::ıbul edilm::ısi üçün t::ısbit edil::ın kriteriyalar, h::ıdisl::ıri d::ıy::ırl::ındirm::ı metodları v::ı s. kimi mövzularda h::ır bir hüquq m::ıkt::ıbinin özün::ım::ıxsus prinsipl::ıri olmuşdur. H::ın::ıfi hüquq m::ıkt::ıbinin d::ı bu sah::ıd::ı mühüm özün::ım::ıxsus xüsusiyy::ıtl::ıri vardır.

Bunlardan b::ızil::ıri sırfH::ın::ıfi hüquq m::ıkt::ıbin::ı m::ıxsusdur. Bununla b::ırab::ır bu prinsipl::ırd::ın b::ızil::ıri dig::ır bütün hüquq m::ıkt::ıbl::ırind::ı mövcud olmaqla yanaşı H::ın::ıfi hüquq m::ıkt::ıbinin h::ımin prinsipl::ır::ı xüsusi yanaşma t::ırzi ol­muşdur. Bu prinsipl::ırd::ın b::ızil::ırini aşağıdakı ş::ıkild::ı qeyd etm::ık

mümkündür. Qurana uyğunluq: R::ıvay::ıt edil::ın h::ıdisl::ırin Peyğ::ımb::ır::ı (s.::ı.s) aid

olmasını öyr::ınm::ıyin ilk yolu onu Qurana ::ırz etm::ıkdir. Ümumiyy::ıtl::ı, h::ıdisi Quran il::ı tutuşdurmaq bütün böyük imamların yolu olmaqla yanaşı eyni zamanda m::ıntiqi bir prinsipdir.

Sünn::ıin Qurana ::ırzi metodu öbu H::ınif::ıd::ın d::ı ::ıvv::ıl::ı gedib çıxan bir metoddur. Bel::ı ki, ondan ::ıvv::ıl s::ıhab::ıd::ın b::ızil::ıri yeni eşitdikl::ıri b::ızi

Hanafi lıüquq maktabinin saciyyavi va spesifik xüsusiyyatlari 327

xgbgrlgri tgnqid edgrbn bu prinsipdgn istifadg etmişdir. (3, 245) Bu mgsglg ilg bağlı ôbu Hgnifg dg belg deyir: "ôggr bir kimsg,

"Peyğgmbgrin (s.g.s) hgr dediying inanıram, ancaq ngbi haqsız danışmaz vg

Qurana müxalifgt etmgz" deygrsg bu, onun Peyğgmbgrin (s.g.s) tgsdiq

etdiyini vg onu Qurana müxalifgtdgn tgnzih etdiyini göstgrir. Çünki

rgsulullah Qurana müxalifgt etsg vg Allaha qarşı haqdan başqa bir söz

söylgsgydi, Allah Tgala, "ôggr o (Peyğgmbgr (s.g.s) özündgn bgzi sözlgr

uyduruh Bizg isnad etsgydi, Biz onu möhbm yaxalayardıq, sonra onun şah

damarını qopardardıq vg heç biriniz dg (Bizim nabımızı) ondan dgf edg

bilmgzdiniz." (1, 69/44-46) aygsing uyğun olaraq, onu qüvvgt1g tutub şah

damarını qoparardı. Allahın r:;ısulu Allahın kitabına müxalif:;ıt etmgmişdir.

Allalil.1.11 kitabına müxalifgt edgn Allahın rgsulu olmaz. Peyğgmbgrdgn (s.g.s) Qurana uyğun gglmgy:;ın hgdis rgvaygt edgnin rgvaygtJgrini qgbul etmgmgk

Peyğgmbgri (s.g.s) rgdd vg tgkzib etmgk demgk deyildir. Bu, ancaq,

Peyğgmbgrd:;ın (s.g.s) batil r:;ıvaygt edgn kimsgni rgdd etmgkdir. Töhmgt

Peyğgmb:;ırg (s.g.s) deyil, hgmin şgxsgdir. Ona görg dg, biz:;ı çatsa da,

çatmasa da Peyğgmbgrdgn (s.g.s) rgvaygt edilgn h:;ır bir şeyin gözümüzün

üstündg yeri var. Biz buna inanır v:;ı Allahın msulunun dediying dediyi kimi

şghadgt edirik. Y eng şghadgt edirik ki, o, Allahın qadağan etdiyi bir şeyi gmr

etmgz. Allahın bağladığı şeyi qoparmaz. Allahın v:;ısf etdiyi bir şeyi ona zidd

bir ş:;ıkildg vgsf etmgz. Ş:;ıhadgt edirik ki, onun bütün işigri Allahın iradgsing

müva:fiqdir. Allahın söyl:;ıdiyi sözg heç bir şey glavg etmgmiş vg Onun

dinindg heç bir şeyi ç:;ıtinlgşdirmgmişdir. Buna görg dg Allah-Tgala:

"Peyğgmbgrg itMt edgn kimsg, şübh:;ısiz ki, Allaha itMt etmiş olur." (1, 4/80)

buyurmuşdur." (6, gl-Alim,26-27)

ôbu Hgnifgnin bu sözündgn aydın olur ki, o, hgdislgrin mgtnini tgdqiq

edgrbn, Qurana uyğun gglmgsing xüsusi diqqgt ed:;ırdi. Tglgbglgri dg

ustadiarının bu üsulunu izl:;ırnişdir. İmam ôbu Yusif mgsglgyg işar:;ı edgrgk

deyir: "Rgvaygtlgrin sayı artdıqca, bunların arasından mgchul, fiqh ghlinin

bilmgdiyi, Kitaba vg Sünngg uyğun olmayan rgvaygtJgr meydana gglir. Şaz

hgdislgrdgn ehtiyatlı ol, mühgddislgrin vg fgqihl:;ırin bildiklgri (qgbul

etdiklgri) ilg, Kitab v:;ı Sünngg uyğun olanları al, diggr}grini dg buna görg

dgygrlgndir. Çünki Qurana müxalif olan xgbgr Peyğgmbgrdgn (s.:;ı.s) ngql

edildiyi iddia edilsg belg, ondan deyildir". (9, gr-Rgdd,3 1)

ôbu Yusifbu mgsglgni imam ôvzaiyg yöngltdiyi bir etirazda daha aydın

328 Nizamaddin 8Hlvf8DOV

şakilda dila gatirarak deyir: "Har bsin bildiyi (qabul etdiyi) hadisi al, şaz

olandan ehtiyat et! Biza İbn 8bu Karima 8bu Cafardan, o da Rasulullahdan beb ravayat etdi: "Rasulullah yahudilari yanına çağıraraq onlardan bazi

masalalar haqqında soruşdu. Onlar da cavab verdilar va İsa Peyğambar

(s.a.s) barasinda yalan danışdılar. Bundan sonra Peyğambar (s.a.s) minbara

çıxdı va insanlara müraciat edarak bela dedi: "Mandan hadislar yayılacaq, si­

za galanlardan Qurana uyğun olanları mandandir, Qurana zidd olanlar isa mandan deyildir". (9, 24-25)

Bu metodun bir naticasi olaraq, Hana:fi hüquq maktabi Qurani-Karim ila tazad taşkil edan xabari-vahidlari qabul etmayiblar. İmam Saraxsi xabari­

vahidlari Qurana arz etmayanlari tanqid edarbn bu görüşünü izah edarak

bela deyir: "Bidatlarin asli xabari-vahidi Kitaba va maşhur Sünnaa arz etmayanlardan zühur etmişdir. Onlar Peyğambardan (s.a.s) naql edildiyinda

şübha olan va elmi yaqin ifada etmayan şeyi asas qabul edir, sonra isa Kitab va maşhur Sünnai onun İşığında tavil edarak, asli ikinci plana atır, asas

qayda va daliliari zanni va asassız kimi qalama verirlar. Belalikla da hava­havaslarina tabe olmuş va bidatlara düşmüş olurlar" (10, c.I,364-365).

Bu masala ila alaqadar aşağıdakı misalı vermak mümkündür: İmam 8bu

Hanifa ondan "Mömin zina edarsa, imanı başından köynayi çıxarıldığı kimi çıxarılar, sonra tövba etdikda imanı yenidan özüna qaytarılar" (ll, as­

Sünna, 15) hadisi haqqında fikrini soruşan birina, "bu xabar Qurana müxalifdir" deyarak davam edir: "Allah Taala Quranda, "zinakar kişiya va

zinakar qadına" (1,24/2) şaklinda xitab etmiş, onlardan iman adını

silmamişdir. Yena Allah Taala: "İçinizdan bela qabih iş göranlarİn har ikisi­

na aziyyat verin!" (1,4/16) buyurmuşdur. Buradakı "sizdan" (minkum)

birnasi ila yahudilari va xristianları deyil, sadaca müsalmanları nazarda tutmuşdur". ( 6, al-Alim, 27)

İmam Malik da bu prinsipi asas sayaraq Quranın zahirina Sünnadan avvalda yer vermişdir. aslinda o da, bu mövzuda 8bu Hdnifa kimi düşünürdü. (3, 256)

öqli prinsiplara uyğunluq: Hanafi hüquq maktabinin hadislarİn qabul

edila bilmasi üçün qoyduqları bu kriteriya salıabalar dövründa geniş istifada

edilmişdir. Bazi sahabalarin, xüsusan da İbni Abbas va Aişanin 8bu Hüreyra va digar sahabalarİn ravayatlarina etiraziarı bu qabildandir. Masalan, 8bu

Hüreyranin ravayati olan "valadüzzina üç şarlinin an şarlisidir" hadisini İbn

Hanafi lıüquq maktabinin saciyyavi va spesifik xiisusiyyatlari 329

Abbas eşidgrk:m o, "gggr vglgdüzzina üç şgrlinin gn şgrlisi olsaydı, anasının

mcm edilmgsi övladını dünyaya ggtirgngdgk gecikdirilmgzdi" demişdir.

Göründüyü kimi, burada İbni Abbas gqli bir qiyasdan çıxış edgrgk, ôbu

Hüreyrgnin rgvaygtindg bir yanlışlıq olduğunu qeyd edir. ( 12,gl-icabg, 120) İmam Ôzgm dg Hz.Peyğgmbgrg (S.QS) aid edilgn rgvaygtlgrg Quran VQ

Sünng mgntiqi ilg yanaşaraq onları ağıl süzggcindgn keçirmişdir. Bu bargdg

aşağıdakı misalları vermgk mümkündür: Hz. Peyğgmbgr(s.Q.s.) dgn rgvaygt edilgn bgzi hgdislgrdg qoyunların

yatdığı yerdg namaz qılmağa icazg vermiş, dgvglgrin yatdığı yerdg isg namaz

qılmağı qadağan etmişdir, çünki, dgvglgr şeytandan yaradılmışdır. Y eng diggr bir rgvaygtg görg dg qoyun gti yedikdgn sonra dgstgmaz alınağa ggrgk

olmadığı halda, dgvg gti yedikdgn sonra dgstgmaz alınağın lazım olduğu

bildirilir. İmam ôbu Hgnifg bu rgvaygtlgri qgbul etmgygrgk, dgvglgrin yatdığı

yerdg namazın qılınmasına cgvaz vermiş, dgvg gti yemgyin dg dgstgmaza bir

zgmr vermgygcgyini bildirmişdir. (1 ,c.XIV,149-15 1)

Bu kimi rgvaygtlgri mötgbgr hesab etmgygn ôbu Hgnifg tgkcg öz gqli

mühakimgsing güvgnmgygrgk, öz görüşünü dgstgklgygn bir çox hgdislgrg dg

gsaslanrnışdır. Mgsglgn, Peyğgmbgrin (s.Q.s) "yer üzü tgmiz bir mgscid

qılındı" kimi hgdislgring binMn, dgvglgrin yatdığı yerdg namaz qılmağın

sghih olduğunu bildirmişdir. Eyni zamanda hgdisdg "dgvglgrin şeytandan

yaradıldığı" kimi mgntiqi izalıı mümkün olmayan bir ifadgnin mövcud

olması onun qgbul edilmgsini daha da çgtinlgşdirir. Mgsglg ilg glaqgdgr verg bilgcgyimiz diggr bir misal ôbu Hgnifgnin, Hz.

ôlinin(s.Q.s) duasıyla güngşin geri qayıtdığını ifadg edgn rgvaygti qgbul

etmgmgsidir. Halbuki, ôbu Hgnifg şigliyin yurdu İraqda yaşadığı kimi İmam ôli (s.g.s) vg ngvglgring qarşı böyük sevgi bgslgygn kimsg idi. İbn

Teymiyygnin qeyd etdiying görg, İmam Ôzgm bu rgvaygti şgrigtg vg ağla

uyğun görmgdiyi üçün qgbul etmgmişdir. (14, c.Vill,197-198)

İnsana verilgn dgygr: Diggr mgzhgb imamları vg müctghidlgri arasında insana gn çox dgygr vergn vg insani dgygrlgri mümkün dgrgcgdg ngzgrg

alınağa çalışan mghz ôbu Hgnifg olmuşdur. Bu, müsglman vg qeyri­

müsglman tgdqiqatçılar tgrgfindgn qgbul edilmiş bir faktdır. {5, 95) Müxtglif mgsglglgrg ggtirdiyi hgdlgr tgdqiq edildiyindg onun şübhgli

olduğu tgqdirdg, hgdlgri tQtbiq etmgkdgn çgkindiyi, kölglgri müdafig

330 Nizanıaddin BHMBDOV

xarakterli hökml::ır g;;ıtirdiyi v;;ı qeyri-müs;;ılmanlann haqlan mövzusunda

h;;ıssas davrandığı n;;ız;;ır;;ı çarpır. Fikrimizc;;ı aşağıdaki misallar bunu izah

ed;;ıc;;ık mahiyy;;ıtind;;ıdir:

1) H;;ır hansı bir şübh;;ınin mövcud olduğu halda h;;ıdl;;ırin t;;ıtbiq

olunmayacağına dair imam Muh;;ımm;;ıd bel;;ı deyir: "8bu H;;ınif;;ıniıı

H;;ımmaddan, onun İbrahimd;;ın n;;ıql etdiyin;;ı göm, Öm;;ır demişdir:

"Mümkün olduğu q;;ıd;;ır müs;;ılmanlar üçün h;;ıdl;;ıri yüngüll;;ışdirin. Çünki

imarnın s;;ıhv ed;;ır;;ık ;;ıfv etm;;ısi s;;ıhv:m c;;ızalandırmasından daha yaxşıdır.

Müs;;ılman üçün bir çıxış yolu görs;;ıniz, onun boynundan h;;ıddi götürün". Bu

x;;ıb;;ıri n;;ıql ed;;ın imam Muh;;ımm;;ıd daha sonra ;;ılav;;ı edir: "Bu, 8bu H;;ınif;;ı­

niıı v;;ı bizim görüşümüzdür." (15, ;;ıl-;;ısar,50; 155,;;ır-R;;ıdd,50)

İmam 8z;;ım 8bu H;;ınif;;ı Öm;;ırin bu sözünü özün;;ı prinsip ed;;ırak, bir

çox m;;ıs;;ıl;;ıni bu prinsip;;ı gör;;ı h::1ll etmiş v;;ı insanlara c;;ıza verm;;ı

mgs;;ılasinda talasmarnişdir. Masalan, bir kirnsa oğurluğu iki daf;;ı, zina

etdiyini is;;ı dörd dafa etiraf etdikdan sonra bunu inkar etsa, 8bu Hanifaya

göra ona bu halların heç birinda hadd cazası tatbiq edilmaz, sadaca olaraq

birinci halda oğurlanan mal tazmin edilir. Çünki Peyğ::1mbar(s.a.v.)-dan

r;;ıvayat edildiyin;;ı göra, Maiz b. Malik zina etdiyini dörd dafa etiraf edib,

racm edilmaya başlayanda qaçmış, lakin daşlayanlar onu qovalayaraq öldür­

müşlar. Bunu eşidan Hz.peyğ;;ımb;;ır (s.a.s.) "garak qoyaydınız getsin"

buyurmuşdur. Bu xabari naql edan 8bu Yusif: "8bu Hanifa bunu

Peyğambara(s.a.s) isnad edarak r;;ıvayat etmişdir, biz bunu qabul edirik"

demişdir. Halbuki, İbn abi Leyla oğru va zinakarın etiraftndan sonra bunu

inkar eda bilacayini qabul etmayarak, etirafdan sonra hadl;;ırin vurulmasının

vacibliyiııi bildirmişdir. (9, İxtilaf,156-157)

2) H;;ınafilar::ı göm, ikinci daf;;ı oğurluq edaniıı sol ali bsilmaz. Çünki

"Oğru kişi ila oğru qadının gördüklan işin avazi kimi Allahdan caza olaraq

[sağ] allarini bsin." (1, 5\38) ayasi eyni cazanın takrannın lüzumuna d;;ılalat

etmadiyi kimi, bu mananı da ifada etmir. Hanafilarin bu mövzuda İmam

8lid;;ın mvayat olunan aşağıdakı fatvaya asaslanmışlar: "Oğurluq edaniıı sağ

ali, bir daha oğurluq edarsa, sol ayagı bsilir. Bundan sonra ;;ıl çakmayib bir

daha edarsa, peşman olana qadar habs edilir, artıq başqa bir üzvü bsilmaz.

Bir kirnsanin "yemak yeyacak va istinca ed;;ıcak alim yox, yeriyac;;ık ayağım

yox" deyacak vaziyyata salınağa Allahdan haya edimm".

İmam Muhammad, "biz bunu qabul edirik, 8bu H;;ınifaniıı görüşü da

Hanafi lıiiquq maktabinin saciyyavi vo spesifik xiisusiyyatlari 331

budur" deyir. {15, ;:ıl-;:ısar,l57)

3) V::ılisinin icaz::ısi olmadan, qadının nikahının s::ıhih olmaması

bar::ısind::ı Hz.Peyğ::ımb::ırd::ın (s.::ı.s.) n::ıql edil;:ın mvay::ıtl::ır mövcuddur. 8bu H::ınif::ı is::ı, azad, ağıllı, v;:ı h::ıddi-büluğ yaşına çatmış bir qadının öz

razılığı il;:ı nikahlanmasının caiz olduğunu bildirir. O, bu görüşünü "dul qadın, ş::ıxsi h::ıyatı üçün v::ılisind::ın daha çox haqq sahibidir" (ll,nikah,26,) h::ıdisin;:ı v;:ı bu kimi bir çox r::ıvay;:ıtl;:ır;:ı ;:ısaslandınr.

Buradan da göründüyü kimi, 8bu H::ınif;:ı r::ıvay::ıtl::ır::ı ::ısaslanaraq kişi­

qadın arasında f::ırq qoymadan ilk növb;:ıd;:ı insana d;:ıy;:ır verm::ıyi qarşısına

m::ıqs::ıd qoyur. Evl::ın::ın azad, ağıllı v;:ı h;:ıddi-büluğ yaşına çatmış bir qadın olduğuna gör::ı, öz xeyrını başqalarından daha çox düşünm::ık

m::ıcbu.riyy::ıtind::ıdir v;:ı seçimind;:ın d;:ı v::ılisi deyil, özü m::ısuldur. Asanlaşdırma va insanların manbatina uyğunluq prinsipi: İnsanlar

üçün asan v;:ı onların m;:ınafeyin;:ı xidm::ıt xarakteri daşıyan r::ıvay;:ıtl;:ım daha çox ;:ıh;:ırniyy;:ıt verm::ık H::ın;:ıfi hüquq m;:ıkt;:ıbinin ::ısas prinsipl::ırind;:ındir v;:ı bununla ::ılaq::ıdar olaraq h::ın::ıfil::ır ir::ılid;:ı haqqında ::ıtraflı ş::ıkild;:ı

danışacağımız "istehsan" prinsipini İslam hüququnun ş::ıri qayııaqlarından

biri kimi q;:ıbul etrnişl::ır. Asanlaşdırma prinsipin;:ı aşağıdakıları misal göst;:ırm;:ık olar:

1) İmam Muh::ımm::ıd dind;:ı asanlıq prinsipind::ın çıxış ed;:ır;:ık,

müharib::ıd;:ı olan bir döyüşçünün atının yüy::ınini ::ılin::ı bağlayaraq namaz qıla bil;:ıc;:ıyini söyl::ırnişdir. Çünki Peyğ::ımb;:ır (s.::ı.s) "dininizd;:ı ::ın t;:ıqdir::ılayiq

xisl::ıt asanlıqdır" buyurmuşdur. {10, c.I, 237-238) 2) İ:ftarın namazdan ::ıvv::ıl, yaxud sonra açılmasına dair r::ıvay::ıt edil;:ın

h::ıdisl::ıri t;:ıdqiq etdikd::m sonra, imam Muh::ımm;:ıd rahatlıq prinsipin::ı

;:ısaslanaraq bel::ı deyir: "Bunların h::ır ikisi mümkündür. İst::ıy;:ın namazdan ;:ıvv::ıl, ist::ıy::ın d::ı sonra iftar yem::ıyini yey::ı bil::ır. H::ır ikisi caizdir". (15, Muvatta,45-46)

Hadisin asi maqsadini nazara almaq: R::ıvay::ıtl::ırd::ıki ::ısl m;:ıqs::ıdl;:ıri

anlamaq v;:ı h::ıdisl::ıri bu istiqam;:ıtd::ı t::ıfsir etm::ık H;:ın;:ıfi hüquq m::ıkt;:ıbinin diqq;:ıt yetirdiyi ::ısas xüsusiyy::ıtl::ırd::ın biridir. F;:ıqihl::ır h::ıdisl;:ıri sad::ıc::ı

r::ıvay;:ıt etm::ıkl::ı kifay::ıtl;:ınmir, n::ız::ırd::ı tutulan ::ısl m;:ıqs::ıdi ortaya çıxarmağa çalışırlar. F::ıqihl::ır, xüsus::ın d::ı H::ın::ıfi f;:ıqihl::ıri h::ıdisl::ıri t::ıdqiq ed::ırbn

onları t::ık-t;:ık deyil, h;:ır bir h::ıdisi Quran v;:ı bütün Sünn::ıl::ı müqayis::ıli

ş::ıkild::ı t::ıdqiq etm::ıkl::ı h;:ıdisd::ı n::ıyin n::ız::ırd::ı tumlduğunu anlamağı

332 Nizamaddin BHMBDOV

qarşılanna m::ıqs::ıd qoymuşlar. Bu s::ıb::ıbl::ı, b::ız::ın veril::ın hökml::ır b::ızi

h::ıdisl::ırin zahiri m::ınasına uyğun g::ılrnir. Bu is::ı f::ıqihin h::ıdisi inkar etm::ısi deyil, sad::ıc::ı olaraq onun m::ınasını ::ısl m::ıqs::ıdin::ı uyğun olaraq twil etm::ısind::ın qaynaqlanır. Aşağıdakı misallarda bunu aydın ş::ıkild::ı görm::ık

olar: 1) Öm::ır b. ebdül::ızizd::ın n::ıql edil::ın bir mvay::ıtd::ı bildirilir ki,

müs::ılman bir qadın heyvana min::ı bilm::ız, çünki Peyğ::ımb::ır "Allah minik üstünd::ıki qadıııa l::ın::ıt etsin" demişdir.

Bunu kitabında qeyd ed::ın imam S::ıraxsi, "bundan m::ıqs::ıd, ::ıyl::ınc::ı

s::ıb::ıbil::ı v::ı ya b::ız::ın::ır::ık özünü kişil::ır::ı göst::ırm::ık niyy::ıtil::ı min::ın

qadınlardır. Y oxsa, bir qadıııın ehtiya:cı s::ıb::ıbil::ı, cihad v::ı yax.ud da h::ıcc::ı getm::ık m::ıqs::ıdil::ı miniy::ı minm::ısind::ı bir günah yoxdur". (IO,c.I,37)

Göründüyü kimi, burada imam S::ıraxsinin izahı h::ıdisin ::ısl m::ıqs::ıdin::ı

uyğundur.

2) Hz. Peyğ::ımb::ır (s.::ı.s) dövründ::ı bir neç::ı yetim::ı miras olaraq içki qalmışdı. ebu Talha Hz.Peyğ::ımb::ırd::ın (s.::ı.s) bu içkini sirk::ıy::ı çevirm::ık

üçüıı icaz::ı alır v::ı Peyğ::ımb::ır (s.::ı.s) icaz::ı vermir. ebu H::ınif::ı is::ı dig::ır r::ıvay::ıtl::ır::ı ::ısaslanaraq buna icaz::ı vermişdir.

(13,Müs::ınn::ıf ,c.XIV,l78) Zaman keçdikc::ı b::ızi d::ıyişiklikl::ıri n::ız::ır::ı almaq: İslam hüququnun ::ısas

priıısipl::ırind::ın olan "zamanın d::ıyişm::ısil::ı, ::ıhkamın d::ıyişm::ısi" qaydasında, islaıııın ilk dövrl::ırind::ın etibar::ın geniş istifad::ı edilmişdir. ebu H::ınif::ı v::ı

t::ıl::ıb::ıl::ırinin f::ıth yolu il::ı sür::ıtl::ı genişl::ın::ın v::ı d::ıyiş::ın müs::ılman

c::ımiyy::ıtind::ı yaşamış olması bu hökmd::ın istifad::ıni z::ıruri qılırdı. İmam ez::ım "::ıl-Alim v::ı-1 Müt::ıallim" ::ıs::ırind::ı t::ıl::ıb::ıl::ırind::ın birin::ı

n::ısih::ıt ed::ır::ık deyir: "Onlar s::ın::ı "Peyğ::ımb::ırin s::ıhab::ıl::ıri üçün kifay::ıt

ed::ın, s::ın::ı kifay::ıt deyilmi?" des::ıl::ır, s::ın d::ı "b::ıli, m::ın onların v::ıziyy::ıtind::ı

olsaydım, onlar üçün mümkün olan m::ınim üçün d::ı mümkün olardı" dey::ı

cavab ver. Lakin, onların h::ıyat ş::ıraiti il::ı bizimki eyni deyil". (6,::ıl-Alim,ll) Mövzu il::ı ::ılaq::ıdar olaraq ver::ıc::ıyimiz misallarda b::ızi h::ıdisl::ırin bu

priıısip İşığında nec::ı izah olunduğuna aydııılıq g::ıtirm::ıy::ı çalışacağıq: 1) Hz. Peyğ::ımb::ırd::ın (s.::ı.s.) r::ıvay::ıt edil::ın bir h::ıdisd::ı "düşm::ınin ::ılin::ı

keçm::ısind::ın ehtiyat ed::ır::ık, Quranla düşm::ın ::ırazisin::ı girm::ık qadağan

edilmişdir" deyilir. ôbu H::ınif::ı is::ı buna icaz::ı vermişdir. S::ıraxsi bu m::ıs::ıl::ıd::ı imam

f!anafi hüquq maktabinin saciyyavi va spesifik xiisusiyyatlari 333

T::ıhavid::ın bel::ı bir izah n::ıql edir: "O dövrd::ı (Peyğ::ımb::ırin dövrü) Quran nüsx::ıl::ıri h::ıl::ı çoxaldılmamışdı. Düşm::ının ::ılin::ı keçdiyi t::ıqdird::ı, bir qismi itm::ık v::ı ya d::ıyişdirilm::ık t::ıhlük::ısin::ı m::ıruz qala bil::ırdi. Amma indi ( 8bu H::ınif::ı v::ı T::ıhavinin dövrü) nüsx::ıl::ırin v::ı qarel::ırin çoxluğundan dolayı bel::ı birt::ıhlük::ı yoxdur." (19l,::ın-Nik::ıt,20-21)

2) Zina ed::ın cariy::ısin::ı n::ı etm::ık bar::ısind::ı sual ver::ın birin::ı

Hz.Peyğ::ımb::ır (s.::ı.s.) üç d::ıf::ı eyni işi gör::ırs::ı, h::ır d::ıf::ı onu c::ıld::ı il::ı

c::ızalandırmağı, bir daha ed::ırs::ı, onu çox d::ıy::ırsiz bir qiym::ıt::ı olsa bel::ı

satınağı tövsiy::ı etmişdir.

İmam 8z::ım 8bu H::ınif::ıy::ı gör::ı is::ı sahibi cariy::ıni c::ıld::ı il::ı c::ızalandıra

bilm::ız. (126,c.XIV,l58-160) İmam Kövs::ıri 8bu H::ınif::ınin zina ed::ın cariy::ınin c::ıld::ıl::ınm::ısini q::ıbul

etdiyini, lakin bunu h::ır k::ısin ist::ıdiyi ş::ıkild::ı h::ıyata keçirm::ısini q::ıbul

etm::ıdiyini bildirir. Bu iş r::ıhb::ırlik t::ır::ıfind::ın t::ışkil olunmalıdır ki, insanlar arasında anarxiyaya yol açmasın. Kövs::ıriy::ı gör::ı bu, H::ın::ıfi m::ızh::ıbinin fiqh gücünü göst::ırir. Hökmün sabit olması v::ı ::ıdal::ıtin b::ırq::ırar olması üçün 8bu H::ınif::ınin görüşü yerli-yerind::ıdir. (16,::ın-Nik::ıt,32-33)

8bu H::ınif::ı bu görüşü il::ı d::ı zaman faktorundan asılı olaraq baş ver::ın b::ızi siyasi-ictimai d::ıyişiklikl::ıri n::ız::ır::ı almışdır. Çünki onun dövründ::ı

islam dövl::ıtinin s::ırh::ıdl::ıri genişl::ınmiş, ::ıhalisi artmışdı. ag::ır h::ır k::ıs etdiyi cinay::ıt s::ıb::ıbil::ı köl::ısini özü c::ızalandırsaydı, bu, dövl::ıtin bix::ıb::ır olacağı

bir çox özbaşınalıqlara yol aça bil::ırdi. Hz.Peyğ::ımb::ır (s.::ı.s.) is::ı öz dövründ::ı ::ıtrafı.nda baş ver::ın hadis::ıl::ırd::ın x::ıb::ır tuta bil::ıc::ık q::ıd::ır kiçik bir dövl::ıtin başçısı idi.

8bu H::ınif::ınin görüşün::ı gör::ı, h::ıdisd::ı keç::ın c::ıza d::ıyişm::ımiş, sad::ıc::ı

olaraq c::ızanın icraçısı d::ıyişmişdir ki, bu da ::ıdal::ıtin b::ırq::ırar olması

baxımından, h::ıdisin m::ıqs::ıdin::ı uyğundur. (5,122) Il. 8bu Hanifanin 8hli-beytl'l elmi 'llaq'll'lri. 8bu H::ınif::ınin mü::ıyy::ın m::ıs::ıl::ıl::ır ::ıtrafı.nda bir sıra özün::ım::ıxsus

görüşl::ır m::ınims::ım::ısinin başlıca faktadarından biri d::ı dig::ır 8hli-Sünn::ı

hüquqçularından f::ırqli olaraq onun ::ıhli-beyt m::ıkt::ıbinin elmind::ın daha geniş ş::ıkild::ı istifad::ı etm::ısi olmuşdur. M::ılum olduğu kimi Hz.Peyğ::ımb::ırin (s.::ı.s.) ::ıhli-beyti ::ım::ıvil::ırin, qism::ın d::ı abbasil::ırin xilaf::ıti dövründ::ı siyasi t::ıqibl::ır::ı m::ıruz qalmışdır. Onlardan b::ızil::ıri sürgün edilmiş, b::ızil::ırin::ı qarşı sui-q::ısd tör::ıdilmiş, dig::ır insanlardan t::ıcrid edilm::ıy::ı çalışılmış v::ı onlara

334 Nizanzaddin 8HM8DOV

meyl ed:m h:;ır bir ş:;ıxs:;ı, xüsus:;ın d:;ı c:;ımiyy:;ıtd:;ı :x.'Üsusi nüfuza malik olan aliml:;ır:;ı qarşı bu VQ ya dig:;ır ş:;ıkild:;ı güclü mzyiql:;ır gösmrilmişdir. Bu s:;ıb:;ıbd:;ın :;ıhli-beyt:;ı m:;ınsub aliml:;ır öz elml:;ırini rahat bir ş:;ıkild:;ı ;;ıtrafdakı

insanlara çatdıra bilmir, dig:;ır aliml:;ırin onlara yaxınlaşaraq elm almasına dövl:;ıt t:;ır:;ı:find:;ın süni mane:;ıl:;ır yaradılırdı. Bununla da :;ıhli-beyt aliml:;ırinin z:;ıngin elmi mirası m:;ıhdud ç:;ırçiv:;ıd:;ı qalmış v:;ı :;ıks:;ır aliml:;ır onların elmi irsind:;ın ist:mil:;ın ş:;ıkild:;ı istifad:;ı ed:;ı bilm:;ımişdir.

Bütün bu siyasi t:;ızyiq v:;ı t:;ıqibl:;ır;;ı m;;ıh;;ıl qoyrnayaraq daima ;;ıhli-beyti d:;ıst:;ıkl:;ımiş v:;ı onlarla b:;ırab:;ır olaraq elml;;ırin;;ı varis olmuş aliml;;ırin d;;ı sayı az deyildi. ôbu H;;ınif;;ı d;;ı bu kimi aliml;;ırin önd;;ırl;;ırind;;ın olmuş, ömrünün sonunad:;ık mövqeyini d;;ıyişm;;ımiş v;;ı m;;ıhz bunun s;;ıb;;ıbil;;ı ş;;ıhid edilmişdir.

ôbu H:;ınif:;ıni ;;ıhli-beyt:;ı bağlayan t;;ıkc;;ı siyasi t;;ımayül deyildi. Onun :;ıhli-beytl:;ı elmi :;ılaq;;ısi daha qüvv;;ıtli idi. H;;ıtta siyasi t;;ımayülünün ;;ısl

s:;ıb:;ıbi d:;ı el:;ı onlara elmi c:;ıh;;ıtd:;ın bağlı olması idi. ôbu H:;ınif:;ınin sıx ş;;ıkild;;ı elmi münasib:;ıtd;;ı olduğu İmam Zeyd onun

ustadlarından hesab olunur. ôbu H;;ınif;;ı Zeyd b. eli Zeyn;;ılabdind;;ın bir yaş kiçik olmasına r:;ığm:;ın ondan iki il d:;ırs alaraq, onun say;;ısind;;ı bütün İslami elml:;ırd:;ı, J\.'ÜSUSQn d:;ı h;;ıdis sah;;ısind;;ı daha da d;;ırinl;;ışmişdir. İmam 8z;;ım onun haqqında fikirl:;ırini bel;;ı ifad;;ı edir: "Zeyd b. ôlinin yaşadığı dövrd;;ı ondan böyük fiqh alimi, ondan daha hazırcavab v;;ı ondan s;;ılis damşan

birisini görm;;ıdim. O, misilsiz bir ş;;ıxsiyy;;ıt idi." (3,105) İmam Muh;;ırnm:;ıd Baqir v;;ı Abdullah b. H;;ıs;;ın d;;ı onun ustadlanndandır.

ôbu H:;ınif:;ı Muh:;ırnm:;ıd Baqir v;;ı C;;ıf;;ır Sadiqd;;ın h:;ıdis r;;ıvay;;ıt edirdi. Bu

h:;ıdisl:;ır onun müsn:;ıdind;;ı mövcuddur. İmam ôz:;ım ôbu H;;ınif;;ı h;;ır il h;;ıc mövsümünd;;ı M;;ıkb v;;ı M;;ıdin;;ıni

ziyar:;ıt ed:;ır:;ık h:;ıcc m:;ıqs;;ıdil;;ı buraya g;;ıl;;ın f;;ıqih v;;ı müh;;ıddisl;;ırl;;ı elm

mübadil:;ısi edirdi. Onun Muh;;ımm;;ıd Baqirl;;ı ilk görüşü d;;ı h;;ıcc

mövsüml:;ırinin birind;;ı M:;ıdinad;;ı olmuşdur. N;;ıql edildiyin;;ı gör;;ı ilk d;;ıf;;ı

görüşarkall Muharnmad Baqir ona bel;;ı deyir: Eşitdiyim;;ı gör;;ı san babam Hz.Peyğ;;ımb;;ırin (s.;;ı.s) dinini v;;ı

hadislarini qiyasla d;;ıyişdirirmişs;;ın! ôbu Hanifa deyir: - Manim siza böyük ehtiramım var. Hz.Peyğ;;ımb;;ırimizin (s.;;ı.s) ;;ıhli­

beytindan olduğunuz üçün siz;;ı hörm;;ıt etm;;ık hamırnızın borcudur. Buyurun münasib ş:;ıkild:;ı ;;ıyl:;ışib söhbat ed;;ık!

Hanofi lıüquq moktobinin sociyyovi Vo spesifik xiisusiyyoflori 335

- Muh:;,mm:;,d Baqir :;,yl:;,şdi. 8bu H:;,nif:;, is:;, diz çöbr:;,k onun qarşısında oturdu v:;, onlar söhb:;,t:;, başladılar.

8bu H:;,nif:;,: Mümküns:;, öne:;, m:;,nim üç sualıma cavab verin! Qadın

daha z:;,ifdir yoxsa kişi? Muh:;,mm:;,d Baqir: 8lb:;,tt:;, qadın. 8bu H:;,nif:;,: Qadının mirasdapayı n:;, q:;,d:;,rdir? Muh:;,mm:;,d Baqir: Kişinin mirasdan payı iki hiss:;,, qadınınkı is:;, bir

hiss:;,dir. 8bu H:;,nif:;,: Bu baban Hz.Peyğ:;,mb:;,rin (s.:;,.s) sözüdür. 8g:;,r babanın

sözünü d:;,yişdirs:;,ydim, qiyasa gör:;, kişiy:;, bir, qadına iki pay düşm:;,li idi. Çünki qadın kişid:;,n daha z:;,ifdir.

8bu H:;,nif:;, sözün:;, davam ed:;,mk dedi: Namaz daha f:;,zil:;,tlidir, yoxsa oru c?

Muh:;,mm:;,d Baqir: 8lb:;,tt:;, namaz. 8bu H:;,nif:;,: Bu s:;,nin babanın sözüdür. 8g:;,r babanın sözünü

d:;,yişdirs:;,ydim, qiyasa gör:;, qadın heyzd:;,n t:;,mizl:;,ndikd:;,n sonra ona namazların q:;,zasını qılmağı, orudarının q:;,zasını is:;, tutmamağı :;,mr ed:;,rdim.

Daha sonra 8bu H:;,nif:;, sözün:;, davam ed:;,r:;,k dedi: Siclik daha murdardır, yoxsa m:;,ni?

Muh:;,mm:;,d Baqir: Si dik daha murdardır. 8bu H:;,nif:;,: 8g:;,r m:;,n s:;,nin babanın dinini qiyasla d:;,yişdirmiş

olsaydım, siclik s:;,b:;,bil:;, qüsl almağı, m:;,ni s:;,b:;,bil:;, is:;, dnt:;,maz alınağı :;,mr ed:;,rdim. Lakin m:;,n baban Hz.Peyğ:;,mb:;,rin (s.:;,.s.) dinini qiyasla d:;,yişdirm:;,kd:;,n Allaha p:;,nah aparıram.

Muh:;,mm:;,d Baqir ayağa qalxaraq onu qucaqladı v:;, alnından öpdü. (8, 64-65)

8bu H:;,nif:;,nin Muh:;,mm:;,d Baqirl:;, olduğu kimi İmam C:;,f:;,r Sadiql:;, d:;, sıx elmi :;,laq:;,l:;,ri olmuşdur. O, İmam C:;,f:;,r Sadiql:;, eyni ild:;, dünyaya g:;,lmişdir. Lakin İmam C:;,f:;,r 8bu H:;,nif:;,d:;,n iki il :;,vv:;, I, y:;,ni h. 1 48-ci ild:;, v:;,fat etmişdir. İmam 8z:;,m onun haqqında: "Vallah C:;,f:;,r Sadiqd:;,n daha f:;,qih bir kiıns:;, görm:;,dim" demişdir.

8bu H:;,nif:;, İmam 8liy:;, qarşı olan m:;,h:;,bb:;,tini, onun n:;,v:;,l:;,rin:;, qarşı olan ehtiramı il:;, davam etdirirdi. Ümumiyy:;,tl:;,, onun fikriııg gör:;, İmam 8li müxalifl:;,ril:;, olan bütün anlaşılmazlıqlarda haqlı idi. Xilaf:;,t:;, ıs:;,,

336 Nizamaddin BHMBDOV

hakimiyygti zorla glg keçirgn 8mgvi vg Abbasilgr deyil, ümmgtin işlgrini

qaydasına salmaq istgygn ali övladım daha layiq hesab edirdi. Bu qgnagtin~ görg abu Hgnifg İmam Zeydin V:;} ghli-beytg mgnsub şgxslgrin hakimiyygt

ilg apardıqlan mübarizgni leqal qgbul etmiş, hgtta onlara dgstgk belg ver­

mişdir. Lakin buna gsaslanaraq bgzi şig müglliflgrinin iddia etdiyi kimi onun,

şigliyin imamgt görüşünü mgnimsgdiyini söylgmgk mümkün deyildir. Bel~

ki, 8bu Hgnifg imamgti ngslg verilmiş bir haqq olaraq görmgmiş, sadgc~

olaraq dövründg olan ghli-beyt m~nsublannı imamgtg diggrl~rindgn daha

layiq qgbul etmişdir. Bununla belg ondan ngql edilgn bir görüşg göm o, hakimiyygti güclg olsa belg, glg keçirgn x~lifgyg itMt etmgyin zgruri

olduğunu hesab edirdi. Lakin bütün bunlarla yanaşı 8bu Hgnifgnin

Peyğgmbgr (s.g.s) övladına qarşı bir yaxınlığının olduğu vg hakimiyygti

güclg glg keçimnlgrg qarşı çıxan ghli-beyt m~nsublarına dgstgk verdiyi h~r

bs tgrg:findgn qgbul edilgn tarixi bir hgqiqgtdir. (4,c.X,l41)

lll. öbu Hanifanin ictihad va tadris metodundakı spesifik

xüsusiyyatlar. Hgngfi hüquq mg~bini diggr hüquq mg~blgrindgn fgrql~ndirgn

spesifik xüsusiyyatlardan biri d~ odur ki, bu maktaba aid bütün hökm va

qanunlar mgşvamt prinsipi va uzun-uzadı . müzakiralar asasında qgbul

edilgrak tadvin edilmişdir (kitablara qeyd edilmişdir). (16,41-42) abu

Hanifanin tadris üsulu onun dövründa yayılmış olan taqrir üsulundan (sadaca

ustad danışaraq, talabalarin mövzunu va ya masal~ni müzakira v~ mübahisa

etmadan onun dediklarini tasdiq etiDasina asaslanan metod) tamam f~rqli idi.

Onun tadris metodunu Sokratın maşhur metoduna bgnzatmak mümkündür.

8bu Hanifa har hansı bir masal~ni ortaya qoyar, bu m~s~laya aid hökmlarin

asaslandığı daliliari bildirar v~ tglgbalari ila müzakir~ ed~rdi. Har bs

masalaya dair bütün bildiklarini ortaya qoyardı. Onlar bazan ustadlan ila

razılaşar, bazan da onun görüşündan qeyri bir görüş manimsayar va

ustailiarına etiraz edardil~r. Mas~l~ h~rtat~rfi tgdqiq edildikdan sonra 8bu

Hanifa qarşılıqlı müzakiralar naticasind~ ümumi q~bul edil~n görüşü

masalanin halli kimi ortaya qoyardı. Böyük imarnın çağdaşı olan Misar b.

Qidam onun darslarini bela vasf edirdi: "Tal~balari sahar namazından sonra

öz işiari ila maşğul olmaq üçün dağılışır, daha sonra yen~ da bir yera

toplanırdılar. abu Hanifa da galib öz yerind~ aylaşar V~ "sualı olan, h~r

hansı bir masalani müzakir~ etmak ist:;}y~n varını?" dey~ soruşardı. Onun

Honofi hüquq nıoktobinin sociyyovi Vo spesifik xüsusiyyotlori 337

g::ıtirdiyi d::ılill::ırd::ın dolayı s::ısl::ır yüks:;)l::ırdi. M::ıs::ıl::ı h::ırt::ır::ıfli ş::ıkild::ı tgdqiq

edildikdgn sonra 8bu Hgııifgnin rgying görg qgrar veril::ırdi. (7,349)

Müv::ıff::ıq ::ıl-M::ıkki isg belg r::ıvaygt edir: "8bu H::ınifgnin mgzhgbinin ::ısası

m::ıs::ılgl::ıri tgl::ıbglgri ilg müşavirg etmgk idi. Onlarla müşavirg etmgdgn, t::ık­

başına dindg heç bir ictihad etmgmişdir. O, hgr hansı bir mövzu vg ya

m::ıs::ılgııi ortaya qoyar, ::ıvvglc::ı tgl:;ıbgl::ırinin mgsglg haqqındakı fikirl::ıriııi

diıılgygr, sonra isg öz rgyini bildir::ırdi. B::ızgn bir mgsglgııi onlarla bir

ayadgk, b::ızgn d::ı daha artıq bir müdd:;)t grzind::ı müzakir::ı ed::ırdi. Eyni bir

mgsglg haqqında irgli sürülmüş mü:;..iglif görüşlgrdgn hansı üstünlük t::ışkil

ed::ırs::ı, 8bu Yusif onu bir ::ısas olaraq tgsbit ed::ırdi. Nghay::ıt, o bütün r::ıylgri

bu minvalla msbit etmiş vg Hgn::ıfi hüquq mgktgbi bu cür meydana gglmişdir.

an düzgün V:;) hgqiqgtg ::ın yaxın olan üslub da mghz bu üslubdur. Bu metod

t::ıkbaşına ictihad ed::ınlgrin vg sadgc:;ı öz görüşl::ırin::ı bağlananların

metodundan daha s::ımgr::ılidir". ( 17, 3 9 1)

Buradan da aydın olduğu kimi 8bu Hgnifg tgJgb:;ılgrini öz görüşl::ıriııi

q::ıbul etmgyg mgcbur etmgmiş, gksing m::ıs::ılgnin hgr bsg tam şgkild::ı aydın

olması üçün daima dgrsdg iştirak edgnlgri müzakirg edilgn mövzu haqqında

bütün bildiklgriııi ortaya qoymağa tgşviq etmişdir. Bu müzakirglgrin

ngticgsind::ı dglillgri aydınlaşan görüşlgr q::ıbul olunur, d::ılillgri qeyri-mgqbul

olan görüşlgr is::ı tgrk edilirdi. (16,41) Bu metodla d::ırs vermgk, h::ım

mügllimin, h::ım dg t::ıl::ıb::ınin mglumatını vg elmini artınr. T::ıl::ıbg dgrsdg

aktiv iştirak ed::ırgk pü:;..i::ıl::ışir, mü::ıllim is::ı tgl::ıb::ınin fikrini öyr::ınir. Bu

üsulla mügllim tglgbglgrin diggr alimlgrd::ın eşitdiyi h::ıdis vg görüşlgrdgn dg

x::ıb::ırdar olur. 8bu H::ınifg d::ı bu yolu t::ıqib etmgkl::ı, ömrünün sonunadgk

ustad olmaqla yanaşı t::ılgbgliyini dg davam etdirmiş, elmi daima artmış,

düşünc::ılgri daha da tgr::ıqqi etmişdir. Ona bir hgdis ::ırz olunciuğu zaman,

orada bgyan olunan hökmün illgtini araşdırardı. Hökmün illgtini taparsa,

h::ımin üsula ::ısaslanan füru mgsgl::ıl::ırin::ı onu t::ıtbiq ed::ırdi. 8bu Hgııif::ıyg

gör::ı fiqh mghz elg bu idi. Ümumiy::ıtl::ı bir çox İslam alimi hgdis toplayıb

fiqhd::ın xgb::ırdar olmayan ş::ıxslgri sadgcg d::ırman toplayaraq onun harada v::ı

necg istifadg edilgc::ıyini bilmgygn ::ıczaçıya b::ınzgdir. 8czaçıların topladığı

d::ırmanlardan istifadg qaydasını onlara h::ıkimJgr göstgrdiyi kimi

mühgddislgrin topladığı hgdislgrd::ın hökm çıxarmağın yolunu da f::ıqihl::ır

göstgrir. Dövrünün gn böyük mühgddisl::ırindgn biri olan Amgş bir gün 8bu

H::ınifgdgn bir neç::ı mgsgl::ınin hökmünü soruşur. 8bu Hgııif::ı onun suallarına

338 Nizamaddin BHMBDOV

cavab verinc;;ı Am;;ış t;;ı;;ıccübl;;ı ondan n;;ıy;;ı ;;ısaslandığını soruşur. 8bu H;;ınifg bu hökml;;ıri onun özünd;;ın eşitdiyi h;;ıdisl;;ırdgn çıxardığını söyl;;ıdiyi zaman Am;;ış deyir: "H;;ıqiq;;ıt;;ın d;;ı siz f;;ıqihl;;ır hgkim, biz isg ;;ıczaçıyıq".

Kövs;;ırinin qeyd etdiying gör;;ı İbn H;;ıc;;ır gl-Mgkki belg deınişdir: "Bir çox böyük alimin :fikrinc;;ı İslam ümm;;ıtinin gn ıngşhur ıngzhgb imamları arasında heç bir imarnın ;;ıtrafında 8bu Hgnifgnin gtrafında olduğu qgd;;ır t;;ıl;;ıb;;ı olmamışdır. N;;ı aliml;;ır, n;;ı dg ki, dig;;ır ınüs;;ılmanlar ınütgşabih

h;;ıdisl;;ırin izah olunmasında, Quran v;;ı Sünn;;ıd;;ın istinbat olunmuş

ın;;ıs;;ıl;;ıl;;ırd;;ı, yeni ortaya çıxmış ıngsglglgrin hgllindg, ınghkgıng

prosesl;;ırind;;ı istifad<ı olunan hökrn v;;ı qanunların t;;ınzimlgnmgsindg 8bu H;;ınif;;ı v;;ı t;;ıl;;ıb;;ıl;;ırinin qurduğu ıngkt;;ıbdgn istifadg etdiklgri qgd;;ır heç bir hüquq ın;;ıkt;;ıbind;;ın istifad;;ı etmgınişlgr". (16,42)

Hanafi hiiquq maktabinin saciyyavi va spesifik xüsusiyyatlari 339

CneQmpwıecıme csoücTBa Xana<JmücKoü npasosoü ıııKOJihi

PE310ME Kaıc HaM H3BeCTHO, Xaua<PnücKllii npaBoBaa IliKona oT.rrn:qaeTc5I OT

.ıwymx npaBOBI>IX IIIKOJI neKoropoiMH YKa3a.I:IlliiMH. IIpocMaTPHBM cB5III(eHHYIO KHllT)' npaBa, MO:>KHO yBH,LI;eTI> BI>ICKa3I>IBaHH5! xauaqmcTOB B HeKoToporx Bonpocax oT.rrn:qaıo~HXC5I OT ,L\pyrnx TPex BepoBaunü. B 3TOH cTaTI>e yKa3aHI>I HeKoTopoıe crreı~mpll'IeCKHe cBolicTBa Xaua<PnücKoli

ııpaBOBOH IIIKOJII>I.

The specific features of the Hayafi law school

RESUME As we know, the Hayafi law school differs from other law schools in

some speci:fic originallaws. Looking through the Holy law book one can see the different outlook of Hanafis in some matters from other three faiths. Some specific features are given in this article.

340 Nizamaddin BHMBDOV

iSTiFADa EDİLMİŞ aDaBİYYAT

1. Qurani K::ırim. 8r::>b dilind::>n t:ırcüm::> ed::>nl::>r Z.M.Bünyadov;

V.M.M::>ınm::>d::>liyev. Bakı: Qism::>t, 2004, 607s.

2. Ed-Dümeyni Mistir b.Gumrullah, Hadistemenin tenkidi metodlan,

Ankara, 1978, 370.

3. İsmet Demir. İmam Azam Ebu Hanife, İstanbul, 2005, 155 s

4. IslamAnsiklopedisi 30 cildde. Istanbul, 1993, XVI -ci cild, 355 s

5. İmam ebu H::>nif::>ni h::>dis anlayışı. Istanbul: Kayıhan yayım evi,

1986. 308 s

6. Ebu Hanife, Nurnan b. Sabit. el-Alim ve-1 Müteallim (tr. Mustafa

Öz), Kalem yayınçılık, İstanbul 1981.

7. Muhammed Ebu Zehra. İslamda etikadi-siyasi ve fıkhi mezhebler

tarihi. İstanbul: Şura yayınlan, 1965 680s.

8. Muhammed Ebu Zehra. ebu H::>nif::> (tr. Osman Keskioğlu).

İstanbuul: Üçdal Neşriyyat, 1966, 503 s. 9. 'ioV ,\..9)1 ~ '..>'-"""' ,.::yl ı..;:~l ı.J:ıl.., .ı...9.l:ı. ı..;:~l u)tl:..l ,u....,.J:! .J:!I

10. 'i H, ö..;A\ill lı:-_?..' o . ..b~l ..l.4.:..1 ıJ:ı .1=.4 '~Y-"

ll. ı:-j;JI ,, "ı H ,J~I ,ı:-1_?..1 A .ı.J.i...u ,ı,ş-l~l ~1 ıY. 0~ 'J.J.JIJ ..9:!1

u..:::ı o f i t)-4\.J.II ı:- j;JI 'U""' o iV l...i""'WI

12. - WJE ,~1.::.......:JI ı)c. :i...:UL:. .US.J..ı:i.....l Lo Jl~'! ~4-.'/1 '~.Jjllı)l..ı.II.JJ.: ı"L..)'I

ı,ş-lW\11 ~ ,~I.J.II ,, "IV·- 'n • ı 3. ~ '~ ı.,r.l <.Y-1

14 .. öJc-lll ~ ,öji9.]1 ~ .~1 ~ ıY. ..l.4.:..1 ı)l..ı.ll ~ 0"~1 J:l .ı:-1ji9.ll ~ <.Y-1

.~ .u..:::ı,' i • i ,ö..;At.§ ,.(j,;.l:JI

15 . 'n '1' ,..,fo) ,.1=.4 ı.S).Jil ~ , )-···"'~~ws. ı.Y. ~ A1.ı1~ ı.,r.l ~~ ,~1

16. ~ 1"1...4)'1 ~~ ;i...ı~~-~~_j Jl~l J.j.l ~ (,?Y.JS.ll ~U 17. . o "ı .U""' '' .~ '' "ı A' ı.::...ı JE 'ı..s-:l~l y\.:iS..II _J!J ,.ıJ.l:,. ı.,r.l ~Ll4 '~