BAKI DÖVL8T UNİVERSİTETİ İLAHİYY AT FAKÜLTeSİNİN

ELMİ M8CMU8Sİ

N2 12 SENTYABR (EYLÜL) 2009

Nasinzi poeziyasinda arzrz vaz~zi 325

Tiirk tadqiqatqisi Ismayil Habib qox dogru olaraq qeyd etmigdir ki, "arablar islam millatlarina iki gey verdilar: Islam dini va aruz vazni".

Hala orta asr aruzqulan Allah /c.cl kalami olan Qurani-Karimda va Peyjjambarimizin /s.a.s/ hadislarinda aruz vazninda soylanmig bir neqa aya

%

va ciimlaya rast galdiklari iiqiin aruz vaznini garafli elm saymig, geirin, nazmin vazninin diizgiin olub-olunmadi~~mn yoxlan~lmasmda asas meyar olduguna gora bu elmin yerini yuksak qiymatlandirmiglar.

aruz vazni V-VI asrlardan etibaran arab poeziyaslna qadam qoymug va bu poeziyada oz ilkin xususiyyatlarini gostarmaya baglamigdir. Sonralar aruz vazni va bu vaznla bag11 olan geir sistemi biitiin arab poeziyasma hakim kasilmigdir.

aruz vazni V-VI asrlardan arab poeziyasmda iglanmaya baglasa da, arab aruz elminin yaradic~si olan Xalil ibn ahmadin yagadigi dovra, yani VIII asra qadar oz inkigafinda ela bir ciddi dayigikiliklara ugramamigdir. Xalil ibn ahmad arab geirinin nazariyyaqisi olmaqla barabar, eyni zamanda onun reformatoru hesab edilir. [l, 41.

aruz vazninin tarixi mangayina galdikda isa qeyd etmak lazlmdir ki, zahiran iimuIlli halda gotiirsak, arab xalqi arasmda bu vaznin inkigaf edib yayilmasi tarixan uzaqlara gedib qixlr, bela ki, cahiliyyat dovriinda, yani islamiyyatdan awal bu vaznin bazi bahr novlari arbq xalq arasmda yayilrmgdi, qiinki islamiyyatin ziihurundan awal yeddi gairin bu vaznda yazmig oldugu geirlari Makkanin divannda asilm~gdi ki, bu da "sab-eyi- miiallaqaV-yani "yeddi asilmig" adlandinlmigdir va elaca da peyjjam- barimizin va eyni zamanda ayn-ayn imamlann dovrlarinda bu vaznda yazan maghur gairlar olmugdur ki, bunlara misal olaraq, biz abubakr Valibini, h r u l Qeysi, abdiillah ibni Rabahani, Kaab ibni Maliki,

BDU. Magistr, II kurs.

Farazdaqi, Dibali va xiisusi olaraq geirdan bir divan b@lamig a l i aleyhissalamin oziinii gostara bilarik. Biitiin bunlara bmayaraq, aruz vazni bir elm kimi Basra nazariyyaqi alimi Xalil ibn ahmad tarafindan sistemlagdirilmi~, alim "faala" feli iizarinda awalca bu vaznin tafilalarini- qaliblarini, soma isa bu tafilalar vasitasila aruz vazninin ayn-ayn bahrlarini va hamin bahrlarin miixtalif novlarini sistemlagdirarak, har bah- rin mazmununa uygun ona adlar vermigdir.

arab geirinin vaznini sistemlagdirmak Xalili hamiga diigiindiirmiigdiir. Nadr bin Sumeyyil yazir: "Bir dafa poeziya bilicilari qrammatikadan danigaraq Xalilin yanmdan keqarkan o: "Bunlara oz asllari (nazariyyalari) lazimdiry' demig va arum yaratmigdir."

arab dilinin, geirinin va musiqisinin incaliklarini darindan bilan Xalil ibn ahmad bunlardan qimg edarak arab geirinin va eyni zamanda arab dilinin ritmik vahidlarini kagf edarak onlan sabab, vatad, fasila adlandir- migdir. [2, 121.

aruz vazni klassik geirimizin asas vazni oldugu iiqiin onun oxunugu, bu vaznin hassasliqla qavranilib, darindan manimsanilmasi miihiim bir problem hesab olunmal~dir.

aruz elrnini bilmadan Nasimi poeziyasm diizgiin va daqiq duyub dark eda bilmarik. Nasimi yaradiciligi "Simd' ananalari ila (musiqi ritmi, t h ) bag11 oldugu iiqiin, gairin qalama aldigi biitiin geirlar da takt, ritm iizarinda barqarardir. Takt, ritm da birbaga aruzun mayasm, niivasini tagkil edir.

Nasiminin istedadi birinci novbada dogma xalqmm zangin gifahi dastanlanndan, "Dada Qorqud" kimi epik abidalarindan, xalq geirinin ananalarindan qiivvat almig, Xaqani, Nizami kimi boyuk salaflarinin humanist diinyavi irsi ila tarbiyalanmigdir. Bu qaynaqlar Nasiminin XIV asrda ana dilinda kamil sanat niimunalari yaratmasi iiqiin qiymatli zamin tagkil etmiglar. Eyni zamanda Nasimi arab, fars dillari vasitasila Sarq x a l q l m n elmi va badii yaradiciliq sahasinda alda etdiklari nailiyyatlarla orijinaldan tanig olmug, Yaxln Sarqin boyuk sanatkarlannm, filosoflannm asarlarindan oyranmigdir.

Nasimi fars dilinda da geirlar yazmig, taxminan beg min misradan arbq farsca divan yaratrnig, arab olkalarina sayahati zamani bu yerlarda oz ideyalanni yaymaq maqsadila arabca da geirlar qalama almigdir. Ancaq, diqqatalayiqdir ki, o, oz yaradlciligmda giiurlu suratda boyuk iistiinliiyii

Nasimi poeziyasinda aruz vazni 327

dogma ana dilina verrnig, bu dilda on iki min misradan artiq boyuk bir divan baglamigdir.

Nasiminin darin mazmunlu falsafi lirikas~, dovriiniin miitaraqqi ideya- lanni taramiim edan dolgun asarlari, Azarbaycan, fars va arab dillarinda yazdlgi geirlari takca dogma vataninda deyil, Orta Asiya, Anadolu, Iran, Iraq, arabistan va Sarqin bir qox madani markazlarinda da genig yayllmig, asasan "Divan" gaklinda baglanaraq intigar tapmigdu. Sarqin bir qox alyazma xazinalari va kitabxanalmm faxri olan bu "Divan" niisxalari $airin adabi-badii irsinin qiymatli niimunalaridir.

Aydind~r ki, aruz vazni Azarbaycan geirinin gohratlanmasinda boyuk rol oynamig, onlarca falsafi, agiqana, didaktik lirika niimunalari bu olqiida

L

yaradllmlgdir. Nasirni, Qazi Biirhanaddin, Kigvari, Habibi, Xatai, Fiizuli, Qovsi kimi sanatkarlam irsinda aruzun qox boyuk rolu vardir.

XIII-XIV asrlar ana dilli poeziyam~zin arab geirinin vazni olan, arab dilinin qayda-qanunlan asasinda yaranan aruzla qargilagd~g~ ilk asrlardir.

XII-XIV yiizilliklar ana dilli adabiyyatimizin epik asar miialliflari ila yanagi lirik novda yazan sanatkarlan da a r u m Azarbaycan geirina tatbiqinda va milli poeziyada "hall olunmasmda" miitaraqqi va diqqataga- yan iglar gormuglar. Bu manada ana dilinda divan1 hal-haz~rda alimizda oldugundan hadaddin Nasiminin yarad~ciligma, mahz, bu yondan daha qox dayar vermak miimkiindiir.

Azarbaycan a r u m u n sabitlagmasi va qiqaklanmasinda filosof gair, mana va balagat fasehi hadaddin Nashinin miistasna xidmatlari olmug- dur. 0 , ana dilinda noqsansrz bir aruzda yaz~b yaratmrg, Fiizulidan iki asr awal "tiirk lafzila", "nazmi-nazik" yaratmagm miimkiinliiyiinii siibuta yetirmigdir. XII-XIV asrlar ana dilli geirimizda bagqa sanarkarlann yaradic~ligmda Q.Biirhanaddin da daxil olmaqla bu va ya digar daracada noqsanlar tapmaq miimkiin olsa da, hadaddin Nasimi bu manada kamilliyi tamamila hifz edan bir sanatkar kimi diqqati calb edir. 0, aruz vaznina o qadar hassasIiqIa yanqlr ki, bazi geirlarinda hatta vaznin qalibini da verir. [3, 1281.

Nasirni geirinin vazn va ahang xiisusiyyatlari ila hatta sathi tmgliq, gairin o zaman ccelrni-aruz" adlanan qox miirakkab arab vaznina na qadar miikarnmal balad oldugunu, ondan na daracada sarbast istifada etdiyini aydin gostarir. Lirik gairlar iqarisinda Nasirni qadar miixtalif va rangarang

-

vaznlar igladan gair gox Nasimi arab, fars, Azarbaycan geirinda

vaznlari maharatla sec;mig, gakil va ahang etibarila oz ruhuna, yuksak adabi zovqiina va Azarbaycan dilinin &ang va xususiyyatlarina daha gox uygun olan vaznlardan istifada etmigdir.

Nasiminin iglatdiyi vaznlarin m&iim qismi arab geirinda gox yayllma- yan, lakin Azarbaycan dilinh tabiatina daha y a m vaznlardir. Nasimi yaradicihgmda aruzun bahrlarinin sayma galdikda, burada da mubahisasiz keginrnayib. M.Quluzada muallifi oldugu "Boyuk ideallar gain" monoqra- fik kitabmda Nasiminin iglatdiyi aruz vaznindaki bahrlarin saylnl 10-a qadar vurgulaylr. Yaqub Babayev isa, oziiniin ""XIII-XIX asrlar ana dilli geirimizda vazn problemi" maqalasinda $airin bahralandiyi aruz vazninin bahri sayin19 raqami ila n i~an verir.

~mumiyyatla, Nasimi aruz vazninin 10 bahrindan istifada etmigdir. Hamin bahrlar bunlardlr:

Hazac; Ramal; Racaz; Miitaqarib; Miizare; Muctass; Xafif; Miinsarih; Sari; Kamil.

Nasimi Nizaminin s e ~ i b iglatdiyi bahrlara: bahri-sariya ("Sirlar xazinasi"), bahri-hazaca ("'Xosrov va Sirin"), bu bahrin daha bagqa bir qoluna ("Leyli va Macnun"), bahri-xafifa ('Yeddi gozal"); Xaqani qazallarindaki bahrlara, xiisusila hazac bahrinin viiqar va azamat ruhu ifada edan cuzviina ("Madain xarabalariY' kimi) qox ragbat gostannigdir. [4, 8 11.

Nasiminin vazn xi.isusiyyatlarini gostamak iiqiin bazi niimunalarin tahlili iizarinda dayanmaq maraqli olard~.

Sairin boyuk maharatla istifad9 etdiyi "hazac" bahrinda yazdlgl qazal- lara nazar salaq: (Hazac bahri saslarin onda duzgiin duziilugiina gora hazac adlandmlmgdlr. Tahazziic-sash takran, taranniimii demakdir. [ 5 , 801. (Sii- ruri "Bahriil-maarif' ad11 asarinda hazaci tarif edarkan: hazac taranniim ila xog galan avaza derlar va scam fazillari bahri-hazac ila iqtida eda galmig- lardir va bu bahra hazac derlar, arablar taranniim etdiklari iigiin.) [6, 121.

Hazac bahrhin asas vavli beladir: mawliin maMliin mawliin maMliin. Hazacin bu asas fomasl fars va arab gei& sovti-qurulugu ila daha gox uygundur. Buns gora da Azarbaycan dilinin qlsa hecalll~q xususiyyatlarina an az muvafiq galan bir vazndir. Nasimi bu vaznin ahangini Azarbaycan dilinin xiisusiyyati ila uy~unlagd~nnaga c;allgml$dlr.

Nasivli poeziyasinda arttz vazni 329

Mayar haqdan ziyan gordiin ki, batil qavla yapigdm, Cevirdin iiziinii haqdan, saqln kim, haq deyil batil.

Bu misralann taqtisindan aydin goriinur ki, Nasimi vaznin ahangina heq da uymayan xalis azarbaycanca "yapigdm" va "iiziinii" kimi qisa hecali sozlari iglatmakdan qakinrnamig va bu sozlari siini suratda uzatmaq macburiyyatinda qalmig~dr. [7, 8 1-82].

Hazac bahrinin h c i gakli sayilan: mafAkin mafAiliin faUliin qalibi Nasiminin an gox sevdiyi vazndir. Vaznin qalibini igaralarla bu ciir nigan vermak olar: - - - - I - - - - I - - . Bu qalib arab va fars aruzlannda hazaci- miisaddasi-mahzuf, Azarbaycan aruzunda iigboliimlii naqis hazac adlamr.

Nasimidan vaznin bu noviina aid bir misal: 1

agargi candasan, candan nihansan, Degilsan candan ayn, balka cansan. [8, 1801.

Umumiyyatla, hazac bahrinin 15a qadar gakli var&r ki, Nasimi bunlardan daha yiingiil, daha oynaq, axlci olanlan seqmig va geirlarina rangarang musiqi ahangi vermigdir. Bu da birbqa Nasimi geirinin "SimaY' ananalari (musiqi, takt, ritm ananalari demakdir) ila b@Il olduguna bariz niimunadr.

Hazac bahrinin Nasimi yaradiciliginda iglanma sayma galdikda isa, gair 74 geirini a r u m bu bahrinda qalama almlgdir.

Racaz bahri hadaddin Nasimi poeziyasmda xiisusi marhala tagkil edir. Bu bahr iig hissa iizarinda quruldugu iigiin racaz adlandinlmigdir. Bu soziin asli davadan gotiiriilmiigdiir. 0 ayaqlanndan birini yerdan gotiiriib iig ayagi uzarinda dayanan davaya oxgadilmigdir. Bu soziin manasinm daha tutarli izah dava e n y a , xastaliya va zaifliya maruz qalaraq titrayarkan igladilan "naqatun racza'u" Ititrayan digi daval kalmasi ola bilar. Bu vazn titrak oldugundan hamin ifadaya oxgadilaraq racaz adlanmigdir. Onun asli arab geirinda miistafiliin tafilasinin alti dafa (Azarbaycan geirinda 4 dafa) takranndan ibaratdir. [9, 831.

Racaz bahrinin halalik biza yalniz 4 novii malumdur. Bu bahrin birinci novii dord miistafiliin (h) tafilasinin takrarlanmasl ila yaranlr. Bu bahrda an gox geirlar yazan gairimiz hadaddin Nasimi olmugdur. Oziiniin

47 geirini racaz bahrinda qalama almigdir. Nasimidan bir rnisal:

Ey nau COX dilbar, mani yandirma hicrin narina, Cox yaniram parvanatak gami-riixiin anvarina. [lo, 571.

Eynaziqox-miistafiliin, dilbarmani-miistafiliin, yandirmahic-miistafiliin. Samiriix-miistafiliin, nanvarina-miistafiliin.

Coxyaniram-miistafiliin, parvanatak-miistafiliin, gamiriix-miistafiliin, nanvarina-miistafiliin.

hadaddin Nasimida racaz bahrinin lkinci novii olan rniistafiliin tafila- sinin iki dafa takranna gairin bir neqa qazal-miisammatlarinda rast galirik. Agagida Nasiminin misal gatirilan qazal-miisammatlarina nazar salaq:

/ - - - - / - - - - 1 x 2 . Tark etmigam din, aqlu can, Man egqi-canan mastiyam, Tark etmigam dil, xaniiman, Man egqi-canan mastiyam. [' 1 1, 15 11.

Va ya: 1 - - - - I - - - - / x 2 . Yiiz min cafa qilsan mana, Man sandan iiz dondarmanam. Camm ola qurban sana, Man sandan iiz dondarmanam. [12,152].

Bu qazal miisammatlarda aruz va heca sintezi var. Har iki qazali hecalara boldiikda 16 (8+8) olqiisii alinir.

Nasiminin yaradicihgmda ela tansif-qazallar var ki, qazalin ya biitiin misralannda, ya da misralannln qoxunda hecalann say1 barabardir. Ham da biitiin misralann ham birinci yanmmdaki, ham da ikinci yanmmdaki hecalann say1 da barabar va mutanasibdir. Masalan. hadaddin Nasiminin 9 beytdan ibarat olan "Allahu akbar, ey sanam ..." matlali qazalinin biitiin misralan 8+8=16 hecall geir prinsipi ila yazilmigdir. Tansif formasinda olan qazalin vazni isa racaz bahrinin birinci noviidiir. (4 dafa miistafiliin.)

4 + 4 = 8 4 + 4 = 8 Allahu ak I bar, ey sanam, I hiisniina hey I ran olmugam. Qavsi qiizeh I di qaglann, I yayina qur I ban olmugam. Yiiziindiiriir I cannat giilii, I saqin haqi I qat siinbiilii. E~qinda man I bulbul kimi, ( alamda das / tan olmuqam. K6vni.i makan I dan keqmigam, I mani garab I m iqmigam, Canan yiizii 1 nu gormiigam I sar ta qadam 1 can olmugam. [I?,

1771.

Nasinzi poeziyasinda aruz vazizi 331

awaldan sonadak daxili qafiya asasinda yazllmlg qazalin misralannl bolub alt-alta yazsaq, garayli formasinda 8 hecali geir dinar:

Allahu akbar, ey sanam, Hiisniina heyran ohugam. Qovsi quzehdir q q l a m , Yayina qurban olmugam.

* * * Yuziinduriir cannat giilii, Sagm haqiqat siinbulu. Egqinda man biilbul kimi, Alamda dastan olmugam.

ilbna-dona qeyd olundugu kimi, buradan yena da bela bir qanaat hasil olur ki, aruz heca uzarinda formalagir. Bununla da Azarbaycan adabiy- yatgiinasliginda illardan bari formalagan formul - yani "heca vaznli geirin $ah Ismayil Xatai tarafindan divan adabiyyatina gatirilmasi" fikri alt-iist olmug olur. Ciinki, hadaddin Nasimi yaradlcil~gmda qakilan misallar artlq illar boyu formalqmig fikra gubha oyadir.

Umumiyyatla, Nasimi ozii casur, fadakar insan oldugu ugiin, onun geir- larinin dili da fadakarliga, dugmanlarini sozla susduran bahra asaslanmali idi. Bela bir bahr da, albatta ki, a r u m racaz bahridir. Nasimi bu bahrda yazd~gi geirlarinda poeziya alaminda daha genig ufiiqlar agmlgdir.

Ramal bahri bu vaznda olan bir mahni novii oldugu ugiin bu bahr bela adlandmlmigdir. DeyirIar ki, vatadlarinin sabablari arasina daxil oiaraq hasir toxunularkan onu nizamlayan iplara oxgad121 ugiin ramal adlandinl- migdir, bela lti, ramala toxumaq, hormak demakdir. Onun asli failAtii tafilasinin 6 dafa (arab aruzunda) takranndan ibaratdir. [14, 881.

Ramal bahri novlarinin ~oxlugu ila da aruzun an zangin bahrlari sirasmda durur. Bu novlarin say1 haqqmda malurnat muxtalif aruzgularda mux?alifdir. Sahib ibn abbadda ramalin on bir novii, Qeys Razida-23, Nasir Tusida-40, aligir Navaida-13, Seyfi Nigaburida-18, abdulnafeda- 18, a l i Camaladdinda- 14, Y .Bertelsda-18, Vahid Tabrizida-9, ahmad Aymutluda (tiirk geirinda) - 6, Azarbaycan aruzunda (variantlardan bwqa) -13 novii vardir. [15, 2371.

~glanrnasi etibarila ramal bazi gairlarimiz tarafindan, hatta hazacdan da c;ox iglanmigdir. Masalan, Nasiminin "Divan"mda [16. Nasimi. Divan

-

(Salman Miimtaz nagri). B&, 19261 hazac bahrinda 74 geir varsa, ramal bahrinda tuyuglarsiz 96 geir vardlr. Burada akram Cafarin "aruzun nazari asaslan va Azarbaycan aruzu" kitabmda marhum aruzgiinasln nazarindan qaqan bir fakti diqqatiniza qatdirmagl ozuma borc biliram. Bela ki, akram Cafar Nasimi tuyuglannl riibai kimi qalama verir. Arnma bir fakt1 da nazardan qaqirmaq lazim deyil ki, riibai ila tuyugun bahrlari bqqa- bagqadlr. Nasimi geirinda bunun bariz niimunalarini faktlarla gostaracayik. Umumiyyatla, bu sahv mulahiza Salman Miimtaz (165 riibai), Cahangir Qahramanov (500-dan artlq riibai) tarafindan takrar olunmugdur. Maraqll burasldir ki, gairin bir dana da olsun riibaisi olmaya-olmaya Nasiminin tuyuglannl riibai ad1 altmda qalama vermiglar.

Nasiminin geirlarindan biza malum olur ki, onun riibaisi yoxdur. Bu fikirla tam bir qanaata galmak olar ki, tadqiqat zaman~ onun riibailari alimiza keqmayib, aks taqdirda bu heq cura agla slgmaz ki, Nasimi istar oziindan avval, istar oz miiasirlarinin yarad~clllqlanna darindan balad olub, tanig oldugu bir halda ozii riibai yazmamlg olsun. Bir da bir fakti da nazardan qaqmrmaq lazim deyil ki, Nasiminin ana dilinda yazdigi "Divan"min bir nusxasi Misirda yandinl&gmdan bela bir ehtimal ola bilar ki, Nasiminin riibailari da mahz bu yandinlan "Divan" iqarisinda olmugdur.

Nasiminin bela bir tuyugu vardlr: Ey uziin ayati-anvari-sifat, Zulfii xalm sureyi-"Valmiirsalat", Ayagm tozina daymaz kainat, Faulatiin faulatiin faulat.

Nasimi kimi bir diiha, "Seir sanatinin sultanl", dugiiniiriik ki, soziin kasadllgmdan aziyyat qakmamigdir. Yuxanda misal qakilan tuyugundalu faulatiin faulatiin faulat tafilasini misra gaklinda ona gora verir ki, tuyug 01duii;unu nazara qatdirsm. Bela ki, yalnlz va y a h z tuyug bu qalibda iglanir, riibai isa maMliin tafilasi ila yarmr.

Nasiminin: Sansiz, ey can, konliim a r m eylamaz, Can yanar, sabr, ey dilaram, eylamaz. Lalini dovlat mana ram eylamaz, Neyqiin ey sarvi-gulandam eylamaz.

Nasimi poeziyasiizda arltz vazizi 333

- dordliifl tuyugun klassik niirnunlarindandir. Misralann dordu da hamqafiyadir, AAAA sistemi uzra qurulub, qafiyalama cinas sozlar iizarinda qurulub.

umumiyyatla, bir fakti nazara ~atdinnaq duzgun olardi ki, anadilli geirimizda ilk tuyuglan Qazi Burhanaddin yazsa da, tuyug y m a q d a Nasimi as1 marhaladir.

Mutaqarib arabca qurb-yaxmhq soziindan olub, vatadlarinin bir-birina ymnllgma Itaqariibl gora o, mutaqarib Iyaxlnl adlandinlmigdir: bela ki, har bir iki vatadin arasmda bir sabab vardir va onlar bir-birina yaxmdirlar. Bagqa bahrlarin tafilalari kimi bu bahrin tafilalari aramla, ani nafas alrnaqla deyil, olduqca bir-birina y m , bir nafasa talaffiiz olunur. Bu ondan irali gal6 ki, bu bahrin mamunu dava, miihariba saciyyasi dqiyir va tafilalarin bir-birina y m , birnafasa saslanrnasi sanki iniiharibada igladilan silahlann qorxunc va dahgatli sadalannl xatirladlr.

Mutaqarib bahri sakkiz tafila uzarinda qurulmugdur. asli faUliin faUliin-iiniin dord dafa takranndan ibaratdir. iki aruzu va d t i zarbi vardir.

Mutaqarib va yaxud taqarib bahrinin Azarbaycan poeziyaslnda halalik yalniz iki novii malumdur: b i ~ c i novii dord dafa faUliin ol~usiiniin takranndan yaranir.

"Soz mulkiiniin sultanim- hnadaddin Nasimi oziiniin "Gotiirdu uziindan niqabl qamar.. . " matlali qazalini mutaqarib bahrinin ikinci noviinda qalama almigdlr:

fauliin I fauliin I fauliin I faU1. Gotiirdu uziindan niqabi qamar, Utandl labindan nabatii gakar.

Nasiminin iglatdiyi bahrlar i~arisinda "miinsarih", "sari", "xafif', muctas" va s. bahrlari va bunun qol-budaqlan da miihiirn yer tutur.

Miinsarih bahri, onun zarblarinda va miixtalif novlarinda lazimi qaydalann insirah Iaxlci va sarbastl gakilda galdiyi uqiin miinsarih Iazad, sarbast, ax~cil adlandinlm~gdir.

a l i Camdaddin yazir ki, 'Xalila gora bu bahrin talaffiiziinda surat va yiingulliik oldugundan miinsarih adlandinldi". Firuzabadinin "Qarnus"unda isa bu bahr haqqmda bela deyilir: "Dilda asanliqla axdigi uqiin miinsarih adlandinlmlgdir" . 117,2651.

Bu bahr ham arab, ham Iran, ham da tiirk xalqlamn aruzlannda iglanan miigtarak bahrlardandir.

Miinsarih bahrinin asas vazni: miiftailiin-failat-miiftailiin-failat-dir. Nasimidan miinsarih bahrina aid bir niimuna:

Mehri-riixiin 1 tabina / diigdii kBniil 1 ya nadir, mijfiailiin 1 fAilii 1 miiftailiin I fAiliin

Samina gBr I cammi I kim, neca par 1 vanadir. pardaqalam I dilniiva I pardaqalam I dilqalam.

Azarbaycan divan adabiyyatlnda Nasiminin 6 geiri bu bahrda yazilib. Nasimi geiri oz badii metodu, dil, iislub keyfiyyatlari b m l n d a n Sarq

adabiyyati ananalari ila baglibr. 0, oz salaflarindan Seyxoglu, Sayyad Hamza, Agiq Paga, avhadi, Qazi Biirhanaddin va bagqa gairlarin geirlarina naziralar yazmigdir. aligir Navai, Fiizuli, Liitfi, Seyxi, Niyazi, Bayazi, Habibi, Xatai, Qul Nasimi, Cahangah Haqiqi va bagqalm Nasimi irsina darin ragbat baslamiglar.

Nasimi Azarbaycan geirina yeni ictimai movzular gatirdiyi h i yeni iislub, yeni v a n va ahang da gatirmigdir. 0, arab-fars arum iizarinda iglayarak oz yaradiclliq sarbastliyini va miistaqilliyini bariz suratda gostarmigdir. Azarbaycan dilinin xiisusiyyatlarina daha uygun aruz vazni gakillarina yeni mamun, yeni ahang vermig va Azarbaycan geirinin oz oynaq, axlci formalanni yaratmigdir. $air aruzun hazac, ramal, miinsarih, xafif, sari kimi bahrlarindan istifada edib onlm maharatla seqmig va Azarbaycan geirina yeni ahang gatirmigdir.

Nasimi yaradic~l~gmi aruzdan kanarda tasawiir etmak qeyri- m w d i i r .

Seira musiqi ahangi vermak, oxumaq iiqiin xiisusi tarana va nagmalar yaratmaqda Nasimi iizarinda Calaladdin Ruminin da tasiri olmugdur.

Nasimi poeziyasmda aruz vazni movzusu qox qatin olmasi etibarila da, garakli movzudur. Ci'inki, bu movzunu bilmadan Nasimi qazallarina bastalanan mugamlanmlzin gobalarini ayird eda bilmarik. Ciinki, aruz elmi Xalil ibn ahmadin va Urmavinin qeyd etdiyi kimi birbqa musiqi sanati ila baglidir.

Nasimi poeziyasinda aruz vazrzi 335

1.4. aruz. Tarlan Quliyev. Balu-2001, 39 s. 2.12. 9ruz. Tarlan Quliyev. Balu-2001,39 s. 3.128. XIII-XVI asrlar anadilli geirimizda vazn problemi. Yaqub

Babayev. Dil va adabiyyat. Beynalxalq elmi-nazari jumal N22. Baki-2009. 4.8 1. Boyuk ideallar gairi. M.Quluzada. Baki-1973, 140 s. 5.80. Kitab al-kafi fi-1 aruz va-1-qavafi. Xatib Tabrizi (tartib edani:

Qaley Allahverdiyev), Balu-2005,426 s. '6.12. Siiruri. "Bahriil-maarif'. Azarbaycan SSR RaF. 7.81-82. Boyuk ideallar gairi. M.Quluzada. Balu-1973, 140 s. 8.180. hadaddin Nasimi. Azarbaycan adabiyyati kitabxanasi. Beginci

cild. Baki "Elm" 1985, 365 s. 9.83. Kitab al-kafi fi-1-aruz va-1-qavafi. Xatib Tabrizi. Balu, "Tural"

NPM, 2005,426 s. 10.57. hadaddin Nasimi. Seqilmig asarlari. &i cildda. I cild. Balu,

"Lider nagriyyati", 2004, 336 s. 11.15 1. hadaddin Nasimi. Seqilmig asarlari. Baki: Elm, 1985-368 s. 12.152. hadaddin Nasimi. Seqilmig asarlari. Balu: Elm, 1985-368 s. 13.177. Nasimi I. Iraq divani. Balu, Yaziqi 1987. 14.88. Kitab al-kafi fi-1-aruz va-1-qavafi. Xatib Tabrizi. Baki, "Tural"

NPM, 2005,426 s. 15.237. aruzun nazari asaslan va Azarbaycan arum. akram Cafar.

"Elm" nagriyyati, 1977-413 s. 16. Nasimi. Divan (Salman Miimtaz nagri), Bak~, 1926. 17.265. aruzun nazari asaslan va Azarbaycan arum. akram Cafar.

"Elm" nagriyyat~, 1977-4 13 s.

Orta asrlar Sarq adabi-nazari fikrinda geir deyilanda vaznli-qafiyali kalam nazarda tutulmugdur. Ona gora da asrlar boyu Sarq alimlari vaznin, qafiyanin nazari a s a s l m i oyranmig, onlann arab, fars va tiirkdilli poeziyada meydana qixan xiisusiyyatlarini aragdirmlglar.

Klassik poeziyamizm, o ciimladan, XU-XIV asrlar Azarbaycan geiri- nin, xiisusan da maqalanin movzusu olan Nasimi poeziyasmda ritm ahang, stnktur va biitovliikda poetik sistemda diqqati calb edan miihiim masala- lardan biri da vazn problemidir.

Maqala biitiinliikla hadaddin Nasimi poeziyasmda aruz vaznina hasr olunmugdur. Bela ki, bu fasilda faktlarla a r u m heca ila miigtarakliyi siibuta yetirilir. Hamqinin a r u m Allahin /c.c/ sozii olan Quranln nazil oldugu "Sacc (qafiyali nasr) la alaqasina dair da malumat verilir.

Biitiin bu sadalanan faktlara, bir day hadaddin Nasimi poeziyasinm Movlana Calaladdin Rumi ananalari, daha dogrusu, Calaladdin Ruminin yaratdigi "Sima" ananalari (takt, ritm ananalari) ila b@liligi da nazara qatdinllr. Bela ki, aruz vazni ozii ritmla, taktla miigayiat olundugu iiqiin Nasimi poeziyasma bu vaznin tasiri birtarafli qala bilmazdi. Mahz, bu sababdan da Nasimi poeziyasini dark etmak, tadqiqat aparmaq iiqiin miitlaq aruz vaznini bilmak lazmdir.

Son olaraq qeyd edak ki, Nasimi poeziyasmda a r ~ z vazni movzusu qox qatin olmasl etibarila da, garakli movzudur. Ciinki, bu movzunu bilmadan Nasimi qazallarina bastalanan mugamlanm~z~n gobalarini ayird eda bilmarik. Ciinki, aruz elmi Xalil ibn ahmadin va Urmavinin qeyd etdiyi kimi birbaga musiqi sanati ila balidir.

SUMMARY

In this articles deals with the Aruz of Imadeddin Nasimih's poetry. The creative work of Nasimih is connected with Mevlana Jelaleddin

Rumih's traditions ("Sima" traditions - tact, rhytm). Therefore Nasimih's traditions deal with the tact and rhytm. And it is impossible to imagine the Aruz far from rhytm.

This article throughly deals with the influence of Aruz in Imadeddin Nasimih's poetry. It &I also proved that Aruz is the new period in Azerbaijan syllabic poet%

h z , in Azerbaijan language both enriches the melody of poem and is formed in national memories. ,

At the conclusion it should be mentioned that Nasimih's poetry is I

closely connected with the word of Lord Quran that is created in "Saj". "Saj" itself is also connected with Aruz.

B ~ T O C ~ cTaTbe O ~ C ~ X C , Q ~ T C R npo6ne~b1 KacaloqHecx Apysa B no33k11.1 I

senmcoro A s e p 6 W a ~ c ~ o r o nowa P h w e m m a Hacmx. TBOPY~CTBO H a c m CBX3afIO C TpaA-MkI M o B ~ ; ~ H ~ &a.lIaJI,@i~a

P y m (C T ~ ~ ~ I I ((Cma)) - T~KT, PIITM). I ' I p o ~ 3 s e ~ e ~ m Hacmk~ CBR-

3mbI C TaKTOhl, PIITMOM. A A P Y ~ HeJIb3R IIpeACTaBlrr B AaJIM OT pmMa. ,-

CTaTbR nOnHOCTbK) nOCBweE[a Apy3y B n033kII.I PhaAe&qma Hacum. A TaK Xe, B 3 ~ 0 g I'naBe ( P ~ K T ~ I ~ ~ c K H AOKa3bIBaeTCR ¶TO A P Y ~ - KaYeCTBeH- HO H O B ~ I ~ ~ YPOBeH pa3BlrrWI a3ep6ai@~mc~oro CTHXOCJIOXeHWI Ha OCHO-

re e ~ n n a 6 m e c ~ o r o mep6al"yruKmc~oro c m o c n o x e m . Apys (Pophmpye~cR k~ pa3BmaeTCR B pycne ~a~@io~anrb~oCi xyAeXcT-

BeHH02 IIaMXTH, 06orarqm MelIOAEncy CTKXa, COOTBeTCTByeT IIpEIpOAe m e p 6 ~ a ~ c ~ o r o asbraa.

B KOHIJe OTMeTHM, ¶TO IIp03a PhtlJ&emHHa Haemm KpeIIKO CBR32lHO

c 9yAeemIm CJIOB~MH Annaxa (KoP~oM) . A cnoBa Annaxa - Kopm m- cnoenam B (~capc)). ~GIJJJIO) B CBOG OYepeAb 06oromae~ B ce6e Apys.