Upload
others
View
45
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
Elmi redaktor:
Rəyçilər:
Ə.X.Nuriyev,
AMEA-mn müxbir üzvü, iqtisad elmləri doktoru, professor
T.Ş.Şükürov, Azərbaycan Kooperasiya Universitetinin ümumi işlər üzrə prorektoru, “Marketinq və turizm xidməti" kafedrasının dosenti, if.d.
M.Q.Əkbərov,
Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinin “Ticarət" kafedrasının müdiri, if.d., dosent
Ç.A. İbrahimli, M.M.Häseynov. “Kommersiya fəaliyyətinin əsaslan’
Təhsil”, 2015. 344 səh. Dərs vəsaiti. Bakt: “Elm və
Dərs vəsaitində kommersiya fəaliyyətinin iqtisadi kateqoriya kimi mahiyyəti açılır, firmalarda kommersiya fəaliyyətinin təşkili və idarə edilməsinin başlıca aspektləri, kommersiya fəaliyyətinin həyata keçirilməsi mexanizmləri şərh olunur.
Müasir dövrün tələbləri nəzərə alınmaqla dərs vəsaitində kommersiya fəaliyyətində informasiya-kommunikasiya texnologiyalanndan istifadə, elekfron kommersiya, kommersiya fəaliyyətində reklam, kommersiya fəaliyyətində risklər, kommersiya fəaliyyətinin dövlət tənzimlənməsi məsələlərinin şərhinə də yer ayrılmışdır.
Kommersiya fəaliyyətinin müasir inkişaf xüsusiyyətlərinə kompleks və sistemli şəkildə yanaşmanı əks etdirən dərs vəsaitinin məzmunu kommersiya fəaliyyətinin təşkili sahəsində meydana çıxan problemlərin həllinin nəzəri və praktiki aspektləri ilə tanışlığat imkan yaradır. Vəsait ali məktəb müəllimləri,' tələbələr və elm sahəsmcb alışanlar üçün nəzərdə tutulmuşdur. Bununla yanaşu pqdan?:k6mnierslya f^liyyəti ilə məşğul olan mütəxəssislər, sahibkarlar da istifadə edə bilərlər.
Kommersiya fəaliyyətinin əsasları
MÜNDƏRİCAT
GİRİŞ ................................................................................. 7
II FƏSİL. KOMMERSİYA FƏALİYYƏTİNİN
MAHİYYƏTİ, PRİNSİP VƏ VƏZİFƏLƏRİ .. 10
1.1. Kommersiya fəaliyyəti iqtisadi kateqoriya kimi. ........ 10
1.2. İstehsal firmalarında (müəssisələrində)
kommersiya fəaliyyətinin mahiyyəti .................................. 17
1.3. Kommersiya fəaliyyətinin əsas prinsip və vəzifələri. 21
1.4. Kommersiya fəaliyyətinin funksiyaları ........................... 23
II FƏSİL. KOMMERSİYA FƏALİYYƏTİNİN OBYEKT VƏ SUBYEKTLƏRİ ........................ 30
2.1. Əmtəə - kommersiya fəaliyyətinin obyekti kimi ......... 30
2.2. Kommersiya fəaliyyətinin subyektləri ............................ 32
2.2.1. Kommersant və onun peşəkar fəaliyyət
istiqamətləri ................................................................... 32
2.2.2. Kommersiya təşkilatları .............................................. 35
m FƏSİL. FİRMALARDA (MÜƏSSİSƏLƏRDƏ)
KOMMERSİYA STRATEGİYASININ
FORMALAŞDIRILMASI ................................. 39
3.1. Firmalarda kommersiya strategiyasının
formalaşmasına təsir göstərən amillər ............................. 39
3.2. Əmtəə bazarında kommersiya maraqlarının
reallaşması ........................................................................ 45
3.3. Firmanın (müəssisənin) kommersiya fəaliyyətinin
təşkili strategiyası ............................................................. 52
3
Ç.A. İbrahimli, M,M. Hüseynov
IV FƏSİL. FİRMALARDA (MÜƏSSİSƏLƏRDƏ) KOMMERSİYA FƏALİYYƏTİNİN İDARƏ EDİLMƏSİ .................................... 61
4. L Kommersiya fəaliyyəti idarəetmə obyekti kimi ............ 61 4.2. Firmalarda kommersiya fəaliyyətinin təşkilat i strukturunun
formalaşdırılmasmın əsas prinsipləri... 64 4.3. Firmalarda kommersiya fəaliyyətinin təşkilat i
strukturunun əsas formaları ......................................... 71 4.3.1. Tədarük şöbələrinin vəzifələri və təşkili
prinsipləri .................................................................. 79 4.3.2. Satış şöbələrinin vəzifələri və təşkili prinsipləri.... 83 4.4. İxtisaslaşdırılmış firma mağazalarının təşkili. .......... 90
V FƏSİL. FİRMALARDA KOMMERSİYA FƏALİYYƏTİNİN HƏYATA KEÇİRİLMƏSİ MEXANİZMLƏRİ ........................................ 96
5.1. Xammal və maddi ehtiyatların tədarükünün forma və növləri ................................................................... 96
5.2. Hazır məhsulların satışının əsas forma üsul və növləri ....................................................................... 101
5.3. Françayzinq - kommersiya fəaliyyətinin xüsusi formasıdır. ..................................................................... 110
VI FƏSİL. KOMMERSİYA FƏALİYYƏTİNDƏ REKLAM ........................................................... 115
6.1. "Reklam ” anlayış ı və onun mahiyyəti ...................... 115 6.2. Reklamın məqsədi, vəzifələri və funksiyaları ............. 125 6.3. Reklamın növləri ............................................................ 122 6.4. Reklam vasitələrinin təsnifatı ......................................... 132 6.5. Reklam müraciətinin məzmunu, forması və
strukturu ........................................................................... 142 6.6. Reklamın ictimai-psixoloji əsasları 150 6.7. Reklam fəaliyyətinin hüquqi tənzimlənməsi və bu
sahədə dövlət nəzarəti. ................................................. 159
Kommersiya fəaliyyətinin əsaslan
VII FƏSIL. KOMMERSİYA FƏALİYYƏTİNDƏ MARKETİNQ VƏ LOGİSTİKA ............... 166
7.1. Marketinq müasir kommersiya fəaliyyətinin
uğurunun əsas amili kimi ................................................. 166
7.2. Tədarük (sənaye) marketinqi .......................................... 170
7.3. Satış marketinqi .............................................................. 175
7.4. Logistika - kommersiya fəaliyyətində maddi və informasiya
axınlarının idarə edilməsi vasitəsi kimi. 178
7.5. Logistik sistemlər. ........................................................... 184
vm FƏSİL. KOMMERSİYA RİSK10Rİ9 _____________ 188
8.1. Risk anlayışının mahiyyəti .............................................. 188
8.2. Kommersiya risklərinin növləri 194
8.3. Risk dərəcəsinə (səviyyəsinə) təsir göstərən amillər. 200
8.4. Kommersiya riskinin idarə edilməsi ............................... 203
8.5. Kommersiya riski ilə bağlı strategiyanın seçilməsi... 208
8.6. Riskin dərəcəsinin təyin edilməsi və azaldılması
üsulları ............................................................................. 210
8.7. Kommersiya əməliyyatlarına risk amilinin təsiri ........ 217
IX FƏSİL. KOMMERSİYA FƏALİYYƏTİNİN DÖVI.ƏT TƏNZİMLƏNMƏSİ ........................ 224
9.1. Kommersiya fəaliyyətinin dövlət tənzimlənməsinin
mahiyyəti və zəruriliyi ..................................................... 224
9.2. Kommersiya fəaliyyətinin dövlət tənzimlənməsinin
normativ-hüquqi əsasları ................................................. 236
9.3. Kommersiya fəaliyyətinin dövlət tənzimlənməsinin
təşkilati-iqtisadi mexanizmləri. ..... .................................. 260
Ç.A, İbrahimli, M.M. Hüseynov
X FƏStL. MÜASİR ŞƏRAİTDƏ KOMMERSİYA
FƏALİYYƏTİNİN TƏŞKİLİ XÜSUSİYYƏTLƏRİ
............................................................................. 282
10.1. Kommersiya fəaliyyətində informasiya-
kommunikasiya texnologiyalarından istifadənin
əsas istiqamətləri. ......................................................... 282
10.2. Elektron kommersiya - kommersiya fəaliyyətinin
innovativ forması kimi. .................................................. 284
10.3. E-kommers iy anın modelləri və növləri....................... 288
10.4. E-kommersiyada ödəniş sistemləri ............................... 296
10.5. Azərbaycanda İKT-nin inkişafı vƏ
e-kommers iy anın müasir vəziyyəti .............................. 307
10.6. E-kommers iy anın inkişafperspektivləri ...................... 318
ƏDƏBİYYAT SİYAHISI ...................................................... 332
Kommersiya fəaliyyətinin əsasları
GtRtŞ
Bazar mexanizminin müasir dövr üçün öyrənilməsi vacib
olan tərəflərindən biri kommersiya fəaliyyətidir. Biz gündəlik
həyatımızda, kütləvi informasiya vasitələrinin məlumatlannda,
qanunvericilik aktlannda, hüquqi sənədlərdə, iqtisadi
ədəbiyyatlarda “kommersiya” anlayışı ilə əlaqədar olan bir çox
ifadələrlə rastlaşınq. “Kommersiya fəaliyyəti”, “kommersiya
prosesləri”, “kommersanf’, “kommersiya təşkilatı”, “kommersiya
bankı”, “kommersiya krediti”, “kommersiya hesabı”,
“kommersiya əməliyyatlan”, “kommersiya riski”, “kommersiya
sövdələşməsi”, “kommersiya müqaviləsi”, “kommersiya hüququ”,
“elektron kommersiya” - bütün bunlar kommersiyanın iqtisadi
kateqoriya kimi cəmiyyətin həyatına geniş şəkildə daxil olmasını
sübut edir.
Bazar münasibətləri şəraitində kommersiya istehsal firma və
müəssisələrinin səmərəli fəaliyyəti və inkişafının mütləq şərtidir.
Müasir dövrdə müəssisələrin bu sahədəki fəaliyyətinin vacibliyi
heç kəsdə şübhə doğurmur.
Ölkənin sivil bazara döğru hərəkətinin səviyyəsindən asılı
olaraq kommersiya fəaliyyətinin təşkili və idarə edilməsi
problemləri istehsal və ticarət-vasitəçi müəssisələrin rəhbərləri
üçün getdikcə daha vacib xarakter alır. Əmtəə mübadiləsi
proseslərini əhatə edən fəaliyyət sahəsinin genişləmnəsi ilə
əlaqədar olaraq meydana çıxan problemlər bir çox cəhətdən
oxşardırlar. Buraya səmərəli təşkilati strukturun qurulması, yeni
məhsul və bazarlann mənimsənilməsi, məhsul növləri üzrə tədarük
və satışın təşkili, tələbin proqnozlaşdıniması, qiymətlərin
planlaşdıniması, keyfiyyətli məhsul istehsalmda liderlik və s.
aiddir.
Müəssisələrin xammal və satış bazarlannda kommersiya
sahəsindəki davranışları onlann davamlı fəaliyyət uğrunda
mübarizəsində əsas təyinedici amil kimi çıxış etməklə yanaşı,
Ç.A. İbrahimli, M.M, Hüseynov
həm də onların iqtisadi müstəqilliyinin səviyyəsini
qiymətləndirməyə imkan verir. Hazırda respublikamızın bütün
müəssisələri mülkiyyət formasından və ölçülərindən asılı
olmayaraq müstəqil şəkildə daxili və xarici bazarlarda kommersiya
fəaliyyəti ilə məşğul olmaq imkanına malikdirlər.
Firma və müəssisələrdə kommersiya fəaliyyətinin nəzəri-
təcrübi cəhətlərinin öyrənilməsi ilə bağlı məsələlər Müstəqil
Dövlətlər Birliyi (MDB) məkanında, xüsusilə Rusiyada
L. V.Osipova, E.V.Minko, S.N.Tretyak, R.İ.Bu-neyeva,
E.N.Kiselyova, O.Q.Budanova və başqalarının dərslik və dərs
vəsaitlərində öz əksini tapmışdır.
Respublikamızın iqtisadçı alimlərindən K.P.Paşayevin,
M. Q.Ağamahyevin, M.M.'Məmmədrzayevin, P.O.Fərhadinin,
M.Q.Əkbərovun və digərlərinin əsərlərində əsasən ticarət
müəssisələrində kommersiya fəaliyyətinin təşkili məsələləri
öyrənilir. Bununla yanaşı, T.Ə.Hüseynovun, M.Ə.Axundovun,
Z.S.Abdullayevin, Z.Ə.Bağırovanın başqalanmn əsərlərində isə,
kommersiyanın satış, maddi-texniki təchizat (tədarük) kimi tərkib
elementlərinin, habelə marketinq fəaliyyətinin müxtəlif nəzəri və
praktiki aspektləri əks olunmuşdur. Beləliklə də, ölkəmizdə
istehsal firma və müəssisələrində kommersiya fəaliyyətinin təşkili,
idarə edilməsi və həyata keçirilməsi ardıcıllığının sistemli şəkildə
öyrənilməsini təmin edən dərs vəsaitlərinə ehtiyac qalmaqda
davam edir.
Təqdim edilən dərs vəsaitinin məqsədi - firma və
müəssisələrdə kommersiya fəaliyyətinin təşkili və idarə
edilməsinin müasir nəzəriyyə və təcrübəsi haqda təsəvvür
formalaşdırmaqdan ibarətdir. Əmtəə-pul mübadiləsini təmin edən
kommersiya münasibətləri ilə bağlı məsələlərin öyrənilməsində
Azərbaycan və xarici ölkələrin müəssisələrinin təcrübəsi nəzərə
alınmışdır. Təqdim olunan dərs vəsaitində firma və müəssisələrdə
kommersiya işinin
8
Kommersiya fəaliyyətinin əsasları
təşkilinin müasir problemlərinə və onların həll edilməsində yeni
yanaşmalara xüsusi diqqət yetirilmişdir.
Bu sahəyə aid ölkəmizdə nəşr olunmuş dərs vəsaitlərindən
fərqli olaraq, təqdim olunan vəsaitdə kommersiya strategiyasının
formalaşdın İmasına təsir göstərən amillər və firmanın
(müəssisənin) kommersiya fəaliy-yətinin təşkili strategiyası
öyrənilmişdir.
Bununla yanaşı, dərs vəsaitini bu sahədə nəşr olunmuş
anoloji vəsaitlərdən fərqləndirən cəhətlərdən biri də kommersiya
fəaliyyətində informasiya-kommunikasiya texnologiyalarından
istifadənin əsas istiqamətlərinin, kommersiya fəaliyyətinin
innovativ forması kimi elektron kommersiyanın model və
növlərinin, ödəniş sistemlərinin, habelə Azərbaycanda İKT-nin
ümumi inkişafı fonunda e- kommersiyanın müasir vəziyyətinin
öyrənilməsidir.
Müxtəlif sxem və cədvəllər dərs vəsaitinin “Kommersiya
fəaliyyətinin əsaslan” kursunun ayrı-ayrı mövzularının
öyrənilməsi sahəsində əyani vəsait kimi istifadə edilməsinə şərait
yaradır.
Dərs vəsaitinin praktiki cəhətlərinin istehsal firma və
müəssisələrin kommersiya fəaliyyətinin təşkili və idarə
edilməsinin təhlili üçün əsas olması, onu ali tədris müəssisələrinin
müvafiq ixtisas üzrə təhsil alan tələbələri ilə yanaşı, həm də bu
sahənin mütəxəssisləri, müəssisə rəhbərləri üçün zəruri edir.
Ç,A. İbrahimli, M.M. Hüseynov
I FƏSİL. KOMMERSİYA FƏALİYYƏTİNİN MAHİYYƏTİ, PRİNSİP VƏ VƏZİFƏLƏRİ
1.1. Kommersiya fəaliyyəti iqtisadi kateqoriya kimi 1.2. İstehsal firmalarında (müəssisələrində) kommersiya
fəaliyyətinin mahiyyəti 1.3. Kommersiya fəaliyyətinin əsas prinsip və vəzifələri 1.4. Kommersiyanın funksiyaları
1. 1. Kommersiya fəaliyyəti iqtisadi kateqoriya kimi
“Kommersiya” (commercium) - latın mənşəli söz olub, hərfi tərcüməsi “ticarət”, “ticarət əməliyyatları” mənasını verir. “Kommersiya” sözünün bu ilkin mənası çox zaman onun “ticarət” anlayışı ilə eyniləşdirilməsinə səbəb olmuşdur. Belə ki, alman dilindəki “kommerz” sözü tərcümədə “kommersiya” və ya “ticarət”, fransız dilindəki “commerce” sözü “ticarət” və ya “alver”, ingilis dillindəki “commerce” sözü isə “ticarət” mənasını verir.
Kommersiya - dünyada ən qədim məşğuliyyət növlərindən biri sayılır. Bununla yanaşı, kommersiyaya münasibət heç də həmişə birmənalı olmamışdır. Məsələn, Qədim Romada əhalinin o qədər də hörmət etmədiyi kommersant, tacir və satıcılann havadarı (arxası, hamisi) kələkbazlıq və ticarət allahı “Merkuri” hesab olunurdu.
Kommersiya, kommersiya münasibətləri ayrı-ayrı dövrlərdə alimlərin tədqiqat obyekti olmuşdur. 1680-1734-cü illərdə yaşamış irland iqtisadçı, tacir və bankiri Riçard Kantilyonun 1755-ci ildə London şəhərində fransız dilində nəşr olunmuş “Kommersiyanın ümumi təbiəti haqqında oçerk” (“Essai sur la nature du commerce en general”) əsərində bildirilirdi ki, "feodalizm cəmiyyətində mənfəət götürmək məqsədilə digərlərindən məhsulu müəyyən qiymətə
10
Kommersiya fəaliyyətinin əsasları
alaraq bazarda özünə hələ də məlum olmayan qiymətə satmağa çalışan insanlar qrupu - sahibkarlar yarandı
İqtisad elminin klassiklərindən olan A.Smit (1723-1790) tərəfindən 1776-cı ildə nəşr edilmiş “Xalqların sərvətinin təbiəti və səbəbləri haqqında tədqiqat” adlı məşhur əsərində '‘''mənfəət götürmək məqsədilə kommersiya ilə bağlı hər hansı bir ideyanı reallaşdırmaq^' sahibkann əsas fuksiyalarından biri kimi səciyyələndirilmişdir.
Rusiya “Azad İqtisadi Cəmiyyəf’inin üzvü, tarixçi və iqtisadçı P.İ.Rıçkov (1712-1777) “İki dostun kommersiya barəsində yazışmaları” əsərində göstərmişdir ki, iqtisadi həyatda və siyasətdə rəhbər prinsip kimi kommersiya haqqında ideya çıxış etməlidir. P.İ.Rıçkov əsas vəzifəsi sərvət yaratmaq olan kommersiyanın əhatə dairəsini həm ticarətə, həm də sənaye sahələrinə aid edirdi.
1740-I789-CU illərdə yaşamış hüquq doktoru S.E.Desniski (Rusiya) öz əsərlərində iqtisadiyyatı kommersiya ilə eyniləşdirmiş, A.Smit kimi iqtisadi inkişafin ovçuluq, maldarlıq, əkinçilik və kommersiya mərhələlərinin olduğunu göstərirdi. O, kommersiya mərhələsini əmək bölgüsü və bazar münasibətlərinin inkişafı ilə əlaqələndirirdi. S.E.Desniski hesab edirdi ki, kommersiya mərhələsi iqtisadiyyatın inkişafına və sərvət yaratmağa imkan verir.
I Pyotr tərəfindən 1723-cü ildə (bəzi mənbələrdə 1716-cı il göstərilir) yaradılmış Kommersiya Kollegiyasının katibi, tarixçi, emoqraf və iqtisadçı M.D.Çulkov (1743-1793) 7 cild və 21 kitabdan ibarət “Rusiya kommersiyasının tarixinin təsviri” (1781-1788-ci illər) əsərinin müəllifidir. M.D.Çulkov kommersiyanın bütövlükdə sənayenin, ticarətin, nəqliy>'atın, rabitənin, kredit və pul dövriyyəsinin və s. inkişafı üçün zəruri olan fəaliyyət növü olduğunu göstərmişdir.
K.Marks kommersiya haqda belə yazmışdır; "Kommersiya, o cümlədən satış fəaliyyəti istehsalçının əlavə əməliyyatı deyil, indi o, müstəsna xüsusi növ əməliyyatdır
11
Ç,A. İbrahimli, M.M. Hüseynov
Kommersiya və satışın idarə edilməsi sahəsində bu gün istifadə edilən əksər üsullar müasir satış sənətinin banisi sayılan amerikalı C.H.Patterson (1844-1922) tərəfindən işlənib hazırlanmışdır. Bu üsullar “Satıcının əlifba kitabı” məcmuəsində dərslik şəklində çap olunmuşdur.
Azərbaycanın görkəmli maarifçi və ziyalısı olan H.B.Zərdabi də kommersiya fəaliyyətinə böyük qiymət verərək ümumilikdə siyasi iqtisadı - “elmi dadistel” və ya “kommersiya haqqında elm” adlandırmışdır.
Digər tərəfdən isə, Londonda “Vestminster Bank”ın direktoru olmuş J.W.Gilbart qeyd edir ki, “kommersiya” və “möhtəkirlik” bir çox hallarda bir-birləri ilə elə sıx bağlıdırlar ki, kommersiyanın harada qurtardığı və möhtəkirliyin harada başladığını demək çox çətindir.
Keçmiş Sovet İttifaqında “Yeni İqtisadi Siyasət” (rusca “HoBaa oKOHOMHHecKaH nojiHTHKa” - “HƏIl”) dövrü istisna olmaqla kommersiyaya münasibət o qədər də yaxşı sayla bilməzdi. Hüquqi baxımdan 1921-l931-ci illəri əhatə edən “YİS” illərində əmtəə-pul münasibətlərinin, təsərrüfat hesablaşmalarının inkişafı ilə əlaqədar olaraq kommersiya fəaliyyətində canlanma yarandı. Təbiidir ki, bu cəhət kommersiya fəaliyyətinə olan münasibətə təsir etməyə bilməzdi. 1926-cı ildə N.S.Belenki və Q.İ.Natanson tərəfindən tərtib olunmuş (prof N.Q.Filimonovun ümumi redaktəsi ilə) “Kommersiya sorğu-lüğəti’ndə “kommersiya - ticarət və sənaye sahəsində şüurlu və plana uyğun fəaliyyət üçün zəruri olan biliklərin məcmusu” kimi təqdim olunur.
Lakin “YİS” tez bir şəkildə inzibati-amirlik metodları ilə əhatələndi. Buna görə idarəetmə və planlaşdırmanın sərt şəkildə mərkəzləşdirilməsi kommersiya münasibətlərini, təsərrüfatın iqtisadi metodlarını sıxışdırmağa başladı. 1953- cü ildə nəşr olunmuş Böyük Sovet Ensiklopediya-sında “Kommersiya, geniş mənada - kapitalizm cəmiyyətinin mənfəət götürülməsinə yönəldilmiş fəaliyyət” kimi təqdim edilirdi.
12
Kommersiya fəaliyyətinin əsasları
Bu tərif 1981-ci ildə nəşr olunmuş Azərbaycan Sovet Ensiklopediyasında da olduğu kimi saxlanılmışdı.
Yalnız bazar münasibətlərinə keçid dövründə, yəni XX əsrin 80-ci illərinin sonundan etibarən keçmiş Sovet İttifaqında və geosiyasi dəyişikliklərin nəticəsi kimi 90-cı illərin əvvəllərindən postsovet məkanında kommersiya fəaliyyətinin getdikcə inkişaf etməsi ilə yanaşı, elmi ictimaiyyət arasında da onun əhəmiyyəti etiraf olunmağa başladı.
1958-ci ildə Harvard Biznes Məktəbində kommersiya fəaliyyəti anlayışına belə bir münasibət bildrilmişdir: “Kommersiya fəaliyyəti mənfəət əldə edilməsi ilə istehlakçıların tələblərinin ödənilməsi üçün mövcuddur”. Bunu, məntiqi cəhətdən əmtəələrin bazarın tələbatının ödənilməsi və mənfəətin əldə edilməsinə doğru istiqamətlənmiş alqı-satqısı kimi təsəvvür etmək olar.
XX əsrin 60-cı illərindən etibarən mütəxəssislər tərəfindən kommersiya fəaliyyətinə müxtəlif təriflər verilməyə başlandı. Nəzərə almaq lazımdır ki, kommersiya fəaliyyəti yalnız bəsit alqı-satqı münasibətlərini əks etdirmir. Bu, hər şeydən əvvəl, onunla izah oluna bilər ki, həm də tarixi kateqoriya olan kommersiya fəaliyyəti daima dəyişməkdədir. Məsələn, 1992-ci ildə nəşr olunmuş T.S.Vəliyev, S.A.İbadov, A.B.Məmmədov və b.-nm müəllifləri olduqları “İqtisadi nəzəriyyə” dərsliyində qeyd edilir ki, biznesmenlərin işində kommersiya fəaliyyəti xüsusi yer tutur. Kommersiya (ticarət) işilə məşğul olanların... əsas məqsədi ticarət, alqı-satqı, mübadilə vasitəsilə mənfəət (qazanc) əldə etməkdir [40, s. 121]. 2001-ci ildə nəşr olunmuş “İqtisadi nəzəriyyə” dərs vəsaitində isə, AMEA-nın müxbir üzvü, prof. T.S.Vəliyev və başqaları qeyd edirlər ki, "kommersiya fəaliyyəti” anlayışını yalnız "ticarət” ilə eyniləşdirmək düzgün deyil və məsələyə bu şəkildə yanaşma "...iqtisadi fəaliyyətin bu formasının rolunu və əhəmiyyətini tam əks etdirmir, əksinə, onu xeyli məhdudlaşdırır” [57, s. 256].
13
ÇA. İbrahimli, M.M. Hüseynov
Müasir dövrdə kommersiyanın ölkə iqtisadiyyatının inkişafında necə əhəmiyyətli bir rol oynaması heç kəsdə şübhə doğurmur. Bu isə, kommersiyanın iqtisadi təbiətinin öyrənilməsinə daha geniş prizmadan yanaşmaq zərurətini ortaya çıxanr. Beləliklə, kommersiya fəalİ5^ətinin əsaslannı şəkil İ.İ.-dəki kimi təsvir etmək mümkündür:
Şəkil L L Kommersiya fəaliyyətinin əsaslan.
Şəkil /.7.-dən də göründüyü kimi, kommersiya fəaliyyətinin
həyata keçirilməsində əsas məqsədlərdən biri ayrı-ayrı
sahibkarların (kommersantların) şəxsi marağına uyğun gəlir - bu,
ilk növbədə mənfəət əldə edilməsidir. Bununla yanaşı, kommersiya
fəaliyyəti sosial (ictimai) missiyanın həyata keçirilməsində də
mühüm əhəmiyyətə malikdir. Buraya, istehlakçıların məhsullara
olan tələbatlanmn ödənilməsindən tutmuş, ölkə əhalisinin işlə
təminatı və dövlət büdcəsinin gəlirlərinin formalaşmasında
kommersiya təşkilatlanmn oynadığı əhəmiyyətli rolu aid etmək
olar. Məs., 2014-cü ildə ölkəmizdə dövlət büdcəsinə vergi və digər
ödənişlərdən daxilolmalarda (7,1 mlrd manat)
14
Kommersiya foaliyyəünin əsaslan
hüquqi şəxslərin mənfəət vergisinin payı 32,37 % (2,3 mlrd manat)
təşkil etmişdir [168].
Müasir dövrdə ayn-ayrı mütəxəssislər tərəfindən kommersiya
fəaliyyəti həm də biznes və sahibkarlıq fəaliyyəti ilə
əlaqələndirilir. Belə ki, “kommersiya təşkilatlan” və ya
“kommersiya firmalan”nın gəlir əldə etmək istiqamətindəki
fəaliyyəti “biznes” adlandınlır. Bu fikri doğru hesab etmək olar;
kommersiya fəaliyyəti biznes işinin mühüm elementlərindən biri
olmaqla onun daha səmərəli və uğurla həyata keçirilməsinin ilkin
şərtlərindən sayılır.
S.N.Tretyak (Rusiya) “Komersiya fəaliyyəti” dərs vəsaitində
qeyd edir ki, “kommeriya fəaliyyəti əmtəə bazarında sahibkarlıq
fəaliyyətinin bir hissəsi olmaqla, ondan yalnız əmtəələrin
hazırlanması və ya xidmətlərin göstərilməsi prosesini əhatə
etməməsilə fərqlənir.
F.Q.Pankratov və T.K.Seryoqina (Rusiya) bu fikir üzərində
dayanırlar ki, “kommersiya fəaliyyətinin məqsədi alqı-satqı
aktlarının həyata keçirilməsi yolu ilə mənfəət əldə edilməsidir”.
V.A.Abçuk bildirir ki: “kommersiya alqı-satqı
fəaliyyətini təmin edən fəaliyyət sahəsi olmaqla hüquqi normalar
əsasında maksimum gəlir əldə etmək üçün hesablamalann
apanimasından ibarətdir”.
Q.L.Baqiyev və başqalannın kommersiya fəaliyyətinə
verdikləri təriflərdən birinə görə: “Kommersiya fəaliyyəti - ticarət
təşkilat və müəssisələrinin, ayn-ayn sahibkarlann və ya
biznesmenlərin marketinq fəlsəfəsinə əsaslanan, eyni və ya
müxtəlif ərazilərdə istehsal olunaraq regional, milli və beynəlxalq
bazarlara çıxarılan əmtəə və (və ya) xidmətlərin alqı-satqısı
proseslərinin təşkili və həyata keçirilməsinə istiqamətlənmiş
operativ-istehsal və strateji fəaliyyətidir”.
15
Ç.A. İbrahimli, M.M. Hüseynov
Prof. A.S.Bulatovun ümumi redaktorluğu ilə 2002-ci ildə
nəşr olunmuş “Ekonomika” dərsliyində “...kommersiya fəaliyyəti
- kommersiya mənfəəti (qazancı) əldə edilməsi məqsədilə üçüncü
(fiziki və hüquqi) şəxsə əmtəə istehsalı və onlara xidmətlər
göstərilməsi üzrə fəaliyyət” şəklində ifadə edilir.
Prof K.P.Paşayev kommersiyanın “...bütövlükdə ictimai
fəaliyyət anlayışına daxil olan sahələri də ehtiva etdiyini”
bildirərək, onu, ümumilikdə “...gəlirin idarə edilməsi” şəklində
təqdim edir.
S.M.Vinoqradova və O.V.Piçunova (Belarus)
kommersiyanın “geniş və mürəkkəb anlayış” olduğunu qeyd
edərək, onu “...alqı-satqının baş verdiyi bütün hallarda özünə yer
tapan xüsusi fəaliyyət növü” kimi təqdim edirlər.
l.M.Sinyayeva və L.V.Osipova kommersiya fəaliyyətinin
“sahibkarlığın tərkib hissəsi olmaqla istehlakçı tələbatının
ödənilməsi və mənfəət əldə edilməsi məqsədilə əmtəələrin
alqı-satqısına istiqamətlənmiş proses və əməliyyatlann
məcmusunun ifadəsi” olduğunu bildirirlər.
İ.e.d., prof T.Ə.Hüseynov “...xarici ölkədə yerləşən
anbarlardan məhsullann satışı üzrə sövdələşmələrin bağlan-
ması”nı nəzərdə tutan “kommersiya ticarəti” anlayışının olduğunu
qeyd edir. Göründüyü kimi, bu halda “kommersiya” və “ticarət”
anlayışları bir-birindən fərqləndirilir.
Beləliklə, kommersiya fəaliyyətinə verilən tərifləri aşağıdakı
şəkildə ümumiləşdirmək olar:
1) “Kommersiya” - sahibkarlığın və ya biznesin bir növüdür;
2) “Kommersiya” - mənfəət əldə edilməsi üçün alqı- satqı
aktlarının təşkili və həyata keçirilməsi ilə əlaqədar
proseslərdir;
Kommersiya fəaliyyətinin əsasları
3) “Kommersiya” - ticarət və ya ticarət vasitəçiliyi,
əmtəələrin satışında və xidmətlərin göstərilməsində
iştirakdır;
4) “Kommersiya” - əmtəə tədavülü sahəsində fəaliyyət,
əmtəələrin və ya xidmətlərin istehsalçıdan istehlakçıya
doğru hərəkətidir;
5) “Kommersiya” - ticarət texnologiyalarının məcmusudur.
Yuxarıda qeyd edilənlərdən belə bir nəticəyə gəlmək olar ki,
kommersiya ticarətdən daha geniş bir məfhumdur. Çünki istənilən
ticarət proseslərinin əsasında kommersiya dayandığı halda, həyata
keçirilən hər kommersiya fəaliyyətini yalnız ticarətə aid etmək
olmaz. Əksər hallarda ticarət, alqı-satqı, ticarət vasitəçiliyi, əmtəə
birjası kommersiyanın (kommersiya sahibkarlığının) tərkib hissəsi
kimi göstərilir [49; 62].
1.2. İstehsal firmalarında (müəssisələrində) kommersiya
fəaliyyətinin mahiyyəti
Məlumdur ki, istehsalda bu və ya digər ictimai tələbatlann təmin olunması üçün lazım olan maddi rifah və müxtəlif xidmətlər yaradılır. Bazarla qarşılıqlı təsərrüfat əlaqələrinin formalaşması və inkişafında alqı-satqı proseslərinin əhəmiyyəti istehsal müəssisələrində kommersiya fəaliyyətinin xüsusiyyətlərinin daha geniş öyrənilməsini zərurətə çevirir. Prof İ.Feyzullabəylinin bildirdiyi kimi, “istehsal münasibətlərinin kamilliyi istehsal proseslərində və bazar fəaliyyətində iştirak edən adamlann aı-asında obyektiv iqtisadi-maddi və alqı-satqı münasibətlərinin səviyyəsi ilə xarakterizə edilir”.
İstehsal müəssisəsində kapitalın ardıcıl surətdə bir formadan başqasına çevrilməsi və 3 mərhələni əhatə edən hərəkəti kapitalın dövranı adlanır. İstehsal fəali}fyəti-> prosesində müəssisədə kapitalın 3 rp}ilndləüəıı ibarət dövram
17
Ç.A. İbrahimli, M.M. Hüseynov
baş verir və onu ümumi şəkildə aşağıdakı kimi təsvir etmək olar; iq . , .
p - ə< İv
İv İ
Burada, P -pul kapitalı; Ə - əmtəə - istehsalda istifadə olunan xammal və
maddi ehtiyatlar; İq - iş qüvvəsi;
- istehsal vasitələri; •• istehsal prosesi; “ satış üçün nəzərdə tutulan hazır məhsul - əmtəə; - məhsul satışından əldə olunan puldur.
Kapitalın dövranının birinci mərhələsində istehsalın zəruri maddi ehtiyatlarla təchizatı (tədarükü) üçün əmtəə (xammal, material) əldə edilir, daha doğrusu kapital pul formasından əmtəə formasına keçir. İkinci mərhələ istehsal prosesini əhatə edir ki, bunun da nəticəsində öz dəyərinə görə istifadə olunmuş ehtiyatlann dəyərindən yüksəkdə duran yeni məhsul (əmtəə) yaradılır.
Nəhayət, üçüncü mərhələdə kapitalın dövranı başa çatır, daha doğrusu hazır məhsul satışı nəticəsində gəlir əldə edilir və kapital əmtəə formasından yenidən pul formasına keçir. Göründü}/ü kimi, kapital dövranının hər 3 mərhələsi bir- birindən asılıdır. Kapitalın dövranının birinci və üçüncü mərhələlərini tədavül, daha doğrusu, məhsulların alqı-satqısı prosesləri təşkil edir. Beləliklə, sənaye kapitalının dövranı 2 ümumi prosesin - istehsal və tədavül proseslərinin vəhdətindən ibarətdir.
Kapitalın ümumi dövriyyə vaxtı istehsal vaxtı və tədavül vaxtından irəli gəlir. İstehsal vaxtına - istehsal ehtiyatlan formasında olma mərhələsi (ehtiyatların saxlanılması vaxtı), istehsal prosesi (iş) vaxtı, istehsal prosesində aravermələr (təbii fasilə vaxtı) daxildir. Tədavül vaxtı isə, kapitalın əşya
y V 8
Kommersiya fəaliyyətinin əsasları
elementlərinin (yeni maşınlar, avadanlıqlar, xammal, materiallar və.s.) alqışı və hazır məhsulun pula çevrilməsi, daha doğrusu yeni məhsulların istehlakçılara satılması mərhələlərindən ibarətdir.
İstehsal firma və müəssisələrinin fəaliyyətinin əsasında müəyyən mənfəət əldə etmək məqsədi durur. Mənfəət əldə etmək üçün firma və müəssisələr əwəla, zəruri istehsal amilləri əldə edir, ikincisi, məhsul istehsal edərək təqdim edir və ya xidmət göstərir, üçüncüsü, istehsal edilmiş mal və xidmətləri realizə edir və ya satırlar. Bu zaman onlar bazarla qarşılıqlı təsərrüfat əlaqəsinə girirlər, İstehsal və bazar ayrılmazdır, onlar qarşılıqlı əlaqədə mövcud olur, inkişaf edirlər.
'''•••i N ̂ Al I
, / .......... ... ... ....................... —" •». » Alıcılar ' \ / < Konunersiyaəməliyyatlan baxan • \
I İstehsal N; "f'/ —'•"'Bazaıır ' firması ,<; \j. /
\ / ....................... .. ........... —^ \ ' Satıcılar ' / I Kommersiya \ bazan / /
\ A.! .......................... 1/
Şdkil 1.2. Bazarda alıcı və satıcı rolunda çıxış edən istehsalJirması.
Şəkil 1.2.-dən göründüyü kimi, bazarda həm alıcı, həm də satıcı rolunda çıxış edən istehsalçı firma və ya müəssisə onunla malgöndərənlər və istehlakçılar vasitəsilə ikitərəfli əlaqə qurmaq imkanına malik olur.
Beləliklə, sənaye müəssisəsi (firması) - mənfəət əldə edilməsi və ictimai tələbatın Ödənilməsi məqsədilə məhsul istehsal edən, bu və ya digər iş və xidmətlər yerinə yetirən, qanunda nəzərdə tutulmuş qaydada yaradılmış müstəqil təsərrüfat subyektidir.
Alqı-satqı prosesləri istehsaldan kənarda, mıiəssisənin təşkilati strukturuna daxil olan müvafiq bölmələri tərəfindən həyata keçirilir. İstehsal müəssisəsi tərəfindən həyata keçirilən
19
Ç.A. İbrahimli, M,M. Hüseynov
kommersiya fəaliyyəti müəssisənin xarici mühitlə, mövcud olan əlaqələrinin əsasında durur. İstehsal-sənaye firmalannda kommersiya fəaliyyətinin obyekti əmtəələrin alqışı və satqısı ilə bağlı proseslərdir. Bütövlükdə, bazar münasibətləri şəraitində kommersiya fəaliyyəti istehsal firmalarının təsərrüfat fəaliyyətinin ayrılmaz, zəruri hissəsi olub, dəyər formalarının dəyişməsi ilə bağlı alqı-satqı proseslərini əhatə edir və son nəticədə təkrar istehsalın uğurla başa çatdırılmasına xidmət edir.
İstehsal firmalannda kommersiya fəaliyyətinin iqtisadi mahiyyəti şəkil 7.i.-də göstərilən sxemdəki kimi təsvir edilir.
Şəkil 1.3. Kommersiya fəaliyyəti: istehsal prosesində prosesin
gedişatı.
Şəkil 1.3.-də əks olunmuş sxemin açıqlaması belədir: məhsul
satışından əldə edilən mənfəətin həcmi xammal və materialların
qiymətindən, tədarükün həcmindən, satış xərclərindən, satışın
həcmindən və satış qiymətinin səviyyəsindən asılıdır.
20
Kommersiya fəaliyyətinin əsaslan
Belə bir nəticəyə gəlirik ki, istehsal firma və ya
müəssisələrində kommersiya fəaliyyəti - tədarük və satış
fəaliyyətini həyata keçirmək üçün hüquqi və iqtisadi normalar
çərçivəsində daxili və xarici bazarlarda aparılan bütün işlərinin
məcmusudur.
1.3. Kommersiya fəaliyyətinin əsas prinsip və vəzifələri
Kommersiya münasibətləri bazar vasitəsilə işgüzar əlaqədə
olan subyektlərin iqtisadi müstəqilliyi şəraitində inkişaf edə bilər.
İqtisadi müstəqillik bazar münasibətləri şəraitində kommersiya
fəaliyyətinin həyata keçirildiyi mühitin müəyyənedici əlamətidir.
İqtisadi müstəqillik təsərrüfat subyektlərinin yalnız bu və ya
digər fəaliyyət növü ilə sərbəst şəkildə məşğul olmaq imkanını əks
etdirmir. Təsərrüfat subyektlərinin iqtisadi müstəqilliyinə
aşağıdakılar da aid edilə bilər:
• kapitala sahib olma və maliyyəni idarə etməyi bacarmaq;
• yaranmış şəraitdə təsərrüfat fəaliyyətini maksimum mənfəət
əldə etməyə və onu əlverişli üsul və vasitələrlə yenidən
kapitala çevrilməsinə doğru istiqamətləndirmək;
• kommersiya riskini ölçülə bilən səviyyədə saxlamaq;
• kommersiyanın dəyişən şərtlərə uyğunlaşmağa imkan verən
təşkilati strukturunun formalaşdırılması;
• bazarda olan tələb-təklif göstəricilərinə tez reaksiya
vermək;
• işgüzar tərəf müqabillərinin tam bərabərliyi.
21
Ç.A, İbrakimlif M,M, Hüseynov
Doğrudur, kommersiya fəaliyyətini həyata keçirən bazar
subyektlərini iqtisadi cəhətdən tam müstəqil hesab etmək olmaz.
Çünki kommersiya fəaliyyətində bir sıra hallarda hər hansı bir
strateji məqsədə nail olmaq üçün tərəf müqabillərinə müəyyən
güzəştə getmək lazım gəlir.
Bundan başqa, qarşılıqlı kommersiya münasibətlərinin
müstəqilliyi xarici mühitin obyektiv şərtləri, o cümlədən qiymət,
vergi siyasəti, kommersiya sirri və digər amillərlə məhdudlaşa
bilər. Belə ki, hazırda heç bir ölkədə xüsusilə də iqtisadiyyatın
ümumi inkişafına və sosial sahədə vəziyyətə təsir göstərə bilən
sahələrində ‘ qiymətin müəyyən edilməsində tam azadlıq mövcud
deyil.
İstehsal müəssisəsinin kommersiya fəaliyyətində aşağıdakı
prinsiplərin nəzərə alınmasını məqsədəuyğun hesab edilir:
• Kommersiya fəaliyyətinin uğurla nəticələnməsi üçün
müəssisə tərəfindən daima marketinq tədqiqatlarının
həyata keçirilməsi;
• Kommersiya fəaliyyətinin çevik olması, bazar
konyukturasını nəzərə almağa doğru istiqamətlənməsi;
• Müxtəlif səbəblərdən yarana biləcək kommersiya
risklərini proqnozlaşdırmağı və nəzərə almağı bacarmaq;
• Kommersiya fəaliyyətində prioritetlərin müəyyən
edilməsi;
o Şəxsi təşəbbüskarlığın üzə çıxarılmasına diqqət yetirilməsi;
22
Kommersiya fəaliyyətinin əsasları
• Alqı-satqı sövdələşmələrinin nəticəsi olaraq qəbul edilmiş
öhdəliklərin yerinə yetirilməsinə yüksək nəzarətin həyata
keçirilməsi;
• Son nəticəyə, yəni müəssisənin təsərrüfat fəaliyyətinin
nəticəsi - mənfəətin əldə edilməsinə doğru
istiqamətlənmək və s.
İstehsal firmasının (müəssisəsinin) kommersiya fəaliyyətinin
vəzifələrinə başlıca olaraq aşağıdakılar aid edilməlidir:
• Bazarın öyrənilməsi;
• Xammal və maddi ehtiyatlann tədarükü;
• Hazır məhsulun realizə edilməsinin (satışının) təşkili;
• Kommersiya proseslərinin idarə edilməsi.
Bazarın öyrənilməsi kommersiya fəaliyyətinin əsas vəzifəsi
olmaqla, həm də müəssisədə məhsullann hansı kəmiyyət və
keyfiyyətdə istehsal ediləcəyini, yeni texnologiya və məhsullann
layihələndir!Iməsini müəyyən edir.
1.4. Kommersiyanın funksiyaları
Bazar münasibətləri şəraitində məhsul istehsalı ilə məşğul
olan sahibkar üçtərəfli iş yerinə yetirir:
1. Əmək, kapital və təbii amillərdən (istehsal amilləri)
istifadə;
2. Kommersiya işi - satmaq və almaq;
3. Riskə görə məsuliyyət daşımaq.
Sahibkann bu işlərinə aşağıdakı fbnksiyalar uyğun gəlir:
• Məhsul istehsalı funksiyası;
• Kommersiya funksiyası;
• İstehsal amillərinin istifadə edilməsinə aid qəbul edilən
qərarlara və riskə görə məsuliyyət funksiyası.
23
Ç.A. İbrahimli, M.M. Hüseynov
Göstərilənlərdən başqa müəssisədə həmçinin təhlükəsizliyin
təmin olunması; inzibati; hesablama; nəzarət; heyətin idarə
edilməsi; bazarın öyrənilməsi funksiyaları da yerinə yetirilir.
Kommersiya fəaliyyəti kommersiya funksiyalannın köməyi
ilə həyata keçirilir. Kommersiya çərçivəsində baş verən proses və
əməliyyatlann iki növü vardır:
• Xalis kommersiya (və ya ticarət - dəyər formasının
dəyişməsi ilə əlaqədar alqı-satqı prosesləri);
• İstehsal (və ya texnoloji - buraya, əmtəə tədavülü
sahəsində sənaye istehsalının davamı, yəni hazır məhsul
ehtiyatlarının idarə olunması, saxlanması, satışdan əvvəl
və sonrakı xidmət və s. aid edilir)
Yuxanda göstərilənlərlə yanaşı, alqı-satqı əməliyyatlarının
normal apaniması üçün vacib olan aralıq kommersiya xidmətləri
də mövcuddur. Onlara aşağıdakılar aiddir: o məhsula olan alıcı
tələbatının öyrənilməsi; o satıcılarla alıcılar arasında kommersiya
əlaqələrinin təşkili;
o tərəf müqabillərinin seçimi və sazişlərin bağlanması; o
reklam işinin təşkili;
® alıcılardan sifarişlərin qəbulu; o
məhsulların istehlakçılara çatdırılması;
® məhsulların sığortalanması və s.
İstehsal müəssisəsində kommersiya fəaliyyəti istiqamətində
həyata keçirilən funksiyaların strukturu şəkil 7.-^.-də göstərilən
formada təsvir edilə bilər
Şəkildən göründüyü kimi, burada kommersiya funksiyaları
ümumi olaraq növünə görə tədarük və satış, xarakterinə görə
kommersiya və texnoloji, roluna görə isə əsas və köməkçi şəklində
qruplaşdırılır.
24
Kommersiya faaliyyətinin əsasları
Kommersiya fəaliyyətində ən mühüm və ilkin
funksiyalardan olan bazann öyrənilməsi isə tədarük və satış
istiqamətində marketinq funksiyalan vasitəsilə yerinə yetirilir.
İstehsal müəssisələrində kommersiya fəaliyyəti yalnız
bilavasitə tədarük və satış fəaliyyətinin (o cümlədən icarənin)
kommersiyaya aid funksiyaları ilə eyniləşdirilməməlidir.
Kommersiya fəaliyyəti müxtəlif xarakterli və məzmunlu, daha
geniş spektri əhatə edən funksiyaların yerinə yetirilməsini nəzərdə
tutur.
Növünə \ ^\görə Tədarük (maddi-texniki təchizat) istiqamətində
Satış istiqamətində
\ Xarak- \ lerinə \ görə
Rolun görə \
es ;s w
u ^ ^ 5 E CQ İ « o
Ü* "S % 2
01 >> ;S U U ̂
B n i«
'İ* e 2 ” 2
Osaü 1. Alqı 2. İcarə
1 .Çatdırılma 2.Saxlanma
1. Satqı 2. İcarə
1 ,Sa.\lanma 2. Bölgü 3. Çatdırılma Köməkçi 1. Mar
ketinq 2. Bağlanmış sazişlərin hüquqi müşayiəti
İstehsal prosesinə hazırlıq
1. Marketinq 2. Bağlanmış sazişlərin hüquqi müşayiəti
Satışdan əwəl və sonrakı hazırlıq və xidmət
Şəkil 1.4. İstehsal müəssisəsində kommersiya fəaliyyəti
istiqamətində həyata keçirilən funksiyaların strukturu.
VƏ Buraya, məhsula olan ələbin öyrənilməsi
formalaşdırılması, müştərilərin axtarışı, seçimi və onlarla
müqavilələrin bağlanması, məhsulun bilavasitə istehlakçıya
çatdırılması, habelə həm bütövlükdə kommersiya
fəaliyyətinin, həm də ayrı-ayrı kommersiya proseslərinin
idarə edilməsi aiddir.
25
Ç.A. İbrahimli, M.M, Hüseynov
S.N.Tretyak müasir dövrdə kommersiya xidmətinin işinin
təşkili dedikdə, başlıca olaraq bu fəaliyyət növünün iqtisadi
əsaslarından başlayaraq zəruri sənədləşməyə qədər bir çox
özünəməxsus xüsusiyyətlərin nəzərdə tutulduğunu qeyd edir.
Bu baxımdan, kommersiya funksiyaları şərti olaraq bir neçə
qrup üzrə formalaşdırılır və həyata keçirilir. İstehsal müəssisəsinin
(firmanın) kommersiya xidmətinin yerinə yetirdiyi funksiyalar
şəkil 7.5.-də göstərilən kimi təsvir edilə bilər.
Marketinq
1. Əmtəə bazarının
təhlili və
proqnozlaşdınl-
mast
2. Məhsu
llarm bazara
yeridilişi və
reklam
3.Satışın
həvəsləndin Iməsi
4. Qiymə
t və əmtəə
siyasətinin
apanimast
5. Market
inq planımn
hazırlanması
Satış
I.Alıcılarla
qarşılıqlı
kommersiya
əlaqələrinin
qurulması
2.Sirarişlər
portfelinin
formalaş- dınlması
3.Satışın
planlaşdırılması
4. Məhsullann
alıcılara
göndərilməsi
qraftklə- rinin
tərtibi
5. Məhsulun
alıcılara
göndərilmək üçOn
yOk- lənməsi
ö.Məhsulların
satışı üzrə
kommersiya işləri
Mal alışı
1.
Xammal və
material bazan- nın
öyrənilməsi
2. Malgöndərən-
lərlə qarşılıqlı
kommersiya
əlaqələrinin
yaradılması
3. Mal alınması
planının tərtib
olunması
4. Mal
alışının
təşkili
5.
İstchsala
hazırl
ıq vəziyyətinin
təhlili
Xarici iqtisadi fəaliyyət
1. İdxal-ixrac
sazişlərinin
bağlanması
2. Gömr
0k funksiyaları
Şəläl 1.5. Müəssisədə kommersiya xidmətinin əsas Junksiyaları.
26
Kommersiya fəaliyyətinin əsaslan
Göründüyü kimi, firmanın kommersiya xidmətinin əsas
funksiyaları ümumi şəkildə aşağıdakı kimi qruplaşdınlır:
• Marketinq - əmtəə bazarının təhlili və proqnozlaşdınlması,
məhsullann bazara yeridilişi və reklam, satışın həvəsləndirilməsi,
qiymət və əmtəə siyasətinin aparılması, marketinq planının
hazırlanması;
• Satış - alıcılarla qarşılıqlı kommersiya əlaqələrinin
qurulması, sifarişlər portfelinin formalaşdırılması, satışın
planlaşdıniması, məhsullann alıcılara göndərilməsi qrafiklərinin
tərtibi, məhsulun yüklənməsi, məhsullann satışı üzrə kommersiya
işləri;
• Mal alışı - xammal və material bazannın öyrənilməsi,
malgöndərənlərlə qarşılıqlı kommersiya əlaqələrinin yaradılması,
mal alınması planının tərtib olunması, mal alışının təşkili, istehsala
hazırlıq vəziyyətinin təhlili;
• Xarici iqtisadi fəaliyyət - idxal-ixrac müqavilələrinin
bağlanması, gömrük fUnksiyalan.
Dünya ölkələri arasında iqtisadi inteqrasiyanın ildən-ilə
dərinləşməsi sənaye müəssisələrinin xarici iqtisadi fəaliyyət
sahəsində kommersiya flınksiyalannın əhəmiyyətini xeyli
artırmışdır. Kommersiya funksiyalarının müxtəlifliyi və onların
yerinə yetirilməsinin səmərəliliyi kommersiya təşkilat və
müəssisələrinin təsərrüfat fəaliyyətinin nəticələrinə əhəmiyyətli
təsir göstərir.
Beləliklə, kommersiya flınksiyalan qapalı bir halqanı əks
etdirir: istehlakçılarla başlayır və onlarla da yekunlaşır.
Planlaşdırma, inzibati və nəzarət kommersiya fUnksiyalan
dairəsinə aşağıdakılar daxildir:
1. İnsanların müəyyən məhsullara olan tələbatının
öyrənilməsi;
27
ÇA. İbrahimli^ M.M. Hüseynov
2. Firmanın öz siyasətini nəzərə almaqla istehlakçıların
tDİəbatlannm ödənilməsi imkanlarının müəyyən edilməsi;
3. İstehlakçıların tələbatlarının ödənilməsi üçün istehsal
imkanları nəzərə alınmaqla məhsulun istehsalının
planlaşdırılması;
4. İstehsal olunan məhsul haqqında istehlakçılarda müəyyən
assosiasiyaların formalaşdırılması;
5. Məhsulun əlverişli qiymətə satılması.
Bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqədə olan bütün bu əməliyyatlar
firmanın əsas məqsədinə çatmasında vacib rol oynayır.
Yoxlama üçün suallar:
♦ "Kommersiya" sözü hansı mənşəlidir və mənası nədir?
♦ Kommersiya ilə bağlı ilk tədqiqatlar kimlər tərəfindən
aparılmışdır?
♦ Kommersiya və satışın idarə edilməsi sahəsində bu gün
istifadə edilən əksər üsullar kim tərəfindən işlənib
hazırlanmışdır və hansı dərslikdə öz əksini tapır?
♦ Müxtəlif dövrlərdə kommersiyaya münasibətin əsas
cəhətlərini necə qiymətləndirmək olar?
♦ Harvard Biznes Məktəbində kommersiya fəaliyyətinə
verilən tərif necədir?
♦ Müasir dövrdə kommersiyanın ölkə iqtisadiyyatının
inkişafındakı rolunu necə qiymətləndirmək olar?
♦ istehsal firma və müəssisələrində kommersiya
fəaliyyətinin mahiyyətini açıqlayın.
♦ Təsərrüfat subyektlərinin iqtisadi müstəqilliyinə nələr aid
edilir?
♦ Kommersiya fəaliyyətinin əsas prinsipləri hansılardır?
28
Kommersiya fəaliyyətinin əsasları
istehsal firmasının (müəssisəsinin) kommersiya
fəaliyyətinin vəzifəsinə nələr daxildir?
Bazar münasibətləri şəraitində məhsul istehsalı ilə
məşğul olan sahibkar hansı işləri yerinə yetirir?
Kommersiya çərçivəsində baş verən proses və
əməliyyatların hansı növləri var?
Aralıq kommersiya xidmətləri hansılardır?
Firmanın kommersiya xidmətinin əsas funksiyalarını
ümumi şəkildə necə qruplaşdırmaq mümkündür?
29
Ç.A. İbrahimli, M»M. Hüseynov
II FƏStL. KOMMERStYA FƏALİYYƏTİNİN
OBYEKT VƏ SUBYEKTLƏRİ
2.1. Əmtəə - kommersiya fəaliyyətinin obyekti kimi
2.2. Kommersiya fəaliyyətinin subyektləri
2.2.1. Kommersant və onun peşəkar fəaliyyət istiqamətləri
2.2.2. Kommersiya təşkilatları
2.1. Əmtəə - kommersiya fəaliyyətinin obyekti kimi
Kommersiya fəaliyyətinin mexanizmini öyrənərkən ilk
növbədə onun obyekti və subyekti barədə məlumat vermək
lazımdır.
Kommersiyanın obyektləri kimi aşağıdakılar çıxış edir:
• əmtəə və məhsullar;
• istehsal və xidmət sahələrində binalar;
• nəqliyyat vasitələri;
• istehsal vasitələri;
• xidmətlər;
• qiymətli kağızlar;
• sifariş işləri;
• ideya və ixtiralar və s.
Göründüyü kimi, gündəlik rastlaşdığımız və istifadə
etdiyimiz bir çox məhsullar, nemətlər, xidmətlər və s. kommersiya
fəaliyyətinin obyektinə aid edilir.
Əmtəə - bazar üçün, satış üçün istehsal edilən əmək
məhsuludur. Əmtəə qismində sərbəst şəkildə özgəninkiləşdirilə
bilən və alqı-satqı prosesində satıcıdan alıcıya keçə bilən,
dövriyyəsi məhdudlaşdınimayan istənilən əşya çıxış edə bilər.
Əldə edilmə məqsədlərinə görə, əmtəələri 2 qrupa bölmək
olar:
30
Kommersiya fəaliyyətinin əsaslan
1. İctimai istehlak təyinatlı əmtəələr (məhsullar) - sahibkarlıq
fəaliyyəti ilə bağlı olmayan və əhalinin şəxsi, ailə, məişət
ehtiyaclarının ödənilməsi üçün onlara satılan əmtəələrdir;
2. İstehsal təyinatlı əmtəələr (məhsullar) - müxtəlif təşkilatlar
və fərdi sahibkarlar tərəfindən təsərrüfat fəaliyyətində istifadə
edilmək məqsədinə xidmət edirlər. Belə əmtəələrə texnoloji
avadanlıqlan, tikinti-yol texnikasmı, ümumi istifadə üçün nəzərdə
tutulan nəqliyyat maşınlarını, yanacaq-xammal məhsullanni və s.
misal göstərmək olar.
Bütün əmtəələr texniki, fiziki, kimyəvi və s. kimi istehlak
xüsusiyyətinə malikdirlər. Yəni, onlar istehlakçının bu və ya digər
ehtiyacını ödəyirlər. Bu baxımdan ərzaq və qeyri-ərzaq
məhsullarını aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq mümkündür:
- gündəlik tələbat malları - bir və ya ən çoxu bir neçə dəfə
istifadə üçün nəzərdə tutulur;
- əvvəlcədən seçilən mallar - eyni əlamətlərə malik
məhsullar, istifadə prosesində istehlakçılar tərəfindən bu məhsullar
parametrlərinə, etibarlılıqlarına, qiymətlərinə, xarici görünüşünə
və s. görə müqayisə edilirlər;
- xüsusi tələbatı təmin edən mallar - adətən, istehlakçının
əlavə vəsait xərcləməyə hazır olduğu müəyyən xarakterik və ya
nadir xüsusiyyətlərə malik olurlar;
- passiv tələbat mallan - bu məhsulların alqışı üçün
istehlakçı çox düşünmür, onlar təsadüfi ehtiyacın nəticəsi kimi əldə
olunurlar.
Əmtəənin istehlak xüsusiyyətlərinin məcmusu ilə onun
keyfiyyəti müəyyən olunur. Əmtəənin keyfiyyəti onun
faydalılığını müəyyən edən ölçüdür. Buna görə də, istehlakçıların
məhz keyfiyyətli əmtəələrlə təmin edilməsi istehsal və ticarət
müəssisələrinin əsas məqsədlərindən biridir. Beləliklə,
kommersiya təşkilatlarının müvafiq
31
ÇA, İbrahimlif M.M. Hüseynov
xidmətləri alınan əmtəə istehsalçıları ilə daima əlaqə saxlamalı,
məhsul çeşidini artırmaq və onu təkmilləşdirmək üçün
istehsalçılara təsir göstərməlidirlər.
Digər tərəfdən, bazarda daha üzün müddət ərzində qalmağı
nəzərdə tutan istehsal müəssisələri buraxılan məhsulların yüksək
keyfiyyətli olmasına çalışmalıdırlar. Buna görə də, əmtəələrin
keyfiyyətli şəkildə saxlanılması üçün, onların daşınması, qəbulu,
saxlanılması və bu kimi texnoloji əməliyyatların düzgün təşkili
böyük əhəmiyyət daşıyır. Əmtəələrin keyfiyyətinə onların hərəkəti
və yerdəyişməsi, saxlanması və satışa hazırlanması üçün müasir
avadanlıqların tətbiq edilməsi də böyük təsir göstərir.
Bu və ya digər əmtəə ilə bağlı kommersiya işinin məzmunu
bir çox hallarda həmin əmtəənin bazara çıxarılması vaxtından,
istehlakçıya nə dərəcədə tanış olmasından asılıdır. Yəni,
kommersiya fəaliyyətinin təşkili prosesində əmtəələrin həyat
dövrünün nəzərə alınması zərurəti mövcuddur. Əmtəələrin həyat
dövrü konsepsiyası istehlak xassələrindən asılı olmayaraq,
istənilən məhsulun bazarda tez və ya gec digər, daha təkmil məhsul
tərəfindən “sıxışdırılıb” çıxan İmasından irəli gəlir. Bu isə, ona
gətirib çıxanr ki, tələbin azalması nəticəsində məhsulun
realizəsindən əldə edilən mənfəət aşağı düşür və onun gələcək
alqı-satqısı iqtisadi cəhətdən səmərəsiz olur.
2.2. Kommersiya fəaliyyətinin subyektləri
2.2.1. Kommersant və onun peşəkar fəaliyyət
istiqamətləri
“Kommersiya” məfhumu ilə yanaşı, “kommersant” anlayışı
da məlumdur. Adətən kommersant dedikdə istehsal edilmiş
məhsulun satılmasını təşkil edən şəxs nəzərdə
32
Kommersiya foaliyyəünm əsasları
tutulur. Sovet İttifaqı dövründə “kommersant” dedikdə - “kapitalist
ölkələrində ticarət fəaliyyəti ilə məşğul olan şəxs, tacir” başa
düşülürdü.
Kommersiya fəaliyyətinin ölkə iqtisadiyyatındakı rolunun
əhəmiyyətinin açıq etiraf olunmasına, XX əsrin 90- cı illərindən
etibarən keçmiş SSRİ-də onun iqtisadçılar tərəfindən fəal şəkildə
tədqiq edilməsinə rəğmən ilk dövrlərdə kommersant haqqında o
qədər də düzgün olmayan fikirlər formalaşırdı. Məsələn, 1992-ci
ildə nəşr olunmuş “İqtisadi nəzəriyyə” dərsliyində
kommersantların əsasən kommersiya dükanları, ticarət və xidmət
dairələrindəki kiçik müəssisə və dükanlar vasitəsilə fəaliyyət
göstərdikləri bildirilirdi. Çox təəssüf ki, bir çox hallarda
“kommersant” anlayışı “alverçi”, hətta “möhtəkir” anlayışı ilə
eyniləşdirilir [35, s. 656].
Lakin aydındır ki, müasir dövrdə “kommersant”
məfhumunun bu şəkildə izahı heç də düzgün hesab edilə bilməz.
Kommersant adı altında sövdələşmələrin bağlanması və bazar
münasibətlərinin müstəqil subyekti şəklində sahibkar qismində
digər təsərrüfat əməliyyatlarını həyata keçirən şəxs başa düşülür.
Fərdi kommersant - kommersiya fəaliyyətinin ən sadə
forması olmaqla güclü motivasiya, operativlik və elastikliklə
şərtlənir. Fərdi kommersantlara müəssisə mülkiyyətçisi olmaqla
sahibkar şəklində fəaliyyət göstərən, adətən təsərrüfat
fəaliyyətində iri kapital qoyuluşu tələb olunmayan sahələri əhatə
edən (kiçik istehsal və ticarət, xidmət, ticarət vasitəçiliyi və s.)
fiziki şəxslər aid edilir. Fərdi sahibkar olmaqla kommersant
öz-özlüyündə təşəbbüskar fəaliyyət üçün güclü stimul olan bütün
gəliri mənimsəyir [55].
Kommersant kateqoriyasına (iqtisadçı-kommersant) əsasən
aşağıdakılar aid edilir:
- Kommersiya ilə məşğul olan şəxs;
33
Ç.A. İbrahimlif M.M. Hüseynov
- Kommersiyanın və ya istehsal vasitələrinin, istehlak mallan
və xidmətlərin ticarətinin təşkili və idarə edilməsi
variantlarının iqtisadi təhlili, iqtisadi əsaslandırılması ilə
məşğul olan mütəxəssis;
- Mövcud və perspektiv bazarlarda əmtəə və xidmətləri
realizə etmək məsələlərinin sosial-iqtisadi əsaslandınimasını
həyata keçirmək sahəsində biliyə, bacanğa və qabiliyyətə
malik olan mütəxəssis.
Bununla yanaşı, biznes aləmində kommersantları aşağıdakı
kimi də adlandırırlar:
- ticarət agentləri;
- əlaqələndiricilər;
- ticarət məsləhətçiləri;
- satış üzrə mütəxəssislər;
- yerli nümayəndələr;
- agentlər;
- xidmətlər üzrə agentlər;
- marketinq agentləri.
Bazar iqtisadiyyatı şəraitində kommersantlar xüsusi növ
fəaliyyət sahələrində (məsələn, əmtəə və qiymətli kağızlann əldə
edilməsi və satışı, sığorta, nəqliyyat, bank, vasitəçi- ticarət və digər
əməliyyatların həyata keçirilməsi və s.) ixtisaslaşmaqla təsərrüfat
fəaliyyətini xüsusi peşəkarlıqla həyata keçirirlər. S.N.Tretyak qeyd
edir ki, “.. .Kommersantın peşəkar fəaliyyəti istehsal və əmtəə
tədavülü sahəsində həyata keçirilir və müəssisənin sahəvi, regional
və buraxılan məhsul çeşidinin xüsusiyyətləri nəzərə alınmaqla
kommersiya işinin səmərəli təşkili məqsədilə bütün
təşkilati-hüquqi formalardan olan müəssisələrin fəaliyyət
göstərməsinin təmin olunmasına istiqamətlənir”.
Kommersantın əsas peşəkarlıq fəaliyyətinə aşağıdakı işlər aid
edilir:
-təşkilati (kommersiya sahəsində);
34
Kommersiya fəaliyyətinin əsasları
- əmtəəşünaslıq-ekspertiza;
- marketinq;
- ticarət-iqtisadi;
-təhlil;
- ticarət-tədarük;
- xarici ticarət.
Müasir anlamda kommersant dedikdə, mənfəət əldə etmək
məqsədi ilə iqtisadiyyatın müxtəlif sahələrində kommersiya işinin
səmərəli təşkili və idarə olunması variantlarını təhlil edərək ən
optimal variant seçən, lazım gəldikdə isə onu iqtisadi cəhətdən
əsaslandıra bilən mütəxəssis başa düşülə bilər.
Burada belə bir prinsipial məsələyə diqqət yetirilməlidir ki,
əgər ayn-ayn şəxslər lazımi xammal və materiallar əldə etməklə öz
istifadəsi üçün əmtəələrin istehsalı ilə məşğul olurlarsa, onlar
sadəcə olaraq istehlakçı sayılırlar. Lakin əgər resurslar cəlb
etməklə onun üçün zəruri olan tələbatdan artıq və öz dəyərinə görə
istifadə edilən resurslardan yüksəkdə duran məhsul istehsal
olunaraq, mübadilə edilir və ya satılırsa, yalnız onda bu fəaliyyət
növü kommersiya hesab edilir.
Kommersiya fəaliyyətini istər fərdi şəxslər, istərsə də
kommersiya müəssisə və təşkilatlan həyata keçirirlər.
2.2.2. Kommersiya təşkilatları
Müasir dövrdə “kommersiya təşkilatı” dedikdə, öz
fəaliyyətindən gəlir götürmək üçün yaradılan hüquqi şəxs başa
düşülür. Bir çox hüquqi şəxslər sonradan alqı-satqı prosesləri
vasitəsilə mənfəət əldə etmək üçün kommersiya fəaliyyəti
çərçivəsində bir sıra işlərin (istehsal, inşaat, sərmayədarlıq və s.)
həyata keçirilməsi ilə məşğul olurlar.
35
Ç.A. İbrahimlif M. M, Hüseynov
Bazarda alıcı qismində kommersiya fəaliyyəti prosesində
iştirak edən bazar subyektlərinin qruplaşdırılması bir sıra cəhətlər
üzrə həyata keçirilir. Burada əsas məsələlərdən biri alıcının hansı
fəaliyyət sahəsinə aid olması və onun maliyyələşmə mənbələrinin
müəyyənləşdirilməsidir. Maliyyələşmə mənbəyi baxımından
bazardan məhsul alan bütün müəssisə və təşkilatlan 3 əsas qrupa
ayırmaq olar:
1. Kommersiya strukturları və ya istehsal və ticarət
firmalarının (birliklərinin) məcmusu;
2. Qeyri-kommersiya təşkilat və idarələri, müxtəlif ictimai
qurumlar;
3. Mərkəzi və yerli hakimiyyət orqanlarının (bələdiyyələrin)
tabeliyində olan müəssisə, təşkilat və idarələr.
Hansı sahəyə aid olması baxımından bütün müəssisələr belə
qruplaşdırıla bilərlər:
1. Təbii mənbələrdən sənaye və ərzaq xammalı hasilatı
(dağ-mədən, neft-qaz hasilatı, meşə və balıq təsərrüfatı);
2. İlkin sənaye emalı;
3. Xammal və materialların sənaye emalı, daha doğrusu,
hazır məhsulun istehlak bazarında satış üçün istehsalı;
4. İstehsal infrastrukturu və ya bazara xidmət edən sahə və
fəaliyyət sahələrinin məcmusu (yük daşıma, informasiya
təminatı və rabitə, topdan ticarət vasitəçi fırmalan, kredit
hesablaşma sistemi, işgüzar risklərin sığotalanması);
5. Sosial məişət infrastrukturu və ya qeyri-maddi istehsal
sahələrinin və fəaliyyət növlərinin məcmusu.
Qeyd edilən alıcı qrupları bazardakı davranışlarına görə də
fərqlənirlər.
36
Kommersiya fəaliyyətinin əsaslan
Müasir iqtisadi ədəbiyyatda "firma" (italyan sözü olub
“imza” mənasını verir) və "müəssisə" anlayışlarından geniş istifadə
olunur. Bəzi hallarda onlar hətta sinonim kimi qəbul olunurlar.
Bunun əsas səbəblərindən biri də əksər hallarda firmanın bir
müəssisədən ibarət olmasıdır. Lakin firma - özündə eyni və ya
müxtəlif profilli bir neçə müəssisəni birləşdirməklə
istehsal-kommersiya fəaliyyəti ilə məşğul olan iqtisadi subyektdir.
Müəssisənin firma adı alması üçün əsas şərt - onun vasitəçilərlə
deyil, birbaşa bazara çıxışıdır.
Firmalar istehsal fəaliyyəti ilə yanaşı ticarət, nəqliyyat, bank,
auditor və s. kimi sahələrdə də uğurla çalışırlar.
Tərkibinə daxil olan istehsal müəssisələrinin birləşmə
formaları baxımından firmaların aşağıdakı növləri məlumdur:
1. Məhsulunun iqtisadi təyinatı eyni olan müəssisələri
birləşdirməklə yaradılan firmalar. Buraya adətən yüngül sənaye
firmaları aiddir;
2. Təkrar istehsalın müxtəlif mərhələlərinə mənsub
müəssisələrin birliyi. Məsələn, dəmir filizi hasil edən, emal edən,
polad, çuqun və prokat (yayma polad) istehsal edən metallurgiya
firmaları;
3. Müxtəlif sahələrin müəssisələrini birləşdirən firmalar.
Buna misal olaraq telefon və teleqraf avadanlıqlan, çörək-bulka
məmulatları, tədris materialı istehsallarını, otellərin istismarını və
sığorta xidmətini özündə birləşdirən ABŞ-ın məşhur konqlomeratı
- “İTT” firmasını göstərmək olar [38].
Firma - müəyyən mülkiyyətə və hüquqi şəxs səlahiyyətlərinə
malik, məqsədi mənfəət əldə etmək olan bir və ya bir neçə
müəssisədən ibarət olan, məhsulun istehsalı və satışını idarə edən
təşkilatı-təsərrüfat vahididir. Firma, müəssisədən fərqli olaraq
bazarın ilkin həlqəsidir və bazarda qiymət siyasətini məhz o həyata
keçirir, rəqabət mübarizəsini aparır, mənfəətin bölüşdürülməsində
iştirak edir. Firmaya
37
Ç.A. İbrahimli, M.M. Hüseynov
daxil olan müəssisələrin idarə olunması, onların inkişaf
istiqamətləri onun (firmanın) idarəetmə orqanları tərəfindən həyata
keçirilir.
Kommersiya - istehsal ilə məşğul olan sahibkarlıq
subyektlərinin də əsas fəaliyyət istiqamətlərindən biridir. Buna
görə də müəssisə-sahibkar ümumi (həm alıcı və həm də satıcı)
funksiyalı kommersant hesab edilə bilər.
Yoxlama üçün suallar:
Kommersiya fəaliyyətinin obyektləri hansılardır?
Kommersiya fəaliyyətinin subyektləri hansılardır? Əldə
edilmə məqsədlərinə görə əmtəələri necə qruplaşdırmaq
olar?
♦ İstehlakçıların bu və ya digər ehtiyacını ödəmək
baxımından əmtəələr necə qruplaşdırılır?
♦ “Kommersant" kimdir?
♦ “Kommersant ’iar daha necə adlandırılırlar?
♦ Kommersantın əsas peşəkarlıq fəaliyyətinə hansı işlər aid
edilir?
♦ “Kommersiya təşkilatları" və “qeyri-kommersiya
təşkilatları ’’ necə fərqləndirilir?
♦ Maliyyələşmə mənbəyi baxımından bozardan məhsul alan
müəssisə və təşkilatları necə qruplaşdırmaq olar?
♦ Hansı sahəyə aid olması baxımından müəssisələri necə
qruplaşdırmaq olar?
♦ “Firma" ilə “müəssisə"nin əsas fərqli cəhətini göstərin.
♦ istehsal müəssisələrinin birləşmə formalarına görə
firmaların hansı növləri fəaliyyət göstərirlər?
38
Kommersiya fəaliyyətinin əsasları
III FƏSİL. FİRMALARDA (MÜƏSSİSƏLƏRDƏ)
KOMMERSİYA STRATEGİYASININ
FORMALAŞDIRILMASI
3.1.
3.2.
3.3.
(müəssisələrdə) formalaşmasına
kommersiya təsir
göstərən Firmalarda
strategiyasının
amillər
Əmtəə bazarında
reallaşması
Firmanın (müəssisənin) kommersiya fəaliyyətinin təşkili
strategiyası
kommersiya maraqlarının
3.1. Firmalarda (müəssisəbrdə) kommersiya
strategiyasının formalaşmasına təsir göstərən
amillər
Kommersiya fəaliyyətinin təşkili və inkişafı üçün müəyyən
şərtlərin olması zəruridir. Bu zərurət kommersiya fəaliyyətinə təsir
edən amillərin öyrənilməsini ön plana çıxanr.
Müəssisə kommersiya fəaliyyəti prosesində xaıici mühit ilə
qarşılıqlı əlaqəyə girir. Müəssisəni əhatə edən xarici mühit
amilləri onun fəaliyyətinə böyük təsir göstərmək qabiliyyətinə
malikdir. Müəssisənin bazardakı kommersiya mövqeləri xarici və
daxili mühit amillərinin təsiri altında təşəkkül tapır. Xarici
mühitdə daima baş verən dəyişikliklər müəssisənin daxili
strukturuna və kommersiya fəaliyyətinin nəticələrinə təsir edə
bilir.
Müəssisələrin kommersiya fəaliyyətinə çoxsaylı xarici mühit
amilləri təsir edir. Məs., Y.N.Kiselyova və O.G.Bu- danova
müəssisələrin kommersiya fəaliyyətinə təsir edən xarici mühit
amillərinə aşağıdakıları aid edirlər:
39
ÇA. İhrahimliy M.M. Hüseynov
• iqtisadi meyllər;
• sosial mühit;
• istehlakçılar;
• malgöndərənlər;
• rəqiblər;
• banklar;
• dövlət aktlan və s.
V.K.Falsman istehsal firma və müəssisələrinin təsərrüfat
fəaliyyətinə təsir edən xarici mühit amillərinə ümumilikdə
aşağıdakıları aid edir:
• iqtisadiyyatın ümumi (makroiqtisadi) vəziyyəti;
• xammal bazası;
• daxili siyasi və demoqrafik amillər;
• dünya iqtisadiyyatı və beynəlxalq münasibətlər;
• ekoloji şərait;
• rəqiblərin davranışı və s. [114, s. 7].
L.V.Osipova istehsal müəssisəsinin təsərrüfat-
kommersiya fəaliyyətinə bu və ya digər şəkildə təsir göstərə bilən
əsas xarici mühit amillərini ümumiləşdirilmiş formada aşağıdakı
şəkil İ./.-dəki kimi təsvir edir;
Beləliklə, müəssisənin təsərrüfat-kommersiya fəaliyyətinə
təsir göstərən xarici amilləri aşağıdakı kimi ayırmaq olar:
1. Birbaşa təsir amilləri - buraya, dövlət, rəqiblər,
malgöndərənlər və istehlakçılar aiddir;
2. Dolayı təsir amilləri - buraya, siyasi, iqtisadi, elmi-
texniki və sosial amillər aiddir.
Bütün qeyd edilən amillər bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqədədirlər.
Lakin hər bir konkret şəraitdə bu amillərin qarşılıqlı təsir səviyyəsi
müxtəlif ola bilər.
Müəssisələr istehlak bazarını əmtəələrlə təchiz etməklə
istehlakçıları əmtəələrin xüsusiyyətləri - onların etibarlılığı,
40
Kommersiya fəaliyyətinin əsaslan
zəmanət müddətləri, qiymətləri, satış şərtləri və s. kimi zəruri
informasiya ilə təmin edirlər.
Şakil 3.1. Müəssisənin təsərrüfat-kommersiya fəaliyy>ətinən təsir
edən əsas xarici mühit amilləri.
Müəssisə bazardan rəqabətə girən əmtəələr, istehlakçıların
ehtiyac və imkanları, əmtəələrin satış həcmləri və templəri
haqqında əks məlumat alır. Nəticədə müəssisənin xarici mühit ilə
qarşılıqlı fəaliyyətdə olduğu və vahid şəkildə fəaliyyət göstərən
qapalı rabitə (əlaqə) sistemi meydana gəlir.
Müəssisələrin kommersiya fəaliyyətinə təsir edən daxili
mühit amillərinə isə, istehsal, texniki, iqtisadi və s. ehtiyatlar,
funksional xidmətlər və s. daxildir. Xarici və daxili amillərin
müxtəlifliyini qarşılıqlı əlaqədə və bütöv halda nəzərdən keçirmək
lazımdır. İstənilən fəaliyyətə yalnız onun müəssisə tərəfindən
qarşıya qoyulmuş məqsədə nail olmağa kömək etdiyi halda haqq
qazandırmaq olar.
41
ÇA, İbrahimliy M.M, Hüseynov
Təşkilatın (müəssisənin) xarici işgüzar mühitinin tərkib
hissələri şəkil 5.2.-dəkı kimi təsvir edilir [120, s. 49].
Şəkil 3.2, Müəssisənin (firmanın, şirkətin, təşkilatın və s.) işgüzar
mühiti.
Aydındır ki, müəssisənin (firmanın, təşkilatın) xarici işgüzar
mühitinin öyrənilməsini maddi, enerji və digər ehtiyatların
təchizatçılarından (mal göndərənlərdən) başlamaq lazımdır.
Müəssisənin təçhizatçılardan asılılığı kifayət qədər
böyükdür.Ehtiyatlann lazımi vaxtda çatdırılmaması, çatdınlan
ehtiyatlann keyfiyyətsiz olması, bir ehtiyatın digəri ilə əvəz
olunması, ehtiyatlann qiymətinin süni olaraq qaldırılması və s. -
bütün bunlar müəssisəni
42
Kommersiya fəaliyyətinin əsaslan
təchizatçılardan asılı vəziyyətə salaraq böyük çətinliklər yaradır.
Buna görə də müəssisənin vəzifələrindən biri - ehtiyatların
səmərəli idarə edilməsinin təşkilidir.
İşgüzar mühitin növbəti tərkib hissəsi rəqiblərdir. Yəni,
bazarda analoji məhsulu realizə edən və ya analoji xidmətlər
göstərən rəqib müəssisələrdir. Müəssisə rəhbərliyinin vəzifəsi -
rəqiblərin imkanlarını müəyyən edərək özünü onlar tərəfindən
yaradıla bilən mümkün və potensial təhlükələrdən qorumaq üçün
müvafiq tədbirlər görməkdir. Bu vəziyyətdə optimal variant kimi
daha keyfiyyətli və yüksək istehlak xüsusiyyətlərinə malik yeni
məhsullann işlənməsi və istehsalı məqsədə müvafiq hesab olunur.
Başqa sözlə, rəqiblərlə mübarizədə “müdafiə” deyil, “hücum”
mövqeyinin olması zəruridir.
Müəssisənin işgüzar mühitinin tərkibində vacib yerlərdən
birini də məhsul və xidmətlərin istehlakçıları tutur. Fərdi alıcı və
müştərilərdən başqa buraya topdan və pərakəndə firma mağazaları,
mağazalar, ticarət agentləri, rəsmi distribyuterlər də aiddir.
Məhsul və xidmətlərin istehlakçılarının tərkibi bir çox
amillərdən asılı olur:
• müəssisənin məhsul və xidmətlərinin özünəməxsusluğu;
• məhsul və xidmətlərin həcmi;
• məhsul və xidmətlərin satış bazan və s.
Son dövrlərdə məhsul və xidmətlərin istehlakçıları sırasında
istehlakçıların hüquqlarının müdafiəsi sahəsində müxtəlif
cəmiyyətlər, nəzarət təşkilatları, ekoloji mühafizə və digər bu kimi
təşkilatlar daha böyük rol oynamağa başlamışlar. Onlar məhsul
istehsalçıları və istehsal olunan məhsulun keyfiyyəti, ekoloji
tələblərin gözlənilməsi və s. ilə bağlı xidmətlər göstərən
təşkilatlarla bilavasitə əlaqə saxlayırlar. Məhsul və xidmətlərin
istehlakçılannın
43
ÇA, İbrahimli, M.M. Hüseynov
müəssisənin fəaliyyətinə təsiri böyükdür. Bu təsir özünü məhsul və
xidmətlərin keyfiyyətinə xüsusi tələblərin irəli sürülməsi,
məhsulların texniki xüsusiyyətlərinə tələblər, qiymət səviyyəsinin
təyini və s. kimi formalarda göstərir. Eyni zamanda, istehsalçıların
da istehlakçılara əks təsirini qeyd etmək lazımdır. Buraya, məhsul
və xidmətlərin yüksək keyfiyyətli olmasına zəmanətin verilməsi,
məhsul və xidmətlərə daha aşağı və sabit qiymətlərin təyin
edilməsi və s. göstərmək olar.
Müəssisənin işgüzar mühitində infrastruktur da əhəmiy>'ətli
yerlərdən birini tutur. Buraya, aşağıdakılar aiddir:
• banklar;
• fond birjaları;
• məşğulluq xidmətləri və kadr agentlikləri;
• sığorta şirkətləri;
• audit və konsaltinq (məsləhət) firmaları;
• müxtəlif nəqliyyat təşkilatları və s.
İşgüzar mühitə daxil olan bu təşkilatlar müəssisəyə geniş
spektrdə müxtəlif xidmətlər göstərirlər. Buraya, müəssisənin
maliyyə, əmək resursları ilə təmin olunmasından tutmuş,
informasiya texnologiyaları, strateji planlaşdırma, maliyyə
idarəetməsi, heyətin seçilməsi və idarə edilməsi, marketinq və s.
sahələrdə müxtəlif məsləhət və audit xidmətlərinin, habelə
nəqliyyat xidmətlərinin göstərilməsi aid edilə bilər.
Müəssisənin işgüzar mühitinə həmçinin dövlət və bələdiyyə
təşkilatları, habelə hökümət orqanları təsir göstərir. Dövlət
qurumlarının, regional və yerli icra hakimiyyəti orqanlarının, vergi
qurumlarının və b.-nm müəssisəyə təsiri müxtəlifdir. Bu təsirlər
aşağıdakı formalarda təzahür edir;
• sahibkarlığın hüquqi bazasını müəyyən edən qanun və
digər normativ aktların qəbul edilməsi;
44
Kommersiya fəaliyyətinin əsasları
• müəssisənin fəaliyyətinin lisenziyalaşdırılması;
• vergilərin yığılması və onların ödənilməsi üzərində nəzarət
və s.
Müasir şəraitdə işgüzar mühitin bu hissəsinin müəssisənin
fəaliyyətinə olan təsiri çox böyükdür. Belə ki, o, tez-tez, bəzən isə
qabaqcadan görülə bilməyən dəyişikliklərə məruz qalır ki, bu da
müəssisənin fəaliyyətini çətinləşdirir. Nəhayət, müəssisənin
fəaliyyətinə işgüzar mühitin beynəlxalq sektoru da təsir göstərir.
Bu, özünü birgə müəssisələrin yaradılmasında, müştərək
layihələrin reallaşdırılmasmda, ölkə xaricindən məhsulların
çatdırılmasında və yerli müəssisələrin xarici ölkə bazarlarına çıxışı
və s.-də xüsusilə qabarıq göstərir. Beynəlxalq sektorda yerli
müəssisələrin digər ölkələrin müəssisələri ilə qarşılıqlı fəaliyyəti
bir çox hallarda birincilərin rəqabətə davam gətirməmələri ilə
nəticələnir. Bu isə, müəssisə rəhbərləri qarşısında bu rəqabətə
davam gətirmək kimi mühüm bir vəzifə qoyur. Eyni zamanda, milli
məhsulların keyfiyyətinin və texniki xüsusiyyətlərinin hərtərəfli
yüksəldilməsi, dövlət tənzimlənməsi tədbirlərinin hazırlanması,
yeni qaydaların, müasir menecmentin özünəməxsus fəndlərinin
hazırlanması və həyata keçirilməsi kimi vəzifələr də qarşıya çıxır.
3.2. Əmtəə bazarında kommersiya maraqlarının reallaşması
Bazar iqtisadiyyatının təkamülü ilə bərabər kommersiya
istiqamətində fəaliyyət də inkişaf edir, onun məzmunu və forması
dəyişir, tətbiq sahəsi genişlənir. Cəmiyyət inkişaf etdikcə mübadilə
prosesi ilə məşğul olanların hamısı onu təkmilləşdirməyi öyrənir,
bu sahədə daha böyük peşəkarlıq qazanmağa can atırlar.
45
Ç.A. İbrahimlif M.M. Hüseynov
İnkişaf etmiş bazar infrastrukturu əmtəə iqtisadiyyatının
vacib atributlanndan biridir və ictimai məhsulun təkrar istehsalı
prosesində bu iqtisadiyyata uyğun istehsal, bölgü, tədavül və
istehlak mexanizmi xasdır. Məlum olduğu kimi, kapitalist istehsal
üsulunun mövcud olması üçün inkişaf etmiş və daim inkişaf edən
əmtəə tədavülü əsas şərtdir. Başqa sözlə, ekvivalent bazar
mübadiləsi də yalnız əmtəə və xidmətlərinin mövcudluğu halında
mümkündür. Ona görə də cəmiyyətin vahid iqtisadi mexanizminin
formalaşması bazann bütün subyektlərinin mövcudluğunu və
qarşılıqlı əlaqəsini zəruri edir. Bazar, öz infrastrukturunun
aşağıdakı vacib elementlərinin inkişafının zəruriliyini diktə edir:
- müasir maliyyə-kredit və hesablaşma mexanizmi, ölkədə
fasiləsiz pul dövriyyəsini təmin edən çoxşaxəli bank sistemi;
- müxtəlif xammal-əmtəə məhsulunun, qiymətli kağızların
bazar qiymətlərini və birja dövriyyələrini, daşınmaz əmlakın,
valyuta vasitələrinin alqı-satqısını, əmək və digər resursların
təsərrüfat fəaliyyətinə cəlb edilməsini təmin edən, səmərəli işləyən
ixtisaslaşdırılmış birja və hərrac sistemləri;
- biıjadankənar topdan və pərakəndə mal dövriyyəsini təmin
edən geniş şaxələnmiş tədarük-alış, kontrakt və ticarət-
kommersiya sistemləri;
- bazar dövriyyəsinin bütün mərhələlərində müxtəlif
kommersiya risklərinin sığortalanmasını təmin edən etibarlı
sığortalanma sistemi;
- bazann bütün subyektlərinin (hüquqi və fiziki şəxslərin)
dövlət büdcəsi ilə qarşılıqlı əlaqəsini təmin edən və onlann
istehsalat və təsərrüfat fəaliyyətinin inkişafını və səmərəliliyini
artıran dəqiq təşkil olunmuş vergi sistemi;
46
Kommersiya fəaliyyatinin osaslan
- müasir xüsusi informasiya kanallannı və digər
kommunikasiya vasitələrini özündə cəmləşdirən analitik-
informasiya sistemi;
- özünün mexanizmləri, formaları və metodları ilə bazar
dəyişmələrinə asan uyğunlaşan çevik “pablik rileyşnz”
(“ictimaiyyətlə əlaqələr”) sistemi.
Bazarı təmin edən sistemlərə həm də hüquqi sistemi
(həmçinin, məhkəmə-arbitraj strukturlannı) də aid etmək lazımdır.
Bunsuz normal bazar, sadəcə olaraq, mövcud ola bilməz. Bazar
haqqında tam təsəvvürün əldə edilməsi onun abstrakt və konkret
təsviri nəticəsində mümkündür. Qeyd edilən məsələyə birinci
yanaşma bazarı - mübadilə xüsusunda təşəkkül tapan
ictimai-iqtisadi münasibətlərin məcmusu kimi nəzərdə tutur.
Bununla əlaqədar olaraq, bir çox hallarda bazar dünyanın ən geniş
yayılmış ictimai- iqtisadi quruluşlarından biri olan kapitalizmlə
eyniləşdirilir.
Bazar - öz təyinatına uyğun olaraq əmtəələrin alqı- satqısınm
və mübadiləsinin həyata keçirildiyi, istehlakçıların ehtiyacı olduğu
məhsulları əldə etdiyi proseslərin məcmusudur. Qeyd edilən
proseslərin əsasında əmtəə bazan modeli dayanır, {şəkil 3.3)
Şakil 3.3. Əmtsə bazarı modelinin tərkib hissələri [83 s.3].
47
ÇA. İbrahimli, M.M. Hüseynov
Göründüyü kimi, bu modelin tərkib hissələri ağağıdakılardır:
• Tələbat;
• Tələb;
• Təklif;
• Məhsul;
• Qiymət;
• Sövdələşmə;
• Mübadilə.
Bazar modelinin elementləri öz aralarında müvafiq asılılıqda
olurlar. Tələbatlar konkret istəkləri formalaşdırır. İstəklər isə, təklif
və istehlakçılann maddi imkanları nəzərə alınmaqla əmtəələrə olan
tələbə çevrilirlər. Alqı-satqı həyata keçirilir, ticarət-kommersiya
sövdələşməsi və mübadiləsi rəsmiləşdirilir. Bazar - istənilən
müəssisə və ya firmanın məhsul istehsalı həcminin və məhsul
çeşidi siyasətinin formalaşmasının təminatçısı kimi çıxış edir.
Buraya, istehlakçıların tələbatlarının ödənilməsi məqsədilə
məhsulların konkret bazarlar arasında bölgüsü, qiymətqoyma,
satışın həvəsləndirilməsi aid edilə bilər. Beləliklə, istənilən
mülkiyyət formasına aid olan müəssisənin başlıca vəzifələrindən
biri yerinə yetirilir: kommersiya fəaliyyətinin inkişafına və bazarın
maraqlarına cavab verən təsərrüfat qərarları qəbul edilir.
Müəssisənin kommersiya fəaliyyəti onun işinin
səmərəliliyinin və inkişafının mütləq şərtidir. Təbiidir ki,
müəssisənin kommersiya fəaliyyətini sosial-iqtisadi məsələlərin
geniş spektrini əhatə edən xarici mühitlə bağlılıqda nəzərdən
keçirmək lazımdır. Kommersiya fəaliyyəti bazarın Azərbaycanda
formalaşmış modelinə, iqtisadi amillərə və təşəkkül tapmış bazar
münasibətlərinə əsaslanmalı, iqtisadiyyatın real vəziyyəti ilə
uzlaşmalıdır.
48
Kommersiya fəaliyyətinin əsaslan
Məlumdur ki, ticarətin əsasını əmtəələrin mülkiyyət
formalarının dəyişməsi ilə şərtlənən alqı-satqı prosesləri təşkil
edir. Lakin malgöndərənlərdən əmtəələrin kommersiya əsasında
qurulmuş alqı-satqı prosesi kommersiya fəaliyyəti proseslərinin
bütün tərəflərini bitib-tükəndirmir. Kommersiya fəaliyyəti
kompleks xarakter daşıyır və məhsulun istehsalı, yeridilməsi,
bölgüsü və satışı mərhələlərini əhatə edir. Ticarət və kommersiya
fəaliyyəti bir-birləri ilə sıx bağlı olduqlarından ticarət
texnologiyasında baş verən dəyişikliklər kommersiya
fəaliyyətindəki dəyişikliklərlə müşayiət olunur.
Kommersiya - istehlak bazarının hərəkətverici amilidir.
Kommersiya strategiyası məhsulların kommersiya hərəkəti və
əməliyyatlarının müşayiəti ilə istehlakçılara çatdırılmasına
istiqamətlənməlidir. Kommersiya hərəkəti və əməliyyatlarının
müşayiətinin əsas taktiki məqsədi cari xərclərin azaldılmasıdır.
Kommersiya prosesləri kommersiya işini təşkil edən kommersiya
xidmətləri ilə qarşılıqlı əlaqədə nəzərdən keçirilməlidr.
Bazar mübadilə və əmtəə-pul münasibətləri kateqoriyası
olmaqla, tələb və təklif arasında qarşılıqlı münaqsibətlərin
mövcudluğunu nəzərdə tutur. Bazarda baş verən proseslərin
mahiyyəti bu qarşılıqlı münasibətlərlə açılır. Daha doğrusu,
tələb-təklif münasibətləri bazar mexanizmi və ya əsas fəaliyyət
prinsipi kimi çıxış edir.
Özlüyündə tələb və təklif arasındakı asılılıq dialektik məna
kəsb edir. Bazarda tələb təbii şəkildə əmtəə və xidmətlərin
təklifinin təşəbbüskarı rolunu oynayır. Təklifin kəmiyyət
parametrləri qiymətin köməyi ilə tələblə uyğunlaşır. Qiymət həm
də tələbi fəal surətdə tənzimləyir. Təshih edilmiş tələb yenidən
təklifin parametrlərini müəyyən edir. Bu zaman sərbəst
qiymətəmələgəlmə prinsipinə əməl
49
Ç,A. İbrahimli, M.M, Hüseynov
edilmə və ya dövlətin qiymət təyin etmə məsələlərinə qarışmaması
vacib əhəmiyyət kəsb edir. {§9kil 3.4.).
Taklİf
Taklif
Şəkil 3.4. "Tələb - təklif’ qarşılıqlı əlaqəsinin dialektikası.
Bazarın cəmiyyətdə və iqtisadiyyatda münasibətlərdəki
tənzimləyici rolu yaxşı məlumdur. Bununla bərabər, bazarın bütün
kommersiya münasibətləri sistemi üçün əhəmiyyətini müəyyən
edən bir neçə konkret funksiyalarını qeyd etmək lazımdır:
• Bazar əmtəələrin istehsalına sərf edilən əməyin ictimai
əhəmiyyətinin qiymətləndirilməsi üçün şərtləri formalaşdınr.
Bazarda “əmtəə - pul” sxemi üzrə həyata keçirilən mübadilə aktı
onu göstərir ki, bu əmtəənin istehsalçısının əməyi ictimai
baxımdan faydalıdır. İstehlakçı tərəfindən onun üçün zəruri olan
əmtəənin və onun satıcısının real seçim imkanı da buna zəmin
yaradır;
• Bazar əmtəə istehsalı üzrə ictimai-zəruri məsrəflərin
ölçüsünü tənzimləyir. Mübadilə prosesində bu və ya digər
məhsulun istehsalına sərf olunan ictimai-zəruri əmək məsrəflərinin
səviyyəsi haqda dəqiq təsəvvür əldə edilir. Bu zaman bazar
bilavasitə müəssisənin iqtisadi göstəricilərinə, xüsusilə maya
dəyəri və mənfəətə təsir göstərir: zərərlə işləyən müəssisə bazardan
çıxır;
• Bazar ictimai məhsulun tərkibi və strukturunu,
iqtisadiyyatın əsas nisbətlərini formalaşdırır. Bunun əsas səbəbi
kimi sahibkarların ilk növbədə tələb olunan məhsullar istehsal
edərək satmağa can atmalarını göstərmək olar. Başqa
50
Kommersiya fəaliyyətinin əsaslan
sözlə, kapital tələbin parametrlərinin təkliflə daha tez üz-üzə
gəldikləri sahələrdə toplanır.
Bazar məfhumu ba2Lar mühiti, daha doğrusu satıcı və
alıcılann kommersiya maraqlannın daima toqquşduğu xüsusi
fəaliyyət sahəsi ilə sıx surətdə əlaqədardır. Bu zaman bazar
münasibətləri iştirakçılanmn fəaliyyəti dəqiq istiqamətlənmə ilə
xarakterizə olunur. Hər bir subyekt bazardakı rolu ilə bağlı
özünəməxsus xüsusiyyətə malik olur. Belə ki, satıcılar alıcılan öz
məhsullanna cəlb etməyə çalışdıqlanndan öz aralarında rəqabət
aparırlar. Nəticədə, bazarda alıcı fəallığı artır. Alıcılar isə, öz
vəsaitlərini səmərəli surətdə elə xərcləməyə çalışırlar ki, mövcud
alıcılıq qabiliyyətini bazarlıqdan əldə edilən fayda ilə əlaqələndirə
bilsinlər.
Bu maraqların reallaşmasına olan ehtiyac bazar və onun
konkret təzahürləri haqda aydın təsəvvür əldə edilməsini nəzərdə
tutur. Yuxarıda qeyd edilən abstrakt tərifdən fərqli olaraq bazarı
konkret şəkildə də təsvir etmək olar. Bu zaman yalnız müəyyən
eyninövlü məhsullardan ibarət olan bazar və ya satış bazan haqda
danışmaq olar. Bu nöqteyi-nəzərdən bazar dedikdə, ilk növbədə
müəyyən əmtəə alıcılannm məcmusu, ikincisi, bu əmtəənin
satıcılannın məcmusu başa düşülür.
Satış bazarının əsas xüsusiyyətlərinə aşağıdakılar daxildir:
• alıcılar məcmusu üçün - əmtəə üzrə bazar tutumu və
tələbin elastikliyi;
• satıcılar məcmusu üçün - satışların ümumi həcmi və
ayrı-ayn satıcılann ümumi həcmdə xüsusi çəkisi.
Bazar tutumu - müəyyən zaman ərzində bu və ya digər
əmtəənin satış bazannda alışının maksimal həcmini ifadə edir.
Bazar tutumu son nəticədə iki əsas amildən asılı olur. Bir tərəfdən
bu, əmtəənin istifadəsinin obyektiv şəkildə mövcud olan həddi,
digər tərəfdən, tələbin elastikliyi nəzərə
51
Ç.A. İbrahimli, M.M. Hüseynov
alınmaqla əmtəə istehlakçılarının alıcılıq və ya ödəmə
qabiliyyətinin həddi amilləridir.
Satış bazarının satıcıların məcmusu şəklində müəyyən
edilmiş həcm xüsusiyyətləri xarici və daxili amilərin təsiri altında
mövcud olurlar. Belə ki, bazar tutumu məcmu satışların həcmini
(əmtəə təklifini tənzimləyən xarici amil) birbaşa olaraq
məhdudlaşdınr. Bu həcmlərin müxtəlif satıcılar üzrə konkret
hissələrə bölgüsü isə, güclü rəqabətin (daxili amil) təsiri
nəticəsində baş verir. Buna görə də, konkret satış bazarına yeni
satıcının yeridilməsi imkanları həmişə çox çətin olur. Çünki müasir
beynəlxalq iqtisadi inteqrasiya şəraitində bazarın kifayət qədər
ödəməqabniyyətli tələb mövcud olan mənimsənilməmiş sahələri
demək olar ki, qalmamışdır.
3.3. Firmanın (müəssisənin) kommersiya
fəaliyyətinin təşkili strategiyası
Bazar münasibətləri şəraitində idarəetmə mexanizmi xarici
mühitin dəyişməsi ilə əlaqədar firmanın (müəssisənin)
məqsədlərinin mütəmadi olaraq dəqiqləşdirilməsi və ya dəyişməsi
ilə xarakterizə olunur.
Müasir dövrdə istehsal və idarəetmə sisteminin dəyişən
şəraitə uyğunlaşması üçün xarici mühitin dəyişməsinə dair
proqnozlar əldə olunmalı və məqsədlər bu proqnozlara uyğun
dəqiqləşdirilməlidir. Bu, strateji idarəetmə prinsiplərinə əsaslanır
və onların vasitəsilə həyata keçirilir. Strategiya - kifayət qədər
uzun müddət üçün müəyyən edilmiş, rəqabət üstünlüklərinin və
səmərəliliyin artırılması əsasında sabit iqtisadi göstəricilərə və bu
göstəricilərin artımına nail olmağa imkan verən istiqamətlərin,
fəaliyyət qaydaları və normalarının məcmusudur.
52
Kommersiya fəaliyyətinin əsasları
2010-cu ildə nəşr olunmuş “Kommersiya fəaliyyətini
əsasları” dərsliyində “kommersiyanın strategiyası - müəssisənin
istehsal, bölgü və malların satışı, o cümlədən son nəticədə
mənfəətin artırılmasına yönəldilən dəyişikliklər üzrə bir ildən çox
dövr üçün nəzərdə tutulan siyasəti” şəklində ifadə edilir [43, s.
156].
İstənilən bir fəaliyyət növü, o cümlədən kommersiya
fəaliyyəti qarşıya qoyulmuş müəyyən məqsədlərə nail olmaq üçün
təşkil edilir. XX əsrin idarəetmə sahəsində görkəmli mütəxəssisləri
olan M.Porter və D.Stok “kommersiyanın təsirinin ənənəvi dar
çərçivədən çıxaraq strateji əhəmiyyət” daşıdığını vurğulayırlar.
Onlar “kommersiya qarşısında duran vəzifələrin həll edilməsində
strateji yanaşmanın” zəruri olduğunu qeyd edirlər [139].
Kommersiya fəaliyyətinin təşkilində məqsəd - istehlakçıların
tələbatlarının ödənilməsi şərti ilə müəssisənin mənfəət əldə
etməsidir.
Dəqiq müəyyən edilmiş məqsəd olmadan kommersiya
fəaliyyətini təşkil etmək, onun strategiyasını hazırlamaq və
səmərəliliyini qiymətləndirmək mümkün deyil. Kommersiya
fəaliyyətinin vəzifəsi - müəssisənin məqsədlərinin həyata
keçirilməsi, onların müəyyən edilməsi və kommersiya
fəaliyyətinin müəssisə qarşısında duran müvafiq vəzifələrə uyğun
istiqamətləndirilməsidir. Kommersiya fəaliyyətinin təşkilində əsas
cəhət - onun layihələndirilməsi prinsiplərini, məqsədlərini və
inkişaf strategiyasını bir-biri ilə uyğunlaşdıran kompleks
yanaşmanın mövcud olmasıdır.
İqtisadi amillər və müəssisənin məqsədindən asılı olaraq
kommersiya fəaliyyətinin üzərinə aşağıdakı funksiyaların yerinə
yetirilməsi vəzifəsi düşür:
1. Kommersiya siyasətinin formalaşdırılması - kommersiya
fəaliyyətinin cari və perspektiv məsələlərinin,
53
Ç,A, İbrahimli, M,M. Hüseynov
onlann həll edilməsi qaydalanmn müəyyən edilməsi. Dəqiq
müəyyən olunmuş vəzifələr olmadan müəssisənin uğurlu fəaliyyət
göstərməsi mümkün deyil. Kommersiya siyasətinin əsas
vəzifələrinə aşağıdakılar aid edilir; • Bazara təsirin gücləndirilməsi;
• Yeni bazar seqmentlərinin aşkara çıxarılması və uyğun
həcmdə məhsutəmin edilməsillarla ;
• Məhsulların çeşid siyahısının genişləndirilməsi;
• Rəqabət qabiliyyətinin və xidmət səviyyəsinin
yüksəldilməsi.
2. Kommersiya fəaliyyətinə kompleks yanaşma —
müəssisənin kommersiya həlqələrinin formalaşması. Bu qurumlar
malgöndərənlərlə sıx əlaqədə olmaqla, bazar daxilində tələbatı
nəzərə almaqla, əmtəənin bazara - istehlakçılara doğru
yürüdülməsin! idarə etməklə vahid və uzlaşdınimış mexanizm
kimi işləməlidirlər.
3. Əmtəə və xidmətlərin alqı-satqısının kommersiya
əsasında idarə edilməsi - kommersiya sövdələşmələrinin,
kommersiya əməliyyatlarının, əmtəə-pul mübadiləsinin
aparılması.
4. Əmtəə bazarlarının inkişafı. Buraya aşağıdakılar
daxildir:
• Daima bazarın vəziyyətinin öyrənilməsi;
• İstehlakçıların zəruri məhsullara olan tələbatının
səbəblərinin müəyyən edilməsi;
• Bazarın genişlənməsinin (inkişafının) potensial
imkanlarını aşkara çıxarmağa imkan yaradan
ödəməqabiliyyətli tələbin, onun artmasına zəmin yaradan
şəraitin öyrənilməsi.
5. Kommersiya fəaliyyətinin xarici mühitin dəyişikliklərinə
uyğunlaşması. Kommersiya fəaliyyətinin
54
Kommersiya fəaliyyətinin əsasları
təşkili strategiyası dəyişkən iqtisadi siyasətin və xarici mühit
şərtlərinin təsiri altında dövri olaraq təshih edilməklə müəssisənin
inkişaf strategiyası ilə bilavasitə əlaqədardır.
6. Kommersiya fəaliyyəti ilə əlaqədar məsrəflərin
hesablanmasının təmin edilməsi. Bu, məhsullann istehlakçılara
çatdıniması ilə bağlı əməliyyatlara çəkilən xərclərin azaldılmasına
imkan yaradır.
Kommersiya fəaliyyətinin təşkilinin məqsədlərinə
müəssisənin bazar payının artırılması və tədavül xərclərinin
azaldılması daxildir. Bazar münasibətləri şəraitində kommersiya
fəaliyyətinin təşkili strategiyasının aynimaz cəhəti isə, məhsul
satışından əldə edilən mənfəətin artırılmasıdır.
Hazırlanmış strategiyanın müəssisə tərəfindən praktiki olaraq
həyata keçirilmək üçün onun əsas müddəaları nəzərdə tutulan
məqsədli proqramda əks olunur. Kommersiya fəaliyyətinin təşkili
strategiyasının formalaşması mürəkkəb bir prosesdir. Belə ki, o,
müəssisənin vəzifələri ilə bağlanmış təsir amillərinin hərtərəfli
təhlili və qiymətləndirilməsini tələb edir. Strategiyanın inkişafında
müəyyən çətinlik həm də xarici mühit şərtlərinin dəyişməsi və
bazarda tələbatın yaranması ilə şərtlənir. Aşağıda təqdim edilən
şəkil İ.5.-də müəssisənin kommersiya fəaliyyəti strategiyasının
formalaşması modeli təqdim olunmuşdur [83 s. 8].
Kommersiya fəaliyyəti strategiyası əsasən modeldə qeyd edilən amillər nəzərə alınmaqla qurulur.
Müəssisədə kommersiya fəaliyyətinin təşkili və müvəffəqiyyətlə həyata keçirilməsi bir sıra amillərdən asılıdır. Bu amilləri bir-birləri ilə qarşılıqlı əlaqədə və bütöv halda nəzərdən keçirmək lazımdır.
55
Ç.A. İbrahimli, M,M. Hüseynov
Şəkil 3.5, Müəssisənin kommersiya fəaliyyəti
strategiyasının formalaşması.
Müəssisədə kommersiya fəaliyyətinin təşkili prosesinin
modeli aşağıdakı şəkil 3.6.-da təqdim edilmişdir [83 s. 9].
Göründüyü kimi bu modeldə ilkin mövqelər kimi aşağıdakılar
qəbul edilmişdir:
• xarici və daxili mühit amilləri;
• kommersiya fəalİ5^ətinin strategiyası;
• kommersiya xidmətinin təşkili;
• maddi-texniki bazanın inkişafı;
• məqsədli bazarların genişlənməsi;
• informasiya təminatı üzrə məlumat bankının yaradılması.
56
Kommersiya fəaliyyətinin əsasları
Şəkil 3.6. Müəssisədə kommersiya fəaliyyətinin təşkili prosesinin modeli.
57
Ç.A, İbrahimli, M.M. Hüseynov
Kommersiya fəaliyyəti sahəsində strateji vəzifələrin səmərəli
şəkildə yerinə yetirilməsi məqsədilə aşağıdakılar zəruri hesab
edilir:
• biznes və müasir mərhələdə məhsulların bazara
yeridilməsinin xüsusiyyətləri haqda dəqiq təsəvvürə
malik olmaq;
• firmanın (müəssisənin) güclü və zəif tərəflərini bilmək;
• bazar və onun imkanlan haqqında informasiyaya malik
olmaq;
• daima istehlakçılarla əlaqə saxlamaq;
• əmtəə və ya onları istehsal edən firmalar haqqında yaxşı
imicin formalaşdıniması məqsədilə məlumatın
ötürülməsinin kütləvi informasiya vasitələrindən istifadə
etmək;
kommersiya müəssisəsində məhsul satışı və digər bu kimi
vəzifələrin realizə olunması üçün əvəzi ödənilən məlumatların
yayılması işinin təşkili və s.
Mövzuya dair misal: *‘Bakı Tikiş Evi” Açıq Tipli Səhmdar Cəmiyyəti 1935-ci
ildən Volodarski adına Tikiş Fabriki (Sənaye-Ticarət Birliyi) kimi fəaliyyətə başlamışdu. 1980-1990-cı illərdə müəssisədə 4000 nəfərə yaxın işçi çalışırdı. SSRİ dövründə müəssisə əsasən geniş istehlak mallarının (kişi və qadın paltoları, həmçinin demisezon paltolar, qadınlar üçün qış paltosu, kişilər üçün plaş, kostyum, şalvar, gödəkcə və s.) istehsalını həyata keçirirdi. Müəssisə xammalla əsasən respublikadaxili müəssisələr tərəfindən təchiz edilirdi.
SSRİ-nin dağılması, əhalinin alıcılıq qabiliyyətinin aşağı düşməsi və satış bazannm itirilməsi müəssisənin çətin vəziyyətə düşməsinə səbəb oldu. Bu vəziyyətdə müəssisə qarşısında öz gələcək fəaliyyət istiqamətini müstəqil şəkildə müəyyən etmək kimi strateji bir vəzifə dururdu. Yaranmış vəziyyətdən çıxmaq üçün
58
Kommersiya fəaliyyətinin əsaslan
müəssisə rəhbərliyi tərəfindən aşağıdakı variantlardan biri seçilməli idi:
1) Əsasən yerli əhali üçün nəzərdə tutulan geniş istehlak mallarının istehsalının davam etdirilməsi;
2) Azərbaycanın güc nazirlikləri, dövlət orqanları tərəfindən daxil olan sifarişlər əsasında fəaliyyət göstərilməsi.
Bu variantlardan hansının daha əlverişli olması istiqamətində aparılmış araşdırmaların nəticəsi olaraq müəssisə rəhbərliyi ikinci varianta, yəni sifariş əsasında məhsul istehsal etməyə üstünlük verdi. Bu dövrdə müəssisənin strategiyasının bu şəkildə formalaşmasına aşağıdakı amillər təsir etmişdir:
•Müəssisənin rentabelli işləməsi üçün istehsal olunan məhsulların realizə edilə biləcəyi istehlak bazan mövcüd deyildi;
•Azərbaycan Ermənistan tərəfindən zorla müharibəyə cəlb edildikdən sonra, müəssisə 1991-ci ildən respublikanın ordu quruculuğunda fəal şəkildə iştirak etməyə başamışdır. Belə ki, hələ SSRİ dövründə hərbi geyimlər istehsal edən sexin istehsal gücünün artırılması yolu ilə müəssisə Azərbaycan Milli Ordusunun əsgər və zabitlərini müxtəlif çeşidlərdə geyimlərlə təmin etmək sahəsində ixtisaslaşmışdır;
•Respublikanın güc nazirliklərindən daxil olan sifarişlər əsasən sabit xarakter daşıyır və müəssisənin öz fəaliyyətini davam etdirməsi üçün əlverişli imkanlar yai’adırdı.
Ermənistan ilə atəşkəs əldə olunduqdan sonra da müəssisə Azərbaycanın güc nazirlikləri üçün müxtəlif çeşidlərdə geyimlər hazırlamaqla öz fəaliyyətini uğurla davam etdirdi. 1999-cu ildə özəlləşdirilərək “Bakı Tikiş Evi” Açıq Tipli Səhmdar Cəmiyyətinə çevrilmiş müəssisə Azərbaycan Respublikasının Müdafiə Nazirliyi, Daxili İşlər Nazirliyi, Dövlət Sərhəd Xidməti, Prezident Qvardiyasının əsgər və zabit heyəti və Dövlət Gömrük Komitəsinin geyim təminatı ilə əlaqədar keçirilən bütün tenderlərində iştirak etmişdir. Öz fəaliyyətində yüksək keyfiyyət siyasəti, qəbul edilmiş öhdəliklərin vaxtında və vicdanla yerinə yetirilməsi kimi məsələləri daima diqqət mərkəzində saxlayan müəssisə artıq özünü sifarişçi təşkilatlar üçün etibarlı tərəfdaş kimi təsdiq etməyə nail olmuşdur. Respublikanın ən iri yüngül sənaye
59
Ç,A. İbrahimli, M,M. Hüseynov
müəssisələrindən biri olan “Bakı Tikiş Evi” ASC-də 25-30 adda məhsul (kursantlar üçün demisezon palto, kitel, qısaqol köynək, şalvar, məktəb şagirdləri üçün geyimlər və s.) istehsal edilir.
Yoxlama üçün suallar:
Müəssisələrin kommersiya fəaliyyətinə hansı xarici mühit
amilləri təsir edir?
Kommersiya fəaliyyətinə birbaşa və dolayı təsir göstərən
xarici mühit amilləri hansılardır? Müəssisələrin
kommersiya fəaliyyətinə təsir edən daxili mühit amilləri
hansılardır?
Əmtəə bazarı modelinin tərkib hissələrinə nələr daxildir?
Bazarda tələb və təklif arasındakı dialektik asılılığı izah
edin?
Bazarın bütün kommersiya münasibətləri sistemi üçün
əhəmiyyətini müəyyən edən funksiyaları hansılardır?
Satış bazarının əsas xüsusiyyətlərinə nələr daxildir?
İqtisadi amillər və müəssisənin məqsədindən asılı olaraq
kommersiya fəaliyyətinin üzərinə hansı funksiyaların
yerinə yetirilməsi vəzifəsi düşür? Kommersiya siyasətinin
əsas vəzifələri hansılardır? Kommersiya fəaliyyətinin
strategiyasını müəyyən edən amillər hansılardır?
Müəssisədə kommersiya fəaliyyətinin təşkili prosesinin
modeli üçün ilkin mövqeləri göstərin.
60
Kommersiya fəaliyyətinin əsaslan
IV FƏSİL. FİRMALARDA (MÜƏSSİSƏLƏRDƏ)
KOMMERSİYA FƏALİYYƏTİNİN İDARƏ
EDİLMƏSİ
4.1. Kommersiya fəaliyyəti idarəetmə obyekti kini i
4.2. Firmalarda kommersiya fəaliyyətinin təşkilati
strukturunun formalaşdırılmasımn əsas prinsipləri
4.3. Firmalarda kommersiya fəaliyyətinin təşkilati
strukturunun əsas formaları
4.3.1. Tədarük şöbələrinin vəzifələri və təşkili prinsipləri
4.3.2. Satış şöbələrinin vəzifələri və təşkili prinsipləri
4.4. İxtisaslaşdırılmış firma mağazalarının təşkili
4.1. Kommersiya fəaliyyəti idarəetmə obyekti kimi
Kommersiya fəaliyyətinin idarə edilməsi menecmentin
prinsiplərinə əsaslanır. Kommersiya fəaliyyətində menecment
dedikdə kommersiya fəaliyyətinin idarə edilməsində prinsip,
forma, metod, üsul və digər idarəetmə vasitələrinin məcmusu,
habelə heyətin idarə edilməsi başa düşülür. Bununla yanaşı,
kommersiya fəaliyyətində idarəetmə, idarəetmə elminin bu sahədə
əldə edilmiş nailiyyətlərinə əsaslanır. Kommersiya sahəsində
menecmentin əsas məqsədi - satışda yüksək səmərəliliyə nail
olmaqdır.
Məlum olduğu kimi, idarəetmə planlaşdırma, təşkiletmə,
motivləşdinnə və nəzarət prosesidir. Kommersiya fəaliyyətinin
idarə edilməsi - kommersiya fəaliyyətinin altsistemlərində
sadalanan funksiyaların yerinə yetirilməsidir.
Kommersiya fəaliyyətində qarşıya qoyulan məqsədlərə nail
olmaq üçün idarəetmə ehtiyatlarının düzgün formalaşdırılması və
təmin edilməsi tələb olunur. İdarəetmə
61
Ç.A. İbrahimli, M.M. Hüseynov
proseslərinin silsiləsi baxımından aydındır ki, planlaşdırma
mərhələsindən sonra təşkilati struktur məsələlərinin həll edilməsi
gəlir. Bununla yanaşı, plan nə qədər mükəmməl olsa da,
kommersiya fəaliyyətinin strukturunun formalaşdıniması olmadan
onun reallaşdınlması zamanı bir çox “mənasız” məsrəflər meydana
çıxır.
Firmalarda (istehsal müəssisələrində) kommersiya
fəaliyyətinin məzmunu və funksiyalanndan çıxış edərək
idarəetmənin təşkilində idarəetmə sisteminin aşağıdakı
kateqoriyalanndan istifadə edilir:
- firmanın məqsəd və vəzifələri;
- firmanm strukturu;
- məqsədli altsistemlər: tədarük, istehsal, əmtəə hərəkəti,
marketinq, satış, xidmət;
-idarəetmə metodlan: strateji planlaşdırma,
qiymətəmələgəlmə, heyətin həvəsləndirilməsi;
-bazarın strukturu;
-rəqabət mühiti;
- elmi-texniki və sosial mühit;
- dövlət tənzimlənməsi və s.
Ümumiyyətlə, idarəetmə fəaliyyəti üçün məqsədlərin
qoyuluşu bu sahədə istiqamətləri aydınlaşdınr. Bu cür fəaliyyət
üçün təşkilatın mövcudluğu tələb olunur. Təşkilat idarəetmə
sahəsində məqsədlərə çatmaq üçün vasitə rolunu oynayır.
Başqa sözlə, məqsədlər idarəetmənin təbiətini müəyyən edir
və bunun üçün təşkilat tələb olunur [111, s.
140]. Firmanın əsas strategiyasının (məqsədlərinin)
reallaşdırılması üçün bütün kommersiya işçilərinin səylərinin
birləşdirilməsinə imkan verən müvafiq təşkilati struktur
qurulmalıdır.
Müasir şəraitdə fırmalann, müəssisə və təşkilatlann
təsərrüfat-kommersiya fəaliyyətinin səmərəliliyi həm də
62
Kommersiya fəaliyyətinin əsasları
onlarda idarəetmənin təşkili səviyyəsi ilə müəyyən olunur. Eyni
zamanda, müasir beynəlxalq iqtisadi inteqrasiya şəraitində,
firmaya uzunmüddətli rəqabət mübarizəsində xarici təzyiqlərə
davam gətirməyə imkan verən strateji idarəetmənin əhəmiyyəti
kifayət qədər artmışdır. Bütün şirkətlər diqqətlərini şirkətin
işlərinin daxili vəziyyəti üzərində cəmləşdirməli və işgüzar
mühitdə baş verən dəyişiklikləri izləmək imkanı verə biləcək
uzunmüddətli davamlı strategiya işləyib hazırlamalıdırlar.
Bazar münasibətləri şəraitində kommersiya fəaliyyətinin
uğurla həyata keçirilməsi bir çox amillərin (məsələn, əmtəənin
yürüdülməsi sisteminin, peşəkar işçi heyətinin mövcudluğu və s.)
kompleks şəkildə istifadə edilməsi halında mümkündür. Bu
amillərdən istənilən birinin olmaması isə, yekun nəticədə
müəssisənin inkişafını ləngidə bilir. Bu məqsədlə müəssisələrdə
kommersiya (o cümlədən, tədarük, maddi ehtiyatların idarə
edilməsi və satış) fəaliyyətinin idarə olunmasının səmərəliliyinin
yüksəldilməsinə kompleks şəkildə və elmi cəhətdən yanaşmaq
zəruridir.
Bazar münasibətləri şəraitində firmanın fəaliyyət göstərməsi
xarici mühitlə, yəni satış bazarlan və bütün növ ehtiyatlarla
qarşılıqlı əlaqə nəticəsində mümkün olur.
Firmanın təşkilati strukturu həm də firma ilə onun müştəriləri
və təchizatçıları (malgöndərənləri) arasındakı qarşılıqlı (şaquli və
üfüqi) münasibətləri əks etdirir. İstehsal müəssisəsinin
kommersiya fəaliyyətinin idarə edilməsinin təşkilati strukturu da
əsas etibarilə sahibkar-kommersantın strateji məqsədlərinin
alıcılar, malgöndərənlər, digər müəssisələr və s. ilə qarşılıqlı
əlaqəsinə uyğun formalaşır. Əmtəənin və xidmətin keyfiyyətinə
olan tələbat, normativ baza, vergi siyasəti, bir sıra digər xarici və
daxili amillər daima dəyişdiyindən müəssisə miqyasında
idarəetmənin
63
ÇA, İbrahimli, M.M, Hüseynov
təşkilati formalarının yaradılması və təkmilləşdirilməsi prosesi
daimi xarakter daşıyır. Beləliklə, firmalarda kommersiya
fəaliyyətinin təşkili kimi özünəməxsus xüsusiyyətlərə malik bir
sahəyə aid nəzəri və metodiki məsələlər, bazardakı vəziyyət nəzərə
alınmaqla, tədarük və satış fəaliyyətinin təşkili və planlaşdırılması,
kommersiya fəaliyyətinin təşkilinin səmərəliliyinin
qiymətləndirilməsi metodlarının öyrənilməsini tələb edir.
Digər tərəfdən, kommersiya fəaliyyətinin idarə edilməsi
məhsulların istehlakçılara çatdırılması ilə bağlı proseslərin
mahiyyəti, bazarın vəziyyəti və inkişafı xüsusiyyətləri, bazarın
vəziyyətinin qiymətləndirilməsi və baş verə biləcək proseslərin
qabaqcadan görülməsi sahəsində müvafiq biliklərin olmasını tələb
edir.
Bu baxımdan, əlahiddə şəkildə götürülmüş hər hansı bir
istehsal müəssisəsinin səmərəli inkişafını təmin etmək üçün
müəssisədə kommersiya fəaliyyətinin dəqiq strategiyası müəyyən
edilməli və o, mütərəqqi idarəetmə üsullarından istifadə edilməklə
həyata keçirilməlidir. Bu zaman müəssisənin kommersiya
fəaliyyətini həyata keçirən xidmətinin işçilərinin ixtisas səviyyəsi,
onların yerinə yetirdikləri işə münasibəti və öz əməklərinin
nəticələrinə olan maraqlarının müəssisənin mənafeyi ilə uzlaşması
böyük əhəmiyyətə malikdir.
4.2. Firmalarda kommersiya fəaliyyətinin təşkilati
strukturunun formalaşdırılmasının əsas prinsipləri
Firmalar, o cümlədən istehsal müəssisələri üçün strateji
əhəmiyyət kəsb edən problemlərdən biri kommersiya fəaliyylətinin
təşkilati strukturunun formalaşdırılmasıdır. İstehsal
müəssisələrində kommersiya fəaliyyətinin təşkili
64
Kommersiya fəaliyyətinin əsaslan
dedikdə adətən iki istiqamətdə fəaliyyətin həyata keçirilməsi
nəzərdə tutulur:
1. Müəssisənin istehsal üçün zəruri xammal və materialların
tədarükünün və məhsulun satışı istiqamətində
fəaliyyətinin təşkili;
2. Kommersiya işini həyata keçirən heyətin idarəetmə
strukturunun təşkili.
İnkişaf etmiş qərb ölkələrindən fərqli olaraq Müstəqil
Dövlətlər Birliyi (MDB) məkanında bazar iqtisadiyyatı sisteminin
formalaşmasına həmin ölkələrin müəyyən özünəməxsus
xüsusiyyətlərinin də böyük təsiri vardır [113, s. 8]. Bu baxımdan
müəssisənin rəhbərliyi tərəfindən kommersiya fəaliyyətinin idarə
edilməsi sahəsində qəbul edilən qərarların müəyyən qismi (məs.,
yeni xidmət və bölmələrin yaradılması, tədarük və satış
şəbəkələrinin işinin optimallaşdırılması, yeni satış bazarının əldə
olunması və s.) ümumilikdə idarəetmə prosesinə də birbaşa təsir
göstərə bilir.
İnkişaf etmiş ölkələrdə kommersiya fəaliyyətinin idarə
edilməsi üçün aşağıdakıların həyata keçirilməsi zəruri hesab edilir: • satış əməliyyatlarının qeyri-mərkəzləşdirilməsi; • yeni bazarların axtarışı; • əlaqələndirmə və nəzarət üçün inzibati vasitələrdən
istifadənin maksimum məhdudlaşdıniması;
• satış problemlərinin həllində firma rəhbərlərinə ən geniş
səlahiyyətlərin verilməsi;
• müəssisənin bütün əmtəə dövriyyəsinin strukturunun idarə
olunması və s.
Bazar iqtisadiyyatı şəraitində istehsal müəssisəsində
kommersiya fəaliyyətinin idarə edilməsinin təşkili prosesi özündə
aşağıdakı əsas elementləri birləşdirir: ♦ vəzifələrin dəqiq müəyyən edilməsi;
65
Ç.A. İbrahimli, M.M. Hüseynov
♦ vəzifələrə uyğun ayrı-ayrı idarəetmə həlqələrində yerinə
yetirilən fiınksiyalann müəyyən edilməsi;
♦ istehsal və kommersiya şərtlərinin mümkün dəyişmələrinə
uyğunlaşmağa qadir olan mütərəqqi təşkilati strukturun
qurulması;
♦ qəbul edilən qərarların, verilən göstərişlərin ünvanına
düzgün və vaxtında çatdırılması;
♦ idarəetmə prosesində nəzarət və əlaqələndirmənin
(koordinasiya) səmərəliliyinin təmin edilməsi və s.
Göründüyü kimi, istehsal müəssisələrində kommersiya
fəaliyyətinin idarə edilməsinin təşkilinin əsas elementlərindən biri -
onun təşkilati strukturudur.
Sənaye müəssisəsinin kommersiya fəaliyyəti ilə məşğul olan
xidmətləri, daha doğrusu, tədarük və satış şöbələri müəssisə ilə
malgöndərənlər və istehlakçılar arasında əlaqələndirici bir qurum
kimi fəaliyyət göstərirlər. İstehlak (tədarük) və satış baz.ariarının
mövcud tələb və təklif göstəricilərinin öyrənilməsi əsasında
müəssisə məhsul istehsalı planını, sifarişlər portfelini
formalaşdırır, eyni zamanda istehsal üçün tələb edilən maddi
ehtiyatlara sifarişləri, hazır məhsula olan tələbatı müəyyən edir. Bu
sahədə fəaliyyət ya müstəqil şəkildə, ya da bu sahədə ixtisaslaşmış
bir çox təchizat-satış təşkilatlarının köməyi ilə həyata keçirilir.
Bazar iqtisadiyyatı şəraitində istehsal müəssisələrində
kommersiya fəaliyyətinin təşkilinin əsas nəzəri-metodoloji
prinsipləri aşağıdakı kimi qəbul edilə bilər:
♦ Elmi yanaşma - müasir elmi tədqiqatlann nəticələrinin
nəzərə alınması;
♦ Sistemlilik - kommersiya fəaliyyətinin sistem kimi qəbul
edilməsi;
♦ Kompleks yanaşma - kommersiya proseslərində bütün
texniki-texnoloji, təşkilati, psixoloji, sosial,
66
Kommersiya fəaliyyətinin əsasları
ekoloji və iqtisadi amillərin kompleks halda nəzərə
alınması;
• Sahənin özünəməxsus xüsusiyyətlərinin nəzərə alınması;
• Optimallıq - kommersiya fəaliyyətinin təşkili zamanı
müxtəlif variantlardan daha məqəsədəuyğun variantın
seçimi;
• Fərdi və kollektiv maraqlann ümumdövlət mənafeyi ilə
uzlaşdırılması;
• Səmərəlilik - hər bir konkret halda seçilmiş variantın ilkin
olaraq iqtisadi səmərəlilik cəhətdən əsaslandıniması;
• Mütərəqqi təcrübənin öyrənilməsi və tətbiqi.
Yuxarıda sadalanan prinsiplərə son nəticə kimi
baxılmamalıdır, çünki təcrübədən də məlumdur ki, mövcud bazar
iqtisadiyyatı şəraitində yeni prinsiplərin yaranması imkanları geniş
və çoxşaxəlidir.
Qeyd olunan nəzəri-metodoloji prinsiplər nəzərə alınmaqla,
müasir dövrdə istehsal müəssisələrində kommersiya fəaliyyətinin
təşkilati strukturunun formalaşdırılmasına aşağıdakı tələblər
qoyula bilər:
1. Dəqiq məqsədin müəyyən edilməsi;
2. Çeviklik;
3. Kommersiya fəaliyyətində idarəetmənin az həlqəli
olması;
4. Vahid tabeçilik;
5. İdarəetmə prosesində ayrı-ayrı həlqələr arasında
funksiyaların dəqiq müəyyənləşdirilməsi;
6. Fəaliyyətin əlaqələndirilməsi;
7. Rabitə (kommunikasiya) sisteminin mövcudluğu və s.
Kommersiya fəaliyyətinin təşkilati strukturunun
formalaşdırılmasına qoyulan tələblər üzərində bir qədər geniş
dayanaq:
67
Ç,A. İbrahimliy MM. Hüseynov
• Struktur yaradılarkən məqsədlər müəssisənin vəsaitləri,
xarici amillər və uzaqgörənlik əsasında tərtib oluna bilər.
Məqsədlər lazımi qədər detallaşdırılmalıdır. Əgər onlar bir-birləri
ilə uyğun gəlirlərsə və ən əsası, müəssisənin əsas məqsədinə zidd
deyillərsə, səmərəlilik əldə oluna bilər. Məsələn, müəssisə
tərəfindən məhsul satışında 10%-ə qədər artıma nail olmaq üçün
kommersiya xidmətinin aşağıdakı məqsədləri ola bilər:
-bazarın yeni seqmentinə keçidlə əlaqədar alıcıların sayının
artırılması;
-bir sifarişə uyğun gələn satışın həcminin artıniması;
-xammalın alınmasına çəkilən xərclərin aşağı salınması və s.
• Müəssisənin kommersiya fəaliyyətinin təşkilati strukturu
daima dəyişən bazar şəraitlərinə, mövcud tələb və təklif
göstəricilərinə uyğunlaşmağı bacarmalıdır. Bazar dolğun olduqda,
kommersiya xidmətinin əhəmiyyəti artır.
• Kommersiya fəaliyyətinin idarəetmə sistemi çox
həlqələrdən ibarət olmamalıdır. Müəssisədə idarəetmə həlqələrinin
yaradılması təkcə əməkdaşların rəhbərlik üçün rahat olan qruplara
bölünməsi vacibliyi ilə diqtə edilmir, müəssisə rəhbərinin
fikirlərinin dəqiqləşdirilməsi və inkişaf etdirilməsinə can atmaq da
nəzərə alınır. Lakin belə proses yanlış anlamalara və
kənarlaşmalara gətirib çıxara bilər. Odur ki, rəhbəri icraçıdan
uzaqlaşdıran idarəetmə mərhələlərinin sayının artmasından kənar
olmaq çox vacibdir. Əgər idarəetmə sistemi 4-5-dən artıq həlqədən
ibarət deyilsə, qarşılıqlı kommersiya əlaqələri sadələşir.
• Vahid tabeçiliyin mahiyyəti ondan ibarətdir ki, eyni
səlahiyyətlərə malik iki rəhbərin mövcud olması yolverilməzdir.
Bu prinsipin yerinə yetirilməməsi tabeliyin ikiləşməsi və işdə
qaydanın pozulmasına səbəb olur.
68
Kommersiya fəaliyyətinin əsasları
• Müasir bazar münasibətləri şəraitində qərarların
şaquli və üfüqi istiqamətlərdə ötürülməsini və
əlaqələndirilməni təmin edən informasiya kanalları və
mexanizmlərinin formalaşdırılması mühüm əhəmiyyət kəsb edir.
Kommersiyada istifadəsi mümkün olan fəaliyyətin
əlaqələndirilməsinin beş üsulu mövcuddur:
1. qarşılıqlı razılıq;
2. bilavasitə nəzarət;
3. əmək proseslərinin standartlaşdırılması;
4. əməyin nəticələrinin standartlaşdırılması;
5. ixtisaslaşmanın standartlaşdırılması.
Qarşılıqlı razılıq zamanı iş üzərində nəzarəti əməkdaşlar
özləri yerinə yetirilər.
Fəaliyyət üzərində bilavasitə nəzarəti rəhbər həyata keçirir.
Əmək proseslərinin standartlaşdırılması - fəaliyyətin
əlaqələndirilməsi iş proqramına daxil edildiyi zaman əmək
prosesinin proqramlaşdırılması deməkdir. Əmək proseslərinin
standartlaşdırılması zamanı artıq nəzarətə ehtiyac qalmır.
Əməyin nəticələrinin standartlaşdırılması — fəaliyyətin
nəticələrinin dəyər formasında vaxtından əvvəl müəyyən olunması
və planlaşdırılmasıdır.
İxtisaslaşmanın standartlaşdırılması - işçilərin təhsilinin və
ixtisaslaşmasının əvvəlcədən müəyyən edilməsidir.
Hər bir halda kommersiya xidməti şöbələri fəaliyyətin
əlaqələndirilməsinin bir və ya bir neçə üsullarını seçə bilərlər.
• Kommersiya fəaliyyətinin təşkilati strukturunun
formalaşdırılmasına qoyulan sonuncu tələb - geriyə doğru
istiqamətdə əlaqəyə malik, müasir informasiya sistemləri və
69
Ç.A. İbrahimli, M.M. Hüseynov
texnologiyası ilə təmin olunan səmərəli əlaqə (rabitə) sisteminin
mövcud olmasıdır.
Müəssisədə kommersiya fəaliyyətinin təşkilati strukturunun
fəaliyyət göstərməsi üçün əmək bölgüsünü həyata keçirən təsiredici
dəstəklərin mövcudluğu vacib amil hesab edilir. Bu dəstəklər
qismində aşağıdakılardan istifadə edilə bilər;
1. Vəzifə prinsipi (iş yerinin ixtisaslaşması). İnsanın əmək
fəaliyyətinin istənilən növü, o cümlədən kommersiya iki
istiqamətdə ixtisaslaşır:
• Üfüqi ixtisaslaşma - iş yerində yerinə yetirilən məsələlərin
sayı ilə müəyyən edilən işin genişliyi;
• Şaquli ixtisaslaşma - işin dərinliyi.
2. Davranışın formallaşdırılması - imkan olan bütün hallarda
qaydalann reqlamcntləşdirməsi və vəzifə təlimatları vasitəsilə
əməkdaşların fəaliyyətinin tənzimlənməsi.
3. Təhsil alma və sosiallaşma. Təhsil alma - müəyyən bir
vəzifə (və ya iş yeri) tutan mütəxəssisə təqdim olunan peşəkar bilik
və tələblərin məcmusudur. Sosiallaşdırma - əməkdaşın müəssisənin
həyat stili və təmas normalarına cəlb edilməsidir.
tş yerlərinin ixtisaslaşması ilə yanaşı, şöbələrin (bölmələrin)
ixtisaslaşması və onların ölçülərinin müəyyən edilməsi də mühüm
rol oynayır.
Kommersiya xidmətinə daxil olan şöbələrin təşkilati
strukturunun formalaşmasına ümumi şəkildə aşağıdakı
istiqamətlərdə qruplaşdır ilan bir sıra “strateji” amillər təsir edir:
1. Texniki amillər - texnika, texnologiyaların və sahə
strukturlarının təsirini, istehsal olunan məhsulun və istifadə edilən
maddi-texniki ehtiyatların təyinatı və kəmiyyətini müəyyən edirlər.
Buraya aşağıdakılar daxildir:
70
Kommersiya foaliyyəiinin əsasları
• elmi-texniki tərəqqinin və bazar konyukturasınm
vəziyyətinin təsiri ilə istehsal olunan məhsulun çeşidinin
genişlənməsi; • məhsulun təyinatı və mürəkkəbliyi; ® nəqliyyat-anbar təsərrüfatı ilə təchiz olunma və s.
2. İqtisadi amillər. Buraya aşağıdakılar aiddir:
• istehsal olunan məhsula olan tələbat;
• istehsal olunan məhsulun həcmi;
• göndərilən (satılan) məhsullara və alınan maddi- texniki
ehtiyatlara görə hesablaşma formalan; • kiçik və tranzit olmayan yük partiyalarının həcmi; • istehsal olunan məhsullann ümumi həcmində xarici
ölkələrə məhsul ixracının payı və s.
3. İstehsalın təşkili amilləri. Buraya aşağıdsıkılar aid
edilir:
• istehsal növü (fərdi, kiçik seriyalı, seriyalı, çox seriyalı və
kütləvi istehsal);
• ixtisaslaşma səviyyəsi;
• istehsal və anbarların ərazi üzrə yerləşməsi və s.
Sənaye müəssisələrinin kommersiya xidmətinin
quruluşuna təsir göstərən amillərin sayınm çoxalması, bu xidmətə
aid olan şöbələrin (marketinq, satış, tədarük) də təşkilati struktur
sxemlərinin müxtəlifliyi, kəmiyyətcə artması ilə nəticələnir.
4.3. Firmalarda kommersiya fəaliyyətinin təşkilati
strukturunun əsas formaları
Perspektivdə müvəffəqiyyət əldə olunması baxımından,
istehsal müəssisəsinin kommersiya xidmətinin hansı prinsip üzrə
təşkil edilməsi böyük əhəmiyyətə malikdir. Bu sahədə tam eynilik
prinsipi yoxdur və adətən istehsal müəssisəsinin
71
Ç.A. İbrahimli, M. M. Hüseynov
kommersiya xidmətinə aid təşkilati strukturları öz müxtəlifliyi ilə
diqqəti cəlb edir.
Müəssisələrdə kommersiya fəaliyyətinin təşkilati strukturları
ayrı-ayn ölkələrin təcrübəsində öz müxtəlifliyi ilə diqqəti cəlb edir.
Məsələn, Almaniyada bir sıra hallarda müəssisələrdə kommersiya
fəaliyyətini həyata keçirən xidmət ayrıca bir təşkilati struktur kimi
göstərilmir [121, s. 369]. İstər funksional, istər divizional (obyekt,
əmtəə), istərsə də digər təşkilati modellər (regional, matris və s.)
əsasında qurulmuş təşkilati strukturlarda isə təchizat və satış
şöbələrinin rəis və ya müdirləri (şöbələrin tərkibindəki bölmə və
ya qruplarla birlikdə) ayrı-ayrılıqda birbaşa olaraq müəssisə
rəhbərinə tabe olurlar.
Funksional prinsip əsasında təşkil olunmuş müəssisənin
fəaliyyətinin ümumi istiqamətlərindən asılı olaraq rəhbərliyə
birbaşa tabe olan təchizat şöbəsi maddi ehtiyatların alqışı və
anbarlaşdırma funksiyalarını həyata keçirirlər. Satış şöbəsi isə
satışın hazırlığı, realizə, satışa nəzarət funksiyalarını yerinə yetirir.
Bundan başqa, zərurət yarandığı halda logistika sahəsi də mövcud
modelə əlavə edilir. Funksional model qərarların qəbul edilməsinə
münasibətdə əsasən mərkəzləşdirici xarakter daşıyır. Buna görə
də, belə hallarda qərarlar daha çox müəssisənin yuxan idarəetmə
strukturları tərəfindən qəbul edilir.
Divizional prinsip əsasında qurulmuş bölmələrdə, funksional
bölmənin əksinə olaraq, yuxarı idarəetmə səviyyəsində gərginlik
azalır və əsas diqqət strateji idarəetməyə yönəldilir. Bu halda
müəssisənin bazarla ikitərəfli qarşılıqlı münasibətdə olan,
divizional prinsip üzrə təşkil edilmiş təchizat və satış bölmələrinə
yüksək muxtariyyət verilir. Bu bölmələrin fəaliyyəti
müəssisədaxili təsbit edilmiş hesablaşma qiymətlərindən asılı
olmur. Onlar müstəqil şəkildə bazardan maddi ehtiyatlar əldə edir
və hazır
72
Kommersiya fəaliyyətinin əsaslan
məhsulu bazar qiymətlərinə uyğun şəkildə reallaşdırırlar. Odur ki,
bu bölmələrin işi mövcud bazar amillərinin əsasında idarə edilir və
nəzarət altında olur.
Nəzərə alınmalıdır ki, müxtəlif ölkələrdə hər bir müəssisə
özünəməxsus şəraitdə fəaliyyət göstərir ki, bu da
qeyri-mərkəzləşdirmənin (diversifıksiya və ya divizionalizm)
dərəcəsini müəyyən edir. Məsələn, Yaponiyanın bir çox iri
müəssisələrində ayrı-ayrı şöbələrin (o cümlədən, satış şöbəsinin)
işinə nəzarət edilməsi məqsədilə inzibati qərargahlar (komitələr
sistemi) formalaşdırılır. Bu zaman məhsul növləri üzrə ayrı-ayrı
divizional şöbələr yaradılır. Funksional bölmələrlə sıx şəkildə
əlaqədə olan komitələr ayda bir neçə dəfə iclas keçirirlər.
Komitələr bölmələrə tapşırıqlar verir, satış, istehsal və
maddi-texniki təchizata aid daxil olan məlumatları ümumi strateji
vəzifələr kontekstində müzakirə edirlər [107, s. 52].
Bazar iqtisadiyyatı şəraitində kommersiya xidmətinin
təşkilati strukturunun formalaşmasında iki yanaşma üstünlük təşkil
edir. Müəssisədə istehsal olunan məhsulun növündən, çeşidindən,
həcmindən, habelə qarşıya qoyulan strateji məqsədlərdən asılı
olaraq əsasən aşağıdakı formalardan biri seçilir;
1. Funksional prinsip üzrə ixtisaslaşma;
2. Məhsul (obyekt, əmtəə və ya divizion) prinsipi üzrə
ixtisaslaşma.
Funksional prinsip üzrə ixtisaslaşma zamanı bölmələrin
(qrup, büro, şöbə) qruplaşdın İması onlar tərəfindən yerinə
yetirilən funksiyalara əsasən həyata keçirilir. Funksional prinsip
üzrə ixtisaslaşmanın üstünlüyü rəhbərlərin bir sıra xüsusi
məsələlərin həllindən azad edilməsindən, geniş profilli
mütəxəssislərə tələbin azalmasından ibarətdir. Bu formanın
çatışmayan cəhəti - əməkdaşlann konkret olaraq yalnız öz
funksiyalarının yerinə yetirilməsinə diqqətinin
73
Ç.A. İbrahimli, M.M. Hüseynov
artırılmasıdır. Bu, müəssisənin perspektiv fəaliyyət
istiqamətlərinin əhatə dairəsinin daralmasına gətirib çıxara bilər.
Odur ki, bu formanın tətbiqi zamanı ayrı-ayrı bölmələrin
fəaliyyətinin daha yaxşı əlaqələndirilməsi tələb olunur.
Məhsul (obyekt, əmtəə və ya divizion) prinsipi üzrə
ixtisaslaşma zamanı bölmələrin məhsullara və ya əmtəələrə görə
qruplaşdıniması həyata keçirilir. Məhsul üzrə ixtisaslaşmanın
üstünlüyü ondan ibarətdir ki, bölmə daxilində razılaşdırılmış
fəaliyyət və işin nəticələrinin qiymətləndirilməsi əhəmiyyətli
dərəcədə asanlaşır. Bu formanın çatışmazlığı isə böyük həcmdə
maliyyə vəsaitlərinin və çoxlu sayda əmək ehtiyatlarının
istifadəsidir. Xüsusilə də keçmiş Sovet İttifaqı ölkələrində istehsal
müəssisələrinin kommersiya xidmətlərinin yeni təşkil edilmiş
strukturlannın bazar iqtisadiyyatı şəraitinin tələblərinə cavab verə
bilməyən təşkilati sxemlərinə daha çox rast gəlinir. Belə ki, kiçik
müəssisələrdə tez-tez həm maliyyə, həm də satış funksiyalarını
yerinə yetirən maliyyə-satış şöbələrinə rast gəlinir. Bundan başqa,
tədarük və satış fəaliyyətlərinə daha yaxşı nəzarət edilməsi üçün
bəzi müəssisələrdə kommersiya əməliyyatlanmn baş mühasib
tərəfindən idarə edilməsi hallan da mövcuddur.
MDB ölkələrində əksər hallarda müəssisənin kommersiya
xidməti aynca bir təşkilati struktur kimi fəaliyyət göstərir. Lakin bu
xidmətin tərkibinə daxil olan bölmələrin sayı və fimksiyalannda
bəzi müxtəlifliklər müşahidə olunur. Məsələn, müxtəlif növ və
çeşiddə məhsul istehsalı ilə məşğul olan müəssisələrdə
kommersiya xidməti, adətən, özündə marketinq, satış, tədarük
(maddi-texniki təchizat), xarici iqtisadi fəaliyyət şöbələrini
birləşdirir. Bəzi müəssisələrdə (xüsusilə də maşınqayırma
sahəsində) kommersiya xidmətinə xarici kooperasiya və
dəstləşdirmə
74
Kommersiya fəaliyyətinin əsaslan
şöbəsi də daxil olur. Kommersiya xidmətinin bu strukturunda
nəqliyyat bölməsi (şöbəsi) nəzərdə tutulmur.
Halbuki, tipik quruluşa malik olan kommersiya xidməti
aparatı, kommersiya məsələləri üzrə direktor müavini və ona
tabe olan şöbələrdən ibarət qurum kimi təsvir oluna bilər
(şəkil 4. L).
Şəkil 4.1. İstehsal müəssisələrində kommersiya xidmətinin ümumi
(tipik) quruluşunun sxemi.
Sxemdən göründüyü kimi, müəssisənin kommersiya
əməliyyatlarının səmərəliliyi dolayısı ilə həm də nəqliyyat
şöbəsinin uğurlu işindən asılıdır. Müəyyən dəyişikliklər (məs.
tədarük və satış şöbələrinin fəaliyyətini ayn-ayrı məhsullar üzrə
gücləndirməklə) apanlmaqla bu təşkilati strukturu sənayenin
istənilən sahəsinə aid istehsal müəssisəsi üçün əsasən normal
hesab etmək olar.
Doğrudur, bəzi müəssisələrdə kommersiya fəaliyyətini
həyata keçirən xidmət, yəni maddi-texniki təchizat, satış, təsərrüfat
bölmələri və nəqliyyat təsərrüfatı şöbələri təchizat və satış üzrə
direktor müavininə tabe olur [45, s. 144; 59, s. 172]. Lakin
göründüyü kimi, bu halda marketinq şöbəsinin təşkilati
strukturdakı yeri göstərilmir (şəkil 4.2.)
Kommersiya fəaliyyətinin idarə edilməsinin müasir
mərhələsində bazarın tələblərinə müvafiq olaraq,
75
ÇA. İbrahimli, M.M. Hüseynov
müəssisənin təşkilati strukturu və idarəetmə texnologiyasının
yenidən qurulması problemi xüsusi aktuallığa malikdir. Buna görə
də, müasir dövrdə kommer-siya fəaliyyətinin idarə edilməsi
məsələlərinə diqqətin artması bəzi müəssisələrdə ənənəvi təşkilati
strukturda müəyyən dəyişikliklərin həyata keçirilməsinə gətirib
çıxarır. Təchizat və satış
üzrə (və ya
təchizat äzrə)
direktorun müavini
Maddi-texniki təchizat şöbəsi
Satış şöbəsi
Təsərrüfat bölmələri
J V
Nəqliyyat təsərrüfatı
y V
Şəkil 4.2. İstehsal müə.ssisələrinin idarəetmə strukturunda
kommersiya fəaliyyəti göstərən xidmətin quruluşu.
Belə ki, tədarük və satış fəaliyyəti ilə yanaşı, müəssisənin
əmtəə dövriyyəsi strukturunun idarəetmə məsələlərinin də
kommersiya fəaliyyətinə aid edilməsi müşahidə olunur.
Məsələn, hazırda bir çox şirkətlərdə kommersiya məsələləri
üzrə direktor müavininin müştərilərlə və tədarükçülərlə bağlanan
bütün müqavilələrdə iştirak etməsi ilə yanaşı, həm də müəssisə
daxilində kommersiya fəaliy>'ədnin idarə edilməsi ilə bağlı
istənilən məsələni həll etməsi vacib sayılır. Məsələn, hazırda bir
çox Rusiya şirkətlərində kommersiya məsələləri üzrə direktor
müavininin müştərilərlə və tədarükçülərlə bağlanan bütün
müqavilələrdə iştirak etməsi ilə yanaşı, həm də müəssisə
76
Kommersiya fəaliyyətinin əsasları
daxilində kommersiya fəaliyyətinin idarə edilməsi ilə bağlı
istənilən məsələni həll etməsi vacib sayılır [103].
Qeyd edək ki, İsveçrənin Bazel Universitetinin professoru
H.Şirenbek müəssisədə funksional model əsasında qurulmuş
təşkilati strukturda təchizat və satış şöbələri ilə yanaşı
“kommersiyanın idarə edilməsi” şöbəsinin də mövcudluğunu qeyd
edir.
Nisbətən uğurlu təşkilati strukturda kommersiya məsələləri
üzrə direktor müavini tədarük (və ya satınalma), məhsul satışı
şöbələrinə rəhbərlik etməli, bu şöbələr tərəfindən kommersiya
fəaliyyətinin səmərəli şəkildə həyata keçirilməsini təmin etməlidir.
Müəssisənin ölçüsündən və sahəvi xüsusiyyətlərindən asılı olaraq
zərurət yarandığı halda “marketinq-logistika”, reklam şöbələri və
nəqliyyat xidməti də buraya aid edilə bilər. Misal üçün, iri istehsal
müəssisələrində kommersiya xidmətinin təşkilati strukturunu
aşağıdakı sxemdəki kimi təsvir etmək olar (şəkil 4.3.)
Sxemdən do göründüyü kimi, bu strukturda marketinq-
logistika şöbəsinə planlaşdırma və təhlil, istehlakçıların (alıcıların)
tələb və sifarişlərinin tədqiqi, rəqiblərin, o cümlədən ölkəmizdə
anoloji məhsullarla çıxış edən xarici firmaların, ayrı-ayrı
sahibkarların (kommersantların) təkliflərinin öyrənilməsi, xammal
və materiallar bazarının öyrənilməsinin təşkili ilə məşğul olan
bölmələr, habelə reklam və İnternet bölmələri daxildir.
Planlaşdırma və təhlil bölməsi bazarla bilavasitə əlaqədə olan
bölmələrdən daxil olan məlumatlan təhlil etməklə yanaşı, hazır
məhsul üçün müxtəlif anbar sistemlərindən istifadə variantlarının
texniki-iqtisadi müqayisəsi, istehlakçılara hazır məhsulun
çatdırılması üçün daha optimal variantın seçimi və s. bu kimi
məsələləri araşdırır və alınan nəticələri marketinq-logistika
şöbəsinin müdirinə təqdim edir.
77
Ç.A. İbrahimli, M.M. Hüseynov
Kommersiya məsələlm
üzrə direktor müavini
Marketinq-logUlika
föbəsinin müdiri
Planhşdırma və
təhlil bölməsi
İstehlakçılar
bozannın tədqiqi
bölməsi
Xammal və material
bazarın U) tədqiqi
bölməsi
Reklam və İnternet
bölməsi
r ' 1 1
TedarOk (satınalma) föbəsinin
müdiri Sabf föbədnln müdiri ,
1 1
L. 1 Material (təbii lif, parça, boyaq
və s. fizrə) bölməsi
Operativ-satış bölməsi
1 1
Sifariş (müştərilərlə əlaqə)
bölməsi 1 h-
Dəstlaşdirici materiallar
bölməsi
1 1
1» C 1 İstehsal avadardqhğı bölməsi Digər (məhsulun
çeşidindən asılı olaraq) 1 1 bölmələr 1 Digər (yanacaq və s.) bölmələr
1
Regional (ərazi) satış
mərkəzləri 1 L Regional (ərazi) tədarük
mərkəzləri
(bcn?marketinq) bölməsi
Şəkil 4.3. İri müəssisələrdə kommersiya xidmətinin
təşkilati strukturunun sxemi.
Beləliklə, marketinq-logistika şöbəsi müəssisənin tədarük,
istehsal və satış fəaliyyətinin bütün mərhələlərində məkan və
zaman üzrə fiziki yerdəyişmə problemlərini üzə çıxararaq onları
həll edə bilən, müəssisənin kommersiya fəaliyyətinin strateji (cari
və perspektiv) istiqamətlərini müəyyənləşdirən qurumdur.
Müəssisənin kommersiya xidmətinin ümumi strukturunun
təşkili hələ uğurlu fəaliyyət üçün kifayət etmir. Burada qarşıya
çıxan mühüm problemlərdən biri də onun tərkibinə daxil olan
tədarük və satış şöbələrinin strukturlarının yerinə yetirilən
funksiyalara uyğun şəkildə təşkil edilməsidir.
78
Kommersiya fəaliyyətinin əsaslan
4.3. L Tədarük şöbələrinin vəzifələri və təşkili
prinsipləri
Bazar münasibətləri şəraitində firmalarda (sənaye
müəssisələrində) tədarük (təchizat) şöbəsi müəssisənin müstəqil
şəkildə fəaliyyət göstərən bir bölməsi olmaqla, bilavasitə
kommersiya məsələləri üzrə direktor müavininə tabe olur. Şöbənin
strukturu və ştatı müəssisənin rəhbəri tərəfindən idarəetmə
aparatının tipik quruluşuna uyğun olaraq təsdiq edilir. Bu zaman
mütəxəssislərin və işçilərin say normativləri, yerinə yetirilən işin
həcmi, istehsalın miqyası və xüsusiyyətləri, ixtisaslaşma səviyyəsi
və s. nəzərə alınır.
Tədarük şöbəsinin əsas vəzifələrinə aşağıdakılar aid edilir:
• Müəssisənin (hər bir sexin, bölmənin və iş yerinin) normal
və ahəngdar fəaliyyəti üçün onun vaxtında kompleks və
dəqiq şəkildə maddi ehtiyatlarla təmin edilməsi;
• İstehsalatın istifadə üçün daha əlverişli formada olan maddi
ehtiyatlarla təmin edilməsi;
• İstehsalat bölmələrində maddi ehtiyatlann buraxılması və
sərf olunmasına ardıcıl nəzarətin həyata keçirilməsi [90, s.
289].
Bununla yanaşı, müəssisələrin tədarük şöbəsinin əsas
vəzifələrinə bir sıra digər funksiyalar da aiddir;
- maddi resurslann ehtiyat normativlərinin hazırlanması;
- maddi ehtiyatlara olan tələbatın planlaşdırılması və onun
istehsal planı və ehtiyat normativləri ilə əlaqələndirilməsi;
- malgöndərənlərin axtarışı, təklif edilən variantların
qiymətləndirilməsi və keyfiyyət, qiymət, ödəmə şərtləri və
s. meyarlar üzrə malgöndərənlərin seçimi;
79
Ç.A. İbrahimli, M,M. Hüseynov
- müqavilələrin bağlanması;
- maddi ehtiyatlar üzrə çatdınnaların təşkili;
- maddi ehtiyatlann qəbulu işinin təşkili və s.
Qe)'d edək ki, müəssisənin ölçüsündən, kommesiya
xidmətinin təşkilati quruluşundan, iş bölgüsündən və s. asılı olaraq
bu funksiyalardan bəziləri marketinq şöbəsi tərəfindən yerinə
yetirilə bilər.
Müəssisələrin maddi-texniki təminatının (tədarük
fəaliyyətinin) idarə olunmasının təşkilində aşağıdakı formalardan
istifadə olunur:
• mərkəzləşdirilmiş (vahid rəhbərliyin yaradılması, maddi
ehtiyatların tədarükünün əlaqələndirilməsi, onların müəssisəyə
çatdırılması və ehtiyatlar üzərində nəzarət);
• qeyri-mərkəzləşdirilmiş (müəssisə müstəqil şəkildə
özünü istehsal üçün zəruri olan maddi ehtiyatlarla təmin edir);
• qarışıq.
İnkişaf etmiş ölkələrdə, xüsusilə də ABŞ-da XX əsrin 70-ci
illərinə qədər maddi-texniki təchizat fəaliyyətinin
qeyri-mərkəzləşdirilmiş forması geniş yayılmışdı. Sənaye
firmasına daxil olan hər bir müəssisə müstəqil şəkildə istehsal üçün
zəruri olan maddi ehtiyatlarla özünü təmin edirdi [92, s. 75].
1980-ci illərdə ABŞ-da sənaye firmalarında maddi
ehtiyatların idarə olunmasının yeni konsepsiyası geniş vüsət aldı.
Bu konsepsiya aşağıdakıları nəzərdə tuturdu; • firmada vahid rəhbərliyin yaradılması;
• maddi ehtiyatların tədarükünün əlaqələndirilməsi;
• maddi ehtiyanların müəssisəyə çatdırılması;
• ehtiyatlar üzərində nəzarət olunması.
Yeni konsepsiya əsasında firmalarda maddi ehtiyatların
(materialları) idarə edilməsinə nəzarəti həyata keçirən xüsusi bir
vəzifə yarandı. O, maddi ehtiyatların firmanın
80
Kommersiya fəaliyyətinin əsasları
müəssisələrinə daşınması funksiyalarına nəzarət etməyə başladı.
Əvvəllər isə bu işlər istehsal aparatı tərəfindən həyata keçirilirdi.
Bu cür dəyişən təşkilatlanma nəticəsində maddi ehtiyat
axınının operativ şəkildə idarə olunmasına başlandı. Firmanın
müəssisələrinə maddi ehtiyatların çatdırılma müddətləri və maddi
ehtiyatların həcmlərinin 20-40% azaldılması baş verdi, habelə
onların dövriyyəsinin sürətlənməsi yaxşılaşdı.
Qarışıq forma - müəssisələrdə şəraitə uyğun olaraq tətbiq
edilir və adından da göründüyü kimi, özündə əvvəlki iki formanı
birləşdirə bilər.
Bununla yanaşı, müəssisələrin maddi-texniki təminatının
idarə olunmasının təşkilində həmçinin aşağıdakı prinsip əsasında
qurulmuş sistemlərdən istifadə olunur: • funksional;
• əmtəə;
• kombinələşmiş.
Fərdi və kiçik seriyada, məhdud nomenklaturada və az
həcmdə məhsul istehsal edən müəssisələr üçün funksional prinsip
əsasında qurulmuş mərkəzləşdirilmiş tədarük xidməti strukturu
xarakterikdir. Bu halda planlaşdırma funksiyaları, habelə
operativ-hazırlama, anbar əməliyyatlan ayrıca istehlak əşyaları və
materialların nomenklaturası üçün mərkəzləşdirilmiş şəkildə
həyata keçirilir. Məsələn, toxuculuq sənayesi müəssisəsində
tədarük şöbəsinin funksional prinsip əsasında qurulmuş təşkilati
strukturunun sxemi şəkil 4.4.-də göstərildiyi kimi ola bilər:
İri seriyada, nisbətən geniş nomenklaturada, böyük həcmdə
məhsul istehsal edən kütləvi istehsal tipli müəssisələrdə isə tədarük
xidmətinin əsasən əmtəə və ya qeyri-mərkəzləşdirilmiş idarəetmə
strukturu tətbiq edilir {şəkil 4.5.).
81
Kommersiya fəaliyyətinin əsaslan
planlaşdırılması və resurs növlərinin təchizatını təşkil edən
ixtisaslaşmış qruplar yaradıla bilər.
Bundan əlavə, bu cür struktura mərkəzləşdirilmiş
planlaşdırma və uçot, dispeçer, anbar binalannın istismanna texniki
nəzarət qrupu (qruplan) da daxil edilir.
Kombinələşdirilmiş tədarük xidməti isə istehsal
müəssisələrində ayrı-ayrı maddi ehtiyatlar üzrə bütün fimksiyalan
həyata keçirən müəyyən bölmələrin olmasım nəzərdə tutur.
Beləliklə, müəssisədə tədarük fəaliyyətini həyata keçirən
şöbənin vəzifələri və təşkili prinsipləri aşağıdakılara uyğun olaraq
formalaşır:
• istehsalın profili;
• istehsalın miqyası və xüsusij'yətləri;
• yerinə yetirilən işin həcmi;
• mütəxəssislərin və işçilərin say normativləri;
• mütəxəssislərin və işçilərin ixtisaslaşma səviyyəsi və s.
4.3.2. Satış şöbələrinin vəzifələri və təşkili prinsipləri
Müəssisədə həyata keçirilən satış fəaliyyəti kommersiya xidmətinin nəzdində dövrün tələblərinə cavab verə bilən mükəmməl satış şöbəsinin (aparatının) mövcudluğunu zərurətə çevirir. Satış şöbəsi istehsal müəssisəsinin müstəqil fəaliyyət göstərən struktur bölməsi olmaqla, bilavasitə kommersiya üzrə direktor müavininə tabe olur. Bazar iqtisadiyyatında firmaların məhsul satışı üzrə aparatının təşkilati quruluşu, onların ölçülərindən, təmsil etdikləri sahənin xüsusiyyətindən və ixtisaslaşma səviyyələrindən asılı olaraq müəyyənləşir [39, s. 438].
Bir sıra hallarda satış şöbəsinin tərkibinə tələbatın öyrənilməsi və reklam, planlaşdırma, həmçinin ayn-ayn hazır məhsul növləri üzrə dispetçer, anbarlaşdırma bölmələri (sektor, büro, qrup və s.) daxil edilir. İstehsal müəssisələrinin satış xidməti aşağıdakı əsas funksiyaları yerinə yetirir:
83
ÇA. İbrahimli, M. M. Hüseynov
® müəssisənin satış fəaliyyətini planlaşdırmaq;
• istehsal olunmuş məhsulların satışını təşkil etmək;
• istehlakçılarla vaxtında müqavilələr bağlamaq;
• hazır məhsulları istehlakçılara vaxtında, əvvəlcədən
razılaşdırılmış kəmiyyət və keyfiyyətdə çatdırmaq;
• müəssisə anbarlarındakı hazır məhsul ehtiyatlarını
müəyyənləşdirmək;
• satılmamış hazır məhsul qalıqları üzrə hesablamalar
aparmaq;
• istehsalı daima yeni sifarişlərlə təmin etmək və s.
Müəssisənin satış şöbəsinin yerinə yetirdiyi funksiyalar
sırasına aşağıdakılar aid edilir:
> sifarişlər portfelinin formalaşdırılması;
> məhsulun alıcılara göndərilmək üçün yükləmə
cədvəllərinin tərtibi;
> məhsulun alıcılara göndərilmək üçün yüklənməsi;
> məhsulların şəxsi satış şəbəkəsində satışının təşkili [92, s.
62].
İstehsal firmasının satış aparatının fəaliyyəti aşağıdakı
strukturlar şəklində təşkil edilə bilər:
• funksional vəzifələrə görə;
• alıcıların tipinə görə;
• obyektə (məhsula, çeşidə) görə;
• coğrafi (regional) əlamətə görə;
• sahə əlamətinə görə; • kombinə edilmiş. Hər bir firma öz fəaliyyətinin xüsusiyyəti baxımından satış
xidmətinin təqdim edilən bu və ya digər təşkilati strukturunu seçə bilər. Məsələn, satış şöbəsinin funksional modelə əsaslanan təşkilati strukturu kiçik bazara və az sayda əmtəə çeşidinə malik olan istehsal müəssisələri üçün, dayanıqlı istehsalın mövcud olduğu halda daha məqsədəuyğun və səmərəlidir.4.6.)
84
Kommersiya fəaliyyətinin əsasları
Satış şöbəsinin müdiri
f ^
f
Sifarişlər qrupu
Planlaşdırma qrupu
Əməliyyat- satış
qrupu
Dispetçer qrupu
Hazır məhsul
anbarları
Şəkil 4.6. İstehsal müəssisəsinin satış şöbəsinin funksional
strukturunun sxemi.
Geniş olmayan çeşiddə, iri və ya orta həcmdə məhsul buraxan müəssisələrin satış şöbəsinin strukturunu funksional struktur kimi qiymətləndirmək olar.
Satış xidmətinin funksional strukturu digər strukturlar üçün əsas rolunu oynaya bilər. Lakin məhsulun çeşidinin genişlənməsi halında bu strukturun səmərəliliyi aşağı düşür. Çünki müəssisənin xarici mühitində şərtlərin dəyişməsinə olan qarşılıqlı əks-təsir müddəti artır.
İstehsal müəssisəsinin satış şöbəsinin alıcıların tipinə görə təşkil edilmiş strukturunun sxemi şəkil 4.7. ə k s olunmuşdur.
Şəkil 4.7. İstehsal müəssisəsinin satış şöbəsinin alıcıların tipinə görə
təşkil edilmiş strukturunun sxemi.
85
Ç.A, İbrahimli, M,M. Hüseynov
Göründüyü kimi bu sxemdə satış şöbəsinin müdiri pərakəndə satış şəbəkəsinə, topdan əməliyyatlar üzrə satış qrupuna, dövlət müəssisələri ilə əməliyyatlar üzrə satış qrupunna və özəl ticarət firmaları ilə əməliyyatlar üzrə satış qrupuna ümumi rəhbərliyi həyata keçirir.
Böyük həcmdə müxtəlif növ məhsul istehsal edən, xüsusi istehsal və satış şərtləri tələb edən müəssisələr üçün satış xidmətinin obyekt (əmtəə və ya divizional) prinsipi üzrə təşkili daha məqsədəuyğundur. Bu zaman istehsal edilən hər bir məhsul üzrə (məsələn, A, B, S, D) xüsusi satış qrupu yaradılır. {Şəkil 4.8.)
Şəkil 4.8. Saiif nöhəsimn obyekt və ya əmtəələr üzrə
təşkilat i strukturunun sxemi.
Satış şöbəsinin bu prinsiplə təşkil olunmuş strukturunda işçi
sayının çox olması səbəbindən o, müəssisəyə funksional struktura
nisbətən baha başa gəlir. Divizional struktur inkişaf etmiş ölkələrin
iri şirkətlərində geniş yayılmışdır və hər bir bölmə konkret bir
əmtəə (və ya əmtəə çeşidi) satışında ixtisaslaşır.
Çox çeşidli və böyük həcmdə məhsul istehsal etmək imkanına
malik olan iri müəssisələrdə isə satış şöbəsinin strukturu ya
buraxılan məhsulun çeşidinə, ya da funksiya və məhsullara görə təşkil edilə bilər.
86
Kommersiya fəaliyyətinin əsaslan
Sonuncu halda satış şöbəsinin qarışıq təşkilatı strukturu
özünə yer tapır. Bu zaman buraxılan məhsulun hər bir çeşid qrupu
çərçivəsində bütün satış funksiyalan yerinə yetirilir.
Bu strukturda satış şöbəsinin rəisinə sifarişlər və
planlaşdırma, dispeçer, məhsul çeşidi üzrə ixtisaslaşmış bürolar,
tara qablaşdırma, ekspedisiya və hazır məhsulun
yüklənib-göndərilməsi sexləri, məhsul ixracı qrupu tabe olur.
Əgər müəssisə tərəfindən xarici iqtisadi fəaliyyət yerinə
yetirilirsə ixrac və idxal müqavilələrinin bağlanması, gömrük
funksiyalarım yerinə yetirən müvafiq şöbə yaradılır. Yaxud da
satış şöbəsinin tərkibində ixrac qrupu ola bilər və bu halda eyni
funksiyanı yerinə yetirən şöbə aynlıqda mövcud olmur.
Öz məhsullarını (ələlxüsus da əgər məhsullar xüsusi qulluq
lələb edirlərsə) müxtəlif çeşidli məhsulların üstünlük təşkil etdiyi
ayrı-ayrı bazarlarda satan müəssisələrin satış xidməti strukturunun
bazara görə təşkili daha məqsədəuyğundur.
Bu zaman bazar rolunda sənaye sahəsi, yaxud da uyğun
alıcılar seqmenti çıxış edə bilər. Bu halda hər bir bazar seqmenti
üçün müvafiq satış strategiyası hazırlanmalıdır.(iŞ'aÄ:// 4.9.)
Şəkil 4.9, Satış xidmətinin sahələr üzrə ixtisaslaşdırılmış təşkilati
strukturunun sxemi.
87
Ç.A. İbrahimli, M.M. Hüseynov
Satış xidmətinin regionlara və ya coğrafi əlamət üzrə təşkil
olunmuş strukturunun sxemi şəkil 4.10-ddi təsvir edilir.
Şəkil 4.10. Satış xidmətinin regionlar üzrə təşkilat i strukturunun
sxemi.
Satış xidmətinin kombinə edilmiş > funksiyalara və əmtəələrə, funksiyalara və bazarlara, funksiyalara və regionlara istiqamətlənmiş digər strukturları da mövcuddur. Lakin MDB ölkələrində əksər hallarda onlardan istifadə olunmur.fl^aÄ^/V 4.11.)
Yeni satış layihələri, proqramları hazırlayan istehsal müəssisələrində isə satış xidmətinin matris strukturundan istifadə etmək daha məqsədəuyğundur.
Adi funksional bölmələrdən fərqli olaraq matris strukturu satış proqramlarının rəhbərlərinin başçılıq etdikləri xüsusi qrupların yaradılmasını nəzərdə tutur. Bu qrupların formalaşması yalnız yeni götürülmüş əməkdaşların deyil, həm də digər fünksional bölmələrin işçilərinin cəlb olunması hesabına həyata keçirilir. Bu işçilər layihənin (proqramın)
88
Kommersiya fəaliyyətinin əsaslan
yerinə yetirilməsindən sonra yenidən öz əvvəlki şöbələrinə qayıdırlar.
ŞokU 4.11. Satış xidmətinin kombinə edilmiş (funksiyalar və
əmtəələr üzrə) təşkilati strukturunun sxemi
Bazar münasibətlərinin təcrübəsi göstərir ki, idarəetmənin təşkilati strukturları dəyişən şərtlərə cavab olaraq formalaşmalıdırlar. Bazar münasibətləri əsasında fəaliyyət müəssisənin bütün xidmətləri tərəfindən böyük operativlik və çeviklik tələb edir. Lakin təşkilati strukturlarının formalaşmasına olan standart yanaşmalar müəssisənin xidmət və bölmələri arasında münaqişələr doğura bilər. Misal üçün, istehsalat sahəsi məhsulun buraxılışının həcmini artırmağa, maliyyə şöbəsi məsrəfləri azaltmağa, satış şöbəsi isə, yalnız tələb olunan məhsulu satmağa çalışır. Bu cəhətdən müəssisə ilə bazar arasında əlaqə yaratmaq vəzifəsi marketinqin üzərinə düşür.
89
Ç.A. İbrahimlif M.M. Hüseynov
4.4. İxtisaslaşdırılmış firma mağazalannın təşkili
Məhsul satışı mərkəzləşdirilmiş və qeyri-mərkəzləş- dirilmiş iqtisadi sistemlərdə, istənilən mülkiyyət formasında fəaliyyət göstərən hər bir müəssisənin daimi problemlərindəndir. Müasir dövrdə mövcud olan dinamik, qeyri-sabit iqtisadi vəziyyət bir çox firmalan öz strategiyalannı daima və radikal şəkildə dəyişməyə məcbur edir. Buna cavab olaraq firmalar müəyyən strateji tədbirlər həyata keçirirlər:
> firma mağazalarının yaradılması; > məhsul çeşidi və satışının coğrafi zonasının
genişləndirilməsi; > məhsullann bazarda başqa cür yerləşdirilməsi; > yeni məqsədli bazarlara diqqətin yönəldilməsi və s. [106,
s. 3]. Qeyd edilən bu tədbirlərin içərisində firma mağaza- lannın
yaradılması xüsusi yer tutur. İstehsal firmaları ardıcıl olaraq öz məhsullanni vasitəçilərə - ticarət müəssisələrinə satmağa çalışmaqla yanaşı, eyni zamanda həm də müstəqil şəkildə bu məhsullann satışı ilə məşğul olurlar. Hazırda inkişaf etmiş ölkələrdə xüsusilə də geniş tələbat mallarının istehsalı ilə məşğul olan iri firmalar öz məhsullannm realizəsi üçün xüsusi satış kanallan kimi ixtisaslaşmış firma mağazaları yaradırlar.
Vaxtilə inkişaf etmiş ölkələrdə ixtisaslaşdınimış firma mağazalannın yayılması adətən bir-iki universal və çoxlu sayda ixtisaslaşdınimış mağazalardan ibarət ticarət mərkəzlərinin sayının sürətlə artması ilə əlaqədar olmuşdur [118, s. 246].
Universal mağazalardan, supermarketlərdən və s. fərqli olaraq ixtisaslaşmış firma mağazalarında istehlakçılar tərəfindən daha mühüm və riskli hesab olunan satınalmalar həyata keçirilir. Adətən burada geniş mal təklifi əsasında seçimdə səhv etməmək arzusu, peşəkarlann məsləhəti, həm
90
Kommersiya fəaliyyətinin əsasları
çinin yaxşı təşkil edilmiş xidmət ön planda durur. İxtisaslaşdırılmış firma mağazalan yüksək dərəcədə zənginliyi olan dar əmtəə çeşidinin təklifi ilə seçilirlər. Təklif olunan mal çeşidi baxımından adətən ixtisaslaşdınlmış mağazaları aşağıdakı kimi qruplaşdırılır:
• xüsusiləşdirilmiş tam çeşid mağazaları - məs. paltar mağazası;
• məhdudlaşdırılmış çeşid mağazası - kişi paltarı mağazası; • dar ixtisaslaşdırılmış mağazalar - sifarişlə tikilən
köynəklər mağazası [44, s. 322]. Yüksək məsrəfləri nəzərə alan iri ticarət müəssisələri (məs.
univermaqlar) adətən daha baha qiymət tətbiq etməyə məcbur olurlar. Firma mağazalannda isə, bir qayda olaraq, təklif olunan mallar nisbətən ucuz qiymətə satılır. Digər tərəfdən, adətən firma mağazalarında satılan mallar daha yeni və son dəbə uyğun olurlar. Beləliklə də, firma mağazaları pərakəndə satış sahələrində ən inkişaf edən sahəyə çevrilməklə məhsullarını bəzən 50% aşağı qiymətlə təklif edirlər [24, s. 370]. Firma mağazalan istehlakçılara birbaşa xidmət göstərməklə məşğul olurlar. Bu cəhət isə, mövcud istehlakçı tələbatına daha konkret və obyektiv qiymətin verilməsinə, müəyyən şəkildə satışda (o cümlədən, pərakəndə satışda) ticarət inhisarını aradan qaldıraraq qiymətlərin aşağı düşməsinə səbəb olur.
İstənilən firma mağazasında satılan mallann düzgün yerləşdirilməsi böyük əhəmiyyət kəsb edir. Adətən mağazaya daxil olan alıcıların 80-90%-i sağ divar boyu hərəkət edirlər. Buna görədir ki, adətən mağazanın giriş hissəsində bütün satışların 60%-i həyata keçirilir. Odur ki, mağazanın sağ tərəfində adətən yeni məhsullar, yeni kolleksiyalar, nisbələn ucuz məhsullar isə mağazanın dərinliklərində yerləşdirilir. Bununla da müştərilər hərəkət edərkən ilk növbədə daha yaxşı məhsulları nəzərdən keçirərək düzgün seçim edə bilirlər [158].
91
ÇA. İbrahimli, M.M. Hüseynov
İstehsal fıntıalan, xüsusilə də xalq istehlakı malları istehsal edən müəssisələr bazara öz məhsullarını və ya məhsul kombinasiyalarını təklif edərkən bu coğrafi və ya demoqrafik baxımdan çox vaxt yalnız bir bazar olmur. Adətən müəssisə filiallar yaratmaq yolu ilə bir neçə yeni (yerli və xarici) bazarlara müraciət edir. Misal üçün, çox zaman tikiş müəssisələri öz firma mağazalarında kişi və qadınlar üçün nəzərdə tutulmuş paltarların satışı ilə yanaşı, eyni zamanda əlavə alıcı qruplarının (seqmentinin) axtarışı ilə məşğul olur, bu məqsədlə də uşaq geyimləri şöbəsi açırlar.
Bir sıra hallarda müəssisənin regional (ərazi və ya coğrafi) prinsip əsasında təşkil edilmiş satış xidməti onun ümumilikdə kommersiya fəaliyyətinin həyata keçirilməsində əhəmiyyətli dərəcədə böyük rola malik olur. Bu baxımdan bəzən istehsal müəssisələrinin (firmaların) satış aparatının işçilərinin 70%-dən çoxu, yəni böyük əksəriyyəti regionlardakı satış xidməti agentliklərinin payına düşür [38, s. 438].
Bu halda müəssisənin ümumi satış xidmətinin müəyyən bir bölməsinin hər hansı bir region daxilində, hətta başqa dövlətlərdə (satış ərazisi) fəaliyyət göstərmək, müəssisədə istehsal olunan bütün əmtəə çeşidlərinin satışı üçün müstəsna hüquq verilir. Belə təşkilati quruluş bir sıra vacib üstünlüklərə malikdir. Məsələn, bu sahədə fəaliy>'ət göstərən müəssisə əməkdaşlarının (və ya müstəqil mütəxəssislərin) vəzifələri dəqiq müəyyənləşdirilir.
Geniş olmayan çeşiddə məhsul buraxılmasında ixtisaslaşmış bir çox iri şirkətlər şaquli inteqrasiyaya üstünlük verirlər. Şirkətin strukturuna tədarük və satış əməliyyatlarını yerinə yetirən müəssisələr daxil edilir. Bu zaman satış bölmələri ərazi baxımından səpələnmiş olur və onların fəaliyyəti yalnız məhsul realizəsi ilə məhdudlaşmır. Satış bölmələri bir sıra digər funksiyaları (məsələn, məhsul nümunələrinin nümayiş etdirilməsi və s.) da yerinə yetirirlər.
92
Kommersiya fəaliyyətinin əsaslan
Satış şəbəkəsinin bu şəkildə təşkil edilməsi nəticəsində aşağıdakılar təmin edilir:
> pul vəsaitlərinin tez daxil olması; > məhsul ehtiyatlarının vəziyyətinə dəqiq nəzarət edilməsi; > vacib regional bazarlardakı vəziyyət haqqında
məlumatların şirkətin ofisinə daimi axım və s. Xarici ölkələrdə kifayət qədər yüksək xərc tələb edən şəxsi
satış şəbəkəsinin yaradılması üçün müəssisə ilk növbədə bazan yaxşı tanımalıdır. Digər tərəfdən, bu ölkələrdə müəssisənin məhsullarına yaxşı bələd olan, lazım gəldikdə onun maraqlarını müdafiə edə bilən daimi nümayəndəliyi olmalıdır. Şəxsi satış şəbəkəsinin üstünlüyü bundadır ki, müəssisə bazar haqqında kifayət qədər ətraflı məlumata sahib olmaqla burada məhsullann realizəsinin səviyyəsini nəzarətdə saxlaya bilər. Adətən xarici bazarlara daxil olmaq üçün iri şirkətlər bazarın mənimsənilməsinin ilkin mərhələsində müstəqil vasitəçilərlə müqavilələr bağlamaqla satış şəbəkələri yaradırlar. Artıq növbəti mərhələlərdə onlar şaquli marketinq sistemlərini formalaşdırmaqla müstəqil satış sistemini idarə edilən vasitəçilərə çevirməyə çalışırlar. Qeyd edək ki, bu, ixracatçı- müəssisə üçün xüsusilə vacib olan bazarların mənimsənilməsi zamanı daha böyük əhəmij^yət kəsb edir.
Dünya təcrübəsi tanınmış ticarət nişanlama malik sənaye müəssisələrinin şəxsi firma mağazalarının yaradılmasında nə qədər maraqlı olduqlarını sübut edir.
Çox zaman fıma mağazalarında realizə olunan məhsulun həcmi ümumi satılan məhsulda 80% təşkil edir. Ayrı-ayrı sənaye müəssisələrinin təcrübəsi göstərir ki, düzgün təşkil edilmiş kommersiya işi və firma mağazalarının yaradılması məhsulların satışı həcminin il ərzində 20-30%-ə qədər artmasına gətirib çıxara bilər.
93
Ç.A. ibrahimli, M.M. Hüseynov
Mövzuya dair misal: “TextileWirtschaft” jurnalının məlumatına görə, Almaniyanın bir çox
firmalan Çin Xalq Respublikasında öz mağazalannı və digər mağazalarda bölmələrini (“shop-in-shop” - ingiliscədon tərcümədə “mağazada mağaza”) açırlar. “Shop-in-shop” üsulunda universal mağazalar daimi məsrəfləri örtmək məqsədilə satış üçün götürdükləri əmtəədən əldə edilən vəsaitin 30%-ni özlərinə götürürlər. Satılmayan mallar istehsalçıya qaytanlır. Diqqət çəkən məsələ budur ki, onlann bəziləri hal-hazırda zərərlə işləsələr də, bazarda
qalmaq üçün bu mağazaları maliyyələşdirməkdə davam etməkdədirlər [81]. Rusiyanın Sankt-Peterburq şəhərində fəaliyyət göstərən
“Pervomayskaya Zarya” Qapalı Səhmdar Cəmiyyəti (qadın geyimləri istehsalı) qərb şirkətlərinin təcrübəsini öyrənərək hələ keçən əsrin 90'Ci
illərinin sonlarında öz firma mağazalannı təşkil etmişdir. Artıq 2003-cü ildən etibarən müəssisənin istehsal etdiyi məhsulun ümumi həcminin təxminən V*-ə qədəri Sankt-Peterburq, Moskva və digər şəhərlərdəki şəxsi firma şəbəkələri (“Befree”) tərəfindən realizə olunur [91].
İtaliyanın Milan Toxuculuq və Tikiş Sənaye Konserni 2006-cı ildə məhsul satışının həcmini 780 mlyn. avroya, xalis mənfəətini isə 60,3 mlyn. avroya çatdırmışdır. Konsernin xalis mənfəəti 2005-ci illə müqayisədə 20,3% artmışdır ki, bunun da %-ü geyim əşyalannın satışının payına düşür. “TextileWirtschaft” jurnalı (2007-ci il, XsS) konsernin rəhbərliyinin məlumatlanna istinadən təkcə pərakəndə ticarətdə müşahidə edilən 16,3%-lik artıma 41 yeni açılan firma mağazasının hesabına nail olunduğunu yazır. Bununla da konsernin 2006-cı ilin sonuna 60 Ölkədə (o cümlədən Çin, Argentina, Almaniya, Yaponiya, ABŞ və s.) fəaliyyət göstərən firma mağazalarının sayı 501-ə çatmışdır [82].
Yoxlama üçün suallar: ♦ Firmalarda idarəetmənin təşkilində idarəetmə sisteminin
hansı kateqoriyalarından istifadə edilir? ♦ Firmanın kommersiya fəaliyyətinin idarə edilməsinin
təşkilati strukturu nəyə əsasən formalaşır? ♦ Kommersiya fəaliyyətinin idarə edilməsinin təşkili
prosesinin əsas elementləri hansılardır? ♦ Kommersiya fəaliyyətinin təşkilinin əsas nəzəri-
metodoloji prinsiplərini göstərin. ♦ Kommersiya fəaliyyətinin təşkilati strukturunun
formalaşmasına hansı tələblər qoyulur?
94
Kommersiya fəaliyyətinin əsasları
♦ Kommersiya fəaliyyətinin təşkilati strukturunun fəaliyyət göstərməsi üçün əməyin bölgüsünü həyata keçirən təsiredici dəstəklər hansılardır?
♦ Kommersiya xidmətinə daxil olan şöbələrin təşkilati strukturunun formalaşmasına təsir edən "strateji” amilləri göstərin.
♦ Kommersiya xidmətinin funksional və divizional prinsip əsasında qurulmuş təşkilati struktularmın fərqli cəhətlərini göstərin.
♦ Tədarük şöbəsinin əsas vəzifələri hansılardır? ♦ Müəssisələrin maddi-texniki təminatının idarə
olunmasının təşklində hansı formalardan istifadə olunur? ♦ Maddi-texniki təminatın idarə olunmasının təşkilində
istifadə edilən prinsipləri göstərin. ♦ Funksional, əmtəə və kombinələşmə prinsipi əsasında
qurulmuş tədarük xidməti strukturlarının fərqli cəhətlərini açıqlayın.
♦ Tədarük şöbəsinin vəzifələri və təşkili prinsipləri nəyə uyğun formalaşır?
♦ Firmaların satış xidməti hansı əsas funksiyaları yerinə yetirir?
♦ Firmanın .satış aparatı hansı strukturlar şəklində təşkil edilə bilər?
♦ Satış xidmətinin (şöbəsinin) ayrı-ayrı təşkilati strukturlarının fərqli cəhətlərini göstərin.
♦ İstehsal firmaları üçün ixtisaslaşmış mağazaların yaradılmasının əhəmiyyəti nədən ibarətdir?
95
ÇA. İbrahimli, M.M. Hüseynov
V FƏSİL. FİRMALARDA KOMMERSİYA FƏALİYYƏTİNİN HƏYATA KEÇİRİLMƏSİ MEXANİZMLƏRİ
5.1. Xammal və maddi ehtiyatların tədarükünün forma və növləri
5.2. Hazır məhsulların satışının əsas forma, üsul və növləri 5.5. Françayzinq - kommersiya fəaliyyətinin xüsusi
formasıdır
5.1. Xammal və maddi ehtiyatların tədarükünün forma və növləri
Firmalarda kommersiya fəaliyyətinin həyata keçirilməsi mexanizmlərinə malgöndərənlər və istehlakçılar ilə kommersiya əlaqələrinin formalaşmasını təmin edən tədarük və satış sistemləri (o cümlədən, növ, üsul, vasitə və kanallar) aid edilir.
İstehsal firma və müəssisələrində nəzərdə tutulan istehsal prosesinin normal, ardıcıl şəkildə həyata keçirilməsi üçün, ilk növbədə, onlar maddi ehtiyatlarla zəruri miqdar, keyfiyyət və çeşiddə təmin olunmalıdırlar. Bu məqsədlə istehsal müəssisəsi istehsal üçün zəruri olan xammal və maddi ehtiyatlan malgöndərənlər və əmtəə bazanmn digər subyektləri vasitəsilə əldə edir. Müəssisənin tədarük istiqamətində həyata keçirilən fəaliyyətini qiymət, keyfiyyət, vaxt və digər amillər də nəzərə alınmaqla ümumi formada şəkil 5./.-dəki kimi təsvir etmək olar.
İstehsal firma və ya müəssisəsinin xammal və maddi ehtiyatlara olan tələbinin müəyyən edilərək ödənilməsi istiqamətindəki fəaliyyəti aşağıdakı ardıcıllıqla həyata keçirilir:
• Xammal və materiallara olan tələbatın müəyyən edilməsi;
96
Kommersiya fəaliyyətinin əsasları
• Təfsilləşdirmə (spesifikasiya) sənədinin tərtib edilməsi; • Mümkün (mövcud və potensial) malgöndərənlər siyahısının
dəqiqləşdirilməsi; • Daha əlverişli malgöndərənin (təchizatçınm) seçilməsi; • Seçilmiş malgöndərənlə danışıqların aparılması;
• Müqavilənin bağlanması;
• Malgöndərənlə alıcının tədarük prosesindəki qarşılıqlı
fəaliyyəti;
• Xammal və materiallara olan tələbatın ödənilməsi [92, s.
62].
Ş^kil 5.1. Sənaye müəssisələrində tədarük prosesinin sxemi.
Bir çox hallarda müəssisə rəhbərliyi tərəfindən malgöndərənin
işinin qiymətləndirilməsi və gələcəkdə ona yenidən
97
Ç.A, İbrahimlif M.M. Hüseynov
müraciət edilib-edilməməsi haqqındakı qərarın qəbulu da tədarük
prosesinə aid edilir.
Sənaye müəssisələrinin istehsal-texniki təyinatlı məhsullarla
təminatının iki başlıca iqtisadi-təşkilati forması məlumdur:
1. tranzit;
2. anbar təchizatı [38, s. 255].
Tranzit forma nisbətən ucuz başa gəlir və əmtəənin
istehsalçıdan bilavasitə istehlakçıya çatdırılması müddəti daha
sürətli olur. Bu formanın seçilməsi zamanı tranzit və sifariş
normalan əsas götürülür.
Tranzit norması - istehsalçı müəssisədən bir sifarişlə bir
istehlakçıya göndəriləcək məhsulun ümumi həcmini ifadə etməklə
istehlakçı müəssisə ilə nəqliyyat təşkilatının münasibətlərini
tənzimləyən hüquqi normativ aktdır.
Sifariş norması - istehlakçının istehsalçıya bir dəfəyə
göndərmək üçün öhdəsinə götürdüyü material həcminin minimum
miqdarıdır. İstehsalçı müəssisə istehlakçıdan götürdüyü sifarişi
öznün maraqları həddində qəbul edir.
Tranzit və sifariş normalannm tranzit formasının seçilməsinə
imkan vermədiyi halda maddi-texniki təminatın anbar forması
seçilir. Bu formada materiallar regionda olan anbarlara göndərilir.
Tranzit formada müəssisədə yaradılan istehsal ehtiyat- lannın
həcmi anbar formasına nisbətən çox olur. Bununla yanaşı, hazırda
bu formalardan hansının daha səmərəli olması haqda alimlər
arasında yekdil bir fikir mövcud deyil. Eyni zamanda, bu formalar
arasında ən optimal variantın müəyyənləşdirilməsi və onların
şəraitə uyğun təkmilləşdirilməsi yekun nəticədə müəssisənin
xərclərinin həcmi səviyyəsinin aşağı salınmasına imkan verir.
Müəssisədə bu formaların istifadə edilməsində əhəmiyyətli
98
Kommersiya foaliyyətinin osasları
rol oynayan başlıca, həlledici amillərdən nəqliyyat və tədarük
(anbar və ya saxlanma) xərcləri göstərilir.
Sənaye müəssisələrində tələb olunan materialların müəyyən
edilmiş həcmindən asılı olaraq istifadə ediləcək tədarük növü təyin
olunur və tədarük fəaliyyəti həyata keçirilir.
Xammal və materialların tədarükünün aşağıdakı növləri
məlumdur:
1. Birbaşa istehsalçılardan satınalmalar - bu növdən bir qayda
olaraq, iri həcmdə maddi ehtiyatlann əldə olunması zamanı istifadə
edilir;
2. Birja, hərrac və ya vasitəçilərdən satınalmalar -* bu növ
daha geniş yayılmışdır. Bu zaman sənaye müəssisələri kəskin
mövsümi və şəraitə uyğun qiymət enib-qalxmalanna malik xammal
almaq imkanına malik olurlar. Bu növdən daha çox yeyinti,
gön-dəri və toxuculuq sənayesi müəssisələri istifadə edirlər;
3. Pərakəndə satış firmalanndan (mağazalardan) satınalmalar
- bu növdən xammalın kiçik hissələrlə alqışı və ya istehsalın
ardıcıllığının təmin edilməsi üçün təcili tədarük fəaliyyətində
istifadə edilir. Çünki vasitəçilər məhsulu ünvanına daha tez
çatdırmaq imkanına malikdirlər;
4. Sərbəst ticarət yolu ilə tədarük növü - bu, daha çox iri
xammal partiyaları tədarükündə geniş yayılmışdır. Bir çox hallarda
hər hansı bir növ məhsul almaq haqqında qərar qəbul etmiş alıcılar
(adətən, iri müəssisələr, o cümlədən dövlət müəssisələri) tərkibinə
ekspertlər daxil olan tender komitələri və ya komissiyaları
yaradırlar.
Tender komitələri al qı-satqı işinin apanimasını təşkil edir,
yəni alqı-satqı haqqında elanlar nəşr etdirir, iştirakçılar arasında
alqı-satqı şərtlərini elan edir, potensial satıcılann təkliflərini
yoxlayır və nəhayət sifariş verilməsi haqqında qərar qəbul edir.
Beləliklə, alıcı müəssisə, malgöndərənlər
99
Ç,A. İbrahimli, MM. Hüseynov
arasında əvvəlcədən təyin edilmiş şərtlərə əsasən, ona lazım olan
məhsul üçün müsabiqə elan edir. Təqdim olunmuş təkliflərin
müqayisəsindən sonra alıcı müəssisə daha sərfəli məhsul satıcısı ilə
müqavilə bağlayır.
Tədarük zamanı müəssisənin müvafiq şöbələri tərəfindən
tədarük strategiyası hazırlanmalıdır. Tədarük strategiyasında tələb
olunan malların ölkə daxilindən, yoxsa ölkədən kənarda alınacağı
da müəyyən edilməlidir. Bu istiqamətdə qəbul edilən qərar elmi və
iqtisadi səmərəlilik baxımından əsaslandınimalı, hesablamalar yolu
ilə dalıa səmərəli variant seçilməlidir. Bu zaman bazarın mövcud
vəziyyəti, qiymətlərin səviyyəsi, müəssisənin özünün istehsal
imkanları təyinedici rol oynayır.
Hər bir xammal və maddi ehtiyat növü üçün müvafiq tədarük
növü seçilə, həmçinin şəraitdən asılı olaraq bu növlərin müxtəlif
kombinasiyaları da tətbiq edilə bilər. Məsələn, alman iqtisadçısı
E.Trosman şəraitdən asılı olaraq istehsal üçün zəruri olan hər bir
xammal və material növü üçün alternativ kombinasiyaların (icarə,
lizinq, kirayə, həmçinin mallann səmərəli çatdmlmasmm digər
formalan) da mövcud olduğunu qeyd edir [121, s. 587].
İnkişaf etmiş ölkələrdə (məs. ABŞ-da) əmtəə və xidmətlərin
alqı-satqısı prosesində tədarük şöbəsinin işçisi hər birinin
özünəməxsus xüsusiyyətləri olan bir sıra alət və üsullardan istifadə
edir.
Buraya aşağıdakılar aiddir:
• mal çatdırmalan üzrə sifarişlər; • tədarük müqavilələri; • icarə (lizinq) müqavilələri.
Tədarük fəaliyyətinə müəssisə rəhbərliyi tərəfindən daima
nəzarət edilir. Yəni heç bir halda bağlanmış hər hansı müqavilənin,
apanimış sövdələşmənin müəssisənin (firmanın, şirkətin)
maraqlarına cavab verməsinə şübhə belə
100
Kommersiya fəaliyyətinin əsasları
olmamalıdır. Bununla əlaqədar olaraq, bəzi firmalarda təsərrüfat
əməliyyatlarının həyata keçirilməsi və sövdələşmə zamanı fınna
əməkdaşlannın riayət etməli olduqlan etik norma və qaydalan
özündə əks etdirən müəyyən sənədlər mövcud olur.
5.2. Hazır məhsulların satışının əsas forma, üsul və
növləri
İstehsal müəssisələrinin kommersiya fəaliyyətinə daxil olan
satış işinin əhəmiyyətini də xüsusi olaraq qeyd etmək vacibdir. İlk
baxışdan bəsit bir fəaliyyət sahəsi kimi görünən satış işi əslində
kifayət qədər mürəkkəb və çoxtərəfli bir prosesdir.
Satış ~ müəssisənin qarşısına qoyulan strateji məqsədlərə
çatmaq, məhsulların pula çevrilməsi, həmçinin istehlakçıların
zövq və tələbatlarının aşkar edilərək ödənilməsi üçün hazır
məhsulun realizə edilməsi prosesidir.
Müəssisə ancaq məhsulu satmaqla və mənfəət əldə etməklə
son məqsədə nail olur, yəni istifadə olunmuş kapital yenidən öz
dövriyyəsini başlaya biləcəyi pul formasını qəbul edir.
Bazar iqtisadiyyatı şəraitində sənaye müəssisəsinin satış
istiqamətindəki kommersiya fəaliyyətinə aşağıdakılar daxil edilir:
• Alıcılarla (fərdi kommersantlar, kommersiya təşkilatları,
o cümlədən topdansatış müəssisələri) alqı- satqı
müqavilələrinin bağlanması ilə yekunlaşan kommersiya
əlaqələrinin yaradılması;
• Satış proqramının hazırlanması;
• Məhsullann göndərilməsi cədvəllərinin tərtib edilməsi və
müqavilədə nəzərdə tutulduğu halda onlann alıcılara
çatdırılması üçün yüklənməsi;
101
Ç,A. İbrahimlif M.M. Hüseynov
• Satılmış məhsula görə alıcılarla hesablaşmalann
apaniması;
• Alıcılarla hesablaşmalara, onlann ödəmə
qabiliyyətliliyinə nəzarət edilməsi.
Müəssisədə hazır məhsulun sexlərdən qəbulu və yüklənərək
alıcılara göndərilməsi mərhələsi əksər hallarda operativ-satış
fəaliyyəti adlandırılır. Məhsulun çatdıniması üzrə vəzifə və
öhdəliklərin dəqiq, vaxtında və tam şəkildə yerinə yetirilməsi
vacibdir. Bunun üçün müəssisə rəhbərliyi tərəfindən satış
fəaliyyəti haqqında dəqiq məlumat əldə edilməli, təsərrüfat
şəraitindəki dəyişikliklər, müxtəlif xarici və daxili amillərin təsiri
nəzərə alınmalıdır.
Hər bir müəssisənin operativ-satış fəaliyyətinin buraxılan
məhsulun təyinatı, satışın idarə edilməsinin strukturu, müəssisənin
sahəvi xüsusiyyətləri və s. ilə bağlı özünəməxsus cəhətləri
mövcuddur. Bu baxımdan sənaye müəssisəsinin operativ-satış
fəaliyyəti aşağıdakılan nəzərdə tutur:
-hazır məhsulun alıcılara çatdıniması ilə bağlı plan-
qrafiklərin hazırlanması;
- məhsulun sexlərdən qəbul edilərək göndərilməyə
hazırlanması;
- alıcılara göndərilmənin təşkil edilməsi və göndərilmə ilə
bağlı sənədlərin tərtib edilməsi;
- alıcılann sifarişlərinin yerinə yetirilməsinə, onlann ödəmə
qabiliyyətli olmalanna nəzarət edilməsi;
-müəssisənin nəqliyyat vasitələrinə olan tələbatının müəyyən
edilməsi və s.
Son dövrlərdə bütün dünya miqyasında iqtisadi inteqrasiya
proseslərinin güclənməsi, ölkələr arasında iqtisadi-ticarət
əlaqələrinin genişlənməsi müəssisələrin öz imkanlannı daha
düzgün qiymətləndirmələrini tələb edir. Bu isə, satışın
planlaşdınimasına diqqətin artınimasını mühüm bir vəzifə
102
Kommersiya fəaliyyətinin əsasları
kimi qarşıya qoyur. Satışın planlaşdırılmasına əsasən aşağıdakılar
daxildir:
> müəssisənin satış planının (proqramının) tərtib edilməsi;
> sifarişlər portfelinin formalaşdıniması;
> məhsul satışının daha səmərəli kanallannın seçilməsi;
> əmtəə satışının həcminin regionlar üzrə bölgüsü.
Sənaye müəssisələrində məhsul satışının əlverişli forma,
üsul (sistem) və növlərinin tətbiq edilməsi böyük əhəmiyyətə
malikdir. Eyni zamanda ayrı-ayn məhsullar üçün müvafiq satış
kanalının uzunluğunun seçimi də vacibdir.
Sənaye müəssisələrində məhsul satışının əsasən iki - topdan
və pərakəndə satış formalarından istifadə edilir. Bundan başqa,
bəzən topdan və pərakəndə satış mərhələləri ayrı-ayrılıqda öz
funksiyalarını yerinə yetirməklə eyni bir müəssisə daxilində vahid
rəhbərlikdə birləşdirilə billərlər [121, s. 706].
Məlumdur ki, müəssisələr məhsul ehtiyatının yaradılması,
onun saxlanması, satışı ilə əlaqədar böyük xərclərlə qarşılaşırlar.
Buna baxmayaraq, çox zaman iri müəssisələr istehlak bazarında
məhsul satışım qismən nəzarətdə saxlamağa və rəqiblər üzərində
üstünlüyə malik olmağa can atırlar. Bu məqsədlə sənaye
müəssisələri topdan satış forması ilə yanaşı, özünəməxsus
pərakəndə satış formalarından da istifadə edirlər. Buraya
aşağıdakılan misal göstərmək mümkündür:
> reklam vasitəsilə satış;
> şəxsi filiallar;
> şəxsi çatdırılma xidmətləri;
> anbar müəssisələri;
> distribyutor-müştərilər;
> poçt göndərişləri;
> kataloq üzrə sifarişlər;
103
Ç.A, İbrahimli, M,M. Hüseynov
> birbaşa marketinq;
> françayzinq (və ya franşiza) sistemi;
> İnternet vasitəsilə satış (elektron kommersiya);
> telefon-telemarketinq;
> ticarət avtomatları vasitəsilə satış və s. [24, s. 368;
69].
S.N.Tretyak qeyd edir ki, Fransada hazır paltar və ayaqqabı
istehsalçıları öz nümayəndələri vasitəsilə bilavasitə pərakəndə
ticarətçilərlə əməkdaşlıq etməyə meylli olurlar. Çünki bu sahədə
dəb amili böyük əhəmiyyət kəsb edir.
Bir sıra Amerika mütəxəssisləri tərəfindən reklam vasitəsilə
satış forması “vasitəçisiz satış” şəklində də təqdim edilir. Bu
forma aşağıdakı əsas üstünlük elementlərinə malikdir:
-interaktiv sistemlərdən istifadə;
-çoxsaylı kütləvi informasiya vasitələrinin iştirakı;
-istehlakçıların reaksiyasının ölçülə bilmə imkanı;
-satışın istənilən yerdən həyata keçirilə bilməsi [106].
Topdan və pərakəndə satış formaları məhsulun istehlakçılara
çatdıniması üçün istifadə edilən satış üsullarının, növlərinin və
kanallarının başlıca xüsusiyyətlərini müəyyən edir.
Müəssisə öz məhsulunu satmaq üçün adı çəkilən satış
formaları çərçivəsində bir sıra satış üsullarından istifadə edir.
İstehlakçılarla əlaqə baxımından aşağıdakı satış üsullan
məlumdur:
^ birbaşa - vasitəçisiz və ya şəxsi satış (müəssisənin
əməkdaşları - satış xidməti, mağazalar, agentlər, satış sərgiləri,
yarmarkalar və müəssisənin ştat cədvəlinə daxil olmayan
müvəqqəti işçi qüvvəsi - ticarət nümayəndələri, komissionerlər,
dəllallar);
104
Kommersiya fəaliyyətinin əsaslan
^ dolayı - vasitəçilərlə (çox zaman istehsalçıdan asılılığı
olmayan müstəqil ticarət təşkilatlan və ya nümayəndəlikləri
vasitəsilə);
müştərək - göstərilən hər iki sistemi uzlaşdırmaq yolu ilə
(müştərək satış firmalan, müştərək satış haqda razılaşmalar, satış
assosiasiyalan və birlikləri vasitəsilə).
Müəssisənin satış agentinin üstünlüyü - satılan məhsulu yaxşı
tanıması, müstəqil ticarət nümayəndəsinin üstünlüyü isə,
müştərilərlə yaxşı qurulmuş əlaqələrdir. Satışın müəyyən bir
həddinə qədər ticarət nümayəndəsinin saxlanılmasına çəkilən
xərclər agentin xərclərindən az olur. Lakin satışın həcminin
artması ilə ticarət nümayəndəsinin komisyon xərclərinin məbləği
də artır. Odur ki, satışda müəyyən həcm əldə olunduqdan sonra
agentə malik olmaq daha sərfəlidir [113, s. 70].
Birbaşa və dolayı satış üsullannın hər birinin konkret şəraitdə
öz müsbət və çatışmayan cəhətləri var. Buna görə də onlardan
hansının daha səmərəli olması haqqında eyni bir yanaşma mövcud
deyil. Məs., qeyd edilir ki, birbaşa satış maksimum nəzarəti təmin
etsə də baha başa gəlir və bir sıra funksiyaların yerinə
yetirilməsində çevik deyil [77, s. 428].
Dolayı satış üsulunun üstünlük və çatışmazlıqlannı təyin
etmək daha çətin hesab edilir. Bu, aşağıdakılarla izah edilir:
> bazar iqtisadiyyatı şəraitində əmtəə bazan müstəqil və
əksər hallarda demək olar ki, idarə olunmazdır;
> müəssisə tərəfindən bazann mövcud şəraitinə uyğun
strategiyanın hazırlanması və ya şəraitə uyğun
dəyişdirilməsi çox vaxt apanr;
> əmtəələrin çatdırılmasına zəmanət vermək demək olar ki,
qeyri-mümkündür;
> müştərilərlə birbaşa təmas mövcud deyil.
Müasir dövrdə hər bir sənaye müəssisəsinin qarşısında daha
əlverişli satış (bölgü) kanalının seçimi və ya bir neçə
105
Ç,A. İbrahimli, M.M, Hüseynov
satış kanallarının mümkün kombinasiyalarından istifadə edilməsi
vəzifəsi də durur.
Satış (bölgü) kanalı dedikdə, konkret bir əmtəənin
istehsalçıdan istehlakçıya doğru hərəkəti yolunda mövcud olan və
ya bu prosesin həyata keçirilməsində iştirak edən müəssisə və ya
ayrı-ayrı şəxslərin məcmusu başa düşülür.
Müəssisənin fəaliyyətinə təsir edən xarici və müəssisədaxili
şərtlər həmişə dəyişdiyindən uzun müddət üçün səmərəli satış
kanalı seçmək mümkün deyil. Satış kanalının seçimi bir çox
amillərdən asılı olur. Bu baxımdan satış kanalı aşağıda təqdim
edilən meyarlar vasitəsilə qiymətləndirilə bilər:
> müəyyən dövr ərzində kanal üzrə satışın həcmi;
> salış kanalından əldə edilən mənfəət;
> istehsalçının məsrəfləri;
> satışın həcminin artma templəri;
> reklam, xidmət, eneji daşıyıcıları və s.-yə çəkilən xərclərin
artması;
> xarici mühit amillərinin (məs. dövlətin vergi və gömrük
siyasətinin) dəyişməsi;
> nəqliyyat tariflərinin dəyişməsi;
> satış kanalında istehlakçılara göstərilən xidmətlərin
növləri;
> sifarişin yerinə yetirilmə sürəti və s. İstehsal firma və müəssisələrində əsasən şəkil 5.2.-də təqdim
edilən satış kanallarından istifadə olunur. Sıfır səviyyəli və ya “birbaşa marketinq” kimi təqdim edilən
satış kanalı əmtəənin istehsalçıdan birbaşa istehlakçıya, yəni vasitəçisiz çatdırılmasıdır.
Bu satış kanalından daha çox istehsal vasitələrinin satışında istifadə olunur. Bununla yanaşı, inkişaf etmiş ölkələrdə birbaşa satış kanalında əsasən 3 vasitədən istifadə edilir: səyyar ticarət; bağlama göndərişləri və istehsalçıya mənsub olan mağaza vasitəsilə.
106
s
C)
ÇA, İbrahimli, M.M. Hüseynov
Göstərilən kanallardan başqa təcrübədə çoxsəviyyəli kanallar mövcud olsa da əksər hallarda istehsalçılar belə kanallardan istifadə etməkdən çəkinirlər. Çünki istehsalçı nöqteyi nəzərindən çoxlu sayda səviyyələrin mövcudluğu nəzarətin itirilməsi və kanalın mürəkkəb olması deməkdir.
Satış kanalının seçilməsi ilə yanaşı hər bir məhsulun satış və ya çatdınima növü də nəzərə alınmalıdır. Çünki satış növünün seçimindən hər bir kanalın məhsulun alıcıya çatdıniması ^nksiyalannm yerinə yetirməsi, çatdırılma üçün tələb olunan xərclərin həcmi, məhsulun yerləşdirilməsinə nəzarət səviyyəsi asılı olur.
Müasir kommersiya təcrübəsində əsasən 3 satış növü və ya strategiyalanndan istifadə edilir:
1. intensiv (məhsul satışında böyük sayda müxtəlif vasitəçilərdən istifadə edilməsi);
2. selektiv və ya seçmə (məsələn, bazarda nüfiıza malik firmaların məhsullannın satışında ticarət vasitəçilərinin sayının məhdudlaşdıniması);
3. xüsusi imtiyaz və ya müstəsnahq hüququ əsasında (müəyyən bölgə və ya bazarda satış üçün məhdud sayda ticarət müəssisələrinə, dilerlərə, agentlərə və s. müstəsna hüquq verilməsi).
Xüsusi imtiyaz əsasında fəaliyyət göstərən ticarət müəssisələri, dilerləri və s.-dən rəqib firmaların əmtəələrinin satışı ilə məşğul olmama tələb edilir.
ABŞ-ın Çikaqo universitetinin professoru R.X.Qertner və “Lexecon” şirkətinin əməkdaşı R.S.Stillmanın araşdırmalarına görə, “Abercrombie & Fitch”, “Eddie Bauer”, “The Gap”, “J.Crew”, “Lands’ End”, “The Limited”, “L.L.Bean” və b. şirkətlər satış üçün eksklüziv (xüsusi) hüququn verilməsi hesabına hətta firma mağazalanna sahib olan tanınmış şirkətlərə (“Calvin Klein”, ‘TSlautica”, “Polo Ralph Lauren”, “Tommy Hilfıger” və b.) nisbətən daha çox gəlir əldə edə bilirlər [150].
108
Kommersiya fəaliyyətinin əsaslan
Müasir şəraitdə əmtəələrin bazara yürüdülməsi prosesində bölgü kanalının uzunluğunun müəyyənləşdirilməsi də vacib əhəmiyyət kəsb edir. Satış (bölgü) kanalının uzunluğu və istehsal-satış prosesinə nəzarət baxımından istehsal müəssisələri tərəfindən əsasən aşağıdakı satış üsullarından istifadə olunur:
^ korporativ (istehsaldan satışadək bütün mərhələlərin nəzarətə götürülməsi);
^ sifariş (və ya müqavilə); “azad bazar”.
Məhsullarını “əvvəlcədən məlum olan bazar”, daha doğrusu uzunmüddətli müqavilələr, dövlət sifarişləri üzrə istehsal edən və çatdıran istehsal müəssisələri sifarişlər portfelini formalaşdırırlar.
Sifarişlər portfeli müqavilələr əsasında müəy>ən bir müddət ərzində istehsal edilərək istehlakçılara satılmalı olan məhsulun kəmiyyətini əks etdirir və müəssisəyə bu müddət ərzində edilən bütün sifarişlərin dəyəri ilə müəyyən olunur.
ABŞ-da bütün pərakəndə satış ticarətinin ümumi həcminin təxminən V^-\ bu sxem üzrə həyata keçirilir.
“Azad bazar” üçün məhsul istehsal edən müəssisələr isə satış planının (proqramının) hazırlanmasında maraqlı olmalıdırlar. Satış planı - planlaşdırılan dövr (müddət) ərzində məhsul satışından əldə edilməsi gözlənilən mədaxili nəzərdə tutur. Satış planı bazann tələbat və xüsusiyyətlərinin, həmçinin müəssisənin istehsal imkanlanmn araşdırılması əsasında tərtib edilir.
Azad satış istehsalçını məcbur edir ki, bazarı hərtərəfli öyrənsin, istehlakçı ilə birbaşa əlaqə yaratsın, bazarın hər bir seqmentinə müntəzəm surətdə nəzarət etsin. Beləliklə də, istehsalçıya bazarda öz məhsuluna olan tələb və təklif arasındakı mövcud asılılığı bilmək zəruridir.
Məhsul təklifi onun qiyməti, digər anoloji mallann qiymətləri, istehsalda tətbiq edilən texnologiya, vergi və dotasiyaların səviyyəsi, təbii-iqlim şəraiti ilə müəyyən edilir.
109
ÇA. İbrahintUj M.M. Hüseynov
Məhsula olan istehlakçı tələbatı isə, əsasən, məhsulun qiymətindən, alıcılann gəlirlərinin səviyyəsi və həyat şəraitindən, zövqlərindən, onlann əmtəəyə münasibətlərindən, məhsulun istifadəsinin mövsümiliyindən də asılı olur.
İstehsalçı ilə bazarın maraqlarının uzlaşdırılması üçün müəssisədə yeni məhsul çeşidinin planlaşdıniması satış və marketinq şöbələrinin qarşılıqlı əlaqəsi vasitəsilə yerinə yetirilməli, məhsulun həyat tsikli (dövrü) nəzərə alınmalıdır.
5.3. Françayzinq - kommersiya fəaliyyətinin xüsusi
formasıdır
Hazırda ABŞ, Kanada, Yaponiya, Avstraliya, Fransa, Almaniya və Böyük Britaniya kimi inkişaf etmiş ölkələrdə “françayzinq” və ya “franşiza” əsasında sahibkarlıq fəaliyyətinin təşkilinə böyük diqqət yetirilir.
Beynəlxalq Françayzinq Assosiasiyasının verdiyi tərifə əsasən, “françayzinq - françayzerlə françayzi arasında birincinin biliyi, imici, uğuru, istehsal üsulları və marketinq tədqiqatlannm ikinciyə hər iki tərəfin maraqlannın təmin olunması hesabına ötürülməsi əsasında yaradılmış daimi münasibətlər sistemidir”.
Sadə desək, bu biznesin təşkilinin elə bir formasıdır ki, bu zaman iri şirkət müqavilə əsasında hüquqi və ya fiziki şəxsə şirkətin məhsulunu satmaq və ya xidmətlər göstərmək hüququ verir.
Orta əsrlərdə İngiltərədə yaranmış françayzinq yalnız XIX əsrin ortalanndan ABŞ-da geniş istifadə olunmağa başladı [135]. İlk olaraq “Singer Sewing Machine Company”-də françayzinqdən istifadə edilməyə başlandı. Bu şirkətin uğuru françayzinqin “McDonald’s”, “Holiday Inn”, “Budget-Rent-a-Car” və s. kimi məşhur firmalarda istifadəsinə yol açdı.
110
Kommersiya fəaliyyətinin əsaslan
XX əsrin 30-cu və 70-ci illərində ABŞ-da baş vermiş iqtisadi böhranlar dövründə də françayzinq öz səmərəliliyini subuta yetirdi [31, 507].
“Mr.Doors Home Inc.” firmasının məlumatlarına əsasən, ABŞ-da kiçik müəssisələrin 77%-i 5 il, 82%-i isə 10 ildən artıq fəaliyyət göstərə bilmədiyi halda, firançayzinq- müəssisələrin müvafiq olaraq 92%-i 5 ildən artıq və 90%-i 10 ildən artıq müddətdə öz fəaliyyətini davam etdirə bilir [137].
Hazırda ABŞ-da pərakəndə əmtəə dövriyyəsinin 40%- dən çoxu, Avropa ölkələrində isə 5-30%-i françayzinq sisteminin payına düşür. ABŞ-da françayzinq əsasında fəaliyyət göstərən müəssisələrin pərakəndə satışmm həcmi təqribən 1,5 trilyon dollar təşkil edir.
Bu gün beynəlxalq françayzinq bazarı böyüyür və ən perspektivli sahələrdən hesab olunur. Françayzinqdən 75 biznes sahəsində istifadə olunur. Hazırda 80-ə yaxın ölkədə Ümumi Milli Məhsulun təqribən 13%-i (ABŞ-da 15%) françayzinq firmaları tərəfindən yaradılır. Beynəlxalq Françayzinq Assosiasiyası gələcəkdə françayzinq sisteminin pərakəndə ticarətdə böyük paya ( təxminən satışın 50%-i) sahib olacağını proqnozlaşdırır [102].
Dünyada təxminən 16500 ffançayzer və 165500-dən artıq fi-ançayzi fəaliyyətdədir. Fransa Françayzinq Federasiyasının məlumatlarına görə, xüsusilə hazır geyim əşyalarının satışında françayzinqin rolu əhəmiyyətli dərəcədə böyükdür. Ölkədə bu sahə üzrə 5000-ə yaxın satış məntəqəsi fəaliyyət göstərir. Almaniya Françayzinq Assosiasiyası isə, françayzi obyektlərinin XXI əsrin ilk onilliyində hər il 10- 15% artacağını proqnozlaşdırmışdır.
Öz fəaliyyət istiqamətlərinə görə aşağıdakı françayzinq sistemləri məlumdür: əmtəə;
^ texnoloji; hazır biznes formatı;
111
Ç,A, İbrahimliy M.M. Hüseynov
servis; xidmət sahələrində servis; məlumat-marketinq-texnoloji;
^ “tam”. Françayzer müqaviləsinin predmetini bir şirkət (françayzer)
tərəfindən digər şəxs və ya şirkətə (ffançayzi) tam bir biznes sisteminin ötürülməsi təşkil edir. Biznes sisteminə aşağıdakılar aid edilə bilər: ticarət nişanı;
^ dizayn; ^ şirkətin standartlan; ^ marketinq siyasəti; ^ idarəetmə üsulları; ^ heyətin təlimi və s. Sənaye müəssisələri tərəfindən çox zaman ffançayzaya
əsasən aşağıdakı istiqamətlərdə kömək göstərilir: -ticarət nişanından (markasından) istifadə etmək hüququnun verilməsi;
-ticarət nişanından istifadə hüququna görə satışdan gələn gəlirdən faizin (royalti) tutulmaması;
- ətraflı biznes-planın tərtib edilməsi; -mağazanın firmanın konseptual modelinə əsaslanan dizayn-layihəsinin hazırlanması;
-ticarət avadanlığının hazırlanması və yerləşdirilməsi (və ya ticarət avadanlığının dəyərinin sonradan hissələrlə ödənilməsi şərtilə satışı);
-mağazanın açılışı ərəfəsində müəyyən məsləhətlərin (vitrin tərtibatı, məhsulun düzgün yerləşdirilməsi və reklam işinin təşkili) verilməsi üçün firma tərəfindən mütəxəssislərin ezam olunması;
-mağazanın satış heyətinin təlimatlandırılması (lazım gəldikdə müəssisənin digər apancı firma mağazalarında təcrübələrin təşkili);
-yeni məhsullann təqdim olunma mərasimlərində iştirak;
112
Kommersiya foaliyyaänin əsaslan
- qəbul edilmiş sifarişlərin hazırlanması; -sifarişlərin hazırlanması zamanı müvafiq təlimatlan- dırma işlərinin aparılması;
- faizsiz məhsul kreditlərinin təqdim edilməsi imkanlan; - şəhərin müəyyən hissəsində, bir və ya bir neçə şəhərdə firma mallan ilə xüsusi ticarət hüquqlanmn verilməsi
- regional nümayəndəlik hüquqlanmn verilməsi və s. Bütün bunlarla yanaşı, firma tərəfindən ffançayziyə
müəyyən tələblər də qoyulur: - şəxsi və ya uzunmüddətli ticarət meydançalarının, satış məntəqəsi açmaq üçün kifayət qədər maliyyə vəsaitlərinin mövcudluğu;
-planlaşdınlmış məhsul dövriyyəsinin və perspektiv inkişaf planlarının yerinə yetiriməsi;
- müqavilənin maliyyə və digər şərtlərinə əməl edilməsi; - françayzer tərəfindən verilən kreditlərə bank zəmanətinin təqdim edilməsi və s.
Azərbaycan Republikasımn Mülki Məcəlləsində françayzinq müqavilələri haqqında maddə (Maddə 723) nəzərdə tutulmuşdur. Lakin ölkəmizdə yerli müəssisələr tərəfindən françayzinq müqavilələrindən istifadə o qədər də geniş yayılmamışdır və əsasən xarici sahibkarlar onu tətbiq edirlər.
Yoxlama üçün suallar: ♦ Firma və ya müəssisənin xammal və maddi ehtiyatlara
olan tələbinin müəyyən edilərək ödənilməsi istiqamətindəki fəaliyyəti hansı ardıcıllıqla həyata keçirilir?
♦ Firmaların istehsal-texniki təyinatlı məhsullarla təminatının başlıca iqtisadi-təşkilati formaları hansılardır?
♦ Xammal və materialların tədarükünün hansı növləri məlumdur?
113
Ç.A, İbrahimli, M.M. Hüseynov
Müəssisənin satış istiqamətindəki kommersiya fəaliyyətinə nələr aiddir? Operativ-satış fəaliyyətinin məzmunu nədən ibarətdir? Satışın planlaşdırılmasına nələr daxildir? Məhsul satışının əsas formalarını açıqlayın. ”Reklam vasitəsilə satış forması ” nədir və hansı əsas üstünlük elementlərinə malikdir? istehlakçılara əlaqə baxımından əsas satış üsullarını göstərin. Satış agentinin üstünlüyünü izah edin. Birbaşa və dolayı satış üsullarının əsas üstünlükləri və çatışmayan cəhətlərini açıqlayın. Satış kanalı nədir? Satış kanalı hansı meyarlar vasitəsilə qiymətləndirilə bilər? Firma və ya müəssisələrdə hansı satış kanallarından istifadə olunur? Əsas satış növü və ya strategiyalarını göstərin və fərqli cəhətlərini açıqlayın. Satış kanalının uzunluğu və satış prosesinə nəzarət baxımından hansı satış üsulları məlumdur? Sifarişlər çantası və satış planının fərqli cəhətlərini göstərin. Françayzinq nədir və hansı françayzinq sistemləri var? Françayzer tərəfindən Jrançayziyə ötürülən biznes sisteminə nələr daxildir?
114
Kommersiya fəaliyyətinin əsasları
VI FƏSİL. KOMMERSİYA FƏALİYYƏTİNDƏ
REKLAM
6.1. “Reklam ” anlayışı və onun mahiyyəti
6.2. Reklamın məqsədi, vəzifələri və funksiyaları
6.3. Reklamın növləri
6.4. Reklam vasitələrinin təsnifatı
6.5. Reklam müraciətinin məzmunu, forması və strukturu
6.6. Reklamın ictimai-psixoloji əsasları
6.7. Reklam fəaliyyətinin hüquqi tənzimlənməsi və bu sahədə
dövlət nəzarəti
6.1. “Reklam” anlayışı və onun mahiyyəti
İstənilən şirkətin kommersiya fəaliy>^ətinin əsasında öz
məhsulları üçün müştərilərin cəlb edilməsi və mümkün olduğu
halda onlarla uzunmüddətli münasibətlərin qurulması durur.
İstehsal finnası (müəssisəsi) öz məhsullannm satışının həcmini
artırmaq üçün yalnız alıcılann sayının öz-özünə artmasım
gözləmir. Firma özünün (məhsullarının) alıcılar tərəfindən daha
yaxşı tanınması üçün reklama müraciət edir. Yəni, reklam
potensial istehlakçıların əmtəə və xidmətlərin reklam verənə
müraciət etmək yolu ilə əldə edilməsi və ya sifariş olunması üçün
məlumatlandırma aləti kimi çıxış edir.
Bazar münasibətlərinin və sahibkarlığın inkişafı ilə
kommersiya fəaliyyətinin prinsip və üsulları da köklü
dəyişikliklərə məruz qalır. Hər bir müəssisə öz fəaliyyətini
əlahiddə şəkildə deyil, konkret xarici mühit şəraitində həyata
keçirir. Rəqabət firma və şirkətləri yalnız yeni məhsullar deyil,
həm də yeni yeridilmə texnologiyalarının yaradılması sahəsində
səylərin gücləndirilməsinə məcbur edir.
Müasir bazar münasibətləri şəraitində heç bir firma və ya
müəssisə reklam texnologiyalarından istifadə etmədən
115
ÇA, İbrahimli, M.M. Hüseynov
kommersiya fəaliyyətinin təşklində uzunmüddətli uğura nail ola
bilməz. Məhsulun yaradılmasından tutmuş onun satışına qədər olan
hər bir mərhələ reklam fəaliyyəti ilə fəal müşayiət edilməlidir.
“Reklam” müasirliyin parlaq təcəssümüdür: o hər yerə nüflız edir,
hər yerdə mövcuddur, eyni zamanda xüsusi peşəkarlıq tələb edir.
Reklamm köməkliyi ilə əmtəə bazarı müxtəlif zövq və
tələbatlara, ayn-ayn pul gəlirləri səviyyəsinə, istehlak ənənələrinə
malik alıcılar üçün daha aydın və əl çatan olur.
Bu cəhətdən, müasir dövrdə kommersiya üzrə mütəxəssis
reklamşünaslıq sahəsində geniş biliyə, bacarıqlara və təcrübəyə
malik olmalıdır.
“Reklam” sözü latın mənşəli olub (“reklamera”) “ucadan
çığırmaq” və ya “məlumat vermək” mənasını verir. Belə ki, hələ
bizim eradan əwəl Qədim Yunanıstan və Romanın bazar və
meydanlannda satıcılar tərəfindən müxtəlif məhsullar ucadan
təriflənirdi. Bu termin də elə buradan yaranmışdır.
ABŞ və bir sıra inkişaf etmiş ölkələrdə “reklam” (advertising)
termini yalnız kütləvi informasiya vasitələrində (mətbuat, radio,
televiziya, reklam lövhələri) reklam elanlanm nəzərdə tutur. Bu
termin satışlara kömək edən tədbirlərə (sales promotion),
cəmiyyətin xeyirxah münasibətlərinin əldə edilməsinə
istiqamətlənmiş nüfuzlu tədbirlərə (public relations), həmçinin son
dövrlərdə reklam fəaliyyətinin güclü inkişaf edən xüsusi sahəsinə -
istehsalçının istehlakçıyla birbaşa əlaqəsinə (direct- marketing)
şamil edilmir.
“Kütləvi informasiya vasitələrində reklam”, “sales
promotion”, “public relations” (PR) və “direct-marketing”in fərqi
onlann məqsədlərindədir. [65]
116
Kommersiya fəaliyyətinin əsaslan
Reklamın məqsədi - firma, əmtəə haqqında təsəvvürün
yaradılması, potensial alıcılann məlumatlandmlmasına nail
olunmasıdır;
“Sales promotion”un məqsədi - alışın həyata keçirilməsinə
sövq etmə, əmtəə istehsalı şəbəkəsinin işinin həvəsləndirilməsidir;
“Public relations”un məqsədi (PR) - firmanın
cəmiyyətdə yüksək nüfuza nail olunmasıdır;
“Direct-marketing”in məqsədi - istehsalçı ilə istehlakçı
arasında uzunmüddətli ikitərəfli əlaqənin qurulmasıdır.
Qeyd edilməlidir ki, yalnız “direct-marketing” göstərilən
digər anlayışlardan fərqli olaraq fərdi (individual) xarakterə
malikdir.
Reklam - əhalinin əmtəə haqqında məlumatlandırılması,
onunla tanışlığı, onu almağın zəruriliyinə inandırılması prosesidir.
Bununla bərabər, müasir reklamın xarakterik cəhəti onun
sənaye və xidmət firmalarında istehsal-satış fəaliyyətlərinin idarə
edilməsi prosesinə cəlb edilməsi ilə əlaqədar rolunun artmasıdır.
Bazar münasibətləri kommersiya fəaliyyətinin səmərəli
surətdə təşkili üçün müəssisənin kommunikasiya strategiyasının
yüksək səviyyədə formalaşdınimasmı şərtləndirir.
İnkişaf etmiş qərb ölkələrində çoxdan qəbul edilmiş
inteqrasiya olunmuş marketinq (IMKK) kommunikasiyalan
kompleksinin əsas məqsədi əmtəə və xidmətlərin satışının
həvəsləndirilməsidir. İMKK-nin mahiyyəti marketinq
kommunikasiyalannm “kütləvi informasiya vasitələrində reklam”,
“sales promotion”, “public relations” (PR) və “direct-marketing”
kimi elementlərinin öz aralannda yaxşı əlaqələndirilməsi, qarşılıqlı
surətdə uzlaşdmlmasıdır. Yalnız marketinq kommunikasiyalarının
müxtəlif elenmentlərinin
117
Ç.A, İbrahimli, M.M. Hüseynov
düzgün sintezi nəticəsində istehlakçıya maksimal təsir effekti əldə
edilə bilir. (Şəkil 6.1.)
Şəkil 6.1. inteqrasiya olunmuş marketinq kommunikasiyaları kompleksi.
Göründüyü kimi, marketinq kommunikasiyalan
kompleksinin hər bir alətinin malik olduğu üstünlüklər digərlərinin
təsirini gücləndirməklə yanaşı, həm də çatışmayan cəhətləri
kompensasiya edə bilir.
Firma həvəsləndirmə kompleksinin hazırlanması prosesində
aşağıdakı amilləri nəzərə almalıdır:
• məhsul və ya bazann tipi;
• məhsulun yeridilməsi və istehlakçının cəlb edilməsi
strategiyası;
• alıcının hazırlıq dərəcəsi;
• məhsulun həyat tsikli mərhələsi.
Reklam - çox vacib və incə bazar alətidir. Yüksək rəqabətin
mövcud olduğu və hər bir satıcının istehlakçının tələbatının
maksimum surətdə ödəməyə can atdığı şəraitdə reklam rəqabət
mübarizəsində həlledici amil kimi çıxış edir. Belə ki, reklam
fəaliyyətinin son məqsədi satış həcminin artırılması və daha çox
mənfəətin əldə edilməsidir.
Reklam uzun əsrlər boyu primitiv formalarda mövcud olsa
da, yalnız XIX əsrin ortalanndan etibarən mətbuata nüfuz etməyə,
geniş ictimaiyyətin diqqətini cəlb etməyə başlamışdır.
118
Kommersiya fəaliyyatinin əsasları
Reklam fəaliyyəti ən müxtəlif sahələrə (iqtisadiyyat, ticarət,
məişət xidmətləri, siyasət, tamaşa və s.) təsir edir. Reklam
fəaliyyətinin aşağıdakı sahələrini ayırırlar:
• ticarət reklamı (əmtəə və xidmətlərin reklamı);
• siyasi reklam (namizədlərin seçkilərdə təbliğatı,
nümayişlər, mitinqlər);
• elmi reklam (maarifləndirici istiqamətli reklam, vərəqə və
plakatlarda elmi tanıtma);
• dini reklam (dini plakatlar, ayinlərə dəvət);
• hüquqi reklam (itkin düşənlər haqqında elanlar,
cinayətkarların axtarışı, məhkəmə prosesinə dəvət);
• ailə reklamı (nikah elanları, tanışlığa dəvətlər) və s.
Reklam fəaliyyətinin daha geniş yayılmış sahəsi ticarət
reklamıdır. Ticarət reklamının predmetini əmtəələr, ticarət
müəssisələri, bu müəssisələr tərəfindən həyata keçirilən xidmətlər
təşkil edir.
Mahiyyət etibarilə ticarət reklamı - əmtəələrin istehlak
xassələri və bu əmtəələrin satışını müşayiət edən xidmətlər
haqqında məlumatların məqsədyönlü şəkildə yayılması, onların
tanıdılması, istehlakçıların diqqətinin bu məhsullara yönəldilməsi
və onlann realizasiyasının artırılması üçün həyata keçirilən
tədbirlərdir.
Reklamın adi məlumatlardan fərqi odur ki, o, bu və ya digər
məhsulu (xidməti) əldə etmək üçün insana nəsihətamiz
(öyüdverici) təsir funksiyasını yerinə yetirir. Bazar marketinqinin
bir hissəsi olmaqla, reklamın vəzifəsi istehsal olunmuş məhsulun
satışının aramsızlığmm təmin edilməsidir.
Reklam bazar marketinqinin bir hissəsidir. O, əmtəə və
xidmətlərin keyfiyyəti, xüsusiyyətləri, çeşidi, istismar üsulları
haqqında və başqa məlumatlarla istehlakçını düzgün şəkildə
məlumatlandırmalıdır. Onun tərtibatı müasir estetik tələblərə
cavab verməli və ona sərf olunan xərclər nöqteyi-
119
Ç.A, İbrahimli, M.M. Hüseynov
nəzərindən rasional olmalıdır. Onun köməyilə alıcılar əmtəə və
xidmətlərin əldə edilməsinə daha az vaxt sərf etməlidirlər. O,
ticarət işçilərinin əməyinin məhsuldarlığının artmasına yol
açmalıdır.
Ticarət reklamına qarşı irəli sürülən ən mühüm tələblərə
aşağıdakılan aid etmək lazımdır:
- düzgünlük;
- konkretlik;
- məqsədyönlülük;
- humanizm;
- səriştəlilik.
Reklamın düzgünlüyü onda yalnız həqiqətə uyğun gələn
informasiyalardan istifadə olunmasını nəzərdə tutur.
Reklamın konkretliyimr\ təmin olunması üçün inandırıcı
dəlillər və rəqəmli məlumatlardan istifadə etmək lazımdır.
Reklam məqsədyönlü xarakter daşımalıdır, yəni onun obyekti
istehlakçı, çıxış nöqtəsi isə reklam edilən əmtəə, xidmət və s.
olmalıdır.
Reklamın humanizmi şəxsiyyətin ahəngdar inkişafına şərait
yaradılmasını ifadə edir. O, vətəndaşları zorakılığa, təcavüzə, fiziki
şəxslərin sağlamlıqlarına zərər vura bilən və ya onlann
təhlükəsizliyini hədələyən əməllərə sövq etməməlidir.
Səriştəlilik reklamın incəsənətin, elmin (psixologiyanın və s.)
ən yeni nailiyyətlərinə əsaslanmasıdır.
Müasir reklamın bir çox yeni forma, növ, məqsəd, vasitə,
üsul, funksiya, vəzifə və xüsusiyyətləri mövcuddur.
Reklam müraciətinin reklam olunan mala uyğun gəlməsi mal
haqqmda tam və obyektə uyğun olan informasiyanın mövcud
olması deməkdir. Bu informasiya, həm təklif olunan malla tanış
olma üçün, həm də bu malı almaq haqqında qərarın qəbul olunması
üçün kifayət etməlidir.
120
Kommersiya fəaliyyətinin əsaslan
Malın müstəsnalılığım qeyd eləyən şəhadətlərin olması,
rəqiblərin malı ilə müqayisədə firmanın malınm prinsipial
cəhətdən yeni olması, təkrarolunmazlığı və üstünlüyü haqqında
reklamın doğruluğunu istehlakçıya hiss etdirməkdən ibarətdir.
Reklam müraciətinin mətnini formalaşdırarkən onun ümumi
ahəngini: pozitiv (müsbət), neqativ (mənfi) və ya neytral
xarakterini, ciddi və yaxud yumoristik üslubda olmasını, dil
xüsusiyyətlərini müəyyən etmək lazımdır.
Bununla belə reklam ağıllı olmalıdır - bu, yadda qalmanın və
deməli reklamın uğurlu olmasının ən vacib şərtlərindən biridir.
6.2. Reklamın məqsədi, vəzifələri və funksiyaları
Bir qayda olaraq, reklamın məqsədi - potensial alıcılan
əmtəənin faydalılığına inandırmaqdan və onlan bu əmtəəni
almağın zəruri olduğu fikrinə gətirməkdən ibarətdir. Bununla
yanaşı, reklam qarşısında kommunikasiya və satış ilə bağlı
müxtəlif konkret məqsəd və vəzifələr qoyula bilər. Bu reklamın nə
üçün nəzərdə tutulması ilə əlaqədardır. Belə ki, reklam
məlumatlandırıcı, nəsihətverici və ya xatırladıcı xarakterli ola
bilər.
Reklamverən şirkətin məqsədlərinin formalaşmasına bir sıra
amillər təsir edir. Bu amillərə aşağıdakılar aiddir:
• Marketinq strategiyası; • Müəssisənin ehtiyatlan (resursları);
• İstehlakçılann məlumatlılıq səviyyəsi;
• Rəqiblərin davranışı.
Qeyd olunan amillərin təsiri ilə və konkret şəraitdən asılı
olaraq reklamın əsas məqsədləri aşağıdakılardan biri və ya bir
neçəsi ola bilər: • Potensial alıcının diqqətinin cəlb olunması;
121
ÇA. İbrahimli, M.M. Hüseynov
♦ Əmtəə və xidmətin əldə olunması ilə alıcının nə qazana
biləcəyini təsvir etmək;
♦ Alıcıya əmtəə haqında əlavə məlumat alma imkanının
təqdim edilməsi;
♦ İstehlakçılarda əmtəə və ya xidmət haqqında müəyyən
səviyyədə bilik formalaşdırmaq;
♦ İstehlakçılar və ya işgüzar tərəfdaşlarda istehsalçı firma,
ticarət və ya sənaye nişanı (markası) haqqında müsbət
təsəvvürün formalaşdıniması;
♦ Əmtəə və ya xidmətə tələbatın formalaşdırılması;
♦ Firma haqqında müsbət münasibətin formalaşdırılması;
♦ Potensial alıcının əmtəəni rəqib firmalardan deyil məhz
reklam edilən firmadan əldə etməyə həvəs oyatmaq; ♦ Əmtəə və xidmətin satışının həvəsləndirilməsi;
♦ Əmtəə dövriyyəsinin sürətinin artmasına nail olmaq;
♦ İstehlakçının reklam edilən firmanın daimi alıcısına
çevrilməsinə nail olmaq;
♦ Digər firmalann nəzərində etibarlı tərəfdaş surəti
formalaşdırmaq;
♦ Firma və onun məhsullarını istehlakçılara xatırlatmaq.
Adətən təcrübədə reklam tək bir məqsəd daşımır. Bir qayda
olaraq reklam kampaniyası bir neçə məqsədi nəzərdə tutur. Bu
məqsədlərdən asılı olaraq onun formaları və vəzifələri müəyən
edilir. Reklamın vəzifələrinə aşağıdakılar aid edilir:
1. Müştərilər üçün yeni olan əmtəə və ya xidmətlərin
reklamı;
122
Kommersiya fəaliyyətinin əsaslan
2. Himayəedici reklam flınksiyalannın həyata keçirilməsi
(müştəriyə artıq məlum olan əmtəə və xidmətlərin
reklamı);
3. Rəqib müəssisələrə nisbətən daha çox mənfəət əldə etmək;
4. Reklamçı ustalığını nümayiş etdirmək.
Reklamın flınksiyalan onun məqsəd və vəzifələri ilə
müəyyən olunur. Bu cəhətdən reklam aşağıdakı flınksiyalan yerinə
yetirir:
1. Məlumatlandırma (praqmatik) •• əmtəə, xidmət və
istehsalçılar haqında zəruri məlumatlann yayılması;
2. İqtisadi (utilitar) - satış həcminin və pul vəsaitlərinin
dövriyyəsinin artması, mənfəət əldə olunması;
3. Marketinq (kommersiya) - məhsul və ya ideyanın bazara
yeridilməsi, məhsul və onun istehsalçısının eyniləşdirilməsi;
4. Ünsiyyət (ideoloji) - kütləvi auditoriyaya təsir;
5. Tərbiyəvi (sosial) - kütlənin şüuruna təsir;
6. Təhrikedici - əmtəənin əldə edilməsinə həvəs oyatmaq,
tələbin formalaşdırılması.
Reklam məhsulun bazara yeridilməsi üsullarından biridir.
Reklam o zaman məna kəsb edir ki, ona çəkilən xərclər satışın
həcminin artması hesabına bağlansın. Bu cəhətdən reklam
aşağıdakı kimi olmalıdır:
- həqiqi və inandırıcı;
- müasir və qüsursuz;
- aydın və gəlirli;
- aqressiv və emosional.
Yalnız qeyd olunan şərtlər daxilində reklam istehlakçını öz
vərdişlərini, zövq və hətta tələbatlarını dəyişdirməsinə nail ola
bilər.
Reklam aşağıdakı hallarda zəruridir:
- yeni, heç kəsə məlum olmayan firma meydana çıxanda;
123
Ç.A. İbrahimli, M,M. Hüseynov
- alıcıya hələ məlum olmayan məhsul təklif olunduqda;
- bazarda eynitipli məhsullar mövcud olduqda və satıcıya
diqqəti məhz onun məhsuluna yönəltmək tələb olunduqda;
- satışın həcmi aşağı düşdükdə.
Aşağıdakı hallarda reklam zəruri olmur:
- satış bazannda inhisarçı-əmtəə hakim mövqedə olduqda;
- məhsul reklamsız da yaxşı satıldığı halda (qıt və ya ajiotajlı
tələb şəraitində);
- satışın həcminin artımının reklam olmayan və daha ucuz
üsullarla stimullaşdırmaq mümkün olduqda;
- satıcı hansısa səbəblərə görə satışın həcminin artmasını
istəmədiyi hallarda;
- əhalinin az gəlirli təbəqəsinin reklama ehtiyacı olmadıqda.
Xırda və orta ölçülü müəssisələrdə reklam işinin həyata
keçirilməsi ilə adətən marketinq və ya satış şöbəsinin reklam üzrə
mütəxəssisi məşğul olur. İri firma və şirkətlərdə reklam üzrə xüsusi
şöbələr yaradılsa da, bu şöbələr reklam kampaniyalannin
hazırlanması və həyata keçirilməsini ixtisaslaşmış reklam
agentlikləri ilə qarşılıqlı əməkdaşlıq şəraitində həyata keçirirlər.
Digər tərəfdən, əksər iri firmalar reklam agentliklərinə müraciət
etməli olurlar. Bu, bir neçə səbəbdən irəli gəlir:
1. İxtisaslaşmış reklam agentliklərinin mütəxəssisləri
bu sahədə daha yüksək peşəkarlığa malik olurlar;
2. Reklam agentlikləri firmaya reklam üzrə hər hansı bir
təkliflər verərkən illər boyu digər firmalarla əldə etdikləri
təcrübəyə əsaslanırlar;
3. Reklam agentliklərinin kütləvi informasiya vasitələri ilə
əməkdaşlığı daha səmərəli xarakterə malikdir və nisbətən ucuz
başa gəlir.
124
Kommersiya fəaliyyətinin əsasları
Reklam prosesinə tam nəzarət baxımından ixtisaslaşdınimış
reklam agentliklərinin xidmətindən istifadənin müəyyən zəif
cəhətləri olsa da, iri firmalar onlann təcrübəsindən, bilik və
bacarıqlanndan istifadəyə daha çox üstünlük verirlər.
6.3. Reklamın növləri
Müasir dövrdə reklamın müxtəlif göstəricilər baxımından
təsnifləşdirilən bir çox növləri vardır.
Reklam ümumilikdə aşağıdakı növlərdə tətbiq oluna bilər:
- informasiya xarakterli (rubrika formasında);
- təbliğat-izahedici;
- malın nişanı (markası);
- nüfuzlu (prestijli);
- satış.
İnformasiya xarakterli reklam - potensial alıcılar arasında
satışa təklif olunan mallar və yaxud xidmətlər haqqında
məlumatların yayılması üçün nəzərdə tutulur.
Təbliğat-izahedici reklam - müəyyən bir istehlakçı üçün
nəzərdə tutulan əmtəə və yaxud xidmətin konkret üstünlüklərinin
geniş təsvirini həyata keçirir.
Malın nişanının reklamı - alıcının diqqətini konkret əmtəəyə
deyil, əmtəəni (xidməti) istehsal edən firmanın nişanına yönəldir.
Prestijli reklam - uzun müddət üçün nəzərdə tutulmaqla
əmtəənin və onu buraxan firmanın cəlbedici simasının
formalaşdırılmasına xidmət edir.
Satış reklamı - malın endirimlə satışı haqqında məlumat verir.
Reklamverənin kim olması baxımından reklamın
aşağıdakı növləri mövcuddur:
125
Ç.A. İbrahimli, M,M, Hüseynov
- istehsalçının adından;
-topdan və pərakəndə ticarətlə məşğul olanlann adından;
- fərdi şəxslərin adından;
-hökumət, ictimai institutlar və qurumlar adından.
İstehsalçı və ticarət vasitəçilərinin adından təqdim olunan
reklamlann böyük əksəriyyəti kommersiya xarakterli olmaqla
müstəqil surətdə və ya ümumi məqsədlərin olduğu hallarda birgə
həyata keçirilir.
Fərdi şəxslər tərəfindən verilən reklam adətən alqı-satqı
elanlan, əlamətdar hadisələr və s. formasında reallaşdmlır.
Hökumət və ictimai institutların adından verilən reklam
qeyri-kommersiya xarakteri daşımaqla ictimai həyatda müəyyən
məqsədlərə nail olmaq, həmçinin müəyyən siyasi ideyalann,
partiyalann, ictimai xadimlərin tanınmasına imkan yaradır.
Reklamın müxtəlif yayım formaları mövcuddur. Kütləvi
informasiya vasitələrində təqdim olunmasından asılı olaraq
reklamı aşağıdakı kimi təsnifləşdirmək olar:
- mətbuatda (qəzet, jurnal, kitab və s.) reklam;
- televiziya reklamı;
- radioreklam;
- kinofilmdə (dolayı) reklam;
- telefonda reklam;
- kompüter vasitəsilə reklam;
- İnternetdə reklam;
- xarici reklam.
Qəzet və jurnalları ümumi və xüsusi mətbuata ayırmaq olar.
Bundan başqa, yayılma yerinə və əhatə etdiyi əraziyə görə onlar
yerli və mərkəzi mətbuata bölünürlər. Qəzetləri həm də yaydıqlan
informasiyanın xarakterindən asılı olaraq aşağıdakı növlərə
ayırmaq olar:
1) məlumat-xəbər qəzeti (burada əsasən reklamın xüsusi
çəkisi az olur).
126
Kommersiya fəaliyyətinin əsasları
2) kommersiya qəzeti (burada adətən reklamın xüsusi çəkisi
yüksək olur - biznes problemləri, valyuta məzənnələri, birja
məlumatları, məhsullar və qiymətlər barədə məlumatlar dərc
edilir).
3) reklam-kommersiya qəzetləri (burada əsasən yalnız
reklam elanları verilir).
Qəzetlərin bu cür növlərə bölünməsi təqribi xarakter daşıyır.
Belə ki, oxucu kütləsinin sayı qəzetlərin satıldığı ərazidən və
onların istiqamətindən asılı olur.
Televiziyada reklam müasir dövrdə ən bahalı və yüksək
səmərə verən kütləvi reklam forması hesab edilir. Televiziyada
müxtəlif xarakterə malik olan, əhalinin müxtəlif təbəqələri
tərəfindən müxtəlif səviyyədə baxılan çoxlu sayda kütləvi və siyasi
verilişlər, filmlər yayılır. Reklamların yayımı bu verilişlərin,
filmlərin xüsusiyyətləri və müxtəliflikləri, baxılma səviyyəsi
nəzərə alınmaqla həyata keçirilməlidir. Məsələn, kütləvi tələbat
malları haqqmda reklamların yüksək izləyici reytinqinə malik olan
verilişlərdə və filmlərdə, istehsal-texniki təyinatlı məhsullara aid
reklamın isə, xüsusi mövzuya aid verilişlərdə yerləşdirilməsi daha
məqsədəuyğundur.
Radioda reklam radionun geniş imkanlanndan, musiqi
proqramlarından, müxtəlif verilişlərdən və səslərdən istifadə
edilməklə hazırlanmış radio-kliplərin yayımına əsaslanır.
Yayılma miqyasma görə reklam aşağıdakı kimi
təsnifləşdirilir:
-qlobal (şəbəkəli, ümumdünya);
- çoxmillətli;
- ümumxalq;
- regional;
- şəhərdaxili;
- lokal (yerli).
127
Ç,A. İbrahimli, M.M. Hüseynov
Hissiyyat orqanlarına təsirə görə reklam aşağıdakı kimi
təsnifləşdirilir:
- görmə (vizual);
- eşitmə (şifahi);
- iybilmə;
- dadbilmə;
- hissetmə (lamisə) və s.
Həmçinin reklam məlumatlarmı aşağıdakı kimi
təsnifləşdirmək olar:
- alıcıya təsir üsulu baxımından;
- ifadə olunma üsulu baxımından;
- əsas məqsəd və vəzifələr nöqteyi-nəzərdən;
- reklam istifadəçisi ilə əks əlaqənin mümkünlüyü
nöqteyi-nəzərdən.
İstehlakçıya təsir üsulu baxımından reklam aşağıdakı
növlərə aynlır:
- rasional;
- emosional.
Rasional (obyekt) reklam potensial alıcının dərrakəsinə
dəlil və sübutlarla müraciət etməklə, onu məlumatlandınr.
Emosional (assosiativ) reklam təsəvvürlər (təsvirlər)
vasitəsilə şüuraltı hisslərə və təəssüratlara müraciət edir. Onun ən
effektiv vasitəsi kimi şəkil və rəng, az dərəcədə isə, səs çıxış edir.
Bəzi reklamlar sırf rasional, digərləri isə, sırf emosional olur.
Bununla yanaşı, əksər reklam məlumatlan bu iki reklam növünün
kombinasiyasından ibarət olur. İfadə olunma üsuluna görə reklamlar aşağıdakı növlərə
ayrılır:
- “sərt”; - “mülayim ” (“yumşaq”).
128
Kommersiya fəaliyyətinin əsasları
“Sərt” reklam qısamüddətli məqsədə malik olur. Bu zaman
obyektə xüsusi cəlbedici elanlarla elə təsir olmalıdır ki, bu, onu
məhsulu tez almağa sövq etsin.
“Mülayim” reklam yalnız məhsul və onun nişanı (markası)
haqda məlumat vermək məqsədi güdmür. Bu cür reklamın məqsədi
həm də məhsul haqqında əlverişli təsəvvür yaratmaqdan ibarətdir.
Bu, adətən emosional reklam olur və potensial alıcını tədricən
hansısa məhsulu əldə etməyə hazırlayır.
Əsas məqsəd və vəzifələr nöqteyi-nəzərdən aşağıdakı
reklam növləri təsnifləşdirilir:
- tanıdıcı (və ya informasiya xarakterli) reklam;
- həvəsləndirici reklam;
- sabitləşdirici reklam;
- fırmadaxili reklam;
- məhsul satışının artırılması üzrə reklam;
- məsləhətverici reklam;
- müqayisəedici reklam;
- xatırladıcı reklam;
- möhkəmləndirici reklam;
- məlumatlandırıcı reklam;
- qabaqlayıcı reklam [26].
Tanıdıcı reklam əsas etibarilə tərəf müqabilləri və alıcıların
firma və əmtəə haqqında yaxşı təsəvvür yaradılmasına doğru
istiqamətlənir. Burada əsas diqqətin firmanın fəaliyyətinin
sabitliyinə, habelə müştəriyə münasibətdə etibarlılığa,
səmərəliliyə, xeyirxahlığa yönəldilməsi vacibdir. Tanıdıcı
reklamın potensial məhsul alıcıları və ya xidmət istifadəçilərinə
məhsulun təyinatı, onun xüsusiyyətləri, həmçinin müştərini məhz
bu əmtəəni əldə etməyə cəlb edən üstünlükləri barədə məlumat
verməkdə kifayət qədər böyük rolu var. Bu cür reklam məhsul və
ya firma haqqında yaxşı təəssürat yaratmaqda da kifayət qədər
129
ÇA, İbrahimli, M.M. Hüseynov
böyük rola malikdir. Bütövlükdə tanıdıcı reklamın əsas təyinatı
məhsul və ya firma haqqında əhalinin şüurunda müsbət fikrin
möhkəmləndirilməsidir.
Bir qayda olaraq tanıdıcı reklam digər reklam növlərindən
fərqli olaraq daha geniş fəaliyyət sahəsinə malikdir. Bu növ reklam
bir çox cəhətdən faydalıdır. O, yalnız bilavasitə alıcılar deyil, daha
geniş auditoriya üçün nəzərdə tutulur. Burada məqsəd - firma
əmtəə çeşidini və fəaliyyət sahəsini genişləndirdiyi zaman yeni
məhsul haqda alıcılarda əvvəlcədən müsbət təəssürat
formalaşdırmaqdır. Bu isə, ayrı-ayrı reklam şirkətlərinə firmanın
məhsulunun reklamındakı uğursuzluğu aradan qaldırmaqda
köməklik edə bilər.
Həvəsləndirici reklamın əsas məqsədi alıcıları məhz bu
firmanın məhsullarını əldə etməyə həvəsləndirməkdən ibarətdir.
Həvəsləndirici reklamda firmanın məhsullarının digər analoji
məhsullarla müqayisədə əsas üstünlüklərinin və müsbət
keyfiyyətlərinin göstərilməsi vacibdir. Həvəsləndirici reklam
məhdud təmayüllüdür. Belə ki, o, yalnız məhsul istehlakçıları və
ya istifadəçilərinə ünvanlanmalıdır.
Bununla yanaşı, bəzən nisbətən geniş alıcı və ya istifadəçi
auditoriyasına müraciət qaçılmazdır. Belə ki, bir çox hallarda
konkret potensial alıcı təbəqəsini müəyyənləşdirmək kifayət qədər
çətin olur.
Ən geniş yayımış reklam növü olamaqla həvəsləndirici
reklamın əsas məqsədi əmtəənin əldə olunmasına və ya xidmətin
istifadəsinə tələbi həvəsləndirməkdir. Adətən kiçik və orta
firmaların gündəlik tələbat məhsullarına aid həvəsləndirici
reklamlarda tanıdıcı reklamın müəyyən elementlərindən də
istifadə edilir. Çünki bu firmalar bir qayda olaraq ayrıca tanıdıcı
reklamı təqdim etmək imkanına malik olmurlar.
130
Kommersiya fəaliyyətinin əsaslan
Sabitləşdirici reklam əsasən alıcı və tərəfdaşlan firmanın
bazardakı sabit vəziyyəti və fəaliyyətinin nəticələri barədə
məlumatlandırmağa istiqamətlənir. Sabitləşdirici reklamın
məqsədləri aşağıdakılar ola bilər:
- istehlakçıları məhz bu firmanın məhsullarına müraciət
etməyə həvəsləndirmək;
- istehlakçını məhz bu məhsulu almağa, firmanın daimi
müştərisinə çevirməyə can atmaq.
Firmadaxili reklam əməkdaşda öz çalışdığı müəssisəyə inam
hissini aşılamağa istiqamətlənir. Firmadaxili reklamın əsasən
aşağıdakı vasitələri məlumdur:
- firmanın qəzeti (jurnal, buklet və s.);
-rəhbərliklə əməkdaşlar arasında yaxşı qarşılıqlı
münasibətlər;
- əməkdaşlar üçün çoxsaylı müxtəlif sosial güzəştlərin
təqdim olunması və s.
Məhsul satışının artırılması məqsədilə istifadə olunan şəxsi
reklam fəaliyyəti başlıca reklam növlərindən hesab olunur.
Məsləhətverici reklam alıcını məhsul və xidmətləri
rəqiblərdən deyil, məhz ondan almağa inandırmağa istiqamətlənir.
Miiqayisəedici reklam məsləhətverici reklamın bir növüdür.
O, reklam olunan məhsul və ya xidmətin rəqiblərin təklif etdiyi
məhsul və xidmətlərdən fərqinin göstərilməsinə yönəlir.
Xatıriadıcı reklam potensial alıcılara bazarda müəyyən
xüsusiyyətlərə malik əmtəənin və ya firmanın olmasını xatırlatmaq
üçün mövcuddur.
Möhkəmləndirici reklam xatıriadıcı reklamın bir növüdür. O,
artıq əmtəəni əldə etmiş alıcını ruhlandırmaq, onu etdiyi seçimin
doğruluğuna inandırmaq vəzifəsini yerinə
131
Ç.A. İbrahimli, M.M. Hüseynov
yetirir. Bu reklam alıcını daimi müştərilər cərgəsinə qatılmasına
istiqamətlənir.
Məlumatlandırıcı reklam firma haqqında, onun məhsullannm
xüsusiyyətləri, üstünlükləri, yenilikləri barədə məlumatların
təqdim olunmasına xidmət edir.
Qabaqlayıcı reklam reklam fəaliyyətinə böyük məbləğdə
vəsait sərf edə bilməyən rəqiblərin bazardakı mövqelərini
sarsıtmağa yönəlir.
Təbiidir ki, vəziyyətdən asılı olaraq bu və ya digər konkret
reklam eyni zamanda özündə bir neçə reklam növünü birləşdirə
bilir.
6.4. Reklam vasitələrinin təsnifatı
Reklam vasitəsi dedikdə reklam məlumatının yayılmasına
xidmət edən və zəruri reklam effektinə nail olmağa imkan yaradan
vasitə başa düşülür. Reklam verən reklam vasitələrinin köməyi ilə
reklam obyektinin potensial istifadəçilərinə bu və ya digər təsir
göstərməyə və onları məhsul almağa vadar etməyə can atır.
Reklam vasitələrindən hər hansı birinin seçimi haqqında qərar
qəbul edərkən, reklam üzrə mütəxəssis aşağıdakı üç suala cavab
tapmalıdır:
1. Reklamın görünmə tezliyi necə olmalıdır?
2. Reklam auditoriyasının əhatə olunma dərinliyi necə
olmalıdır?
3. Reklamın auditoriyaya təsiri necə olmalıdır? [43].
Reklam vasitələri göstərilən suallara cavabdan asılı
olaraq seçilir:
İqtisadi ədəbiyyatda əks olunan əsas reklam vasitələri
aşağıdakılardır:
-mətbuatda (qəzet, jurnal, kitab və s.) reklam;
- radioreklam;
- televiziyada reklam;
132
Kommersiya fəaliyyətinin əsasları
-birbaşa poçt reklamı (göndərişi);
-birbaşa ünsiyyətdə əmtəənin (xidmətin) təqdim edilməsi;
- telefonda reklam;
- satış yerində reklam;
- İnternetdə reklam;
- sərgi və yarmarkalar;
-xarici reklam;
- nəqliyyat vasitələrində reklam (tranzit reklamı).
Yuxarıda qeyd edilən reklam vasitələri ilə yanaşı,
istehlak malları üzərində reklam forması da məlumdur. Bu,
mallann, onların yerləşdirildiyi taraların, qablann, paketlərin
üzərində reklam mətnlərinin yerləşdirilməsini nəzərdə tutur. Bu
cəhətdən, kütləvi tələbat mallan üzərində reklam, ümumilikdə
firma üçün səmərəli reklam vasitəsi hesab edilir.
XX əsrin 90-cı illərindən başlayaraq İnternetdə kommersiya
sektorunun payı böyük sürətlə inkişaf etməkdədir. İqtisadiyyatın
bütün sahələri üzrə işgüzar fəallığın tədricən qlobal informasiya
şəbəkəsinin üzərinə yerini dəyişməsi müşahidə edilir. Dünya
reklam verənləri tərəfindən İnternet artıq reklamın yeni yayım
kanalı kimi qəbul edilmişdir. “Microsoft”, “IBM”, “General
Motors” və digər iri şirkətlər İnternetdən istifadəni özlərinin
uzunmüddətli bazar strategiyalarının vacib tərkib hissəsi olduğunu
bildirirlər.
İnternet daima ənənəvi KİV-ni əvəz edərək və tamamlayaraq
PR kampaniyalarının, reklam və informasiya tədbirlərinin həyata
keçirilməsi üçün yeni səmərəli və nisbətən ucuz kanal kimi
təşəkkül tapır. İnternetdə reklam bazarı hələ təşəkkül mərhələsində
olsa da, tam əminliklə demək olar ki, gələcəkdə qlobal informasiya
şəbəkəsi əmtəə və xidmətlərin yeridilməsi üzrə marketinq
proqramlarının həyata keçirilməsində əvəzedilməz alət olacaqdır.
Hazırda
133
Ç.A, İbrahimli, M.M. Hüseynov
İnternet vasitəsilə reklam bazan dinamik inkişaf edir. 1996- cı ildə
İnternetdə əmtəə və xidmətlərin reklamına çəkilən xərclərin həcmi
200 mln. dollardan çox idi. Media və İnternetdə reklam bazarı
sahəsində ixtisaslaşmış “Group M” şirkətinin tədqiqatlarına görə,
2012-ci ildə İnternetdə reklamın həcmi əvvəlki ilə nisbətən 16%
artaraq 99 mlrd, dollardan artıq olmuşdur. Bununla da, 2012-ci
ildə İnternetdə reklam dünya üzrə cəmi reklam xərclərinin
19,5%-nı təşkil etmişdir 2012-ci il üçün ən böyük "onlayn” reklam
bazarlan 38 mlrd, dollarlıq, 30 mlrd, dollarlıq, 24 mlrd, dollarlıq
göstəricilərlə müvafiq olaraq ABŞ, Sakit Okean və Asiya regionu
və Qərbi Avropa müəyyən olunmuşdur. “Group M” şirkətinin
proqnozlarına əsasən, 2013-cü ildə İnternetdə reklamın həcmi 113
mlrd, dollarlıq həddi keçəcək və dünya üzrə cəmi reklam
xərclərinin 22%-nı təşkil edəcəyi gözlənilirdi [153].
Elektron {"onlayn”) reklam bazannın əsas iştirakçıları
aşağıdakılardır:
• reklam verənlər;
• reklam meydançalarının tanınmış təchizatçıları;
• axtarış sistemləri;
• virtual ticarət mərkəzləri;
• iri nəşriyyatların elektron analoqları;
• əyləncə serverləri;
• reklam materiallarını tanınmış Veb-səhifələrdə yerləşdirən
reklam agentlikləri.
İnternet texnologiyası zəruri informasiya resurslarının
məqsədyönlü axtarışını həyata keçirmək imkanlan təqdim edir.
İnternet kütləvi kommunikasiya vasitəsi kimi müasir cəmiyyətin
həyatının praktiki olaraq istənilən hər bir sahəsində (elm, təhsil,
kommersiya, siyasət, istirahət və əyləncə və b.) hədsiz imkanlara
yol açır. Hazırda dünyanın bütün iri informasiya agentlikləri,
beynəlxalq fondlar, sənaye
134
Kommersiya fəaliyyətinin əsasları
korporasiyaları, banklar, turizm şirkətləri, habelə hökumət
qurumlan, KİV və b. öz məlumatlanm Veb-serverlərdə
yerləşdirirlər.
İnternet-reklamın əsasında çox yığcam və maksimum
dərəcədə məlumatlı mətn (reklam-məqalə, xəbərlər, əmtəənin
texniki təsnifı, prays-vərəqə və s.) dayanır. Yayılma dərəcəsinə
görə ikinci reklam növü - qrafik təsvirdir. Bu kateqoriya
reklamlara şəkillər, sxemlər, göstəricilər, düymələr, fotoşəkillər və
digər şəkillər aiddir. Qrafik internet-reklamın böyük hissəsini
“banner”lər (adətən 468x60 px ölçüdə özünəməxsus reklam
zolaqlan) təşkil edir. Düyməni “banner” üzərinə sıxmaqla İnternet
istifadəçisi müvafiq server və ya səhifəyə daxil olur.
Bununla yanaşı, İnternet-reklamın digər perspektivli növləri
də geniş yayılmışdır. Məs., “bayrik” - əsas brauzerin üstündə
pəncərə şəklində açılan kiçildilmiş Veb-səhifədir. “Bayrik’Mə
mətn, təsvir və s. yerləşdirmək olar.
İnternet-reklamın digər növü - “qaçan sətir”lərdir. Onun
mətni rəngli, ölçüsü isə, böyük və ya kiçik ola bilər.
Mətn, qrafika və “qaçan sətir”lərlə birlikdə səsli bildirişlər və
müxtəlif melodiyalar reklam məlumatlarının qəbul edilmə
qabiliyyətini yüksəldə bilər.
İnternetdə video-reklam hazırda digər reklam növləri ilə
müqayisədə o qədər də geniş yayılmasa da, onun gələcəkdə inkişaf
edəcəyi şübhəsizdir.
Qeyd edək ki, əksər marketoloqlar tərəfindən nəqliyyat
vasitələrində reklam, xarici reklamın bir növü kimi göstərilir.
Xarici reklam əmtəə və xidmətlərin reklamının ən köhnə və həm də
hazırda ən çox yayılmış formalanndan biridir. Xarici reklamın əsas
funksiyalanndan biri - digər KİV-də yerləşdirilmiş reklamın
möhkəmləndirilməsi və tamamlanmasıdır. Xarici reklam
auditoriyanın böyük hissəsinə hesablanmaqla insanların
diqqətini küçədə.
135
ÇA, İbrahimli, M,M, Hüseynov
nəqliyyat vasitəsində getdiyi zaman cəlb etməsi ilə seçilir. Xarici
reklamın imkanlan müəyyən qədər məhduddur: onun təsir müddəti
bəzən hətta ani olduğundan, o yalnız insanlara məhsullan, firmanı
xatırlatmalıdır, onu inandırmağa cəhd etməməlidir. Xarici reklam
daha çox ABŞ, Yaponiya, İtaliya, Belçika və Fransada geniş
yayılmışdır.
Xarici reklam üçün 5 əsas qayda mövcuddur:
1. Gözə tez sataşsm;
2. Diqqəti özünə cəlb etsin;
3. Məzmunca qısa və yadda qalan olsun;
4. Yol gedərkən oxumaq çətinlik törətməsin;
5. Məzmunu aydın olsun.
Nəqliyyat vasitələrində reklam məlumatları aşağıdakı kimi
yerləşdirilə bilər:
• nəqliyyat vasitələrinin üzərində; • nəciliyyat vasitələrinin daxilindəki salonlarda; • vağzallarda, perronlarda, dayanacaq məntəqələrinin
platformalarında, dəmir yollanmn ötürücü zolaqlannda,
dəniz limanlarında, gəmilərin yan alma körpülərində, hava
limanlarında, şəhər nəqliyyatının dayanacaqlarında.
“Reklam haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununa
(maddə 16.1.) əsasən, nəqliyyat vasitələrində reklamın yayılması
nəqliyyat vasitələrinin mülkiyyətçiləri ilə bağlanmış müqavilələr
və müvafiq icra hakimiyyəti orqanının razılığı əsasında həyata
keçirilir.
Nəqliyyat vasitələrində reklam forması əsasən kütləvi tələbat
mallannm və xidmətlərin reklam edilməsində daha səmərəli hesab
edilir. Nəqliyyat vasitələrində reklamın bir forması kimi metroda
reklam metronun keçidlərində, gözləmə zallannda, vaqonlarda
reklam löbhələrinin yerləşdirilməsini nəzərdə tutur. Bununla
yanaşı, metrolarda radio (audio) reklamdan da istifadə edilir. Bu
zaman
136
Kommersiya fəaliyyətinin əsaslan
mağazaların, malların və ayn- ayrı xidmətlərin reklam edilməsi
daha məqsədəuyğun hesab edilir.
Hava şarlarında reklam xüsusi reklam forması olmaqla
adətən kütləvi gəzintilərin, şənliklərin keçirildiyi vaxtlarda tətbiq
edilir.
Sərgilərdə reklam forması yalnız firmanın öz məhsullarmı
reklam etdirmək məqsədi daşımır. Bu zaman həm məhsul satışı və
göndərilməsi üzrə müqavilələr bağlanması həyata keçirilir, həm də
rəqiblərin məhsullan ilə tanış olmaq, onları öyrənmək imkanı
yaranır. Sərgi seçilmiş mövzuya uyğun, düzgün təşkil olunduqda
həm məhsulun, həm də bütövlükdə firmanın tanınmasına geniş
imkan yaranır.
Birbaşa poçt reklamı vətəndaşlann ixtisaslan, maraqlan,
zövqləri və digər xüsusiyyətləri üzrə məlumatlar olmadığı hallarda
kütləvi tələbat mallannın reklamının həyata keçirilməsi məqsədi
daşıyır. Bu zaman reklam məlumatlarının kütləvi surətdə satış
zonasına yaxın olan ərazilərdə yerləşən poçt qutulanna qoyulması
həyata keçirilir. Bu, alıcılara təsir etmənin ən səmərəli üsullarından
hesab edilir.
Hazırda reklam vasitələrinin vahid təsnifatı olmasa da,
iqtisadi ədəbiyyatda bir sıra müxtəlif əlamətlər üzrə təsnifatlar
mövcuddur. Reklamın qeyd olunan vasitələrindən hər hansı birinin
seçilməsi firmanın reklam üzrə qarşıya qoyduğu məqsəd və
vəzifələrdən, maliyyə vəziyyətindən, reklam etdiyi malın
xüsusiyyətlərindən və digər amillərdən asılı olaraq həyata keçirilir.
Reklam vasitələrindən hər biri müəyyən üstünlüklərlə yanaşı, bir
sıra özünəməxsus qüsurlara da malikdirlər.
Məsələn, radio - başqa reklam vasitələri ilə müqayisədə ucuz
olması ilə yanaşı, istənilən təkrarlama tezliyinə, auditoriyanın
geniş əhatə olunmasına, müəyyən regionlara və
137
Ç.A. İbrahimli, M.M. Hüseynov
əhali qruplarına istiqamətlənməsi kimi üstünlüklərlə fərqlənir.
Bununla bərabər, radio vasitəsilə reklamın qüsuru - onun ancaq
audio (səs) vasitələri ilə məhdudluğu, auditoriya ilə əlaqənin
qısamüddətli olmasıdır.
Reklam üzrə mütəxəssis reklamın tələblərinə uyğun olan
vasitələri təhlil edərək, firmanın rəhbərliyinə özünün tövsiyələrini
verir və rəhbərlik də öz növbəsində reklam vasitələrinin və
formalarının seçilməsi haqqında prinsipial qərar qəbul edir.
Firma rəhbərliyinin qərarı əsasında reklam üzrə mütəxəssis
konkret reklam daşıyıcılarım seçir və bu vasitələrdən istifadə
olunması qrafikini onlarla razılaşdırır.
Reklam daşıyıcılannın müqayisəli qaydada
qiymətləndirilməsi üçün, inkişaf etmiş qərb ölkələrinin reklam
agentliklərinin təcrübəsinə əsasən, konkret daşıyıcının reklamının
dəyəri 1000 nəfərdən ibarət auditoriya hesabı ilə müəyyən olunur.
Reklam vasitələrinin təsnifatını həyata keçirməyə imkan
verən əsas əlamətləri nəzərdən keçirək:
1. tnsanın hiss orqanlarına təsir üsuluna görə:
- insanın görmə qabiliyyətinə təsir edən vizual reklam
vasitələri (çap reklam vasitələri, sərgilər, vitrinlər, işıq
reklamlan);
- insanın eşitmə qabiliyyətinə təsir edən audio (akustik)
reklam vasitələri (radioreklam, şifahi reklam, ayrı-ayrı
məhsullann reklamının səslə müşayiət edilməsi);
- eşitmə və görmə orqanlanna eyni zamanda təsir göstərən
audio-vizual reklam vasitələri (telereklam, kinoreklam, dəb
nümayişi);
- vizual-lamisə reklam vasitələri (əl ilə toxunmaqla hiss
etmək üçün alıcılara verilən parça nümunələri, korlar üçün
xüsusi şriftlərlə çap olunmuş elanlar);
138
Kommersiya fəaliyyətinin əsasları
- vizual-iybilmə reklam vasitələri (şüşələrdə ətir
nümunələri);
- vizual-dadbilmə reklam vasitələri (ərzaq məhsullannm
dequstasiyası).
2. Texniki əlamətlərinə görə:
- çap vasitələri (plakatlar, afişalar, kataloqlar, qəzet və
jurnallarda elanlar və məqalələr, qablaşdıncı materiallar);
- radioreklam (radioda reklam verilişləri);
- kino-, video- və lelereklam (qısametrajh reklam filmləri);
- işıq reklamı (işıq göstəriciləri, tablolar, işıq lövhələri);
- bədi i-qrafiki təsvir vasitələri (panno, plakat, küçə
transparantları, qiymət vərəqələri, göstəricilər, mağaza
lövhələri);
- digər reklam vasitələri (yarmarkalar, sərgilər,
təqdimatlar).
Reklam lövhələri - məhsulun və ya firmanın obrazını
yaratmağa və yadda saxlamağa imkan verən yerüstü lövhələrdən
istifadə edilməsini nəzərdə tutur. Reklam lövhələri onlann
yanından piyada və nəqliyyat vasitələrində keçib gedən insanların
diqqətini cəlb etməyə ünvanlanır. Bu reklam növünə əsasən
lövhələr, elektron tablolar, “qaçan sətirlər” formasında işıq
reklamı və s. aid edilir.
3. Tətbiq edildiyi yerə görə:
- mağaza daxili reklam vasitələri (göstəricilər, qiymət
vərəqələri, yaddaş dəftərçələri, məhsullarda əlavə
vərəqələr, geyimlərin nümayişi);
- xarici reklam vasitələri (qəzet və jurnallarda elanlar və
məqalələr, küçə transparantları, mağaza lövhələri).
4. Ünvanlandığı obyektə təsir xüsusiyyətinə görə:
-fərdi reklam vasitələri (qəzetlərdə əlavələr, kataloqlar,
kitabçalar);
139
ÇA. İbrahimli, M.M. Hüseynov
-kütləvi reklam vasitələri (elanlar, vərəqələr, telefilmlər).
5. Əhatə etdiyi əraziyə görə:
- lokal reklam (konkret satış yerlərini, əlahiddə yaşayış
məntəqəsinin ərazisini əhatə edir);
- regional reklam (ölkənin müəyyən bölgəsini əhatə edir);
- ümumxalq reklamı (dövlət və ya ölkə miqyasında);
- beynəlxalq reklam (bir neçə ölkələr miqyasında).
6. Reklam predmetinə görə:
- əmtəə (xidmət) reklamı;
- firmanın (müəssisənin) reklamı.
Dünya təcrübəsində adətən əmtəə (xidmət) ilə yanaşı, eyni
zamanda əmtəə nişanını və ya firma nişanını da reklam edirlər.
7. Vəzifələrindən asılı olaraq aşağıdakı reklam vasitələri
məlumdur:
- tələbi həvəsləndirən reklam vasitələri;
- tələbi formalaşdıran reklam vasitələri.
Habelə bütün qeyd olunan reklam vasitələrini aşağıdakılara
ayırmaq olar:
- əks əlaqəsi olmayan vasitələr;
- əks əlaqəsi olan vasitələr.
Əks əlaqəsi olmayan vasitələrə aşağıdakı kütləvi reklam
vasitələri aiddir:
- qəzetlər;
-jurnallar;
- radio;
- televiziya;
- lövhələr;
- plakatlar;
- elan lövhələri və s.
Əks əlaqəsi olan vasitələrə aşağıdakılar aiddir:
140
Kommersiya fəaliyyətinin əsaslan
- sorğular;
- şəxsi məktublar;
- telefonla reklam və s.
Reklam mütləq ehtimal edilən bazara müvafiq olmalı və
məqsədli auditoriyanın psixoloji xüsusiyyətlərinə uyğun nəzərdə
tutulmalıdır. Burada alıcının cinsi, yaşı, təhsili, psixolojji
xüsusiyyətləri aktual əhəmiyyət kəsb edir. Həm reklamın
hazırlanması, həm də onun yerləşdirilməzi zamanı bütün bunlar
bilmək vacibdir.
Reklam kommunikasiyalannın planlaşdırılması zamanı hər
şeydən əvvəl məqsədli auditoriyanın məhsul və ya təşkilat
haqqında sahib olduğu məlumatlann səviyyəsinin müəyyən
edilməsi zəruridir. Belə ki, auditoriyanın məhsul barədə heç bir
məlumatı olmaya da bilər və ya məhsulun yalnız adı məlum ola
bilər. Əgər auditoriyanın böyük hissəsi məlumatlı deyilsə, onda
məhsulun heç olmasa adının tanıdılması kimi vəzifə qarşıya
qoyulur.
Bir qayda olaraq məhsul alıcıları 3 mərhələdən keçirlər:
1. dərk etmə;
2. təəssürat;
3. davranışın təzahürü.
Kommersiya firmasının vəzifəsi istehlakçının hansı
mərhələdə olmasını aşkara çıxarmaq, onun növbəti mərhələyə
keçməsi üçün kommunikasiya tədbirləri hazırlamaqdan ibarətdir.
Reklam auditoriyasını aşağıdakı əlamətlərə görə seqmentlərə
ayırmaq olar;
1. Demoqrafik xüsusiyyətlər - müştərinin doğulduğu yer,
onun yaşı, cinsi, ailə vəziyyəti haqqında göstəricilər;
2. Coğrafi xüsusiyyətlər - bazarın müştərilərin yaşayış
yerindən (şəhər, qəsəbə, kənd) asılı olaraq müxtəlif coğrafi
vahidlərə bölünməsi;
141
Ç.A. İbrahimli, M.M. Hüseynov
Sosial-iqtisadi - istehlakçılann gəlirlərinin səviyyəsi,
məşğuliyyət növü, təhsil səviyyəsi baxımından ayrılması;
Psixoqrafık seqmentləşdirmə - bazann istehlakçılarının
sosial sinif, həyat tərzi və ya şəxsi
keyfiyyətləri
bölünməsi;
Davranışın
istehlakçıların
xüsusiyyətləri
baxımından müxtəlif qruplara
seqmentləşdirilməsi- bazann
bilik səviyyəsi, məhsuldan istifadə
və ya ona reaksiyasından
(münasibətindən) asılı olaraq bölünməsi.
Qeyd edilən seqmentləşdirmə meyarları əsasında potensial
istehlakçının “portreti” təsvir edilir. Bu zaman təkcə alış haqqında
qərar qəbul edən şəxs deyil, həm də ona bu və ya digər şəkildə təsir
göstərən şəxsin (məs., uşaqlann valideynlərə olan təsiri) müəyyən
olunması zəruridir.
6.5. Reklam müraciətinin məzmunu, forması və
strukturu
Reklam prosesinin mərkəzi elementi kimi reklam müraciəti
çıxış edir. Məhz reklam müraciəti vasitəsilə əmtəə (xidmət)
məqsədli auditoriyaya, potensial alıcılara təqdim edilir. Reklam
müraciətində reklam kommunikasiyasının əqidəsi, kodlaşdırma,
müraciət mənbəyi, ünsiyyət kanalı və s. cəmlənir. Reklam
müraciətini reklam fəaliyyətinin məqsədinə nail olmaq
istiqamətində əsas vasitə, başlıca alət kimi qəbul etmək olar.
Reklam müraciəti - konkret ünsiyyət kanalının köməyi ilə
konkret mətnə, vizual, simvolik formaya malik məlumatın onu
qəbul edən şəxsə təqdim edilməsi vasitəsidir. Reklam müraciətləri
öz formalanna görə, muzdlu carçıların çağmşlanndan reklam
videokliplərinin televiziya ilə
142
Kommersiya fəaliyyətinin əsaslan
beynəlxalq peyk yayımına qədər çox müxtəlif olurlar. Reklam
müraciətinin məzmunu, forma və quruluşu çox vacibdir. Reklam
müraciətinin hazırlanması - yaradıcı prosesdir. Reklam
müraciətinin müəllifləri inkişaf etmiş təxəyyülə, fantaziyaya, bədii
istedada malik olmalı, onlar özlərini istehlakçının yerinə qoymağı,
reklamın ona etdiyi təəssüratı qiymətləndirməyi bacarmalıdır.
Reklam müraciətnaməsinin ən vacib tərəfi - onun
məzmunudur. Reklam müraciətinin əsas ideyalannın mənbəyi
istehlakçılardan, satıcılardan, dilerlərdən, ekspertlərdən daxil olan,
həmçinin rəqiblərdən əldə olunan ümumiləşdirilmiş
informasiyalardır. Reklam müraciəti sadələşdirilmiş şəkildə ifadə
edir: “Əgər siz bunu alsanız, hər hansı fayda əldə edəcəksiniz
Reklam müraciətinin forması maksimal dərəcədə reklam
verənin qarşıya qoyduğu məqsədlərə nail olmasına uyğun
gəlməlidir. O, aydın və məqsədli auditoriya üçün qəbul edilən
olmalı, həmçinin reklam müraciətini tam şəkildə reallaşdırmağa
imkan verməlidir.
Eyni reklam motivini (məs., konkret sığorta cəmiyyətinin
reklamında mənfəətlilik motivi) ən müxtəlif reklam
daşıyıcılarından (vərəqələr, video çarxlar, reklam lövhələri,
nəqliyyat vasitələrinin üzərində yazılar və s.) istifadə etməklə
reallaşdırmaq olar. Reklam müraciətinin formasının seçilməsi
zamanı aşağıdakıların nəzərə alınması zəruridir:
1. Müraciətin tonu. Məsələn, ton sərt və quru ola bilər, bu
halda reklamı qəbul edəni “silkələmək”, ona problemin
kəskinliyini dərk etməkdə köməklik göstərmək lazımdır.
Müraciətin tonu yumşaq, inandırıcı, həmçinin, yumoristik də ola
bilər.
2. Müraciətin üslubu. Müraciətin üslubu reklam şirkətinin
məqsədləri, reklam daşıyıcısının növü, reklam
143
Ç.A, İbrahimli, M,M. Hiis^nov
olunan məhsulun və məqsədli auditoriyasının xüsusiyyətləri ilə
müəyyən edilir. Müraciətin üslubu ilə əlaqədar qərarların qəbuluna
aid bir çox variantlan misal göstərmək olar:
- Reklam müraciəti yalnız firmanın adı və ya şüardan ibarət
olur. Belə müraciət formalarından əsasən təqdimat və xatırladıcı
reklamlarda istifadə olunur. Məs., “Seldom” firmasının reklamı -
“Sadə yox, çox sadə”;
- Konkret məhsul haqqında qısa məlumat. Müraciət sadə
(rubruka formasında) elandan ibarət olur;
- Malın yüksək standartı və onun faydalılığı haqqında
istehlakçıların şahidliyinin göstərilməsi. Reklam müraciəti
potensial alıcıya malı “sınamış” və ondan razı qalmış konkret
istehlakçını təqdim edir. Bu zaman reklam edənin şəxsiyyətinə
xüsusi diqqət yetirilir: bu, özündə rəğbət və inam doğuran cazibəli
adam olmalıdır. Adətən bu rola tanınmış adamları: aktyorları,
alimləri, idmançıları və s. cəlb edirlər;
- '‘Həyatdan səhnələr”. İstehlakçıya malın müxtəlif
şəraitlərdə istifadə olunması, tətbiqi, istehlakı nümayiş etdirilir.
Əgər məhsul avtomobildirsə - onu yolda, ərzaq məhsuludursa -
mətbəx masası arxasında, geyim və ayaqqabıdırsa - cəlbedici
model üzərində, mebeldirsə - qonaq otağının müasir interyerində
nümayiş etdirmək lazımdır;
- Sirli atmosferin, intriqanın yaradılması. İlkin məlumat
verildikdən yalnız müəyyən müddət (1-2 həftə) keçdikdən sonra
məqsədli auditoriya reklam edilən məhsul haqda tam məlumat alır;
- Xəyali, ekzotik və romantik şəraitin yaradılması. Məs.,
“Baunti” şokoladının reklamı;
- Reklam olunan əmtəənin şəxsləndirilmiş surətinin
(simasının) yaradılması. Məs., “Mariboro” siqaretinin
reklamındakı “kovboy” {ingiliscə, “cowboy”) surəti;
144
Kommersiya fəaliyyətinin əsasları
- Mütəxəssisin, alimin məsləhəti. Bunlar, malların yaxşı
cəhətlərinin tanınmış şəxslər tərəfindən qiymətləndi rilməsinə
əsaslanan reklam müraciətləri, elmi təşkilatların verdikləri rəylər,
müsabiqələrdə, yarmarkalarda və sərgilərdə alınan yüksək
mükafatlar, sertifikatlar, diplomlar və şəhadətnamələr və sairədir.
Məs., tanınmış stomatoloqlar müxtəlif video çarxlarda “Dirol”
saqqızını, “Colgate” diş pastasmı təqdim edirlər;
- İstehlakın nüfuzluluğu və səviyyəsinin sübutu. Mal elə bir
şəraitdə nümayiş etdirilir ki, bunlar da onun tətbiqinin nüfuzlu
olmasını və istehlakçıya yüksək səviyyə təmin etməsini göstərir.
Məs., həyat tərzini xüsusi olaraq nəzərə çarpdırmaq: yaxtaların,
nüfuzlu avtomodil markalanmn reklamı;
- Tarixi-vətənpərvərlik mövzularında kompozisiyalar. Bəzən
varislik motivindən, bəzi hallarda isə, vətənpərvərlik motivindən
istifadə edilir;
- Reklam edilən məhsul haqda sonradan xoş assosiasiya
oyadan müəyyən müsbət əhval-ruhiyyənin yaradılması. Reklam
birbaşa malı almağa çağırmaqla deyil, istehlakçıda bu malın
alınmasından yaranan müsbət hisslərin aşılanması yolu ilə təşkil
olunur. Mal zövq oxşayan interyer, təbiət, bədii əsər və s.
mühitində sanki ötəri nümayiş etdirilir;
- Teatrlaşdırılmış reklam. Reklam müraciəti dram və yaxud
komediya janrında olan kiçik tamaşa formasında yerinə yetirilir.
Bəzən bu, kiçik musiqi, televiziya və ya audio-klip olur. Bu
tamaşalar ya bütövlükdə malın reklam olunmasına həsr edilə bilər,
ya da fraqment, əsas mətnə əlavə kimi reklam materialı formasında
ola bilər. Bundan başqa, musiqili səhnə - myüzikldə bir və ya bir
neçə personaj reklam edilən əmtəə haqda nəğmə oxuyurlar. Bəzən
bu zaman bir neçə animasiya fəndlərindən (məs., məhsulların
145
Ç.A. İbrahimli, M.M. Hüseynov
insan cizgiləri əldə etmələri - “antropomorfızm”) istifadə edilir;
- Reklam edilən məhsulun ‘'istifadədən əvvəl və sonra ”
prinsipi əsasında nümayiş edilməsi effekti;
- Müqayisəli reklam. Rəqiblərin məhsullarının
çatışmazlıqlarının göstərilməsi Beynəlxalq reklam təcrübəsi
məcəlləsinə görə pislənir. Buna görə də, bir çox ölkələrdə bu
reklam növü qadağan olunmuşdur. Eyni zamanda bu üsuldan
reklam olunan məhsulun nadir xüsusiyyətlərinin diqqətə
çatdırılması üçün istifadə edilir;
- Yüksək məqsədə nail olmaq imkanı. Reklam qeyd edir ki,
məhz bu malın əldə olunması həyatda, biznesdə müvəffəqiyyətləri,
zahiri cəlbediciliyi təmin edir;
- Belletristik (bədii ədəbiyyat) reklam. Reklam müraciəti
malı təsvir edən və ondan istifadənin sevincini nümayiş etdirən
hekayə və yaxud şer formasında verilir;
- Firmanın nailiyyətlərinin, peşəkar təcrübənin reklam
olunması. Reklam müraciətində konkret mal deyil, firmanın
nailiyyətləri vurğulanır. Reklam müraciətinin bu növü tanınmış,
bazarda artıq təsdiq olunmuş firmalar üçün xarakterikdir. Adətən
çoxillik təcrübə və firmanın işgüzar aləmdə və istehlakçılar
arasında uğurları qeyd edilir. Məs., “Samsunq” - illərlə yoxlanılmış
keyfiyyət;
- Müxtəlif rəmzlərdən istifadə ediməsi. Rəmz kimi müəyyən
real və yaxud bədii təxəyyülün məhsulu olan personajlar,
heyvanlar və yaxud əşyalar istifadə oluna bilər. Reklam olunan
malla müəyyən musiqi, səs və ya işıq effektləri əlaqələndirilir.
Reklam verən reklam müraciətinin bir neçə variantlannı
aldıqdan sonra reklam üzrə mütəxəssislə birlikdə bu variantlar
arasından uyğun gələn son işçi variantını seçirlər. Bir qayda
146
Kommersiya fəaliyyotinin əsaslan
olaraq, yuxarıda göstərilən variantların heç birindən tək şəkildə
istifadə edilmir.
3. Reklamın təsviri. Rəngli reklam ağ-qara reklama nisbətən
diqqəti daha tez cəlb etməklə, həm də yaddaşda daha uzun müddət
ərzində qalması ilə fərqlənir. Bu zaman sarı fon üzərində qara
hərflər, ağ fon üzərində yaşıl və qırmızı hərflər daha yaxşı qəbul
edilir. Ağ fon üzərində qara hərflər bu sıralamada yalnız altıncı
yeri tutur.
Psixoloji tədqiqatların nəticələrinə görə, qırmızı rəng
insanlarda istilik hissi, mavi və göy rənglər isə, sojmqluq və
sərinlik hissi oyadırlar. Narıncı və qara rənglərin uzlaşması insanın
diqqətini daha tez cəlb edilir, lakin şüuraltmda həyəcan hissi
oyadıır. Mavi rəng insana sakitlik hissi gətirir. Onun istifadəsi
həmçinin insanda həcmin böyüməsi xülyası yaradır. San və ağ
rənglərdə də bu belə olur. Kvadratlara bölünmüş ağ sahə isə,
əksinə daha kiçik görünür və s.
Psixoloqlar təsdiq edirlər ki, insanların əks olunduğu şəkillər,
cansız əşyaların əks olunduğu rəsmlərə nisbətən diqqəti 23% çox
cəlb edirlər. Reklam müraciətlərinin personajları arasında
auditoriyanın rəğbətini daha çox uşaqlar və itlər qazanırlar,
Reklam müraciətinin strukturu onun tərkib kompozisiyasının
hazırlanmasıdır. Reklam müraciətinin strukturuna aşağıdakı tərkib
hissələri aiddir:
- başlıq;
- sloqan və ya reklam şüan;
- başlanğıc;
- məlumat bloku;
- arayış məlumatları;
- əks-səda ibarəsi.
Qeyd edilməlidir ki, göstərilən bu bölgü kifayət qədər
şərtidir. Bəzi müraciətlərdə bu və ya digər element olmaya
147
Ç,A. İbrahimli, M.M. Hüseynov
da bilər. Adətən başlıq mətndə əsas cəlb edici element kimi çıxış
edir. Başlıq 6 funksiya yerinə yetirir:
1. Diqqəti cəlb etməlidir;
2. Öz oxucusunu seçməlidir. Bu səbəbdən auditoriya
müəyyən əlamətlərə (məs., yalnız gənclər, qadınlar,
varlılar və s.) görə təsnifləşdirilir;
3. Oxucunun diqqətini mətnin əsas hissəsinə doğru
istiqamətləndirməlidir;
4. Başlıqda reklam müraciətinin əsas fikri (ideyası) əks
olunmalıdır. Başlıq əhval-ruhiyyə və surət yaradır,
məhsulu almağı təklif edir və məhsulun adını göstərir;
5. Başlıq istehlakçıya məhsulun alışından fayda gələcəyini
vəd etməlidir;
6. Başlıqda məhsulda oxucunu maraqlandıran yenilik əks
olunmalıdır.
Belə ki, alıcını həmişə yeni məhsullar, köhnə məhsullann
tətbiq olunmasında yeni üsullar və ya təkmilləşdirmələr
maraqlandırır. Buna görə də, “təkmil”, “təkmilləşdirilmiş”,
“inqilabi”, “indicə əldə edilmiş”, “irəliyə doğru mühüm addım” və
s. bu kimi sözlər və ifadələrdən istifadə edilməsi müraciətin
oxunaqlığını artırır.
Sloqan və ya reklam şüarı reklam müraciətinin mütləq
elementlərindəndir. İdeal halda o, əmtəə nişanının mahiyyəti və ya
xüsusiyyətlərini ifadə edən qısa fikirdən ibarət olur. Məsələn,
“Filips” firması şirkətin “Həyatı yaxşılığa doğru dəyişək!” şüan ilə
reklam materiallan silsiləsi yaratmışdır. Sloqan - adətən, reklam
müraciətini qabaqlayan qısa reklam şüan, çağınş, başlıq, kəlamdır.
Bu, auditoriyanın diqqət və marağını cəlb etmək üçün istifadə
edilən əsas vasitələrdən biridir. Firmanın şüan firmanın əldə etdiyi
nailiyyətləri əks etdirə və vurğulaya bilər. Məs., “Soni”
korporasiyasının “Bu - “Sonidir” şüannı göstərmək olar. Xüsusilə
də, digər
148
Kommersiya fəaliyyətinin əsasları
elementlərin (şəkillərin, rənglərin) olmadığı hallarda onun rolu
daha da artır. Sloqana qoyulan əsas tələblərə onun qısalığı və
tələbatlann ödənilməsi ilə bağlı əminliyin verilməsi aiddir.
Müəyyən olunmuşdur ki, sloqanı oxuyan insanların sayı reklam
mətnini oxuyanlardan 5 (bəzi hallarda 7) dəfə çoxdur. Sloqan “açar
sözlər”ə əsaslanır və aşağıdakı əlamətlərə görə qruplaşdırılır:
- Dostluq və xeyirxahlığa əminlik;
- Vaxta qənaət;
- Keyfiyyət;
- Dəb;
- Üslub.
Beləliklə, uğurlu sloqan:
1. Asan oxunmalı və yadda qalmalı;
2. Orijinal olmalı;
3. Maraq oyatmalı;
4. Nadir ticarət (kommersiya) təklifinə (NTT) malik olmalı;
5. Xeyir, fayda, mükafat boyun olmalıdır.
Seçilmiş KİV-dən asılı olmayaraq dəqiq şüar bütün elanlarda
təkrar olunur. Bununla bərabər, təbiidir ki, TV və ya radio
verilişinin özünəməxsus cəhətləri də nəzərə alınır. Sloqan
özünəməxsus musiqi haşiyəsinə də malik ola bilər.
Başlanğıc - müraciətin sloqanı açıqlayan və məlumat
blokunu qabaqlayan hissəsi.
Məlumat bloku - həm də əsas mətn adlandmlmaqla, alıcının
motivləndirilməsində və lazımi məlumatların ona çatdınimasında
əsas yükü öz üzərinə götürür. İnsanlar özləri üçün lazımlı
informasiya (xüsusilə də bahalı mallara aid) olduğu halda bəzən
hətta böyük mətnləri də oxumağa hazırdırlar.
Arayış məlumatları - özündə reklam verənin ünvanı, telefonu
və onlarla etibarlı rabitənin digər yollannı
149
Ç.A. ibrahimli, M.M. Hüseynov
birləşdirir. Bu blokda reklam olunan əmtəənin alışı ilə bağlı
prinsipial vacib şərtlərin (ödəmə forması və valyutası, minimal
partiyanın həcmi, əsas çatdırılma şərtləri və s.) əks olunması
məqsədəuyğundur.
Müraciət əks-səda ibarəsi ilə yekunlaşa bilər. Bu ibarə
sloqanı eynilə təkrarlaya və ya onun mənasını, əsas motivini ifadə
edə bilər. Onun tətbiqi müraciətin kifayət qədər böyük olduğu
hallarda daha səmərəli olur.
Qeyd edilməlidir ki, hər reklam müraciəti özündə bütün
sadalanan elementləri birləşdirmir. Onlardan hər hansı birinin
bildirişə daxil edilməsinin məqsədəuyğunluğu mövcud
vəziyyətdən asılıdır.
Reklamın məqsədlərinə və nəzərdə tutulan auditoriyaya
müvafiq olaraq reklam müraciətinin əsas 3 modeli daha geniş
yayılmışdır:
1. Al - Hiss et - Tanı (AHT) - yenilik həvəskarlarına
ünvanlanmış model;
2. Tanı - Hiss.et - Al (THA) - ilkin təhlilə, təklif olunan
məhsulun rəqib məhsullarla müqayisəsinə meylli olan tələbkar
alıcılara ünvanlanmış model;
3. Hiss et - Al - Tanı (HAT) - daimi alıcılara ünvanlanmış
model.
6.6. Reklamın ictimai-psixoloji əsaslan
Reklamın obyekti kimi insan çıxış edir, buna görə də
reklamın təsiri ilk növbədə insana psixoloji təsirdən ibarətdir.
Reklam, onun istehlakçısının maraqları, reklam olunan malın
istehlakçının tələbatlarının ödənilməsi baxımından
qiymətləndirilir. Bacanqla təşkil olunmuş reklam nəticəsiz qala
bilməz. Tədqiqatlara görə, ABŞ-ın özünəxidmət mağazalarındakı
bütün alışların demək olar ki, 40%-ni “impuls alışları” təşkil edir.
Bu o deməkdir ki, mağazada
150
Kommersiya faaliyyəiinm 9saslan
olan insan bəzən mağazaya daxil olmazdan, hətta məhsulu
görməzdən əvvəl almağı planlaşdırmadığı əmtəələri alır.
Bəs beh qəfil alışların səbəbi nədir?
Bu suala cavabı sövqedici motivlərin tədqiqi nəticəsində
almaq mümkündür. Bu tədqiqatların məqsədi kütləvi alıcının
psixologiyasının açılmasından, onun davranışlannı, ani qərarlarını
idarə edən gizli motivlərin dərk edilməsindən ibarətdir.
Beləliklə, reklam müraciətinin məzmununun
formalaşdırılması reklamın ünvanlandığı şəxsin müəyyən mənada
motivləndirilməsini nəzərdə tutur. Reklam müraciətinə arzu edilən
cavab reaksiyası yalnız müraciətdə istifadə edilən motivin reklam
istifadəçisinin ehtiyaclan ilə üst-üstə düşərək onda müəyyən maraq
yaratdığı halda mümkündür. Ümumi şəkildə motiv - şəxsiyyəti
hərəkətə gətirən daxili psixoloji vəziyyət kimi nəzərdən keçirilə
bilər. Motivin əsasında elə bir məqsəd durur ki, ona nail olunması
ilə müəyyən ehtiyac və tələbatlar ödənilir. Başqa sözlə, motiv
ümumilikdə insanın hərəkət və davranışının “mühərriki” rolunda
çıxış edir.
Bu cəhətdən motivləşdirmə əmtəə alışının
məqsədəuyğunluğunun əsaslandırılması kimi qəbul olunur. Nəticə
etibarıilə, alış motivlərini insanların sosial-məişət mühiti, onların
şəxsi ailə həyatı, ünsiyyət dairəsi, intellekti, maraqlan, kollektivin
ictimai və istehsal həyatında iştirakı aspektlərindən nəzərdən
keçirmək olar. Bu ilkin şərtləri nəzərə almadan insan şəxsiyyətinin
formalaşdığı konkret sosial-təbii mühit haqqında danışmaq olmaz.
Göründüyü kimi, yuxarıda qeyd olunan motivlər vərdişlərlə,
ənənələrlə sıx surətdə bağlıdır. İstehlakçılar adətən zamanla
sınanmış, öz ölkəsində, peşəkar mühitdə ənənəvi olan və s. malları
istehlak etməyə üstünlük verirlər.
151
Ç.A. İbrahimli, M.M. Hüseynov
Vərdiş motivləri ilə alışın dəb (moda), prestijlik motivi də
uyğun gəlir. Bu motivlər bəzən işgüzar mülahizələrə zidd olsa da
onlann rolu çox böyükdür.
Reklam müraciətlərində istifadə edilən motivlər şərti olaraq
aşağıdakı 3 böyük qrupda birləşdirilirlər:
1. Rasional;
2. Emosional;
3. Əxlaqi.
Rasional motivlərə aşağıdakılar aid edilə bilər:
• gəlirlilik motivi və ya iqtisadi motiv - bir çoxlannın
varlanmaq, malik olduqları vəsaitlərdən məqsədyönlü şəkildə
istifadə etmək, qənaət etmək kimi təbii istəklərinə əsaslanır;
• sağlamlıq motivi - keyfiyyətli ərzaq məhsullarının, idman
mallarının, şəxsi gigiyena vasitələrinin reklamında istifadə edilir;
• etibarlılıq və təminatlılıq motivi - bank və sığorta işində
müəyyənedici amildir. Bununla yanaşı, istehsalatda və məişətdə də
insan özünü qabaqcadan görülməyən təhlükələrdən qorumaq
istəyir;
• rahatlılıq və əlavə üstünlük motivi - fəaliyyətin müəyyən
qədər asanlaşdınimasmı, məişətdə və istehsalatda əlavə rahatlığın
yaradılmasını, müəyyən dəyişikliklərin apaniması zamanı
əhəmiyyətli üstünlüklərin əldə edilməsini nəzərdə tutur.
Emosional motivlərə aşağıdakılar aid edilə bilər:
• qorxu motivi - Beynəlxalq Reklam Məcəlləsində, reklam
təcrübəsində məhdudlaşdırılmasına baxmayaraq müxtəlif
antireklamlarda (siqaret çəkməyə qarşı, QİÇS-ə qarşı mübarizə və
s.) istifadə edilir;
• əhəmiyyətinik və özünü təsdiq etmə motivi - insanın təbii
olaraq öz ətrafı tərəfindən qəbul edilməsi, öz sosial
152
Kommersiya fəaliyyətinin əsasları
statusunu yüksəltmək, müəyyən nüfuza nail olmaq istəyinə və s.
əsaslanır. Bu motivi bahalı avtomobil modellərinin reklamına aid
etmək olar;
• azadlıq motivi - insanın öhdəliklərdən müstəqilliyə can
atması, həyatın müxtəlif sahələrində öz azadlığınm müdafiəsinə
çalışması ilə müəyyən edilir. Bu motivdən fermer təsərrüfatları
üçün nəzərdə tutulan xammal emalı avadanlıqlarının reklamında
və s. fəal şəkildə istifadə edilir;
• aşkar etmə motivi - insanın maraqlanmaq və yeniliyə qarşı
sevgi kimi xüsusiyyətlərini aşkara çıxarır. Bu motivlərdən “Fərqi
hiss edin...”, “Özünüz üçün...kəşf edin”, “Sınayın, peşman
olmayacaqsınız” və s. kimi çağınşlarda istifadə edilir;
• sevgi motivi - ən çox hədiyyələrin (kişi və qadın
əşyalarının), oyuncaqların, uşaqlara qulluq vasitələrinin və s.
reklamında istifadə edilir;
• iftixar (fəxr etmək) və vətənpərvərlik motivi;
• sevinc və yumor hissi motivi.
Əxlaqı və son illərdə geniş yayılmış sosial motivlərə əsasən
aşağıdakılar aid edilir:
• ədalətlilik motivi - xeyriyyə fondlarının, ictimai
təşkilatların, siyasi kampaniyalann reklamında istifadə edilir;
• ətraf mühitin mühafizəsi motivi - hazırda bir çox təşkilatlar
tərəfindən istifadə edilir;
• düzlük (saflıq, alicənablıq) motivi - düzgünlük,
vicdanlılıq, saflıq, xeyirxahlıq, təmizkarlıq kimi başlıca mənəvi
dəyərlərə əsaslanır;
• şəfqət (rəhm, mərhəmət) motivi - insanın ətrafdakılarm
çətinliklərinə canıyananlığı ilə müəyyən olunur.
153
ÇA. İbrahimlii M.M. Hüseynov
İnsana təsir baxımından reklamın vəzifələri olduqca
mürəkkəbdir. Reklamçı tanımadığı çoxlu sayda insanla iş
gördüyündən bəzən onun reklam müraciətlərinin qəbul olunacağı
şəraiti nəzarətdə saxlaya bilmir.
İnsanın davranışı və ətraf informasiyanı qəbul etməsi
qabiliyyəti daimi olaraq dəyişir. Davranışlar, ani qəbul edilən
qərarlar müəyyən andakı qıcıqlandırıcılar kompleksinin təsiri
altında formalaşır. Reklam mühitində insanın davranış prosesinə
həm xarici, həm də daxili amillər təsir göstərir. (Şəkil 6.2.)
Ş^kil 6.2. Xarici və daxili amillərin (qıcıqlandırıcılarm) insanın
davranışına təsiri
Xarici amillər verilmiş zaman anında bizim ətrafımızda baş verən hadisə və proseslərdir. Buraya ətrafda yaşayan İnsanları, hava şəraitini və s. aid etmək olar.
DaxUi amillər bizim daxilimizdə baş verənlərdir. Məsələn, müxtəlif şeylərə olan münasibətimiz, sağlamlığmız, baxışlarımız, keçrmiş təcrübəmiz və s.
Reklam fəaliyyətində daxili və xarici amillərin, onların fəaliyyət istiqamətlərinin başa düşülməsi mühüm əhəmiyyət
154
Kommersiya fəaliyyətinin əsaslan
kəsb edir. Bu, reklamın məqsədyönlü təsiri prosesində insan
psixikasını idarə etməyə imkan yaradır.
Başqa sözlə, bu daxili və xarici amillər müəyyən psixoloji
əhval-ruhiyyə yaradır ki, o da son nəticədə insanın müəyyən
davramşlannda təzahür edir. Beləliklə, reklam informasiyasını
qıcıqlandırıcılar kompleksi kimi nəzərdən keçirmək olar. İnsana
hər zaman çoxsaylı qıcıqlandırıcılar təsir göstərir və bunların hər
biri özündə müəyyən informasiya daşıyır. Bu qıcıqlandırıcılara
rəngləri, reklam müraciətinin təsviri formalarını, təzadlığını,
həcmini, intensivliyini və s. aid etmək olar.
Nəticə etibarilə reklamın təsirinin güclü olub-olmaması
reklam qıcıqlandırıcısından asılıdır. Misal üçün, yolun kənarında
yerləşdirilən reklam lövhəsinin daşıdığı informasiya insanın sinir
sisteminə təsir göstərən digər bu tip tip informasiyalarla rəqabətə
girir. Buna görə də daha rəqabət qabiliyyətli olmaq və yoldan
keçənlərin diqqətini cəlb etmək üçün bu reklam lövhəsi ətrafdakı
lövhələrə nisbətən daha parlaq və nəzərə çarpan olmalıdır. Reklam
qıcıqlandıncılannm belə təsiri plakatlann, afişaların, pannolann
hazırlanması zamanı nəzərə alınır. Bu məqsədlə parlaq, işıq verən
boyalardan, gözə tez çarpan orijinal cizgilərdən istifadə olunur.
Bazarın əmtəələrlə doyması ilə bağlı olaraq sahibkarın
qarşısında satış problemi daha kəskin şəkildə ortaya çıxır. Bu halda
təkcə əmtəənin istehlak dəyəri kifayət etmir. Əmtəəni uğurla
satmaq üçün xüsusi cazibədarlıq, simvolik dəyər, yəni imic
yaratmaq lazımdır ki, bunun vasitəsilə də insanı əmtəəni almağa
həvəsləndirmək olar. Məsələn, “Marlboro”
siqaretlərinin adi siqaret olmadıqlarını, “əsl kişi”lərin siqareti
olduğunu göstərmək: “Marlboro”nun reklam plakatlarında
qolunda döymə olan orta yaşlı, cəsur kovboy təsvir edilir. Başqa
bir misal: “Mersedes” avtomobili sadəcə olaraq bahalı avtomobil
deyil, işində uğurlu olan insanlann avtomobilidir və s.
155
Ç.A. İbrahimli, M.M. Hüseynov
Reklam biznesində əmtəələrin “imicini” təcəssüm etdirən xüsusi simvolların yaradılması məsələsi ortaya çıxmışdır.
ABŞ-da imicin yaradılması təkcə əmtəələr üçün yox, həm də siyasi fəaliyyət, ideya və ictimai xadimlərin təşviqi üçün də reklam-informasiya biznesinin aynimaz hissəsinə çevrilmişdir. Həyat təcrübəsini qidalandıran xülyaların yaradılması ABŞ-da reklam biznesinin ən mühüm hissəsini təşkil edir. Məsələn, ABŞ-da avtomobilin reklamında əsas diqqət onun texniki xüsusiyyətlərinə deyil, onun imicinə, yəni rənginə, formasına, salonun tərtibatına, rahatlıqlarına verilir, bu avtomobilin alıcısının uğurlu, zəngin insanlara məxsus olduğu qeyd olunur. Beləliklə, sahibin təsəvvüründə satın alınmış avtomobilin imici onu cəmiyyətin nüfuzlu sosial təbəqəsinə aid edir.
Reklam, konkret məhsulu istehlaka həvəsləndirmə şəraitini yaradaraq, müəyyən sosial təbəqədən olan insana təlqin edir ki, o, öz mövcud mövqeyini əldə edəcəyi əşyanın istehlak xüsusiyyətləri ilə möhkəmləndirə bilər. Məsləhətləri effektiv təlqinetmə vasitəsi olan məşhur aktyorlar, yaxud tanınmış nüfuzlu şəxslərin çıxışı əmtəəyə əlavə psixoloji dəyər verir.
Reklam müraciətinin tərkibi reklamın əsas problemidir, çünki öz təsiri prosesində o, insanın rəy və davranışlanna təsir göstərir və müvafiq olaraq da onun tərəfindən qəbul olunur və ya rədd edilir. Bununla bərabər, reklamın təsirinin effektivliyi çox halda reklamda insan psixikasının nə dərəcədə nəzərə alınmasından asılı olur. Söhbət reklamda təlqinetmə və inandırma metodlanndan istifadə edilməsindən gedir.
Müraciətin qeyri-tənqidi qəbuluna əsaslanan təsir üsulu kimi təlqinetmə - hansısa fikrin möhkəmlənməsi, hansısa fikrin isə, sübuta ehtiyac olmadan rədd edilməsini əks etdirir. Təlqinetmə insanlarda informasiyanı təkcə sübutlar əsasında yox, mənbələrin nüfiızluğu əsasında qəbul edilməsi
156
Kommersiya fəaliyyətinin əsasları
qabiliyyətinin olmasını nəzərdə tutur. İki cür təlqinetmə fərqləndirilir:
1) Mahiyyəti qeyri-tənqidi qəbul əsasında informasiya ilə razılaşmağa hazırlıqdan ibarət olan ilkin (psixomotor) təlqin etmə. Misal olaraq, “Biz meyvə yox, sağlamlıq alırıq” şüarı;
2) Yüksək nüfuzlu mənbədən əldə edilən informasiyanın təsiri altında fikrin dəyişməsini ifadə edən nüfuzlu təlqinetmə. Misal olaraq, “Seyfqard” sabununun keyfiyyət zəmanəti F.Erisman adına Gigiyena İnstitutu tərəfindən təsdiqlənmişdir” şüarı.
İnandırma kütləvi kommunikasiya kanallan vasitəsilə ictimai rəyin formalaşdınlmasnın daha obyektiv metodudur. İnandırma insanın bu və ya digər baxışlannı, münasibətlərini dəyişmək, yaxud yeni baxış və münasibətlərin yaradılması məqsədilə onun təfəkküründəki rasional momentlərə müraciət edilməsidir. Beləliklə, inandırma fakt və sübutlarla möhkəmləndirilmiş fikrin məntiqi qəbul olunma üçün hesablanmış birbaşa çatdırılması formasıdır. Şəxs nə qədər ünsiyyətcildirsə, onun inandırma üsullannın köməyilə həyata keçirdiyi reklam, bir o qədər səmərəlidir.
Potensial istehlakçıya müraciət edərkən, əmr cümlələrindən istifadə etmək düzgün deyil. İnsanlann əksəriyyəti onlara əmr edilməsindən xoşlanmırlar. Bunu alış haqqında qərar qəbul etməzdən əvvəl uzun müddət tərəddüd edən qərarsız alıcılara münasibətdə nəzərə almaq xüsusilə vacibdir. Reklam bu subyektiv xüsusiyyətləri nəzərə almalıdır.
Ancaq reklam sahəsinin mütəxəssisləri tez-tez özlərinə belə suallar verirlər: reklam məqsədi nə dərəcədə açıq-aydın olmalıdır? Reklamın emosional təsir gücü nə qədər olmalıdır? Bu suallara cavablan alıcıların psixologiyasının öyrənilməsi verir.
Reklam təsirinin gücü informasiyanın təkrarlanması amilindən asılıdır. “Təlqinetmə effekti”nə nail olmaq üçün
157
ÇA, İbrahimli, M.M. Hüseynov
informasiyanı yalnız bir dəfə vermək kifayət etmir. Çalışmaq lazımdır ki, təlqin edilən məlumat bir neçə dəfə təkrarlansın, həmçinin hər dəfə onda nə isə yenilik əmələ gəlsin, tərkibinin nəzərə çatdırılmasının forma və üsulları dəyişsin.
Məlumdur ki, reklam müraciəti birinci dəfədən nadir hallarda sona qədər oxunur. Onun birinci dəfə oxunuşdan sonra mənimsənilməsi və yadda qalması isə daha nadir hallarda baş verir. Buna görə də reklamla ilk tanışlıq zamanı insan ondan güclü psixoloji təsir impulsu almalıdır. Əks təqdirdə, reklam müraciətinin qəbulu prosesi ümumiyyətlə dayana bilər.
Reklam müraciətinin təsirinin intensivliyi informasiyanın unudulması ilə sıx əlaqədədir. Belə ki, insanın qəbul edilən informasiyanın yalnız çox məhdud hissəsi yaddaşda qalır. İnformasiyanın əhəmiyyətli hissəsi qısa müddət ərzində cari fəaliyyət üçün yadda qalır. Bu, operativ yaddaşdır.
Reklam müraciətləri, bir qayda olaraq, cari fəaliyyətə aid olmadığından, onlar çox vaxt qəbul olunduqdan sonra unudulurlar. Buna görə də ilkin dövrdə vaxt vahidi ərzində daha çox asan mənimsənilən (emosional formada) informasiya vermək lazımdır. Sonradan reklam verilməsinin intensivliyini müəyyən optimal səviyyəyə qədər azaltmaq olar.
Tədqiqatlara görə, insanın ehtiyac və təlabatlarına cavab verən məlumatlar yaddaşda daha möhkəm qalır. Yerdə qalan informasiya şüursuz olaraq kifayət qədər uzun müddət ərzində yaddaşda qala bilər. Tərkibində insanın təlabatı ilə reklamiaşdınlan əmtəənin xüsusiyyətləri arasında daxili bağlılıq olan informasiya da asan yadda qalır. İnsan reklam müraciətində nə qədər çox belə məna əlaqələri tapırsa, həmin reklamın məzmununu da bir o qədər asan yadda saxlayır. Bununla yanaşı, nəzərə almaq lazımdır ki, reklam müraciəti dərhal insanın diqqət sferasına düşməyə də bilər.
158
Kommersiya fəaliyyətinin əsaslan
Buna görə də reklam üzrə mütəxəssisin vəzifəsi reklam mətninin obrazlı şəkildə yadda qalmasına şərait yaradan ötürülmə metodları tapmaqdan ibarətdir. Tədqiqatlar göstərir ki, ilkin məlumat ünvanlandığı şəxslərin 30-50%-nin diqqət sferasına düşür. Məlumatın istehlakçıların əksəriy>'ətinin diqqətini cəlb etməsi üçün onu, ən azı üç dəfə nəşr etdirmək lazımdır. Bu cəhətdən reklam vasitəsinin, materialın ötürülməsi metodlarının və nəşr vaxtının seçilməsi mühüm rol oynayır. Reklam məlumatının təkrar nəşrlərinin optimal sayı ilkin ötürmə anından bütün reklam dövrünün sonuna qədər zaman intervallarının vaxtlarından asılı olaraq müəyyən edilir. Məs., psixoloqlar reklam mətninin başa düşülməsi və yadda saxlanması məqsədilə nəşrlərin aşağıdakı cədvəlindən istifadə etməyi tövsiyə edirlər;
• İkinci nəşr - birincidən 2 gün sonra:
• Üçüncü nəşr - birincidən 5 gün sonra;
• Dördüncü nəşr - birincidən 10 gün sonra;
• Beşinci nəşr - birincidən 20 gün sonra;
• Sonrakı nə.şrlər - əvvəlkindən 20 gün sonra [43]. Digər tərəfdən, reklam müraciətini həddən artıq tez-tez
təkrarlamaq, habelə bu müraciətin ötürülməsinin eyni üsullarından istifadə edilməsi tövsiyə olunmur. Məlumatın fasilələrlə, rəngarəng musiqilərin müşayiəti altında təqdim edilməsi daha təsirli effekt verə bilər,
6.7. Reklam fəaliyyətinin hüquqi tənzimlənməsi və bu
sahədə dövlət nəzarəti
Reklam təkcə istehlakçıları yeni əmtəələr, xidmətlər və ya qiymətlər haqqında məlumatlarla təmin edən özünəməxsus vasitə deyil. Reklam həm də vətəndaş hüquqi nöqteyi-nəzərindən alqı-satqı müqavilələrinin bağlanması zamanı kommersiya təklifi funksiyasını da yerinə yetirə bilər.
159
ÇA. İbrahimli, M.M. Hüseynov
Azərbaycan Respublikasında hüquqi və fiziki şəxslərin əmtəə, iş və xidmət bazarında həyata keçirdikləri kommersiya fəaliyyətində reklam ilə bağlı, başqa sözlə, reklam istehsalı, yerləşdirilməsi və yayımı prosesində meydana çıxan münasibətlər 3 oktyabr 1997-ci il tarixli, 376- IQ Xs -li “Reklam haqqında” Qanunla tənzimlənir.
Qanuna görə, “reklam — fiziki və hüquqi şəxslər, əmtəə, ideya və yeniliklər (reklam informasiyası) haqqında maraq formalaşdırmaq və ya bu marağı saxlamaq, əmtəənin satılmasına, ideya və yeniliklərin həyata keçirilməsinə kömək göstərmək məqsədi ilə yayılan informasiyadır.” Beləliklə, reklam, hər şeydən əvvəl, maraq formalaşdırmaq və ya bu marağı dəstəkləmək məqsədilə fiziki və ya hüquqi şəxslər, əmtəələr, ideyalar və təşəbbüslərin reallaşdınlmasma yol açan informasiyalann yayılmasıdır. Bu informasiyalar ölkə qanunvericiliyi ilə qadağan edilməyən istənilən formada, istənilən vasitələrin köməyilə yayıla bilər.
Qanun reklam prosesinin həyata keçirilməsində aşağıdakı subyektlərin iştirakını nəzərdə tutur:
• reklam istehlakçısı; • reklam sifarişçisi; • reklam istehsalçısı; • reklam yayıcısı; • reklam agentliyi; Reklam istehlakçısı - nəticə etibarilə ona təsir edən, yaxud
edə bilən reklam məlumatı nəzərinə çatdınlan fiziki və ya hüquqi şəxsdir.
Reklam sifarişçisi - reklamın istehsalı, yerləşdirilməsi və yayılması üçün reklam informasiyasının mənbəyi olan fiziki və ya hüquqi şəxsdir.
Reklam istehsalçısı - reklam informasiyasını yayım üçün tam və ya qismən hazırlayan fiziki və ya hüquqi şəxsdir.
Reklam yayıcısı - əmlakdan, o cümlədən kütləvi informasiya vasitələrindən, istifadə və ya onun istifadəyə
160
Kommersiya fəaliyyətinin əsaslan
verilməsi yolu ilə və digər üsullarla reklamı yerləşdirən (yayan) fiziki və ya hüquqi şəxsdir.
Reklam agentliyi - hüquqi şəxs olan, reklam istehsalı və yayımı ilə bağlı kompleks xidmətlər göstərən peşəkar təşkilatdır.
“Reklam haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunu ölkə ərazisində reklam sifarişi, istehsalı və yayımı ilə məşğul olan hüquqi şəxslərə (onlann filial və nümayəndəliklərinə) və fiziki şəxslərə şamil edilir. Eyni zamanda bunu da qeyd etmək lazımdır ki, bu qanun qeyri- kommersiya xarakterli reklama - siyasi reklama, hüquqi və fiziki şəxslərin kommersiya fəaliyyəti ilə bağlı olmayan elanlarına şamil edilmir. Qanunda “sosial reklam” anlayışı da öz əksini tapır. Maddə 19.1.-ə görə, “sosial reklam ictimai və dövlət maraqlarına xidmət edir və xeyriyyəçilik məqsədi daşıyır. Sosial reklamda kommersiya təşkilatlannın, fərdi iş adamlarının adlan, onların əmtəələrinin konkret markalan, yeni zamanda qeyri-kommersiya təşkilatlannın sahibkarlıq fəaliyyəti nəticəsində istehsal olunmuş əmtəənin markaları (modelləri, artikullan) göstərilə bilməz.”
“Reklam haqqında” Qanun reklama qarşı ümumi və xüsusi tələbləri müəyyən edir. Qanunda haqsız, qeyri-dəqiq, qeyri-etik, bilərəkdən yalan və gizli reklamın başlıca əlamətləri ifadə edilmişdir. Bununla bərabər. Qanınıda ayrı- ayrı əmtəə növlərinin reklamı, sponsorluq, habelə reklamların istehsalında, yerləşdirilməsində və yayımında həddi-büluğa çatmamış şəxslərin hüquqlarının müdafiəsi, reklamın yerləşdirilməsi və yayılması ilə bağlı xüsusiyyətlərinə və s. diqqət ayrılmışdır.
Qanunun xüsusi fəsli reklam verənlərin, reklam istehsalçılarının və reklam yayanların hüquq və öhdəliklərinə həsr olunmuşdur. Belə ki, reklam istehsalçısı və reklam yayanın reklam informasiyasını tələb etmək hüququ var, reklam verən isə həmin informasiyanı təqdim etməyə borcludur. Əgər reklam verənin fəaliyyəti
161
ÇA, İbrahimli, M.M, Hüseynov
lisenziyalaşdır!İmalıdırsa, onda müvafiq əmtəənin, habelə reklam verənin özünün reklamlaşdınİması zamanı sonuncu müvafiq lisenziyam və ya onun təsdiq olunmuş surətini təqdim etməlidir. Reklam istehsalçısı və reklam yayanın isə müvafiq sənədi tələb etməyə hüququ vardır. Qanunda reklam prosesində iştirak edən tərəflərin başqa hüquq və öhdəlikləri də ifadə edilmişdir.
“Reklam haqqında” Qanunda reklam sahəsində dövlət nəzarəti üzrə müvafiq icra hakimiyyəti orqanlannın öz səlahiyyətləri çərçivəsində hüquqlan, reklam fəaliyyətinə özünə nəzarəti həyata keçirən reklamçılann peşəkar cəmiyyətləri, birlikləri, assosiasiyalann fəaliyyət istiqamətləri göstərilir. Habelə burada reklam haqqında qanunun tələblərinin pozulması faktının müəyyən olunması halında əks reklamın verilməsi qaydası və müvafiq reklama görə məsuliyyət də müəyyən olunmuşdur.
Azərbaycan Respublikasında reklam fəaliyyəti ilə bağlı bir sıra məsələlər ölkəmizdə qüvvədə olan digər qanunvericilik aktlan ilə tənzimlənir. Məs., Azərbaycan Respublikasının Cinayət Məcəlləsinə (maddə 197.1.) görə, özgənin əmtəə və ya xidmət etmə nişanından, əmtəənin mənşə yerinin adından və ya eynicinsli əmtəələrin adma oxşar adlardan istifadə olunması təkrar törədildikdə və ya xeyli miqdarda ziyan vurduqda 1000-5000 AZN miqdarda cərimə və ya bir ilədək müddətə islah işləri və ya bir ilədək müddətə azadlıqdan məhrum etmə ilə cəzalandırılır. Maddə 197.2. -yə görə isə, eyni əməllər külli miqdarda ziyan vurduqda 2 ilədək müddətə islah işləri və ya 3 ilədək müddətə azadlıqdan məhrum etmə ilə cəzalandınlır [148].
AR Cinayət Məcəlləsinin 198-ci maddəsinin 1-ci bəndinə əsasən, əmtəələr, qulluq və xidmətlər haqqında, habelə onlann istehsalçıları (icraçılan, satıcdan) haqqında tamah məqsədilə bilə-bilə yalan məlumatlardan reklamda istifadə etmə xeyli miqdarda ziyan vurduqda 1000-5000 AZN miqdarda cərimə və ya 1 ilədək müddətə islah işləri ilə
162
Kommersiya fəaliyyətinin əsaslan
cəzalandırılır. Eyni əməllər külli miqdarda ziyan vurduqda (maddə 198.2.) 2 ilədək müddətə islah işləri və ya eyni müddətə azadlıqdan məhrum etmə ilə cəzalandınlır.
Beynəlxalq Ticarət Palatasının Reklam fəaliyyəti Məcəlləsi 1937-ci ildə Parisdə qəbul edilmiş, 1949, 1955, 1966 və 1973-cü illərdə ona yenidən baxılmışdır. Bu məcəllə Beynəlxalq Ticarət Palatasının mövcud siyasətinə müvafiq olaraq ayn-ayrı ölkələrin qanunvericiliyinə və beynəlxalq hüquqa əsaslanır [131].
Məcəllədə göstərilir ki, sənaye və ticarət, habelə reklam fəaliyyəti ilə əlaqədar olan bütün tərəflər cəmiyyət və istehlakçılar qarşısında öz məsuliyyətini qəbul edir, həmçinin kommersiya təşkilatları ilə istehlakçıların maraqlan arasında ədalətli tarazlığın bərqərar edilməsinə çalışırlar.
Məcəllənin təsir dairəsi istənilən əmtəə və xidmətlərin reklamının bütün növlərini, o cümlədən tanıdıcı (imic) reklamnı əhatə edir. Məcəllə Beynəlxalq Ticarət Palatasının marketinq fəaliyyəti haqqında aşağıdakı məcəllələri ilə birgə tətbiq edilməlidir:
• Marketinq tədqiqatları məcəlləsi; • Satışın həvəsləndirilməsi (stimullaşdınlması) üzrə
fəaliyyət məcəlləsi; • Birbaşa poçt göndərişləri və kataloqlar üzrə ticarət
məcəlləsi; • Birbaşa satışlar məcəlləsi.
Məcəllə reklam fəaliyyətinə aid olan bütün tərəflərin (reklam verənlər, reklam istehsalçılan, KİV və digər reklam daşıyıcıları) riayət etməli olduğu etik davranış standartlannı müəyyənləşdirir.
Reklamda müxtəlif kütləvi informasiya vasitələrindən (mətbuat, televiziya, radio və digər elektron vasitələr, xarici reklam, filmlər, birbaşa poçt göndərişləri) istifadə olunması ona gətirib çıxanr ki, informasiya vasitələrindən biri üçün normal qəbul edilən reklam digər bir informasiya vasitəsi üçün yol verilməz ola bilər. Məcəllə reklamın sözlər və
163
Ç.A. İbrahimli, M.M. Hüseynov
rəqəmlər (yazılı və şifahi şəkildə), vizual təsvir, musiqi və səs effektləri daxil olmaqla bütün məzmununa aid edilir.
Məcəllə aşağıdakı başlıca prinsiplərə riayət olunmasını əsas göttırür:
® Reldam qanuni, ədəbli, vicdanlı və düzgün olmalıdır; • Reklam ictimaiyyət qarşısında lazımi məsuliyyət hissi ilə
hazırlanmalı və kommersiya fəaliyyətində hamı tərəfindən qəbul edilmiş vicdanlı rəqabət prinsiplərinə uyğun olmalıdır;
® Reklam ictimaiyyətin reklam fəaliyyətinə olan etibarına mənfi təsir göstərməməlidir.
Məcəllənin tərkibinin əsasına ədalətlilik, doğruluq və s. kimi ən mühüm reklam normalan qoyulmuşdur.
Məcəllədə riayət edilməsi vacib olan qaydalar da əks olunur. Buraya, ədəb, vicdan, düzgün təsəvvür, müqayisə, dəlil, böhtan, sirrlərin qorunması, etibardan istifadə, təqlid etmə, reklamın eyniləşdirilməsi, təhlükəsizliyə münasibət, məsuliy>'ət və s. aiddir.
Bununla yanaşı. Məcəllə uşaqlara aid reklamın (o cümlədən, pulsuz reklamın) normalarını da müəyyən edir. Burada diqqəti yetirilməsi vacib olan 7 başlıca norma özünə yer tapır: identifıkasiya (eyniləşdirmə), təzyiq (zorakılıq), ümumi insanlıq (ictimai) dəyərləri, təhlükəsizlik, malların sırınması (inandırma), dürüst təqdim etmə, qiymət.
Yoxlama üçün suallar:
İnteqrasiya olunmuş marketinq-kommunikasiya
kompleksinin əsas tərkib hissələrini və xüsusiyyətlərini
göstərin.
Firma həvəsləndirmə kompleksinin hazırlanması
gedişində hansı amilləri nəzərə almalıdır? “Reklam
” anlayışının mahiyyətini açıqlayın. Reklamın əsas məqsəd, vəzifə və funksiyaları hansılarıdır?
164
Kommersiya fəaliyyətinin əsaslan
♦ Ticarət reklamına qarşı irəli sürülən ən mühüm tələbləri göstərin.
♦ Reklamın zəruri olduğu va olmadığı şəraitlərin xüsusiyyətlərini açıqlayın.
♦ Reklam fəaliyy>əti hansı sahələrə aid ola bilər?
♦ Reklamverən şirkətin məqsədlərinin formalaşmasına
hansı amillər təsir edir? ♦ Aşağıdakı reklam növlərinin xüsusiyyətlərini açıqlayın: - reklamverənin kim olması baxımından; - hissiyyat orqanlarına təsirə görə; ■‘yayılma miyasına görə; - alıcıya təsir üsuluna görə; - ifadə üsuluna görə; - əsas məqsəd və vəzifələr nöqteyi-nəzərdən; - reklam istifadəçiləri ilə əks əlaqənin mümkünlüyü baxımından. ♦ Reklam vasitələrindən hər hansı birinin seçimi haqqında
qərar qəbul edərkən hansı suallara cavab tapılmalıdır?
♦ Əsas reklam vasitələrini göstərin.
♦ Reklam müraciətinin tərifini verin.
♦ Məhsul alıcıları hansı mərhələlərdən keçirlər?
♦ Reklam auditoriyasım hansı əlamətlər üzrə
seqmentləşdirmək olar?
♦ Reklam müraciətinin forma və strukturunu açıqlayın.
♦ Reklam başlığı hansı funksiyaları yerinə yetirir?
♦ Reklam müraciətlərində sitifadə edilən motivlər şərti
olaraq neçə qrupa bölünür?
♦ Reklam mühitində insanın davranış prosesinə təsir edən
xarici və daxili amilləri göstərin.
♦ Azərbaycan Respublikasında reklam fəaliyyəti necə
tənzimlənir?
165
Ç,A. İbrahimli, M,M. Hüseynov
VII FƏSIL. KOMMERSİYA FƏALİYYƏTİNDƏ
MARKETİNQ VƏ LOGİSTİKA
7.1. Marketinq müasir kommersiya fəaliyyətinin uğurunun
əsas amili kimi
7.2. Tədarük (sənaye) marketinqi
7.3. Satış marketinqi
7.4. Logistika - kommersiya fəaliyyətində maddi və
informasiya axınlarının idarə edilməsi vasitəsi kimi
7.5. Logistik sistemlər
7.1. Marketinq müasir kommersiya fəaliyyətinin
uğurunun əsas amili kimi
“Market” - ingiliscədən tərcümədə “bazar” mənasını verir.
XX əsrin əvvəllərində (əksər mənbələrdə 1901-ci il göstərilir)
ABŞ-da yaranmış “marketinq” anlayışı ilk vaxtlar mübadilə
prosesi, əmtəə-pul münasibətlərinin meydana gəlməsi, satış
formalarının, istehsalçıların məhsul istehlakçılan ilə qarşılıqlı
fəaliyyətinin, əmtəə və xidmətlərin inkişafı ilə bağlı idi. XX əsrin
ortalarından, daha doğrusu 50- ci illərin əvvəllərindən başlayaraq
istehsal edilən əmtəələrin təklifi onlara olan tələbatı üstələməyə
başladı. Bununla əlaqədar olaraq marketinq anlayışının öz
məhsullarına alıcılar tapmağa cəhd göstərən satıcılarla (firma,
müəssisə və s.) əlaqələndirilməsinə üstünlük verildi.
XX əsrin 90-cı illərində bir çox şirkətlərdə, xüsusilə satış və
marketinq arasında inteqrasiyanın olmaması ciddi problemlər
yaradırdı. Belə ki, marketinq tədbirlərinin tez-tez istehsalatdan
ayrılıqda həyata keçirilməsi yekunda ona gətirib çıxanr ki,
istehlakçılar əmtəəni başqa firma və şirkətlərdən əldə edirlər [105,
s. 67; 106].
166
Kommersiya fəaliyyaiinin əsasları
Çox zaman belə hesab edilir ki, marketinqə ehtiyac, yalnız
istehsalın və bazarın inkişafının müəyyən mərhələsində yaranır.
Lakin müasir dövrdə bu fikri o qədər də doğru hesab etmək olmaz.
Hazırda istehsal müəssisələrində satış istiqamətində həyata
keçirilən kommersiya fəaliyyətinin səmərəliliyinin
yüksəldilməsində marketinqin rolu xüsusilə böyükdür. Bazann
marketinq tədqiqatları əsasında öyrənilməsi hələ müəssisənin özü
yaranmamışdan xeyli əvvəl həyata keçirilir.
Amerika Marketinq Assosiasiyasının məlumatlanna görə,
ümumilikdə “marketinq” anlayışına 2500-dən çox tərif verilmişdir.
Xüsusilə də marketinqin satış fəaliyyəti ilə sıx əlaqəsi bir sıra
yerli və xarici ölkə iqtisadi ədəbiyyatlarında marketinq və satış
fəaliyyətlərinin eyniləşdirilməsi hallannın meydana gəlməsinə
səbəb olmuşdur.
Müasir dövrdə iqtisadçılar qarşısında duran başlıca
vəzifələrdən biri də, istehsal müəssisələrində marketinq və satış
fəaliyyəti istiqamətində yerinə yetirilən fiınksiyalann bölgüsü,
onların dəqiq sərhədlərinin müəyyən edilməsinin
metodologiyasının düzgün şəkildə aparılması olmalıdır.
Marketinqi yalnız satış fəaliyyəti ilə əlaqələndirmək və eyni
zamanda satış fəaliyyətinin marketinqin tərkib hissəsi kimi
göstərilməsi düzgün deyil.
İstehsal müəssisəsində marketinq fəaliyyəti -
kommersiya fəaliyyətinin müxtəlif aspektlərinin
əlaqələndirilməsi, tələb-təklif göstəricilərinin təhlili əsasında
müəssisənin tədarük və satış fəaliyyətinin həyata keçirilməsinin
səmərəliliyini təmin edəbilən kompleks
tədbirlər sistemidir.
Marketinq tədqiqatları hər bir sahənin özünəməxsus
xüsusiyyətlərini nəzərə almaqla həyata keçirilir. Məsələn, yüngül
sənaye sahəsində marketinq tədqiqatları əsasən dəb
167
ÇA. İbrahimlif M. M. Hüseynov
və məhsullara olan tələb arasında qarşılıqlı asılılığın öyrənilməsi və
qiymətləndirilməsini, məhsullarına olan tələbə milli, sosial,
demoqrafik, iqlim və s. amillərin təsirini əhatə edir.
Əmtəə bazannın kompleks və dolğun şəkildə öyrənilməsi
əsasında məlumat aldıqdan sonra müəssisə buraxılan məhsulun
siyahısını (nomenklaturasmı) planlaşdırmalıdır. Bu, gələcəkdə
satılacaq hazır məhsullann əsaslandırılmış şəkildə .seçilməsi,
həmçinin onların bütün xüsusiyyətlərinin istehlakçılann
tələbatlanna uyğunlaşdınimasıdır. Beynəlxalq təcrübə göstərir ki,
məhsulun satış bazarının formalaşması, hələ əmtəənin satışa
çıxanlmasıhdan xeyli əvvəl baş verməlidir. Bu o deməkdir ki,
müəssisə istehsal etdiyi məhsula lazımi tələbatın təmin edilməsi
üçün əvvəlcədən bir sıra tədbirlər həyata keçirməlidir. Bu çətin və
məsuliyyətli məsələdir, lakin nəzərə alınmalıdır ki, onun uğurla həll
edilməsi istehlakçılar tərəfindən müəssisənin əmtəələrinin uzun
müddət ərzində alqışı üçün inandıncı səbəblər yarada bilər.
Müəssisələrin idarə olunmasının yüksək səviyyədə təşkili
üçün, onların daxili və ya xarici bazara doğru istiqamətlənmiş
konkret marketinq ideologiyası olmalıdır. Deməli marketinq
mahiyyət etibarı ilə həm də böyük biznesin rəqabət mübarizəsinin
ən səmərəli alətidir və odur ki, marketinqin strategiya və taktikası
bazarın müxtəlif vəziyyətinə uyğunlaşmalıdır [56, s. 31].
Marketinqin idarə olunması dedikdə, müəssisədə müəyyən
məqsədlərə, məsələn, mənfəət götürülməsinə, satış həcminin
genişləndirilməsinə və s. nail olmaq üçün məqsədli alıcılarla
əlverişli mübadilənin yaradılmasına, möhkəmləndirilməsinə və
mühafizəsinə yönəldilmiş tədbirlərin planlaş- dınlması, təhlili və bu
işlərin həyata keçirilməsinə nəzarət başa düşülür.
168
Kommersiya fəaliyyətinin əsaslan
İnkşaf etmiş ölkələrin təcrübəsi də göstərir ki, müasir iri
sənaye müəssisələrində marketinq fəaliyyəti istehsal bölmələrinin
tərkibindəki (hər məhsul üzrə) marketinq şöbələri, bu şöbələrin
işinin əlaqələndirilməsi isə müəssisənin “mərkəzi marketinq
xidməti” tərəfindən həyata keçirilir.
Bazar iqtisadiyyatı şəraitində müvafiq bölgü kanalının
seçilməsi, bu kanala daxil olan vasitəçi ticarət firmalan arasında
əlaqələrin yaradılması və möhkəmləndirilməsinə görə ilk növbədə
istehsalçı firmaların özləri məsuliyyət daşıyırlar [46, s. 172]. Buna
görə də, onlar tərəfindən müasir satış üsul və formalarının, bölgü
kanallannm düzgün seçilməsinə, həmçinin onların uğurlu fəaliyyət
göstərmələrinə xüsusi fikir verilməlidir. Yəni, təkcə marketinq
şöbəsini yaratmaqla iş bitmir, bu şöbənin səmərəli fəaliyyət
göstərməsi üçün müəssisənin dəqiq, elmi cəhətdən əsaslandırılmış
müvafiq strategiyası olmalıdır.
Marketinq tədqiqatları bazann real vəziyyəti haqqında
hərtərəfli, dolğun məlumatın əldə edilməsi məqsədilə həyata
keçirir. Beləliklə də, marketinq nəticədə kommersiya işinin
səmərəliliyinin yüksəldilməsinə xidmət edir.
Marketinq fəaliyyətinin əsas vəzifələrinə aşağıdakılar aid
edilir:
• bazarın, tələbatın strukturu və dinamikasının öyrənilməsi;
• istehlakçıların zövq və istəkləri haqqında səhih informasiya
toplamaq;
• cari və perspektiv tələbata müvafiq əmtəələrin istehsalını
təşkil etmək;
• müxtəlif yarmarka və sərgilərin keçirilməsi;
• reklam, güzəştlər və qiymət siyasətinin həyata keçirilməsi; • servis xidməti göstərilməsi;
169
Ç.A. İbrahimli, M.M. Hüseynov
• zəmanətlər vasitəsi ilə məhsulun satışı üçün əlverişli şərait
yaratmaq və s.[23, s. 29].
Nəzərə almaq lazımdır ki, istehsal müəssisəsində marketinq
xidmətinin formalaşdırılmasında əsas məqsəd müəssisənin
təsərrüfat-kommersiya fəaliyyətinin bazarın inkişaf qanunlarına
tabe etdirilməsindən ibarətdir.
7.2. Tədarük (sənaye) marketinqi
İnkişaf etmiş ölkələrdə, xüsusilə ABŞ-m istehsal
müəssisələrində marketinqdən geniş şəkildə istifadə edilməsi,
marketinq strategiyasının formalaşdırılması kommersiya
fəaliyyətinə xüsusi yanaşma qaydasının əmələ gəlməsinə, satış
işinin təşkili sahəsində əhəmiyyətli dəyişikliklərə səbəb olmuşdur.
Ölkə iqtisadiyyatında çalışan işçilərinin təxminən 25%-i marketinq
tədqiqatlarının aparılmasına cəlb olunur [94, s. 533].
Müasir dövrdə ABŞ-da sənaye, ticarət və xidmət sahəsi
şirkətlərinin 90%-i, Almaniya və Böyük Britaniyada isə müxtəlif
sahələrə aid firma və şirkətlərin 75%-i müntəzəm olaraq bazar
tədqiqatları apanrlar [18, s. 237].
Əksər ədəbiyyatlarda istehsal müəssisələrində tədarük
istiqamətində aparılan marketinq işi demək olar ki, nəzərə alınmır.
Bunun əsas səbəblərindən biri kimi, tədarük və ya sənaye
marketinqi ilə bağlı məsələlərin yanız son illərdə nəzəri
tədqiqatların predmeti olması göstərilə bilər. Marketinq əslində
kifayət qədər mürəkkəb bir anlayış olsa da, nisbətən dar çərçivədə
o, özündə satış ilə bərabər təchizatın (tədarükün) da idarə
olunmasını ehtiva edən bir idarəetmə sistemidir [68].
Ümumi marketinq funksiyasının bir hissəsi kimi tədarük
marketinqi bir çox əlamətlərinə görə satış marketinqi ilə oxşar olsa
da ondan fərqlənir. Alman alimi E.Trosmanın
170
Kommersiya fəaliyyətinin əsasları
fikrincə, “...tədarük marketinqi özündə müəssisənin
malgöndərənlər bazarı ilə olan bütün əlaqələrini, həmçinin
bu əlaqələrin təhlili əsasında qərarlann qəbul edilməsini
birləşdirir” [121, s. 594].
Marketinq proqramında müəssisənin malgöndərənlərlə
olan qarşılıqlı əlaqəsini nəzərə almaq lazımdır.
MDB məkanında nəşr olunmuş bir sıra ədəbiyyatlarda
tədarük prosesinin mütləq marketinq tədqiqatlan əsasında
həyata keçirildiyi qeyd olunur. R.A.Fatxuddinov isə,
müəssisənin maddi-texniki təchizat şöbəsinin tərkibində
“maddi ehtiyatlar üzrə malgöndərənlərin marketinqi
bürosu”nun fəaliyyət göstərdiyini bildirir.
Onun fikrincə, bu zaman marketinq bürosunu ya ehtiyat
qrupları, ya da marketinq funksiyaları üzrə ayırmaq olar.
Ehtiyat qruplarına aşağıdakılar aid edilə bilər:
^ avadanlıqlar üzrə qrup;
texniki vasitələr üzrə qrup;
^ xammal üzrə qrup;
^ materiallar üzrə qrup və s.
Marketinq funksiyaları üzrə qruplara aşağıdakılar aid
edilir:
informasiya təminatı;
malgöndərənlərin xüsusiyyətlərinin öyrənilməsi;
malgöndərənlərin rəqabətqabiliyyətliliyinin tədqiqi;
malgöndərənlərin məhsullannm tədqiqi;
qiymətlər üzrə qruplar;
ictimaiyyətlə əlaqələr üzrə qruplar.
Marketinq sahəsində görkəmli mütəxəssis F.Kotlerin
sözlərinə görə: “Marketinq adətən satıcıların nəsibi hesab
edilsə də, onunla alıcılar da məşğul olurlar...Aztapılan
malları axtararkən, firmanın təchizatçısı satıcdan tapmağa və
onlara cəlbedici sövdələşmə şərtləri təklif etməyə məcbur
olur” [44,17], Müəssisə xammal bazarını, həmçinin istehsal
171
ÇA. İbrahimli, M.M. Hüseynov
təyinatlı məhsullar satan ayrı-ayn müəssisələri daha ucuz maddi
ehtiyatlar almaq imkanı əldə etmək məqsədilə öyrənir. Müəssisə
maddi ehtiyatlan qənaətlilik baxımından əsaslandınimış hissələrlə
almaq, böyük hissələrin alqışı zamanı güzəştlər əldə etmək üçün
məlumat toplaya bilər.
Müəssisə tərəfindən tədarük istiqamətində apanlan marketinq
tədqiqatlanna aşağıdakıları aid etmək olar:
1. Xammal və maddi ehtiyatlar bazarının öyrənilməsi. Bu, öz
növbəsində aşağıdakılan nəzərdə tutur:
a) Bazann tədqiqi. Bazardakı potensial malgöndərənlər,
maddi ehtiyatlann siyahısı, istehlakçı üçün vacib olan materiallann
yeni hazırlanma texnologiyalan, xammaların, maddi ehtiyatların,
yanacağın, yanmfabrikatlann qiymətləri haqqında məlumatlann
toplanması, sistemləşdirlməsi, emalı, təhlili və qiymətləndirilməsi;
b) Nəqliyyat şəraitinin öyrənilməsi. Buraya maddi
ehtiyatlann daşınmalannın dəyəri, yükləmə-boşaltma işlərinin
mexanikləşdirilməsinin dəyəri və səviyyəsi, çatdırılmanın xüsusi
şərtləri, xammal və maddi ehtiyatlar vahidinin satış qiyməti
(gətirilmə xərcləri nəzərə alınmaqla) aiddir;
v) Aparılmış tədqiqatlann nəticəsində əldə edilmiş məlumatın
qorunması;
q) Dəqiq “təchizat strategiyası”nın hazırlanması. Xammal və
maddi ehtiyatlar bazannm öyrənilməsinin nəticəsi olaraq
müəssisənin təchizat strategiyası hazırlanır. Daha doğrusu, digər
strateji əhəmiyyətli məsələlərlə yanaşı, müəssisənin bu və ya digər
materiallan, detalları, dəstləş- dirici məmulatlan
malgöndərənlərdən alacağı, yoxsa özü istehsal edəcəyi məsələləri
həll edilir. Bu zaman bazarın mövcud vəziyyəti, qiymətlərin
səviyyəsi, müəssisənin özünün istehsal imkanlan “təyinedici amil”
rolunda çıxış edir [87, s. 292].
172
Kommersiya fəaliyyətinin əsasları
Xammal və materiallar bazannın ö)o-ənilməsi zamanı birbaşa
və dolayı metodlar tətbiq edilə bilər. Məlumatın əldə olunmasını
birbaşa olaraq bazarın ilkin tədqiqi adlandınrlar. Aşağıdakı 4
mənbə onun üçün baza rolunu oynayır: • malgöndərənlərlə müqavilələr; • vasitəçilərlə müqavilələr; • yarmarka və sərgilərdə iştirak: bu zaman yarmarka və
sərgi kataloqlarından istifadəyə imkan yaradılır; texniki
təkmilləşdirmələr, əmtəələrin qiymətləri, keyfiyyəti haqqında
geniş məlumat əldə olunur;
• mal çatdıran müəssisələrə səfərlər, onlara baxış
keçirilməsinin təşkili. Bu da müəssisənin sifarişləri yerinə- yetirmə
qabiliyyəti, xidmət göstərmə sahəsində texniki imkanları haqda
müəyyən bir nəticəyə gəlməyə şərait yaradır.
Xammal və materiallar bazannın dolayı (ikinci dəfə)
öyrənilməsi birincidən (birbaşa) fərqli olaraq artıq əldə olunmuş
sənədlərdən istifadəni nəzərdə tutur. Bu üsul birincidən daha ucuz
başa gəlir. Bazarın öyrənilməsi üçün yekun göstəricilər qismində
aşağıdakılar çıxış edirlər:
• bazarın vəziyyəti səviyyəsinin görünüşü, özündə
qiymətlərin dəyişməsi barədə məlumatları əks etdirən birja
bülletenləri;
• jurnallar, qəzetlər, radio, televiziya;
• ticarət - sənaye palataları, həmçinin malgöndərənlər
(gətirənlər) tərəfindən buraxılan firma jumallan. Onlarda yeni
təkmilləşmələr və texnologiyalar haqqında məlumatlar əks olunur;
• xüsusi jurnallarda və kataloqlarda, kitabçalarda, elanlarda
olan satış haqda təkliflər;
• sahə ünvan kitabları, texniki məlumat kitabçaları.
Xammal və materiallar bazannın öyrənilməsi zamanı
idxala görə alış (tədarük) imkanlan hazırlanır. Bu zaman bir
173
Ç.A. İbrahimli, M.M, Hüseynov
məsələ də nəzərə alınmalıdır ki, ancaq iri firmalar vasitəçiləri cəlb
etmədən ölkədən xaricdə öz maraqlanm müdafiə etməyə
qabildirlər və yalnız onlar digər ölkələrdə xüsusi
nümayəndəliklərini saxlaya bilirlər.
Xarici hazırlayıcılarla müqavilə sövdələşmələri özündə digər
ölkələrdə fəaliyyətdə olan gömrük məhdudiyyətləri və beynəlxalq
ticarət qaydalarını əks etdirir. Bundan başqa, bu da nəzərə
alınmalıdır ki, xarici firmalardan alınmış maddi ehtiyatlann
daşınması yüksək risq və böyük xərclərlə bağlıdır. Odur ki,
xaricdən ancaq o növ xammal və materialların alışı daha
məqsədəuyğundur ki, onlar böyük miqdarda hazırlanır və onların
xaricdən əldə edilməsi xərclərdə əhəmiyyətli dərəcədə uduşa
imkan verir.
Xammal və materialların bu sahədə ixtisaslaşmış idxalçının
vasitəçiliyi ilə kiçik və orta müəssisələr üçün xaricdən əldə
edilməsi (buna ehtiyac varsa) daha səmərəlidir.
Xammal və materiallar bazarının öyrənilməsi aşağıdakı
suallara cavab verməyə icazə verir: • Daxili və xarici bazarlara kim və nə çatdınr?
• Potensial malgöndərənlər hansılandır?
• Malgöndərənlər xammal və materialları hansı qiymətə
satır?
• Alıcılar arasında rəqabət necədir?
• Alıcılardan kim eyni növ maddi ehtiyatlan daha ucuz
qiymətə əldə edir?
• Bir növ xammal və materiallann digərləri ilə səmərəli
şəkildə əvəz olunması imkanları mövcuddurmu?
• Maddi ehtiyatların əldə edilməsinin potensial kanallan
hansılardır?
• Hansı yeni texnologiyalar var?
2. Konkret malgöndərənin öyrənilməsi. İstehsal müəssisəsi
potensial malgöndərənlər! tədqiq etməklə yanaşı, konkret
malgöndərən müəssisənin ümumi sosial-iqtisadi
174
Kommersiya fəaliyyətinin əsasları
vəziyyəti haqqında da mümkün olduğu qədər dəqiq və ətraflı
məlumata malik olmalıdır. Malgöndərənin sifarişlər portfeli
haqqında toplanmış məlumat sifarişçi-müəssisə tərəfindən
gələcəkdə güzəştli çatdınlma və hesablaşma şərtləri, həmçinin bir
sıra endirimlər əldə etmək üçün istifadə oluna bilər.
Bu vəzifənin yerinə yetirilməsi üçün adətən müəssisənin
marketinq şöbəsində hər bir malgöndərən üçün qovluq (roster)
tərtib edilərək serifikatlaşdırma apanlır. Yeni sifarişlərin əldə
edilməsi bu əməliyyatlann nəticələrindən asılı olur [74, s. 419].
Sertifikatlaşdırmada malgöndərən firmanın tələblərə
uyğunluğu baxımından aşağıdakılar öz əksini tapır: firmada müasir
texnologiyalann mövcudluğu; sifarişçi firmanın texniki və satış
şöbələri tərəfindən bəyənilmiş idarəetmə sisteminin istifadəsi;
məmulatların keyfiyyətinin yüksəldilməsi imkanları; keyfiyyətsiz
məmulatların istehsalına gətirib çıxaracaq səbəblərin aradan
qaldıniması və s.
7.3. Satış marketinqi
Hazırda bütün dünyada bir çox məhsullar üzrə təklif tələbi
üstələdiyindən sənaye müəssisələri tərəfindən satış istiqamətində
apanlan marketinq tədqiqatlannın əhatə dairəsi daha da
genişlənmişdir. Bunlara aşağıdakıları aid etmək olar:
1. İstehsal olunan əmtəənin (məhsulun) öyrənilməsi.
Müəssisədə elə məhsullar istehsal olunmalıdır ki, onlar
istehlakçılann tələbatını maksimal şəkildə ödəməli və yüksək
mənfəət gətirməlidirlər;
2. Müəssisənin məhsulunun mövcud bazar tutumunun
müəyyən olunması. Bu, hər buraxılan məhsul növü üçün onun
bazarda hansı paya malik ola biləcəyini müəyyən etməyə imkan
verir;
175
Ç,A, İbrahimli, M.M. Hüseynov
3. Bazar konyxınkturunun təhlili. Bu, müəssisəyə istehsal
etdiyi məhsulları əlverişli qiymətə satmağa, məhsul istehsalının
bazardakı tələb və təklifə uyğun təşkilinə şərait yaradır;
4. Rəqiblərin fəaliyyətlərinin təhlili. Bu, rəqiblərin istifadə
etdikləri rəqabət mübarizəsinin xarakterik cəhətlərinə, iqtisadi
artım templərinə, güclü və zəif tərəflərinə, elan olunmuş
strategiyalarına görə qiymətləndirilmələrinə imkan yaradır. Bu,
yaranmış vəziyyət və rəqib müəssisələrin gələcək, mümkün inkişaf
istiqamətləri haqqında nəticələr çıxaniması üçün əsas rolunu
oynayır. Müəssisənin real rəqabət qabiliyyətliliyinin vəziyyətinin
öyrənilməsi onun artım imkanları, alıcıların sayı, bazar üçün
nəzərdə tutulmuş məhsullann əvəzedicilərinin mövcudluğu, bazara
mümkün iştirakçılann daxil olması haqqında məlumat almağa
imkan yaradır;
5. Məhsul satışının əsas növ və üsullannm (bölgü
kanallannın) müə>7ən edilməsi. Belə ki, məhsul istehsalçısı
istehlakçılar üçün yalnız malgöndərən rolunda çıxış etməli deyil, o,
həm də satışın səmərəliliyinin təhlilini aparmalı, yeni satış
formaları hazırlamalı və həyata keçirməlidir;
6. Satışın həvəsləndirilməsi sisteminin tədqiqi. Buraya
müəssisə tərəfindən istehlakçılann onlarla alver etməsinə
istiqamətlənmiş həvəsləndirmə tədbirlərinin, həmçinin
müəssisənin məhsulunun satıcılannın və vasitəçilərin işinin
səmərəliliyinin artınimasma yönəldilmiş məqsədyönlü işin təhlili
aiddir. Əksər mənbələrdə bu, “tələbatın formalaş- dınlması və
satışın həvəsləndirilməsi” kimi (FOSSTİS - “formirovaniye sprosa
i stimulirovaniye sbıta”) qeyd olunur. Başqa sözlə, kommersiya
fəaliyyəti tələbi passiv şəkildə müşayiət etməməlidir. Bazann necə
dərindən öyrənilməsinə baxmayaraq tələb və onun formalaşması
mexanizminə fəal surətdə təsir göstərilmədikdə, habelə bazarın
potensialından
176
Kommersiya fəaliyyətinin əsasları
kifayət qədər istifadə edilməməsi səbəbindən məhsulların satışında
çətinliklərin yaranması labüddür.
7. Reklam işinin həyata keçirilməsi. Buraya müəssisənin
məqsədinin, istehsal etdiyi məhsulun reklam proqramının, reklam
kampaniyasının büdcəsinin planlaşdırılması və bu istiqamətdə
həyata keçirilən işlərin tədqiqi daxildir. Öz xarakterinə görə
reklam işinin tərkibinə daxil edilə biləcək tədbirlər də vardır.
Bunlara aşağıdakılar aiddir:
a) Satışın himayə edilməsi. Buraya qısa müddət ərzində
satışın həvəsləndirilməsinə əlverişli imkan yaradan tədbirlər aid
edilir:
- müxtəlif müsabiqələrin (oyunlann) təşkili;
- güzəştlər edilməsi;
- pulsuz nümunələrin (və ya talonlann, kuponlann)
paylanılması;
- məhsullann qaytaniması imkanının yaradılması və s.
b) İctimaiyyətlə əlaqələr - müəssisənin fəaliyyəti haqqında
ictimaiyyət arasında yaxşı əhval-ruhiyyənin, müsbət imicin
yaradılması tədbirləridir.
Bu istiqamətdə fəaliyyət əslində qədimlərdən yaranmış və
bəşəriyyətin bütün tarixi boyu onu müşayiət etmişdir. Buna
baxmayaraq, ictimaiyyətlə iş anlayışı 1807-ci ildə ABŞ-da
meydana gəlmiş “Public Relations” ifadəsi (ingilis dilindən
tərcümədə “ictimaiyyətlə iş”, “ictimaiyyətlə əlaqələr”, “ictimai
fikrin öyrənilməsi və formalaşdınlması”) şəklində qəbul edilmişdir
[92, s. 563].
İctimaiyyətlə işin reklamdan fərqi başlıca olaraq aşağıdakı
vasitələrdən istifadə edilməsi ilə izah olunur:
^ mətbuatla, radio və televiziya ilə əlaqələrin təşkili;
^ müəssisəyə ekskursiyalann təşkili;
^ illik hesabatların dərc edilməsi;
^ cəmiyyətlərin, klublann yaradılması və s.
177
Ç.A. İbrahimli, M.M. Hüseynov
Aynca “Public Relations” şöbəsinin yaradılması yalnız bəzi
iri müəssisələrdə mümkün olduğundan bir çox müəssisələr bu
sahədə ixtisaslaşmış müstəqil qurumlara müraciət etməyə üstünlük
verirlər.
Bu gün, müəssisənin və ya firmanın tədarük-satış siyasəti
marketinq tədqiqatları əsasında həyata keçirilməlidir.
Müəssisələrin istehsal-satış fəaliyyətinin marketinq prinsipləri
əsasında təşkili idarəetmənin təşkilati strukturunda, təsərrüfat
rəhbərliyinin düşüncə tərzində, iş xüsusiyyətlərində gedən
dəyişikliklərlə müşayiət olunmalıdır.
7.4. Logistika - kommersiya fəaliyyətində maddi və
informasiya axınlarının idarə edilməsi vasitəsi kimi
Müasir dövrdə istehsal müəssisəsinin müvəffəqiyyət
qazanması üçün yalnız marketinq tədqiqatlarından istifadə kifayət
etmir. Marketinq tədqiqatlan nəticəsində müəyyən edilmiş tələb
tez və dəqiq surətdə ödənməlidir. Qərb ölkələrində çox zaman “tez
cavab texnologiyası” şəklində ifadə edilən bir termindən istifadə
edilir. Praktikada belə hal məlum deyil ki, bazar məqsədlərinə nail
olmaq üçün yalnız bir marketinq alətinin köməkliyi ilə bazar
iştirakçılarının davranışına təsir etmək mümkün olsun. İstifadə
edilən alətləri biri-biri ilə optimal şəkildə elə kombinə etmək
lazımdır ki, onlar məcmu şəklində bazar iştirakçılan arasında
uyğun münasibətlərin qurulmasına və arzu edilən istiqamətdə
inkişafına gətirib çıxarsın. Burada adekvat marketinq alətləri dəsti
nəzərdə tutulur [69].
Müasir dövrdə müəssisələrin maddi ehtiyatlarla təminatı
məsələlərinə marağının artması müşahidə edilir. Lakin
müəssisənin maddi-texniki təminat sahəsindəki problemləri
178
Kommersiya faaliyyotinin əsaslan
təchizat, istehsalın müxtəlif mərhələləri, satış kimi ayn-ayrı
fazalarda təhlil olunur. Beləliklə də, bütün təminat məsələlərini
kompleks şəkildə əhatə edən “logistika”ya böyük ehtiyac
yaranmışdır.
Son illərin tədqiqatlarında istehsal firma və müəssisələrinin
kommersiya fəaliyyətinin səmərəliliyinin yüksəldilməsinin başlıca
vacib cəhətlərindən biri kimi “logistik idarəetmənin tətbiqi”
göstərilir [68]. Sənaye müəssisələri rəqabət mübarizəsində
müvəffəqiyyət əldə etmək üçün logistik idarəetməyə müraciət
etməli olurlar.
“Logistika” - yunan sözü olub, tərcüməsi “hesablama,
mühakimə yürütmək sənəti” mənasını verir. Yunan dilindəki
“logizesthai” felinin “oxumaq”, “hesablamaq”, “yadda saxlamaq”
kimi mənalarının olduğu bildirilir [42, s. 9].
Doğrudur, H.Şmalen (Almaniya) “logistika” anlayışını
fransız dilindəki “loger” sözü ilə də əlaqələndirir ki, bu da
“yerləşdirmək”, “yerbəyer etmək” mənasını verir.
Logistikanın yaranma dövrü uzaq keçmişə təsadüf edir. Hələ
qədim Roma imperiyası dövründə “logist” və ya “logistik” titulu
daşıyan məmurlar mövcud idilər ki, onlar əsasən ərzaq
məhsullarının bölgüsünü həyata keçirirdilər.
Bizans imperatoru VI Leonun (Leontos) dövründə (865-
912-ci və ya 886-911-ci illər) logistika haqda məlumatların
olduğunu bildirilir. İmperator özünün “Müharibə bacarığının
ümumi təhlili” əsərində logistikanın əsas vəzifəsinin ordunun
silahlanması, onun hərbi avadanlıq və ya sursatla təchiz
edilməsindən ibarət olduğunu göstərmişdir [88, s. 11; 73, s. 34].
Dərin tarixi köklərə malik olsa da, logistika nisbətən cavan
elm sahəsi sayılır və onun bir elm kimi formalaşmasında hərb
sənətinin böyük rolu olmuşdur. Təsadüfi deyil ki, logistika
sahəsində ilk fundamental elmi əsərlərin müəllifi kimi fransız hərbi
mütəxəssisi, baron Alfons Jomininin adı
179
ÇA. İbrahimli, M.M. Hüseynov
çəkilir. 1670-ci ildə fransız ordu qərargahının yeni strukturunda
təchizat, daşınma, düşərgə seçimi və yürüşlərin həyata
keçirilməsinə görə məsuliyyət daşıyan “logistika üzrə böyük
mıarşal” vəzifəsi yarandı [87, s. 21].
Artıq XIX əsrin ortalanndan başlayaraq logistikanın bir elm
kimi formalaşmasına başlandı. İkinci Dünya Müharibəsi dövründə
ABŞ ordusunun Avropada yerləşən hissələrində logistika fəal
şəkildə tətbiq olunmağa başladı. Hərb sənayesinin, ön və arxa
cəbhələrin tədarük bazaları və nəqliyyat sisteminin dəqiq,
ölçülmüş hərəkəti ordunu silah, yanacaq-sürtgü materialları və
ərzaq məhsullan ilə vaxtında, ardıcıl şəkildə, lazımi kəmiyyətdə'
təmin etməyə imkan yaradırdı.
Logistikanın hərb sahəsində istifadəsi zamanı əldə edilən
müvəffəqiyyətlər artıq 50-ci illərin əvvələrindən bir çox qərb
ölkələrində onun iqtisadiyyatda maddi axınların səmərəli idarə
olunması sistemi kimi tətbiqinə yol açdı. İlk vaxtlar logistika
əmtəə-material ehtiyatlarının idarə olunmasının realizəsi haqqında
yeni nəzəriyyə kimi tədavül sahəsində istifadə olunurdu. XX əsrin
70-ci illərdə isə, onu sənaye istehsalmda tətbiq etməyə başladılar.
80-ci illərdə logistikanın iqtisadiyyatın bütün sahələrində rolu
əhəmiyyətli dərəcədə artmağa, ayn-ayrı müəssisələrdə logistika
qruplan, daha sonralar isə logistika şöbələrinin yaradılmasına
başlandı. ABŞ və Avropanın apancı ali təhsil məktəblərində
logistika sahəsində mütəxəssislərin hazırlanması təşkil edildi.
Logistikanın sənayedə daha fəal şəkildə istifadə edilməsi
onun elm sahəsi kimi metodologiyasının, nəzəri əsaslannin
formalaşmasını sürətləndirmişdir.
Almaniyanın “TextileWirtschafl” jurnalı (2007-ci il, Xs5)
yazır ki, Münxen Toxuculuq Agentliyinin 25 illik iş təcrübəsi
parça biznesində müvəffəqiyyətin əldə edilməsinin
180
Kommersiya fəaliyyətinin əsaslan
əsas amillərindən birinin istehlakçı ilə sıx təmasda fəaliyyətə şərait
yaradan logistika olduğunu təsdiq etmişdir [82].
İnkişaf etmiş ölkələrdə logistikanın bir elm sahəsi kimi
əhəmiyyəti daha yaxşı dərk edilir və istehsal müəssisələrində geniş
tətbiq edilir. Təsadüfi deyil ki, Almaniyada iqtisadiyyatın
sahələrindən asılı olaraq müəssisələrdə logistikaya çəkilən
xərclərin həcmi ümumi dövriyyənin 10- 30%-ni təşkil edir [64, s.
401].
Avropa İttifaqı ölkələrində vahid norma və qaydalann tətbiq
edilməsi, bu sahəyə real tələbin yaranması ilə bir çox logistik
cəmiyyətlər, firma və assosiasiyalar yaradılmışdır.
Hazırda Avropada “Avropa logistika assosiasiyası”, ABŞ-da
isə “Mühəndis-logistlər cəmiyyəti” fəaliyyət göstərir. Keçmiş
SSRİ-də 1991-ci ildə yaradılmış “Ümumittifaq logistika
assosiasiyası”nın əsasında 1993-cü ildə Rusiyada “Logistik
tədqiqatlar fondu” təşkil edilmişdir. Bununla yanaşı, bir sıra
ölkələrdə logistikanın inkişafını nəzərdə tutan dövlət proqramları
qəbul edilmişdir. Məsələn, 2008-ci ilin avqust ayında Belarus
Respublikası Nazirlər Kabineti tərəfindən “2015-ci ilə qədər
Belarus Respublikasında logistik sistemin inkişafı Proqramı”
təsdiq edilmişdir. Dövlət Proqramı Belarus Respublikasında 52,
xaricdə 15 logistik mərkəzlərin yaradılmasını nəzərdə tutur.
Proqramın əsas məqsədi aşağıdakılardır:
- Respublikada logistik sistemin əsas inkişaf istiqamətlərinin
hazırlanması;
- ölkə daxilində və xaricdə logistik mərkəzlərin yerləşməsinin
təşkilati sxemlərinin yaradılması;
- logistik sistemin obyekt və inffastrukturlannm
yaradılmasına investisiyaların cəlb olunması üçün əlverişli
şəraitin formalaşdırılması [78].
Hələlik logistika elmi tam sistem halında
formalaşmadığından bəzi iqtisadçılar onun prinsiplərini yalnız
istehsalın
181
Ç.A. İbrahimli, M.M. Hüseynov
ilkin maddi ehtiyatlarla təmin edilməsi, hazır məhsulun satışına
olan münasibət kimi qəbul edir. Digərləri isə, belə düşünürlər ki, o,
marketinq, əmtəə bölgüsü, istehsal və kommersiya idarəetməsi
sahələrini də özündə əks etdirməlidir.
R.A.Fatxuddinov logistikaya daha böyük qiymət verərək
ümumilikdə istehsalın maddi-texniki təminatını “logistikanın
komponenti” kimi təqdim edir.
Əslində, istehsal müəssisələrində həyata keçirilən logistik
əməliyyatlar bir tərəfdən müəssisə daxilində və xaricində maddi
ehtiyatlann, əmtəə axınının optimallaş- dırılmasını, xərclərin
azaldılmasını nəzərdə tutur. Digər tərəfdən, müasir dövrdə onun
əsas vəzifələrindən biri də istehlakçılann maraqlarının təmin
edilməsidir. Belə ki, logistika sahəsində həyata keçirilən bütün növ
fəaliyyətlər yekun nəticədə bir məqsədə - “logistikanın altı
qaydası”nın reallaşmasına xidmət edir.
Bu qaydalar aşağıdakılardır:
1. mal - lazım olan mal;
2. keyfiyyət - lazımi keyfiyyət;
3. kəmiyyət - lazımi kəmiyyət;
4. yer - lazım olan yerə;
5. vaxt - lazım olan vaxtda;
6. xərclər - minimal xərclər.
Əsas istifadə istiqamətlərinə görə logistikanın aşağıdakı
növləri məlumdur:
• informasiya (kompüter);
• tədarük (təchizat);
• istehsal prosesləri;
• satış (bölgü);
• anbar;
• nəqliyyat;
• ehtiyatlann logistikası;
182
Kommersiya fəaliyyətinin əsasları
• servis xidməti logistikası;
• logistik idarəetmənin təşkili.
İnformasiya, əslində bütün növ logistik əməliyyatlann əsasında
durur. İstehsalın müvəffəqiyyətlə həyata keçirilməsinin başlıca
şərtlərindən biri - müəssisənin tədarük, istehsal, nəqliyyat, anbar
təsərrüfatı, bölgü (satış) və s. istiqamətindəki fəaliyyətini vahid
şəkildə əlaqələndirən informasiya sisteminin təşkili və onun idarə
edilməsidir. İctimai istehsalın müasir inkişaf səviyyəsi də təsdiq edir
ki, informasiya (məlumat) müəssisələrin rəqabətqabiliy- yətliliyinin
möhkəmləndirilməsi üçün geniş imkanlar yaradan müstəqil istehsal
amilidir. Belə ki, informasiya logistikası müəssisədaxili informasiya
axmlanmn təşkili ilə yanaşı, həm də lazım olduqda müxtəlif
informasiya ötürücüləri (məs., peyk rabitəsi) vasitəsilə logistik
proseslərin bir-birindən uzaqda yerləşən iştirakçıları arasında
informasiya mübadiləsini nəzərdə tutur.
İnformasiya logistikası maddi axınlan müşayiət edən məlumat
axınlanm yaratmaqla, həm də onlann ötürülməsi və işlənməsinin
texniki və proqram təminatını həyata keçirən səmərəli informasiya
sistemlərinin formalaşdıniması və idarə edilməsi ilə məşğul olur.
İnformasiya logistikası müəssisənin fəaliyyətinin bazann tələblərinə
doğru istiqamətlənməklə istehsalın təşkilinin səmərəli sistemini
yaratmağa imkan verir.
İstehsal müəssisələrində logistik zəncirin tədarük, istehsal, satış,
nəqliyyat və s. kimi həlqələrinə onun özünəməxsus elementləri də
daxildir ki, onlar da cəm halında logistik proseslərin həyata
keçirilməsində əhəmiyyətli rol oynayırlar. Bunlara ixtisaslaşdınimış
nəqliyyat vasitə və avadanlıqlan, anbar təsərrüfatı, rabitə, hesablama
texnikası, idarəetmə vasitələri də daxildir. Bir çox istehsal
müəssisələrində yaradılan logistika şöbələri mövcud analitik.
183
Ç.A, İbrahimli, M.M. Hüseynov
statistik xidmətləri, həmçinin xarici ölkələrə məhsul satışı ilə məşğul
olan müəssisələrdə gömrük şöbələrini özündə birləşdirir. Logistika
şöbəsi müəssisəyə adı çəkilən bu şöbələrin hər birinin aynhqda
verdiyi xeyirdən çox xeyir gətirmək imkanına malikdir, çünki onun
imkanlan planlaşdırma, təhlil və s.-dən daha genişdir.
H.Şmalen qeyd edir ki, müəssisədə “logistik zəncir” daxilində
maddi axınların planlaşdıniması və həyata keçirilməsi müştəri və
istehsalçı arasında satış şöbəsi, istehsalçı və malgöndərən arasında isə
tədarük şöbəsi tərəfindən yerinə yetirilir. Bununla bərabər, istehsalın
planlaşdıniması və operativ idarəetmə şöbəsi vasitəsilə müəssisə
daxilində maddi və informasiya axınlan əlaqələndirilir.
Belə bir ümumiləşdirici nəticəyə gəlmək olar ki, logistika -
məhsulun və onu istehsal və mübadilə sferasında müşayiət edən
informasiya axınlarının müəssisə daxilində və müəssisədən kənarda
hərəkətinin səmərəliliyinin təhlilinin nəzəriyyə və praktikasının
məcmusudur.
7.5. Logistik sistemlər
Son 25-30 ildə inkişaf etmiş ölkələrdə ehtiyatlann idarə edilməsi
sahəsində çoxsaylı modellər, logistik sistemlər hazırlanmışdır. Qeyd
edək ki, “logistik sistem”ə ayn-ayn mütəxəssislər tərəfindən müxtəlf
təriflər verilmişdir.
“Logistik sistem” haqqında ümumi şəkildə qəbul edilmiş tərif
belədir: “Logistik sistem - bu və ya digər logistik funksiyalann yerinə
yetirilməsini təmin edən, müəyyən şəraitə uyğunlaşan qarşılıqlı
əlaqəli sistemdir”.
Ərazi-istehsal kompleksləri, sənaye və ticarət müəssisələri və s.
logistik sistem kimi götürülə bilər. Bu baxımdan “logistik sistem”
dedikdə, müəssisə daxilində
184
Kommersiya fəaliyyətinin əsasları
maddi və informasiya axınlarının idarə edilməsi üçün nəzərdə
tutulan və öz aralarında qarşılıqlı əlaqədə olan elementlərin
məcmusu nəzərdə tutula bilər.
Bazar iqtisadiyyatı ölkələrində ən geniş yayılan çevik logistik
sistemlərdən “Dəqiq vaxtında” və “Kanban” sistemlərini
göstərmək olar. Bu sistemlərdən hələ 70-ci illərdə Yaponiyada
məhsul istehsalının təşkili metodu olan “Toyota” sisteminin
(“Toyota Mptor Korporeyşn” konserni) həyata keçirilməsi üçün
istifadə edilirdi. 1973-cü ildən başlayaraq bir sıra Yapon firmaları
tərəfindən bu sistemlər qəbul edilmişdir.
“Dəqiq vaxtında” adlanan logistik sistem ABŞ və Qərbi
Avropa ölkələrində daha geniş yayılmışdır. Bu sistemin mahiyyəti
ondan ibarətdir ki, burada əsas diqqət hazır məhsul ehtiyatlarının
anbara daxil olmadan birbaşa istehlakçıya çatdırılmasına
yönəldilir. Ənənəvi idarəetmə üsullarından fərqli olaraq, “dəqiq
vaxtında” üsulunda mərkəzləşdirilmiş planlaşdırma yalnız logistik
zəncirin axırıncı həlqəsinə, yəni hazır məhsul anbarına şamil
edilir. Nəticədə müəssisədə ehtiyat hissələrinin saxlanmasına
ehtiyac qalmır və anbar ehtiyatları, binalar ləğv edilərək kapitalın
dövriyyəsi sürətləndirilir. Digər istehsal və təchizat vahidləri isə
bilavasitə logistik zəncirin axırıncı həlqəsinə daha yaxın olan
növbəti həlqədən göstərişlər alırlar.
“Kanban” sisteminin mahiyyəti ilkin maddi ehtiyatların
kəmiyyətcə istehsal prosesinin ilkin mərhələsinin tələbatına uyğun
gəlməsi ilə əlaqədardır. Kanban logistikası - müəssisədə material
axınlarının istehsal prosesində idarə edilməsi üzrə kompleks
tədbirləri əhatə edir [121, s. 607].
Bu sistemdən istifadə edilməklə ardıcıl və vaxtında həyata
keçirilən çatdırmalar müəssisənin əməliyyat xərclərini azaltmaqla
tələb olunan ehtiyat səviyyəsini azaltmağa icazə verir. Hazır
məhsulun anbarlara yerləşdirilməsinə gəldikdə
185
ÇA. İbrahimlif M.M. Hüseynov
isə, onun həcmi istehsal prosesindəki hər bir əməliyyatın yerinə
yetirilmə vaxtının qısaldılması hesabına azaldılır. XX əsrin 80-ci
illərdən başlayaraq “Kanban” sistemindən istifadə Almaniyanın
istehsal müəssisələrində daha geniş şəkil almağa başladı [113, s.
78].
Əvvəllər marketinq və logistikadan ayrı-ayrılıqda, həm də
zərurət yarandığı hallarda onların yalnız müəyyən
elementlərindən istifadə edilirdi. İstehsal müəssisələrində həyata
keçirilən logistik fimksiyalar tələb və məhsul təklifinin
uzlaşdırılması ilə sıx surətdə əlaqədardır. Belə ki, “marketinq
tələbi formalaşdınr, logistika isə onu reallaşdınr” formulu müasir
dövrdə daha ciddi qəbul edilməlidir [62, s. 21]. Logistika
istehlakçını, nəqliyyatı və malgöndərəni vahid bir texnoloji
sistemdə birləşdirməklə əslində marketinqi tamamlayır və inkişaf
etdirir. Müasir dövrdə logistikanın istehsala tətbiqi ayrı-ayrı
firmalann beynəlxalq bazarda rəqabət qabiliyyətliliyinin
artmasında mühüm amillərdən birinə çevrilir.
Belə bir nəticəni doğru hesab etmək olar ki, istehsal
müəssisələrində kommersiya fəaliyyəti sahəsində nəzərdə tutulan
vəzifələrin marketinq və logistika ilə əlaqəli şəkildə həyata
keçirilməsi ilə daha yüksək nəticələrin əldə edilməsinə nail olmaq
mümkündür.
Yoxlama üçün suallar:
♦ "Marketinq" anlayışı harada, nə vaxtyaranmişdır və
mənası nədir?
♦ Marketinqə ehtiyac nə vaxt yananır?
♦ Marketinqin idarə edilməsi dedikdə nə başa düşülür?
♦ Marketinq fəaliyyətinin əsas vəzifələri hansılardır?
♦ Tədarük marketinqi nəyi nəzərdə tutur?
♦ Tədarük istiqamətində aparılan marketinq tədqiqatlarına
nələr aid edilir?
186
Kommersiya fəaliyyətinin əsasları
♦ Bazarın öyrənilməsi zamanı tətbiq edilən birbaşa
metodlar hansılardır?
♦ Bazarın öyrənilməsi zamanı tətbiq edilən dolayı metodlar
hansılardır?
♦ Malgöndərən firmanın tələblərə uyğunluğu
baxımındansertifkatlaşdırmada nələr əks olunur?
♦ Satış istiqamətində marketinq tədqiqatlarına nələr
aiddir?
♦ “Logistika " sözünün mənası nədir?
♦ Logistika sahəsində ilk fundamental elmi əsərlərin müəllif
kim olmuşdir?
♦ Logistikanın iqtisadiyyatda tətbiqi nə vaxtdan
başlamışdır?
♦ İnkişaf etmiş ölkələrdə logistikanın əhəmiyyəti necə
qiymətləndirilir?
♦ Logistikaya bir elm sahəsi kimi əsas yanaşmalar nədən
ibarətdir?
♦ Logistikanın altı qaydasını göstərin.
♦ Əsas istifadə istiqamətlərinə görə logistikanın hansı
növləri məlumdur?
♦ Logis tik s istem nədir ?
♦ Hansı logistik sistemlər məlumdur?
187
Ç.A. İbrahimli, M,M. Hüseynov
FƏSİL vm. KOMMERSİYA RİSKLƏRİ
•8.1. "Risk ” anlayışının mahiyyəti
8.2. Kommersiya risklərinin növləri
8.3. Risk dərəcəsinə (səviyyəsinə) təsir göstərən amillər
8.4. Kommersiya riskinin idarə edilməsi
8.5. Kommersiya riski ilə bağlı strategiyanın seçilməsi
8.6. Riskin dərəcəsinin təyin edilməsi və azaldılması üsulları
8.7. Kommersiya əməliyyatlarında risk amilinə diqqətin
artırılması
8.1. “Risk” anlayışının mahiyyəti
Kommersiya fəaliyyətinin səmərəli təşkili sahibkardan
xüsusi qabiliyyət, bazar şəraitində düzgün istiqamət seçmək
bacarığı, işgüzarlıq, fərasət və düşünülmüş risk tələb edir.
Müəssisələr üçün kommersiya fəaliyyəti sahəsində vacib
prinsiplərdən biri - kommersiya riskinin səviyyəsinin əvvəlcədən
təyin edilməsi və onun ölçülə bilən səviyyədə saxlanılmasıdır.
İstənilən fəaliyyət sahəsində risk - arzu edilməyən vəziyyətin
meydana gəlməsi imkanlarını və ya uğursuz fəaliyyətin
(istehsal-təsərrüfat, maliyyə, innovasiya və s.) nəticələrini əks
etdirən iqtisadi kateqoriya kimi qəbul edilir
“Risk” anlayışının müxtəlif tərifləri mövcuddur, ümumi
mənada risk dedikdə, itkilərin baş verməsi və ya proqnozlaşdırılan
variantla müqayisədə gəlirlərin tam olaraq əldə edilməməsi
ehtimalı başa düşülür. “Risk” anlayışının mahiyyətinin tam
açılması üçün “itki” anlayışına diqqət yetirilməsi vacibdir.
Kommersiya fəaliyyətində risk nəticəsində qarşıya çıxa bilən
itkilərin aşağıdakı növləri məlumdur:
188
Kommersiya fəaliyyətinin əsasları
• Material itkiləri - layihədə nəzərdə tutulmayan əlavə
xərclərdə və ya avadanlıqlann, əmlakın, məhsulların, xammalın,
enerjinin və s. birbaşa itkisində təzahür edir. Adları çəkilən hər bir
itki üzrə qiymətləndirmədə onların öz ölçü vahidlərindən (fiziki
vahidlərdə, çəki, həcm, sahə və s.) istifadə olunur. Ancaq müxtəlif
vahidlərdə ölçülən itkiləri bir kəmiyyətlə ifadə etmək üçün onlann
dəyər ifadəsində və pul vahidləri ilə hesablanması qaçılmazdır.
Bunun üçün fiziki ölçüdə olan itkilər müvafiq material resursunun
qi>Tnət vahidinə riyazi vurulması yolu ilə dəyər ifadəsinə gətirilir;
• Əmək itkiləri - təsadüfi, gözlənilməz şəraitlərlə əlaqədar
ortaya çıxan iş vaxtı itkisini əks etdirir. Birbaşa ölçülmədə əmək
itkiləri “insan-saaf’larda, “insan-gün”lərdə və ya “iş vaxtı”
itkilərində ifadə olunur. Əmək itkilərinin dəyər ifadəsinə
gətirilməsi “əmək-saaf’lann bir saatın qiymətinə (dəyərinə) riyazi
vurulması yolu ilə həyata keçirilir;
• Maliyyə itkiləri -
gözlənilməz ödənişlərin,
cərimələrin, əlavə vergilərin ödənilməsi, pul vəsaitlərinin və
qiymətli kağızların itirilməsi ilə bağlı olan birbaşa pul zərəridir.
Bundan başqa, maliyyə itkiləri nəzərdə tutulan mənbələrdən
pulların tam şəkildə və ya ümumiyyətlə əldə edilə bilinməməsi,
borcların qaytarılmaması, catdınimış mala görə alıcının ödəniş
etməməsi, reallaşdınlan məhsul və xidmətlər üzrə qiymətlərin
aşağı düşməsi ilə əlaqədar qazancın azalması ilə də bağlı ola bilər.
Pul itkilərinin xüsusi növü inflyasiya, manatın valyuta
məzənnəsinin dəyişməsi, müəssisə vəsaitlərinin qanuniləşdirilmiş
şəkildə dövlət büdcəsinə (respublika və yerli) keçirilməsi ilə
bağlıdır. Həmişəlik (qaytarıla bilməyən) itkilərlə yanaşı, hesablann
dondurulması, vəsaitlərin vaxtlı-vaxtında verilməməsi,
borcların möhlətlə ödənilməsi ilə şərtlənən müvəqqəti maliyyə
itkiləri də baş verə bilər;
189
Ç.A, İbrahimli, M,M, Hüseynov
• Zaman itkiləri - sahibkarlıq fəaliyyətinin nəzərdə
tutulduğundan daha yavaş getdiyi zaman mövcud olur. Belə
itkilərin birbaşa qiymətləndirilməsi nəzərdə tutulan nəticənin saat,
gün, həftə və aylar ifadəsində gecikməsi ilə ifadə olunur. Zaman
itkilərinin dəyər ifadəsində qiymətləndirilməsi üçün təsadüfi
zaman itkilərinin sahibkarlığın hansı gəlir, mənfəət itkilərinə yol
açdığını təyin etmək lazımdır;
• Xüsusi növ itkilər - insanların həyat və sağlamlığına, ətraf
mühitə, sahibkarın nüfuzuna zərər vurulması, habelə digər
əlverişsiz sosial və mənəvi-psixoloji hadisələr nəticəsində baş
verir. Çox vaxt itkilərin xüsusi növlərini kəmiyyət və dəyər
ifadəsində qiymətləndirilməsi çətin olur. Hər bir itki növü üçün
onların baş verməsi mümkünlüyü və kəmiyyətinin yekun
qiymətini, ayları, illəri, biznesin fəaliyyət müddətini bütünlükdə
əhatə edən müəyyən vaxt üçün hesablayırlar.
Riskin qiymətləndirilməsi üçün ehtimal olunan itkilərin
kompleks təhlilinin həyata keçirilməsi lazımdır. Bu zaman təkcə
riskin bütün mənbələrini təyin etmək yox, hansı mənbələrin
üstünlük təşkil etdiyini aşkar etmək də vacibdir.
Ehtimal olunan itkiləri aşağıdakı kimi ayırırlar: • müəyyənedici itkilər; • kənar itkilər.
Birbaşa hesablana və proqnozlaşdırıla bilinməyən, buna
görə də sahibkarlıq layihəsində nəzərə alınmayan təsadüfi itkilər
də məlumdur. Əgər itkiləri əvvəldən görmək mümkündürsə, onda
onlar “itkilər” kimi yox, “qaçılmaz məsrəflər” kimi nəzərdən
keçirilir. Belə ki, qiymətlərin, vergilərin əvvəldən görünən
hərəkəti, təsərrüfat fəaliyyətinin həyata keçirilməsi zamanı onların
dəyişməsi sahibkar tərəfindən biznes-planda nəzərə alınır.
190
Kommersiya fəaliyyətinin əsasları
Risk - bu, nəticənin qeyri-müəyyənliyi səvi>'yəsidir. Risk
özündə “bəxti gətirəcək - gətirməyəcək” prinsipi üzrə xoşbəxt
sonluğa yönəlmiş fəaliyyəti əks etdirir. Riskdən tam kənar olmaq
praktiki cəhətdən mümkün olmasa da, itkilərin mənbəyini bilərək
kommersant onların təhlükəsini azalda və əlverişsiz amillərin
təsirini zəiflədə bilər.
Çox zaman ədəbiyyatda “risk” və “qeyri-müəyyənlik”
anlayışları arasında fərq qoyulmur. Bununla belə, “risk”in fərqi,
onun kəmiyyət baxımından (məs., itkilərin hesablanması,
kommersiya fəaliyyətinin yekun nəticələrinin əvvəlcədən
planlaşdınimış göstəricilərə uyğun olmaması)
qiymətləndirilməsindədir. “Qeyri-müəyyənlik” isə, kommersiya
fəaliyyətinin yekun nəticələrinə təsir edən bütün amillərlə
şərtləndiyinə görə bir anlayış kimi daha geniş məna kəsb edir. Bu
səbəbdən naməlum hadisələrin baş verməsinin əvvəlcədən
ehtimal edilməsi mümkün deyil. Beləliklə, qeyri- müəyyənliyi
ölçmək praktiki olaraq mümkün deyil.
Adətən müəssisə təsərrüfat fəaliyyətində bir sıra risklərlə
qarşılaşır:
Təbii-iqlim;
Siyasi;
Texniki;
İstehsal;
Bazar;
İnvestisiya;
Maliyyə;
Kommersiya və s.
Kommersiya riski anlayışı barədə alimlər arasında prinsipial
fikir ayrılığı yoxdur. Kommersiya riski - kommersiya işində
mümkün olan itkilərdir. O, kommersiya fəaliyyətində yanlış
qərar və onun reallaşması zamanı çəkilən xərclər nəticəsində
ortaya çıxmış itkilərin məbləğini ifadə edir.
Sahibkar-kommersant alqı-satqı aktlarının təşkilinin və
191
Ç.A. İbrahimlii M.M. Hüseynov
həyata keçirilməsi zamanı təkcə gözlənilən mənfəətin əldə
edilməməsi təhlükəsi ilə deyil, hətta əldə etdiyi hər şeyi itirmək
təhlükəsi ilə də qarşılaşır.
Ş9kil 8.1. Müəssisənin təsərrüfat fəaliyyətində üzləşdiyi risklər
Kommersiya riskləri aşağıdakı səbəblərdən yarana bilər:
- ölkədə qeyri-sabit sosial-siyasi vəziyj'ət;
- inflyasiya;
- iqtisadiyyatda dövri dəyişikliklər;
-gözlənilməyən cərimə, rüsum və ödəmələrin meydana
çıxması;
-məhsula olan tələbin aşağı düşməsi;
-müəssisənin maliyyə vəziyyətinin pisləşməsi;
-riskli sövdələşmə müqaviləsinin bağlanması;
-tərəfdaşların müqavilə öhdəliklərini yerinə yetirməməsi;
-rəqiblərin əks fəaliyyəti;
-daşınma zamanı yüklərin korlanması, itməsi və ya məhvi;
- müəssisə (firma) işçilərinm mümkün qeyri-düzgünlüyü;
- metodologiyanın qeyri-mükəmməlliyi;
192
Kommersiya fəaliyyətinin əsasları
- müəssisənin satış şəbəkəsinin qeyri-səmərəli işi;
-yeni məhsulun bazara uğursuz çıxarılması;
-dünya bazarında hazır məhsulun və xammalın qiymətinin
dəyişməsi və b.
İstənilən müəssisənin kommersiya sahəsində fəaliyyəti
risklərlə müşayiət olunur. Kommersiya fəaliyyəti risklərsiz
mümkün deyil. Buna görə də kommersiya fəaliyyətinin
planlaşdıniması zamanı kommersiya riskinin təsirini nəzərə almaq
lazımdır. Riskin əvvəlcədən “ölçülmüş” olması üçün aşağıdakılar
vacibdir;
- işçi heyətinin diqqətlə seçilməsi;
-əmtəə bazarının hərtərəfli tədqiqi;
-toplanmış məlumatın maksimum həcmdə istifadəsi;
- kommersiya fəaliyyətinin maliyyə nəticələrinin hərtərəfli
təhlili;
-tərəfdaşlıq əlaqələrinin səmərəliliyi və s. [91, s. 19].
Kommersiya riskinin mövcudluğu - iqtisadi azadlığın əks
tərəfidir, bir növ iqtisadi azadlığın əvəzinə olan ödəmədir. Sərbəst
bazar münasibətləri şəraitində iqtisadi azadlıq bazarın bütün
subyektlərinə təqdim edilir. Bir kommersanta təqdim edilən
azadlıq eyni zamanda digər satıcılara və istehlakçılara təqdim
edilən iqtisadi azadlıqlarla müşayiət olunur. Buna görə də bazar
münasibətlərinin inkişafı ilə yanaşı qeyri-müəyyənlik və
kommersiya riski də artır.
Bununla belə, risk amilinin mövcudluğu - həm də müəssisə
tərəfindən qəbul edilən kommersiya qərarlarına, vəsait və
ehtiyatlara qənaət edilməsinə məsuliyyətin artması üçün güclü
stimul, hərəkətverici qüvvədir.
193
Ç.A. İbrahimlif MA/. Hüseynov
8.2. Kommersiya risklərinin növləri
Kommersant öz fəaliyyəti prosesində müxtəlif növ risklərlə
üzləşə bilər. Mümkün risklərin təsnifləşdirilməsinin əsas
prinsiplərini risklərin əmələ gəlmə amilləri və mənbələri,
həmçinin mümkün nəticələr təşkil edir.
Adətən, müəssisənin fəaliyyət göstərdiyi mühitdən asılı
olaraq və ya əmələ gəlmə amilinə görə meydana çıxan risklər ən
ümumi şəkildə 2 növə aynlır:
• Təbiət qüvvələrinin təsiri ilə yaranan - təbii-iqlim (zəlzələ,
daşqın, qasırğa, epidemiya və s.);
• İnsanın məqsədyönlü fəaliyyəti ilə əlaqədar olaraq
yaranan risklər. Buraya siyasi, təsərrüfat, texniki,
istehsal, kommersiya, maliyyə və investisiya riskləri
aiddir [95, s. 72].
Təsərrüfat riskləri •* əlahiddə müəssisənin fəaliyyəti ilə
əlaqədar olan risklərdir. Bunlara aşağıdakılar aiddir:
- Əmlakın təsadüfi məhvi ilə əlaqədar risk qəza, yanğın,
oğurluq, saxlanma şərtlərinə əməl olunmama, təxribat
nəticəsində müəssisənin əmlakının (bina, tikili, avadanlıq,
məhsul ehtiyatlan və s.) mümkün itkisi ilə əlaqədardır. Adətən
sadalanan səbəblər əhəmiyyətli itkilərə gətirib çıxanr;
- Müqavilə öhdəliklərinin yerinə yetirilməməs i ilə bağlı
risklər kommersiya tərəfdaşlannın qeyri-düzgünlüyü, üzərlərinə
götürdükləri öhdəliklərə əməl etməmələri və ya
ödəməqabiliyyətli olmamalan ilə müəyyən olunur. Müasir
şəraitdə demək olar ki, hər bir kommersiya müəssisəsi bu cür
risklə qarşılaşır;
- İqtisadi risk müəssisənin iqtisadi fəaliyyətinin
gedişatının pozulması və planlaşdınimış iqtisadi göstəricilərə
(məs., əmtəələrin realizəsi həcmi və ya mənfəətin həcmi) nail
olunmaması nəticəsində yarana bilər. O, bazarda vəziyyətin
194
Kommersiya fəaliyyətinin əsaslan
dəyişməsi, həmçinin müəssisənin menecerlərinin hesablamalarda
müəyyən yanlışlığa yol vermələri ilə əlaqədar ola bilər.
Müəssisələrin fəaliyyətində riskin bu növünə daha çox təsadüf
olunur;
- Qiymətlə bağlı risk ən təhlükəli risklərdən biri hesab
olunur. Çünki o, bilavasitə kommersiya müəssisəsinin gəlir və
mənfəətinin itirilməsinə səbəb ola bilər. Qiymətlə bağlı olan risk
əmtəə istehsalçılannm buraxılış qiymətlərinin, vasitəçi
təşkilatlann topdansatış qiymətlərinin səviyyəsinin yüksəlməsi,
digər təşkilatlann xidmət tariflərinin (məs., enerji daşıyıcıları,
nəqliyyat xərcləri, icarə ödənişi və s.) qiymətinin yüksəlməsi,
avadanlığın dəyərinin artması zamanı yarana bilər. Qiymətlə bağlı
risk daima müəssisənin təsərrüfat fəaliyyətini müşayiət edir;
- Marketinq riski bazar davranışının səhv strategiyasının
seçilməsi ilə əlaqədardır. Bu, əmtəə istehlakçılarına düzgün
olmayan istiqamətlənmə, çeşid seçimində səhvlər, rəqiblərin
düzgün qijmıətləndirilməməsi və s. ilə bağlıdır;
- Valyuta riski əsasən xarici iqtisadi fəaliyyət sahəsində
həyata keçirilən kommersiya əməliyyatlarına xasdır. Bu növ risk
bir valyutanın məzənnəsinin digərinə nisbətən dəyişməsi ilə
əlaqədar valyuta itkisi təhlükəsini əks etdirir. Məhsul idxal
edərkən xarici valyutanın yerli val>'utaya münasibətdə mövcud
dəyişmə məzənnəsinin yüksəlməsi halında müəssisə uduzur.
Əksinə, bu məzənnəsinin aşağı düşməsi məhsul ixracı zamanı
itkilərə səbəb olur;
- İnflyasiya ilə bağlı risk inflyasiyanın səviyyəsinin artması
nəticəsində əldə edilən pul gəlirlərinin çox tez bir zamanda
qiymətdən düşməsi ilə əlaqədardır. Bu zaman həm də müəssisənin
kapitalının real dəyəri də qiymətdən düşəcəkdir;
195
ÇA. İbrahimli, M.M. Hüseynov
- İnvestisiya riski müəssisənin investisiya fəaliyyəti
prosesində əvvəlcədən nəzərə alınmayan maliyyə itkilərinin
əmələ gəlməsi imkanlarını (digər müəssisələrin yaradılması,
müəssisənin genişlənməsi və ya yenidən qurulması üçün kapital
qoyuluşu və ya qiymətli kağızların alınması) xarakterizə edir;
- Ödəməqabiliyyətsizliyi ilə bağlı risk müəssisənin öz
öhdəlikləri üzrə hesablaşmaq imkanına malik olmadığı vəziyyəti
əks etdirir. Bu riskin yaranma səbəbinə pul vəsaitlərinin daxil
olması və xərclənməsinin müddət və həcminin qeyri-düzgün
planlaşdınlması ola bilər. Maliyyə nəticələri baxımından bu risk
müəssisənin iflas olması haqqında qərann verilməsi ilə yekunlaşa
bildiyindən onu daha təhlükəli risklərə aid edirlər;
- Nəqliyyat riski əmtəələrin daşınması zamanı onların
itirilməsi və ya xarab olması ilə bağlı olan riskdir.
Sadalananlardan başqa təsərrüfat riskinin digər növləri də
mövcuddur. Lakin onların nəticələri müəssisənin fəaliyyəti üçün
o qədər də təhlükəli sayılmır. Bunlara aşağıdakılar aid edilə bilir:
-mağazalarda alıcıların oğurluq etmələri ilə əlaqədar olaraq
məhsulların yoxa çıxması;
- saxlanma müddəti və şərtlərinin pozulması nəticəsində
məhsullann itirilməsi;
-kommersiya bankının uğursuz seçimi ilə əlaqədar olaraq
hesablaşma əməliyyatlarının vaxtında aparılmaması
nəticəsində maliyyə itkiləri;
-müəssisənin əməkdaşları tərəfindən maliyyə sənədlərinin
dəyişdirilməsi və s.
Təsir etmə müddətinə görə risklər aşağıdakı kimi
təsnifləşdirilir:
196
Kommersiya fəaliyyətinin əsaslan
- Müvəqqəti - daha doğrusu, kommersiya fəaliyyəti
iştirakçıları üçün müəyyən zaman ərzində təhlükəli ola bilən
(məs., nəqliyyat riski);
- Daimi - daha doğrusu, kommersiya fəaliyyəti üçün həmişə
təhlükəli ola bilən (məs., hər hansı bir coğrafi regionda daşımalar
zamanı).
Əmələ gəlmə təbiətinə (mənbələrinə) görə risklərin
aşağıdakı növləri var:
- Təsərrüfat - bilavasitə müəssisənin təsərrüfat fəaliyyəti ilə
əlaqədar olan risk;
- Kommersantm şəxsi keyfiyyətləri (etibarlılıq, bilik, səriştə,
təcrübə, davranış) ilə əlaqədar olan risk;
- Xarici mühit haqqında informasiyanın çatışmazlığı ilə
əlaqədar olan risk - bu nisbətən vacib hesab edilir. Çünki tərəf
müqabillərinin, malgöndərənlərin maliyyə vəziyyəti, bazarın
mövcud vəziyyəti, rəqiblərin vəziyyəti haqda məlumatın azlığı
kommersiya fəaliyyətinin iştirakçıları üçün itki mənbəyi ola bilər.
Yaranma sahəsinə görə risklərin növləri aşağıdakılardan
- Daxili - bu növ riskin yaranma mənbəyi kimi müəssisənin
özü (onun idarəetmə sistemindəki qeyri- mükəmməllik) çıxış edir;
- Xarici - bu növ riskin yaranma mənbəyi kimi kommersiya
fəaliyyətinin iştirakçılarının təsir göstərə bilmədiyi, nəticələrinin
qabaqcadan görünməsi və nəzərə alınması mümkün olmayan
xarici mühit göstərilir.
Sığortalanma imkanına görə risklər aşağıdaki növlərə
bölünür;
- Sığortalanan - baş verdiyi halda sığortalanmanın həyata
keçirilməsi mümkün olan hadisə və ya hadisələrin məcmusu
(əmlakın məhvi ilə bağlı risk, yanğın və qəzaların
197
Ç.A. İbrahimli, M.M. Hüseynov
nəticələri, işçilərə üz vermiş bədbəxt hadisələr və s.). Sığortalanan
risklər aşağıdakılarla bağlı ola bilər:
• təbiət hadisələrinin təsiri ilə (daşqın, zəlzələ, hava şəraiti və
s.);
• əmtəənin hərəkəti gedişində insanın məqsədyönlü fəaliyyəti
nəticəsində (texnogen risklər).
- Sığortalanmayan - zərərə məruz qala biləcəklərindən
ehtiyat etdiklərindən çox zaman sığorta şirkətləri bu riskləri öz
üzərlərinə götürmürlər. Buna görə də kommersiya fəaliyyətinin
iştirakçılan adətən sığortalanmayan risklər üçün xüsusi sığorta
fondlan yaradırlar. Riskli hadisə baş vermədiyi halda bu fond
müəssisənin mənfəət mənbəyi rolunu oynayır.
Miqyasına görə aşağıdakı risk növləri məlumdur:
- Lokal - müəssisə səviyyəsində yaranır;
- Qlobal - ölkədə və dünyanın ayn-ayn bölgələrindəki iqtisadi
vəziyyəti əks etdirir.
Gözlənilən nəticələrə görə aşağıdakı risklər məlumdur:
- Xalis (sadə) - yalnız mənfi və ya sıfır səviyyəli nəticənin
yaranması imkanını (təbii-iqlim, siyasi və bəzi təsərrüfat riskləri)
göstərir. Xalis risklər öz növbəsində itkinin tipinə görə aşağıdakı
risklərə bölünürlər:
♦ şəxsi;
♦ əmlak;
♦ məsuliyyətlə bağlı (bir müəssisənin fəaliyyəti digər
subyektə zərər vurur).
- Dinamik (möhtəkirlik) - həm müsbət, həm də mənfİ
nəticələrin yaranması imkanını əks etdirir (təsərrüfat risklərinin
əksəriyyəti). Məs., əgər əmtəənin alış (tədarük) qiyməti
inflyasiyadan yavaş artırsa bu hətta real gəlirin artmasına səbəb ola
bilər.
Mümkünlük səviyyəsinə görə aşağıdakı risklər məlumdur:
198
Kommersiya fəaliyyətinin əsaslan
- Yolverilən - kommersiya fəaliyyəti nəticəsində
müəssisənin gəlirinin məhdud səviyyədə itirilməsi təhlükəsi
yaradır. Daha doğrusu, itkilər mümkün olsa da, onlar gözlənilən
mənfəətdən çox deyil;
- Kritik (böhran səviyyəli) - mənfəətin bir hissəsinin əldə
olunmaması ilə xarakterizə olunur. Bu cür risk itkilərin gözlənilən
mənfəəti üstələmək təhlükəsi yarada bilir;
- Fəlakət səviyyəli - müəssisənin iflas olmasına, daha
doğrusu onun bütün vəsaitlərinin itirilməsinə gətirib çıxara bilər.
Əsaslandırılma səviyyəsinə (daha mühüm əlamətə) görə
aşağıdakı risklər məlumdur:
- Qanunla tənzimlənə bilən;
- Qeyri-qanunla tənzimlənməyən.
Qanuni risklərə qanun, nizamnamə, əsasnamə və digər
normativ sənədlərə müvafiq olaraq qanuni fəaliyyət nəticəsində
meydana çıxan risklər aiddir. Bu fəaliyyət hətta mənfi nəticələrə
səbəb olsa da, belə risklərə həmişə bəraət qazandınlır. Belə ki,
kommersant müəyyən riskli qərar qəbul etməklə əlverişsiz
nəticələrə səbəb olsa da, təqsirkar sayılmır və onun fəaliyyəti
qanuni hesab olunur. Risk aşağıdakı şərtlərin olduğu hallarda
qanuni sayılır:
♦ risk nail olunması nəzərdə tutulan məqsədə uyğun
olmalıdır;
♦ nəzərdə tutulan məqsədə adi, riskli olmayan vasitələrlə
nail olmaq mümkün olmayanda;
♦ risk bilərəkdən ziyan gətirmədikdə;
♦ risk obyekti insanın həyat və sağlamlığı deyil, yalnız
maddi amillər ola bilər.
199
Ç»A, İbrahimli, MM. Hüseynov
8.3. Risk dərəcəsinə (səviyyəsinə) təsir göstərən amillər
Sahibkarlar (kommersntlar) görülən işin səmərəliliyinin
təmin edilməsi üçün risklərin səviyyəsinə təsir göstərən amilləri
aşkara çıxararaq onlan təhlil etməlidirlər. Risk həm subyektiv,
həm də obyektiv əsasa malikdir. Belə ki, təsərrüfat fəaliyyəti ilə
bağlı qərarlar həm kommersant tərəfindən müstəqil surətdə, həm
də xarici mühitin təsirləri altında qəbul edilir.
Xarici amillərə kommersantın dəyişə bilmədiyi, eyni
zamanda nəzərə almağa məcbur olduğu şərtlər aid edilir.
Kommersiya riskinin səviyyəsinə təsir göstərən xarici amillər
birbaşa və dolayı təsir amillərinə ayrılır. Birbaşa təsir amillərmo
aşağıdakılar aiddir:
kommersiya fəaliyyətini tənzimləyən qanunlar; hökumət
qurum və idarələrinin ilkin olaraq nəzərdə tutulmayan
fəaliyyəti; vergi sistemi;
tərəf müqabillərin ilə qarşılıqlı münasibətlər; rəqiblərin
fəaliyyəti; korrupsiya və reket.
Dolayı təsir amillərini aşağıdakılar aiddir:
siyasi şərait;
^ ölkədə iqtisadi vəziyyət;
beynəlxalq hadisələr;
^ fors-major hadisələr.
Daxili amillərə aşağıdakılar aid edilir:
^ təşkilatın strategiyası (müəssisə tərəfindən
məqsədlərin səhv seçilməsi; xarici mühitin təsirinin səhv
proqnozlaşdırılması; müəssisənin potensialının səhv
qiymətləndirilməsi və s.);
y
200
Kommersiya faaliyyatinin asasları
müəssisədə əmək, maddi, maliyyə ehtiyatlarının idarə
edilməsində aşağı keyfiyyət və yalnış idarəetmə
qərarlarının qəbulu (əməkdaşların fəaliyyətində qarşılıqlı
razılıq olmaması, təcrübəsizlik, yalnış maliyyə
hesablamaları, əməyin pis təşkil olunması və s.)
səbəbindən;
alqı-satqı proseslərinin qeyri-düzgün təşkili (müqavilə
etikasına əməl edilməməsi, malgöndərənlərin səmərəsiz
seçimi, əmtəə dövriyyəsinin səmərəsiz tətbiqi, xidmət
siyasətinin seçimində səmərəsizlik);
^ maliyyə vəsaitlərinin mövcudluğu (kreditlərin alınmasında
çətinliklər, yüksək kredit faizləri, zəruri maddi
ehtiyatlarının olması);
müəssisənin işçilərinin ehtiyatsızlığı səbəbindən
məhsulların itirilməsi;
işçilərin peşə və əxlaqi keyfiyyətlərinin aşağı səviyyəsi;
kommersiya işçilərinin qeyri-peşəkarlığı səbəbindən
riskli sövdələşmələrin bağlanması; müəssisənin işgüzar
fəallığının azalması.
Bununla yanaşı, daxili amillərə həm də aşağıdakılar aid
edilir:
kommersiya sirrinin qorunmasının səviyyəsi;
kommersiya fəaliyyəti iştirakçılarının iqtisadiyyat,
menecment, marketinq, reklam və kommersiya
sahələrində bacarıqları, onların şəxsi xüsusiyyətləri;
^ bazarın vəziyyəti, rəqabət mühiti, malgöndərənlərin və
istehlakçıların fəaliyyətinin öyrənilməsi üzrə marketinq
tədqiqatlarının həyata keçirilməsi; kommersiya fəaliyyəti
sahəsində qanunvericiliyə ciddi surətdə əməl olunması;
^ realizə olunan məhsulların çeşidi və keyfiyyəti;
201
ÇA, İbrahimliy M,M, Hüseynov
istifadə olunan avadanlıq;
müəssisənin xərclərinin
səviyyəsi;
^ arzu edilən (planlaşdınlan) mənfəət norması və s.
Riskin miqyasına təsir səviyyəsinə görə aşağıdakı amillər
fərqləndirilir: ♦ əsas; ♦ qeyri-əsas (köməkçi)
Əsas amillərin təsiri altında risk səviyyəsi əhəmiyyətli
şəkildə dəyişdiyi halda, qeyri-əsas amillər risk səviyyəsinə zəif
təsir edir. Bu bölgü kifayət qədər şərtidir və əsasən riskin
növündən asılıdır. Belə ki, məs., əmlakın təsadüfi məhvi zamanı
əsas amillər kimi məhsullann saxlanma şərtləri, yanğın
təhlükəsizliyi qaydalarına əməl edilməsi, mühafizə
siqnalizasiyasınm mövcudluğu və keyfiyyəti nəzərdən keçirilir.
Eyni zamanda, bütün bu sadalanan amillərin inflyasiya və ya
valyuta riskinin təhlili zamanı o qədər də böyük əhəmiyyət kəsb
etmir.
İdarə olunma dərəcəsinə görə risk amillərinin növləri
aşağıdakılardan ^ idarə olunan;
^ çətin idarə olunan;
idarə olunmayan.
İdarə olunan amillərə daha çox müəssisənin işinin
keyfiyyətindən asılı olan amillər daxildir. Buraya aşağıdakılar aid
edilir:
-müəssisədə idarəetmə işinin keyfiyyəti;
-əməyin təşkili səviyyəsi;
-ehtiyatlann idarə olunmasının səmərəliliyi.
Çətin idarə olunan amillərə əvvəldən mövcud olmuş və
tədqiq olunan dövrdə təsirə çətin “uyğunlaşan” amillər daxildir.
Buraya aşağıdakılar aid edilir:
- müəssisənin yerləşdiyi bina;
-heyətin ixtisası və sayı;
202
Kommersiya fəaliyyətinin əsasları
-kollektivdaxili münasibətlər.
İdarə olunmayan amillər - dəyişilməsi mümkün olmayan,
yalnız nəzərə alınması mümkün olan amillərdir. . Bunlara
aşağıdakılar aid edilə bilər:
- iqlim şəraiti;
- siyasi vəziyyət;
-valyuta kurslan və s.
Riskə təsir göstərən əhəmiyyətli amillərdən biri də,
kommersantm şəxsi yetənək\'3>n6\x. Bu olunla şərtlənir ki, risk
şəraiti alternativlərin mövcudluğu, müxtəlif mümkün davranış
variantlarından birinin seçilməsinin zəruriliyi ilə bağlıdır.
Variantın seçimi bir çox halda kommersantm xarakterindən, onun
cəsarətindən, şəraiti, risk dərəcəsini düzgün qiymətləndirmək və
vaxtında zəruri qərarlar qəbul etmək bacanğından asılıdır.
8.4. Kommersiya riskinin idarə edilməsi
Risk - kommersiya fəaliyyətinin müasir qeyri-
müəyyənliliyi şəraitində idarəçilərin (menecerlərin) diqqət
yetirməli olduqlan başlıca sahələrdən biridir. Bazar
münasibətləri şəraitində istehsalçılar, satıcılar və alıcılar rəqabət
mühitində müstəqil olaraq (öz məsuliyyət və riskləri ilə birlikdə)
fəaliyyət göstərirlər. Bu səbəbdən onlann fəaliyyətinin maliyyə
nəticələri gələcəyi bəzən gözlənilməz olur. Hazırda beynəlxalq və
yerli bazarlarda vəziyyət getdikcə daha çox qeyri-sabit xarakter
alır. Eyni zamanda belə şəraitdə riskli qərarlardan çəkinən idarəçi
də təşkilat üçün təhlükəli olur, onu durğunluğa, rəqabət
qabiliyyətliliyinin azalmasına doğru apanr. Risk-menecment -
idarəetmənin obyektiv zəruri və kifayət qədər əhəmiyyətli
elementi, işgüzar uğurun ən mühüm ilkin şərti kimi çıxış edir.
203
ÇA, İbrahintliy M.M. Hüseynov
Risk müxtəlif problemləri əhatə edən çox geniş anlayışdır.
Bu sahədə kommersantın əsas vəzifələri ümumi şəkildə aşağıdakı
kimi qruplaşdırılır:
• aşagı (yüksək) risk sahəsini aşkar etmək;
• risk haqqında xəbərdarlıq edən tədbirləri işləyib
hazırlamaq və həyata keçirmək;
• zərərə uğradıqda onun optimal şəkildə əvəz olunması
üçün tədbirlər görmək;
• risklərin təhlili və əvvəlcədən onlar haqqında xəbər
verilməsi və s.
Təcrübə göstərir ki, yüksək səviyyəli risk ən müxtəlif
şəraitlərdə mövcud ola bilər. Buraya xüsusilə aşağıdakılar aid
edilir:
- qeyri-düzgün idarəetmə qəran qəbul olunduqda;
-tabelikdə olanlann öz tapşırıqlarını qeyri-qənaətbəxş
şəkildə yerinə yetirdikləri zaman;
- icraçı uğursuz olaraq seçildikdə;
- marketinq proqnozunda səhv olduqda;
-rəhbərlik menecerin radikal təklifini qəbul etməkdən imtina
etdikdə.
Riskli hadisənin baş verməsini müəyyən qədər
proqnozlaşdırmağa və riskin dərəcəsini vaxtlı-vaxtında azaltmağa
imkan yaradan müxtəlif vasitələrin köməyilə riski idarə etmək
olar. Riskin dərəcəsi və kəmiyyətinə maliyyə mexanizmi vasitəsilə
təsir etmək mümkündür. Risk-menecment - riskin idarə
edilməsinin özünəməxsus mexanizmi kimi çıxış edə bilər.
Risk-menecmentin əsasında riskin aşkar edilməsi və dərəcəsinin
azaldılması üzrə işlərin təşkili durur.
Risk-menecment risklə əlaqədar ortaya çıxan iqtisadi (hər
şeydən əvvəl, maliyyə) münasibətlərinin idarə edilməsi sistemidir.
Risk-menecment riskin qiymətləndirilməsi, habelə biznes
prosesində ortaya çıxan riskin və maliyyə münasibətlərinin idarə
edilməsi sistemini əks etdirir. Buraya,
204
Kommersiya fəaliyyətinin əsasları
həmçinin risklə bağlı idarəetmə fəaliyyətlərinin strategiya və
taktikası daxildir.
İdarəetmə sistemi kimi, risk-menecment iki alt sistemdən
ibarətdir;
• idarə olunan alt sistem - idarəetmə obyekti kimi riskli
kapital qoyuluşu və riskin reallaşdırılması prosesində
təsərrüfat subyektləri arasındakı iqtisadi münasibətlər
hesab olunur. Buraya, sığortalayan və sığortalanan,
sığortalayan və kreditor, sahibkarlar, rəqiblər və s.
arasındakı əlaqələr aid edilir.
• idarə edən alt sistem - idarəetmə subyekti, bu müxtəlif
təsir variantları vasitəsilə idarəetmə obyektinin
məqsədyönlü fəaliyyət göstərməsini həyata keçirən
rəhbərlər qrupudur. Buraya maliyyə meneceri, sığorta
üzrə mütəxəssis və b. aiddir.
Bu proses yalnız idarəetmənin obyekt və subyekti arasında
lazımi informasiyanın dövr etməsi şərtilə həyata keçirilə bilər.
Göstərilən informasiyaya aşağıdakılar aid edilir:
- bu və ya digər sığorta halının və ya hadisəsinin baş vermə
ehtimalı haqqında məlumatlar;
- əmtəələr və kapital üzrə tələbin mövcud olması və
kəmiyyəti haqqında məlumatlar;
- müştərilərin, tərəf müqabillərinin, rəqiblərin və s. maliyyə
dayanıqlığı və ödəmə qabiliyyətliliyi haqqında
məlumatlar.
Kommersantlar riskə aid müəyyən funksiyaları yerinə
yetirirlər. Bunlar aşağıdakılardan ibarətdir:
1. İdarəetmə obyektinin funksiyaları - riskə yol verilməsi;
2. Riskli kapital qoyuluşlarının, riskin dərəcəsinin
azaldılması üzrə işlərin, riskdən sığortalanma
205
Ç,A* İbrahimli, M,M, Hüseynov
prosesinin, təsərrüfat prosesinin subyektləri arasındakı
iqtisadi münasibət və əlaqələrin təşkili;
3. İdarəetmə subyektinin funksiyalan
proqnozlaşdırma, təşkiletmə, koordinasiya, tənzimləmə,
stimullaşdırma və nəzarət.
Riskin idarə edilməsinin hazır “resept”ləri olmur və ola da
bilməz. Buna baxmayaraq, onun üsullannı və həlli yollannı bilərək
konkret situasiyada nəzərə çarpan uğura nail olmaq olar. Riski
hesablamaq qeyri-mümkün olduqda, riskli qərarların qəbulu
evristikamn köməyilə həyata keçirilir. Evristika - özündə həqiqətin
nəzəri olaraq tədqiqi və tapılmasının məntiqi üsulları çoxluğunu
əks etdirir. Risk- menecment risk şəraitində qərar qəbul etmək
üçün özünün evristik üsullar sisteminə malikdir. Buraya
aşağıdakılar aiddir:
1. şəxsi kapital yol verdiyindən daha çox risk etmək olmaz;
2. hər zaman riskin nəticələri haqqında düşünmək lazımdır;
3. müsbət qərar yalnız şübhənin olmadığı halda qəbul
olunur;
4. az üçün çoxla riskə getmək olmaz;
5. şübhə olduqda mənfi qərar qəbul olunur;
6. elə düşünmək olmaz ki, hər zaman yalnız bir yol var, ola
bilsin, başqa variantlar da mövcuddur.
Risk-menecmentin ayrılmaz elementi nəzərdə tutulmuş
proqramın yerinə yetirilməsi üzrə tədbirlərin təşkilidir. Buraya,
nəzərdə tutulmuş işlərin maliyyələşdirilməsi üzrə tədbirlərin,
maliyyələşdirmənin həcmi və mənbələrinin, yerinə yetirilmə
müddətlərinin müəyyən edilməsi və s. aiddir. Eyni zamanda,
nəzərdə tutulmuş proqramın yerinə yetirilməsi üzərində nəzarət,
seçilmiş riskli qərar variantının
206
Kommersiya fəaliyyəänin əsaslan
təhlili və nəticələrinin qiymətləndiriməsi risk-menecmentin
təşkilinin mühüm mərhələsidir.
Kommersiya riskinin təşkili riskin idarə edilməsi orqanının
müəyyən edilməsini nəzərdə tutur. Bu, maliyyə meneceri, risk üzrə
menecer və ya müvafiq idarəetmə aparatı, məsələn, riskli kapital
qoyuluşlan şöbəsi ola bilər.
Bu qurum aşağıdakı funksiyaları həyata keçirməlidir:
- qüvvədə olan qanunvericiliyə və təsərrüfat subyektinin
nizamnaməsinə müvafiq olaraq riskli sərmayələr (vençur və
portfel investisiyaları) qoymalı;
- riskli investisiya fəaliyyəti proqramını işləyib hazırlamalı;
- mövcud şərait haqqında informasiya toplamalı, onu təhlil
etməli, işləməli və saxlamalı;
- risklərin dərəcə və dəyərini, riskin idarə edilməsi strategiyası
və üsullarını müəyyən etməli;
- riskli qərarlar proqramını işləyib hazırlamalı və onun yerinə
yetirilməsini təşkil etməli, o cümlədən, nəzarət və nəticələrin
təhlilini aparmalı;
- sığorta fəaliyyətini həyata keçirməli, sığortalama və yenidən
sığortalama müqavilələri bağlamalı və bu sahədə əməliyyatlar
aparmalı;
- sığortalama və yenidən sığortalamanm şərtlərini işləyib
hazırlamalı, sığorta əməliyyatlan üzrə tarif dərəcələrini təyin
etməli;
- tapşırıq üzrə milli və xarici şirkətlərə zəmanətlərin
verilməsi, onların hesabına zərərlərin əvəzinin ödənilməsi, başqa
şəxslərə analoji funksiyalann xaricdə icra edilməsinin tapşırılması;
- riskli kapital qoyuluşlan üzrə müvafiq mühasibat, statistik və
operativ hesabatın aparılması.
207
ÇA. İbrahimli, M.M. Hüseynov
8.5. Kommersiya riski ilə bağlı strategiyanın
seçilməsi
Sahibkar-kommersant öz təsərrüfat fəaliyyəti prosesində ona
risk dərəcəsini azaltmağa imkan verə biləcək strategiyanı seçməyə
borcludur. Kommersiya riskinin strategiyası - təsərrüfat
fəaliyyətinin qeyri-müəyyənliyi şəraitində riskin
proqnozlaşdırılmasına və onun dərəcəsinin azaldılmasının
müxtəlif üsullarına əsaslanan riskin idarə edilməsi sənətidir.
Kommersiya riskinin strategiyasına aşağıdakı qaydalar tətbiq
edilir:
1. Maksimum uduş. Bu qaydanın mahiyyəti riskli kapital
qoyuluşunun mümkün variantlarından sərmayəçi üçün əlverişli
risk dərəcəsində daha səmərəli nəticəni təmin edən variantın
seçilməsindədir;
2. Nəticənin optimal ehtimalı. Bu zaman mümkün
qərarlardan eləsi seçilir ki, ehtimal olunan nəticə sərmayəçi üçün
əlverişli olur. Adətən təcrübədə bu qayda nəticənin optimal
tərəddüdü qaydasına uyğun şəkildə tətbiq edilir;
3. Nəticənin optimal tərəddüdü. Bu qaydanın mahiyyəti eyni
riskli kapital qoyuluşu üçün “udmaq” və “uduzmaq” ehtimalı ən
aşağı fərqə malik olan variantın seçimindədir;
4. Uduş və riskin kəmiyyətinin optimal uyğunlaşdırılması
(əlaqələndirilməsi). Bu zaman ilk növbədə menecer uduşun və
riskin gözlənilən kəmiyyətlərini qiymətləndirir. Bundan sonra
böyük riskdən qaçmağa imkan yaradan layihəyə kapital qoyuluşu
haqqında qərar qəbul edilir. Riskli kapital qoyuluşu haqqında qərar
qaydası qərar variantının müxtəlif seçim üsulları ilə tamamlanır.
Sonuncu seçim variantlarına aşağıdakiları misal göstərmək
olar:
- Riskli təsərrüfat fəaliyyəti vəziyyətlərinin mümkün
ehtimallarının məlum olması şərtilə qərar variantı. Bu halda
208
Kommersiya fəaliyyətinin əsaslan
hər bir variant üzrə qoyulmuş kapital üzrə mənfəət normasının
gözlənilən orta qiyməti müəyyən edilir və ən böyük mənfəət
normasına malik olan variant seçilir;
- Təsərrüfat fəaliyyətinin vəziyyətlərinin mümkün
ehtimallarının məlum olmaması və onların nisbi qiymətlərinin
mövcud olması şərtilə qərar variantı. Bu halda ekspert
qiymətləndirməsi yolu ilə təsərrüfat fəaliyyətinin vəziyyətlərinin
dəyişmə ehtimalının qiyməti təyin edilir və qoyulmuş kapital üzrə
gözlənilən orta mənfəət norması hesablanır;
- Təsərrüfat fəaliyyətinin vəziyyətlərinin potensial
ehtimalının məlum olmaması və nəticələrin qiymətləndirilməsi
istiqamətlərinin məlum olması şərtilə qərar variantı. Bu halda
kapital qoyuluşunun nəticəsinin qiymətləndirilməsinin üç
istiqaməti mövcud olur:
1) minimal kəmiyyətdən maksimal nəticənin seçilməsi;
2) maksimal risklərdən riskin minimal kəmiyyətinin
seçilməsi;
3) nəticənin orta kəmiyyətinin seçilməsi.
Riskin qiymətləndirilməsi və kapital qojmIuşunun optimal
variantının seçilməsi üzrə hesablamalar riyazi metodlar vasitəsilə
həyata keçirilir. Bu, ekonometriya, maliyyə menecmenti və
iqtisadi təhlil kimi fənlər tərəfindən öyrənilir.
Münaqişəli vəziyyətlərdə strategiyanın seçilməsi üçün riyazi
aparat oyunlar nəzəriyyəsi tərəfindən verilir. Bu,
sahibkara-kpmmersanta və ya menecerə rəqabət şəraitini daha
yaxşı başa düşməyə və risk dərəcəsini minimuma endirməyə
imkan verir. Oyunlar nəzəriyyəsinin üsullarının köməyilə aparılan
təhlil sahibkarı həm öz fəaliyyətinin bütün mümkün
alternativlərini, həm də tərəf müqabili və rəqiblərin
strategiyalarını nəzərdən keçirməyə vadar edir. Oyunlar
nəzəriyyəsi yalnız problemin öz şərtlərindən ortaya çıxan.
209
Ç,A. İbrahimli, M.M. Hüseynov
bəzi məhdudiyyətləri olan ən yaxşı vəziyyətin seçilməsi və
müəyyən edilməsi ilə bağlı bir çox iqtisadi problemləri həll etməyə
yardımçı olur. Nəticə etibarilə, risk itkinin baş verməsinin riyazi
ifadə olunmuş ehtimalı kimi çıxış edir və statistik məlumatlara
istinad edir. Bu zaman risk kifayət qədər yüksək dəqiqliklə
hesablana bilər.
. Bu gün hətta beynəlxalq bazarlarda fəaliyyət göstərməyən
şirkətlər belə valyuta əməliyyatları ilə bağlı riskə məruz qalır.
Çünki onların daxili satış bazarları xarici malgöndərənlərə
istiqamətləndirilə bilər. Şirkətlərin əksəriyyəti bu və ya digər
dərəcədə beynəlxalq biznesə cəlb olunmuşdur. Buna görə də
şirkətin aktiv və vəsaitlərinin qiymətləri xarici valyutalara
münasibətdə dəyişikliyə məruz qalırlar.
Hazırda bir çox ölkələrdə xüsusi sığorta təşkilatları var ki,
onlar sənaye müəssisələrində həyata keçirilən kommersiya
əməliyyatlanm risklərdən sığortalayırlar. Bundan başqa, onlar
yüklərin daşınması, yanğından, soyğundan və maddi sərvətlərin
itirilməsinə gətirib çıxaran digər hadisələrin sığortası ilə məşğul
olurlar.
8.6. Riskin dərəcəsinin təyin edilməsi və azaldılması
üsulları
Təsərrüfat subyektinin qarşısına qoyduğu məqsədə uyğun
olaraq kommersiya fəaliyyətini ən yaxşı formada həyata keçirmək
üçün kommersiya riskinin obyektiv şəkildə qiymətləndirilməsinə
ehtiyac vardır. Təcrübədə risk kəmiyyətcə kapital qoyuluşundan
maksimal və minimal gəlirin (zərərin) gözlənilən ölçüsünün
subyektiv qiymətləndirilməsi ilə xarakterizə olunur. Maksimal və
minimal gəlir (zərər) arasındakı diapazon nə qədər çoxdursa, risk
dərəcəsi də bir o qədər yüksəkdir. Təsərrüfat şəraitinin
210
Kommersiya fəaliyyətinin əsasları
qeyri-müəyyənliyi, siyasi və iqtisadi şəraitin, habelə şəraitin
dəyişmə perspektivlərinin naməlumluğu və s, riskli qərarların
qəbulunu qaçılmaz edir. Qərar qəbul edərkən təsərrüfat şəraitinin
qeyri-müəyyənliyi nə qədər yüksəkdirsə, risk dərəcəsi də bir o
qədər yuxarı olur.
Riskin qiymətləndirilməsi üçün aşağıdakılar həyata keçirilir:
1. Bazar haqqında məlumata və kifayət qədər maliyyə
vəsaitinə malik olan tərəfdaşlann axtanşi. Lakin müvəffəqiyyət
əldə olunduğu halda gəlirin bir hissəsini onlarla bölüşmək lazım
gələcəkdir;
2. Kənar məsləhətçi - ekspertlərin xidmətlərinə müraciət
etmək. Məsələn, qiymətlərin, tələbin, rəqiblərin fəaliyyətinin
dəyişməsi istiqamətində elmi cəhətdən əsaslandırılmış
proqnozların verilməsi üçün [93, s. 12].
Riskin dərəcəsini təyin etmək üçün əsasən 2 üsuldan istifadə
olunur: • Statistik üsul; • Ekspert üsulu.
Statistik üsulun əsasında riyazi statistika fəndləri
(müəssisənin maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinin göstəricilərinə
əsasən variasiyalar, dispersiyalar və standart kənarlaşmalar) durur.
Maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinin göstəriciləri qismində adətən
mənfəətin xərclərə və ya investisiyalara nisbəti (rentabellik
göstəricisi) istifadə olunur.
Statistik üsul nisbətən dəqiq olmaqla yanaşı, həm də
müəyyən çatışmazlıqlara malikdir. Belə ki, bu zaman keçmiş
(retrospektiv) göstəricilərin həcminin lazımi səviyyədə olması
tələb edilir. Lakin bu üsul müəssisələrin investisiya siyasətində
kəskin dəyişiklikləri və xarici amillərin təsirini nəzərə almır.
Bu çatışmazlıqların aradan qaldırılması üçün ekspert
üsulundan istifadə olunur. Bu üsul ayrı-ayn ekspertlər
211
ÇA. İbrahimli, M.M. Hüseynov
tərəfindən kommersiya riskinə verilən qiymətlər üçün ortaq
göstəricilərin formalaşdın İmasına əsaslanır.
Bir qayda olaraq təsərrüfat fəaliyyətində aşağıdakı risk amili
qruplan meydana çıxır:
-Mümkün risklər - sahibkara yaxşı məlum olan və gözlənilən
vəziyyətlər;
-Qismən mümkün olan risklər - ortaya çıxma səviyyəsi çox
az olan;
-Təsadüfi risk amillər - ekspertlər tərəfindən nəzərə
alınmayan.
Təhlil gedişində ekspertlər müxtəlif həcmdə itki (pul və ya
faizlə) əmələ gəlməsi, yol verilən və kritik riskin mümkünlüyünü
qiymətləndirə bilərlər.
Təsərrüfat subyekti risklərin neytrallaşdırılması və onların
nəticələrinin təsirinin azaldılması məqsədilə müvafiq siyasət
hazırlamalıdır. Risk siyasətinin əsas istiqamətlərinə aşağıdakılar
aid edilir:
-riskə yol verməmək siyasəti;
-riskin qəbul edilməsi siyasəti;
-risk səviyyəsinin azaldılması siyasəti.
Riskə yol verməmək siyasəti konkret təsərrüfat riskinin tam
istisna edilməsinə imkan verən tədbirlərin hazırlanmasını əks
etdirir. Bu, əsasən risk səviyyəsi yüksək olan təsərrüfat
əməliyyatlarının yerinə yetirilməsindən imtina edilməsi yolu ilə
əldə edilir. Bu siyasət daha sadə olsa da, həmişə səmərəli olmur,
çünki müəssisə risklərdən yayınmaqla kifayət qədər yüksək
mənfəət əldə etmək imkanını itirir. Bu baxımdan riskdən yayınma
- kommersiya fəaliyyətində risklərin təsirinin azaldılması
üsullarından biridir. Kommersiya təşkilatı təsərrüfat fəaliyyətinin
həyata keçirilməsi zamanı yüksək risklə bağlı maliyyə
əməli)^atlarından boyun qaçıra bilər. Belə hallarda həmişə
212
Kommersiya fəaliyyətinin əsasları
gözlənilən yüksək nəticələrə nail olunmasa da, bəzən potensial
itkilərdən yayınmaq mümkündür.
Qabaqcadan müəyyən olunmuş risklərdən yayınma haqqında
qərarlar həm ilkin, həm də sonrakı mərhələlərdə qəbul edilə bilər.
Lakin çox zaman bu qərar ilkin mərhələdə qəbul olunur. Çünki
kommersiya fəaliyyətini davam etdirməkdən boyun qaçırmaq
böyük maliyyə və digər itkilərə səbəb ola bilər. Buna görə də
riskdən aşağıdakı hallarda yayınırlar:
-əgər bir növ riskdən yayınma digər risklərin yaranmasına
səbəb olmursa;
-əgər riskin səviyyəsi kommersiya sövdələşmələrindən əldə
edilə biləcək gəlirin səviyyəsindən daha yüksək olarsa;
-əgər müəssisə müəyyən risk növü üzrə yarana biləcək böyük
maliyyə itkilərini öz maliyyə vəsaitləri hesabına örtmək
imkanına malik deyilsə.
Lakin müəssisə kommersiya risklərinin bütün növlərindən
yayına bilməz və çox zaman o, bilərəkdən riskə gedir. Bəzi riskli
qərarlar qaçılmaz olduğu, digərləri isə, daha çox mənfəət əldə
etmək imkanı verdiyi üçün qəbul edilir.
Riskin qəbul edilməsi siyasəti xüsusi vəsait hesabına riskin
örtürülməsi istəyi və imkanını əks etdirir. Bu cür siyasət
müəssisənin sabit maliyyə vəziyyəti, onun öz fəaliyyətinin
genişləndirməsi zamanı münasibdir. Lakin bu, əsassız itkilərə də
yol aça bilər. Risklərin təsirinin azaldılması üsulları və
istiqamətləri müəssisənin fəaliyyət sahəsindən, xarici və daxili
amillərdən, habelə bu sahədə qərar qəbul edən şəxsin fərdi
xüsusiyyətlərindən asılı olaraq müxtəlif olur. Əgər riskli fəaliyyət
qaçılmaz olarsa, ağılla risk etmək zəruridir.
Risk səviyyəsinin azaldılması siyasəti itkilərin mümkünlüyü
və həcminin azaldılmasını nəzərdə tutur.
213
Ç.A. İbrahimli, M.M. Hüseynov
Kommersiya fəaliyyətində risklərin azaldılmasına imkan
verən üsul və fəndlər mövcuddur. Risklərin qarşısının
alınması və azaldılmasının səmərəli və geniş yayılmış
üsullanna aşağıdakılar aid edilir:
- sığortalama;
- diversifıkasiya;
- məhdudlaşdırma (limitləmə).
Nəticələrinə görə nisbətən təhlükəli sayılan kommersiya
risklərinin neytrallaşdırıİması əsasən sığortalama yolu ilə
həyata keçirilir. Sığortalama əsasən 2 yerə bölünür:
- Xarici sığortalama;
-Daxili sığortalama.
Xarici sığortalama - müəyyən
müqabilində riskin (mənfi nəticələrə
digər təşkilatlara (sığorta şirkətinə)
müəssisənin əmlakının, daşınma
əməkdaşlann bədbəxt hadisələrdən
sığortal amanın digər növləri ola bilər.
Müasir dövrdə sığorta bazamda təqribən 3 minə yaxın
sığorta şirkəti fəaliyyət göstərir. Kommersiya təşkilatı
sığortalamaya müraciət edərkən sığorta müdafiəsinin təmin
edilməsi zəmri olan risk növləri dəqiq müəyyən edilməlidir.
Sığorta şirkətinin seçimi zamanı müəyyən meyarlar nəzərə
alınmalıdır. Buraya aşağıdakılar aid edilir:
- lisenziyanın mövcudluğu;
- nizamnamə kapitalı və şəxsi vəsaitlərin həcmi;
- sığorta şirkətinin istifadə etdiyi tariflərin ölçüsü;
- sığorta şirkətinin maliyyə dayanıqlığı və s.
Müəssisə ilə sığorta şirkəti arasındakı qarşılıqlı
münasibətlər sığorta müqaviləsinə - sığortaçı ilə sığorta edən
idarə arasında ayn-ayn kommersiya risklərinin sığortalanma
şərtləri üzrə qarşılıqlı hüquq və vəzifələri tənzimləyən
müqavilə-sazişə əsaslanır.
mükafatlandırılma
görə məsuliyyətin)
ötürülməsidir. Bu,
zamanı yüklərin,
sığortalanması və
214
Kommersiya fəaliyyətinin əsaslan
25 dekabr 2007-ci il tarixində ölkə Prezidenti tərəfindən
imzalanmış 519-IIIQ saylı “Sığorta fəaliyyəti haqqında”
Azərbaycan Respublikasının Qanununa (Maddə 1.1.10.) görə,
^"sığorta müqaviləsi - sığortalının müvafiq sığorta haqqı ödəməsi
müqabilində sığorta obyektinin məruz qala biləcəyi risklərlə bağlı
itkilərin, dəyən zərərin əvəzinin və ya razılaşdırılan pul məbləğinin
müəyyən bir hadisənin baş verməsi əsasında ödənilməsinin
sığortaçı tərəfindən öhdəlik kimi götürülməsi şərtlərinin təsbit
edildiyi razılaşma”dır.
Maddə 1.1.18.-ə əsasən “sığorta riski və ya risk - sığorta
obyekti ilə bağlı itkilərin və ya zərərlərin yaranmasına səbəb olan
hadisənin baş verməsi və ya halın yaranması ehtimalı, həmçinin bu
ehtimala qarşı sığortaçının üzərinə götürdüyü öhdəlik”dir.
Maddə 1.1.19.-a görə, “sığorta hadisəsi - qanunvericiliyə və
ya sığorta müqaviləsinə görə sığorta ödənişinin sığortalıya, sığorta
olunana və ya digər faydalanan şəxslərə ödənilməsi üçün əsas olan,
sığorta müqaviləsinin qüvvədə olduğu müddət ərzində baş verən
hadisə və ya yaranan haldır”.
Kommersiya fəaliyyətində rast gəlinən sığorta hadisəsi
qeyri-həyat sığortası və ya ümumi sığortanın (maddə 14.3. ) tərkib
hissəsi kimi göstərilir. Qanunda bu sığorta siniflərinə əmlakın
yanğından və digər risklərdən sığortası (14.3.2.1.), yüklərin
(nəqliyyat) sığortası, kreditlərin sığortası (14.3.4.1.), əmlakın
bazar dəyərinin düşməsi riskindən sığorta (14.3.5.1.), sığortalının
kommersiya fəaliyyətində sığorta hadisəsi nəticəsində baş verən
fasilə ilə əlaqədar işin dayanması ilə bağlı risklərdən sığorta
(14.3.5.2.) və b. aid edilir.
Daxili sığortalama - müəssisənin öz daxilində həyata
keçirilir. O, zərərin yerinin doldurulması üçün xüsusi fondların
yaradılması yolu ilə həyata keçirilir. Bu cür
215
Ç.A. İbrahimli, M,M. Hüseynov
fondlann siyahısı və onlara ayırmalann həcmi müəssisənin
nizamnaməsində müəyyən olunur. Onların mənbəsi kimi
müəssisənin mənfəəti çıxış edir. Sığortalanma müəssisənin
əmlakının yalnız müəyyən bir hissəsinə şamil edilir. Bu cür
sığortalanma müəssisə üçün sığorta şirkətinin cəlb olunmasından
daha sərfəli hesab edilir.
Diversiflkasiya - kommersiya risklərinin aşağı salınmasının
üsullarından biridir. Diversiflkasiya - latıncadan tərcüməsi
“diversis”* - “müxtəlif’, “fasio” - “edirəm” mənasını verir.
Diversiflkasiya dedikdə “dəyişiklik”, “müxtəliflik”, əmtəələrin
çeşidinin, fəaliyyət sahələrinin genişlənməsi də başa düşülür.
Beləliklə, diversiflkasiya dedikdə bir-biri ilə bilavasitə əlaqəsi
olmayan müxtəlif obyektlər arasında vəsaitlərin bölgüsü prosesi
nəzərdə tutulur. Bu riskin azaldılmasına imkan yaradır. Belə ki,
riskli vəziyyətin eyni zamanda bütün obyektlərdə meydana
gəlməsini güman etmək çətindir.
Diversifıkasiyanm bir neçə formasını ayınrlar.
Diversiflkasiyanın təsərrüfat fəaliyyəti ilə bağlı olan növləri
gəlir və mənfəət əldə etmənin müxtəlif imkanlarından istifadəni,
daha doğrusu, vəsaitlərin eyni zamanda bir neçə müxtəlif
müəssisələrdə yatırılmasını, müxtəlif regional filialların
yaradılmasını və s. nəzərdə tutur.
Malgöndərənlərin diversifıkasiyası - əmtəələrin daxil olma
mənbələrinin çox olmasını nəzərdə tutur.
Çeşidin diversifıkasiyası - müəssisədə tələbat baxımından
müxtəlif olan əmtəələrin istehsalını nəzərdə tutur. Bu, ayrı-ayrı
əmtəələrə tələbatın müvəqqəti olaraq azalması dövründə iqtisadi
riski azaltmağa şərait yaradır.
Əmtəə istehlakçılarının diversifıkasiyası - bazarın
sərhədlərinin ərazi və seqmentlər baxımından genişləndirilərək
əmtəə dövriyyəsinin artmasını nəzərdə tutur.
216
Kommersiya fəaliyyətinin əsasları
Depozit portfelinin diversifıkasiyası - müvəqqəti sərbəst pul
vəsaitlərinin müxtəlif banklarda yerləşdirilməsini nəzərdə tutur ki,
bu da bankların iflası zamanı pul vəsaitlərinin itirilməsi riskini
azaldır.
Məhdudlaşdırma (limitləmə) - sövdələşmənin böyüklüyünə
məhdudiyyətlər sisteminin təyin edilməsini nəzərdə tutur. Bu,
aşağıdakılar ola bilər:
- bir tərəf müqabili ilə sövdələşmənin maksimal həcminə
olan məhdudiyyətlər;
- əmtəə ehtiyatlarının maksimal həcminə olan
məhdudiyyətlər;
- bir alıcıya təqdim olunan kreditin maksimal həcminə olan
məhdudiyyətlər;
- bir banka pul qoyuluşunun maksimal həcminə olan
məhdudiyyətlər və s.
Riskin azaldılmasının istənilən formasının öz qiyməti
(əvəzi) var. Məs., xarici sığortalamada riskin azaldılmasının
qiyməti sığorta ödənişlərinin çox olmasıdırsa, daxili
sığortalamada bu, ehtiyat fondlarının yaradılmasına çəkilən
xərclərdir. Diversifıkasiya və məhdudlaşdırmadan istifadə, adətən
hər bir gəlir mənbəyindən daxil olan mənfəətin azalması ilə
nəticələnir. Beləliklə, riskin aşağı salınması üsulunu seçərkən
onun dəyəri və məqsədəuyğunluğunu nəzərə almaq lazımdır.
8.7. Kommersiya əməliyyatlarına risk amilinin təsiri
Bazar iqtisadiyyatı sisteminin vacib prinsiplərindən biri də
mövcud resurslardan daha səmərəli istifadə etməkdir. Bu
cəhətdən, əslində sahibkarın-kommersantın özü kimi heç kim
səmərəli axtarışlar aparmaq marağında ola bilməz.
Dünyanın ayrı-ayrı məşhur firmalarının təcrübəsi də göstərir
ki, inkişaf strategiyasının düzgün seçimi nəticədə
217
ÇA. İbrahimlif M. M. Hüseynov
maksimum mənfəət əldə edilməsinə səbəb olur. Şübhəsiz ki,
müəssisə tərəfindən bu və ya digər məhsul (əmtəə) üçün inkişaf
strategiyasının hazırlanması zamanı onun həyat silsiləsinin
müə)^ən mərhələləri (yaranma, tez yüksəliş, yüksəlişin yavaşıması,
dolğunluq, enmə) də nəzərə aimmalıdır. Çünki ayn-ayn
mərhələlərdə məhsulun istehsal olunmasında istifadə edilən
ehtiyatlann (o cümlədən, xammalın), həmçinin bu məhsulun
bazarda realizə olunmasından əldə edilən mənfəətin tərkibi və
həcmi müxtəlif olur. Beləliklə, müəssisələrin kommersiya xidməti
qarşısında duran başlıca vəzifələrdən biri də yuxarıda göstərilmiş
mərhələlərin hər biri üçün konkret vəzifələr işləyib hazırlamaq və
onları müəssisənin ümumi inkişaf strategiyası ilə sıx şəkildə
əlaqələndirməkdir.
Bununla yanaşı, müasir dövrdə satış şöbəsinin müəssisənin
istehsal etdiyi məhsulların hamısını realizə etmək imkanına malik
olmasını gözləmək mümkün deyil. Beynəlxalq standartlara uyğun
məhsul istehsal edən müəssisənin anba- nnda hazır məhsul ehtiyatı
minimum səviyyədə olmalıdır. Qeyd edilən məsələlərin uğurla həll
edilməsi, yekun nəticədə mənfəətin yüksəlməsinə imkan yaradır,
onun daxili və xarici bazarlardakı mövcud rəqabət mübarizəsindəki
mövqeyini möhkəmlənməsinə, daha \mm bir müddət ərzində öz
fəaliyyətinin davam və inkişaf etdirməsinə səbəb olur.
Hazırda bir çox sənaye müəssisələrinin rəhbərliyi qarşısında
məhsul satışı ilə bağlı məsələlər müəyyən qədər ön sıraya
keçmişdir. Müəssisələr öz fəaliyyətlərini, qiymət siyasətlərini,
məhsul çeşidini daha çox pərakəndə ticarətin sifarişləri -
istehlakçılann tələbləri əsasında formalaşdınrlar. Yəni, hazırda
istehsal daha çevik xarakter almaqla istehlakçıların fərdiləşmiş
tələbatlarının ödənilməsinə, kiçik həcmli satış bazarlanna, ayrı-ayrı
seqmentlərə doğru istiqamətlənmişdir.
218
Kommersiya fəaliyyətinin əsasları
Geniş istehlak mallan bazannda yeni məhsullann 40%-i özünü
doğrultmur [19, s. 149]. Bunun aşağıdakı səbəbləri var:
- bazarın həcminin düzgün qiymətləndirilməməsi;
- yeni məhsulun pis reklam edilməsi;
- yeni məhsula həddindən artıq yüksək qiymət qoyulması;
- yeni məhsulun işlənib hazırlanmasına və istehsalına çəkilən
xərclərin nəzirdə tutulduğundan qat-qat yüksək olması;
- bazarda rəqiblərin “cavab zərbəsi”nin gözlənildiyindən
güclü olması və s.
Sözsüz ki, burada mövcud olan dəb amili, mövsümilik də
böyük rol oynamaqdadır.
İstehsal müəssisələrində həyata keçirilən kommersiya
fəaliyyəti çevik olmalı, bazann həmişə dəyişən tələblərini nəzərə
almağa doğru istiqamətlənməlidir. Beləliklə, bazar iqtisadiyyatı
şəraitində istehsal müəssisələri bazarla əlaqəli şəkildə fəaliyyət
göstərməli, tələbat olmayan məhsulların istehsalından çəkinməli,
məhsul buraxılışını bazarın tələb- təklif göstəriciləri nəzərə
almaqla həyata keçirməlidirlər. Hazırda respublikanın sənaye
müəssisələri tərəfindən həyata keçirilən satış siyasətinin əsasında
başlıca olaraq, məhsulun qiymətinin rəqib müəssisələrin istehsal
etdikləri məhsulların (o cümlədən, xarici analoqlarının)
qiymətlərinə nisbətən mümkün qədər aşağı salınması durmaqdadır.
Lakin unutmaq lazım deyil ki, bu halda keyfiyyət aşağı düşür,
bazar çox həcmdə ucuz, lakin eyni tipli və keyfiyyətsiz məhsullarla
dolur. Digər tərəfdən, bu gün bazarlardakı müvəffəqiyyətin başlıca
amillərindən biri kimi məhsul çeşidinin daima genişləndirilməsi
çıxış edir. Bununla da bazann eyni seqmentində fəaliyyət göstərən
ənənəvi istehsalçılar bazardan sıxışdırılıb çıxarılırlar. İstehsal
firma və
219
ÇA. İbrahimlif M.M. Hüseynov
müəssisələrində məhsul çeşidinin genişləndirilməsi, tələbin
formalaşdırılması və satışın həvəsləndirilməsi tədbirlərinin (hazır
məhsulun nümayiş etdirilməsi, dilerlərin həvəsləndirilməsi və s.)
həyata keçirilməsi məsələləri daima gündəlikdə durmalıdır.
Bunu nəzərə alaraq, istehsal müəssisələrinin marketinq
tədqiqatları ilə məşğul olan əməkdaşları tərəfindən ardıcıl olaraq
daha çox tələb olunan məhsullann siyahısı hazırlanmalıdır. Yalnız
hərtərəfli təhlildən sonra istehsal ediləcək məhsulun həcmi və
çeşidi haqqında yekun qərar qəbul edilə bilər. Müasir dövrdə hansı
istiqamətdə - sifariş və ya “azad bazar” üçün məhsul istehsalı ilə
məşğul olmasına baxmayaraq müəssisənin kommersiya fəaliyyəti
ilk növbədə istehlakçıların tələblərinin öyrənilməsi əsasında təşkil
edilməlidir.
Müxtəlif statistik üsul, model və fəndlərdən, mütəxəssislərin
təcrübəsindən, müasir hesablama texnikasından istifadə etməklə
sahibkar kommersiya əməliyyatları zamanı yarana biləcək
risklərin azaldılmasına nail ola bilər. Kommersiya işinin
planlaşdırılması zamanı risklərin təsirini nəzərə almaq lazımdır.
Azərbaycanın dünya iqtisadiyyatına inteqrasiyası prosesində
bütün müsbət tərəflərlə bərabər, həm də firma və müəssisələr bir
sıra kommersiya riskləri ilə qarşılaşa bilərlər. Azərbaycanın
ÜTT-na qəbulundan sonra respublikamızın istehsal firmalarının
üzləşə biləcəkləri kommersiya riskləri aşağıdakı səbəblərdən
yarana bilər;
-dünya iqtisadiyyatında gedən inteqrasiya prosesləri;
-ayrı-ayrı sahələrin vəziyyətinin ümumilikdə pisləşməsi;
- haqsız rəqabət;
-xammal təminatında və satış işinin təşkilində çətinliklər;
-konkret mallara olan tələbin azalması;
220
Kommersiya fəaliyyətinin əsaslan
-peşəkar kommersiya heyətinin çatışmazlığı və s. Təəssüf ki,
Azərbaycanda hazırkı dövrdə heç də bütün istehsal firmaları
kommersiya risklərini sığortalamırlar. Halbuki, bu gün xüsusilə
xarici şirkət və təşkilatlarla əlaqələr quran firma və müəssisələr
kommersiya riskləri ilə daha çox rastlaşırlar.
Bazar iqtisadiyyatı şəraitində sifariş əsasında məhsul
istehsalı və satışı yalnız ayrı-ayrı təşkilatlardan daxil olan
sifarişlərin həcminin tədricən artması zamanı daha səmərəli üsul
hesab oluna bilər. Lakin bütün müsbət cəhətlərlə yanaşı,
müəssisədə geniş istehlak bazarına çıxış istiqamətində əlavə
tədbirlərin həyata keçirilməməsi gələcək inkişaf perspektivləri
baxımından düzgün qərar sayıla bilməz. Başqa sözlə, gələcəkdə
bir sıra obyektiv və ya subyektiv səbəblərdən bu sifarişlərin daxil
olmaması müəssisənin çıxılmaz bir vəziyyətdə qalmasına səbəb
ola bilər.
Çünki verilən sifarişlər əsasında məhsul istehsalı və satışı
müəyyən dövr ərzində sabit gəlir əldə olunmasım təmin etsə də,
sifarişlərin həcminin dəyişmədiyi halda bu üsul müəssisəyə
kifayət qədər inkişaf vəd etmir. Əgər müəssisənin işləri yaxşı
gedir, o böyük mənfəət əldə edirsə, bu 0 demək deyil ki, əldə
olunmuş müvəffəqiyyət gələcəkdə də mütləq saxlanılacaqdır. Ona
görə də sərmayələrin bugünkü iqtisadi səmərəlilik və mənfəətin
yüksəldilməsinə deyil, satış bazarları uğrunda mübarizədə gələcək
perspektivlərin əldə olunmasına doğru istiqamətlənməsi üstünlük
təşkil etməlidir [112, s. 64].
Yarana biləcək kommersiya riskinin nəzərə alınması, onun
mümkünlüyünü azaltmaq üçün aşağıdakı tədbirlərin həyata
keçirilməsi daha məqsədəuyğun sayılır:
• qiymətlərin, tələbin, rəqiblərin fəaliyyətinin dəyişməsi
istiqamətində elmi cəhətdən əsaslandırılmış
221
Ç.A. İbrahimliy M.M. Hüseynov
proqnozların verilməsi üçün kənar məsləhətçilərin xidmətlərinə
müraciət etmək;
• mümkün kommersiya risklərindən özünü sığorta- lamaq
üçün gəlirin bir hissəsi hesabına daima xüsusi ehtiyat fondlannin
yaradılması;
• kommersiya fəaliyyətinin sığortası yolu ilə riskin bir
hissəsinin digər şəxs və təşkilatlara ötürülməsi. Qeyd edək ki,
hazırda bir çox ölkələrdə xüsusi sığorta təşkilatları var. Onlar
sənaye müəssisələrində həyata keçirilən kommersiya
əməliyyatlannı risklərdən sığortalayırlar.
Yoxlama üçün suallar:
♦ Kommersiya fəaliyyətində risk nəticəsində hansı itkilər
qarşıya çıxa bilər?
♦ Müəssisə təsərrüfat fəaliyyətində hansı risklərlə üzləşə
bilər?
♦ Kommersiya riskləri hansı səbəblərdən yarana bilər?
♦ Risklərin aşağıdakı növlərinin xüsusiyyətlərini açıqlayın;
- fəaliyyət göstərdiyi mühitdən asılı olaraq;
- təsir etmə müddətinə görə;
- əmələ gəlmə təbiətinə görə;
- yaranma sahəsinə görə;
- sığortalanma imkanına görə;
- miqyasına görə;
- mümkünlük səviyyəsinə görə;
- əsaslandırılma səviyyəsinə görə.
♦ Kommersiya riskinin səviyyəsinə təsir göstərən birbaşa və
dolayı xarici təsir amilləri hansılardır?
♦ Kommersiya riskinin səviyyəsinə hansı daxili amillər təsir
göstərir?
♦ idarə olunma dərəcəsinə görə hansı risk amilləri məlumdur?
222
Kommersiya fəaliyyətinin əsasları
Kommersiya riskinin idarə edilməsi sahəsində
kommersantın əsas vəzifələrinə nələr daxildir?
“Risk-menecment “ nəyi əks etdirir?
“Evristika” nədir və evristik üsullar sisteminə nələr
aiddir?
Riskin idarə edilməsi orqanı hansı funksiyaları yerinə
yetirməlidir?
Kommersiya riskinin strategiyası nəyi ifadə edir?
Risk dərəcəsi hansı üsullarla təyin edilir?
Risk siyasətinin hansı əsas istiqamətləri məlumdur?
Diversifikasiya və məhdudlaşdırma (limitləmə)
anlayışlarını izah edin.
223
Ç.A, İbrahimlif M,M. Hüseynov
IX FƏSİL. KOMMERSİYA FƏALİYYƏTİNİN
DÖVLƏT TƏNZİMLƏNMƏSİ
9. L Kommersiya fəaliyyətinin dövlət tənzimlənməsinin
mahiyyəti və zəruriliyi
Kommersiya fəaliyyətinin dövlət tənzimlənməsinin
normativ-hüquqi əsasları
Kommersiya fəaliyyətinin dövlət tənzimlənməsinin
təşkilati-inzibati və iqtisadi mexanizmləri
9.2
9.3
9.1. Kommersiya fəaliyyətinin dövlət tənzimlənməsinin mahiyyəti və zəruriliyi
Kommersiya fəaliyyətinə birbaşa olaraq təsir göstərən xarici
təsir amillərindən birincisi və ən başlıcası dövlətdir. Bəşəriyyətin
inkişaf tarixinin müxtəlif dövrlərində ayrı-ayrı dövlətlərdə
iqtidarın kommersiyaya münasibəti birmənalı olmamışdır.
Bununla yanaşı, dövlətin ümumilikdə iqtisadiyyata və onun
başlıca subyektlərindən olan istehsal müəssisəsinə olan təsiri
məsələsi bütün dövrlərdə öz aktuallığı ilə seçilmişdir. İnkişaf
etmiş bütün ölkələrdə dövlət daim istehsal və kommersiya
fəaliyyətini nəzarətdə saxlamağa çalışmışdır.
Hələ 1272-ci ildə İngiltərə kralı III Henrinin
“...Florensiya ilə kommersiya əlaqələrinin yüksək səviyyədə
olmasından razı qalması” haqda tarixi sənədlərin olması
məlumdur.
Tarixçilər 1327-1377-ci illərdə ticarətə himayədarlıq
fəaliyyətinə görə İngiltərənin digər bir kralı - III Edvardı “İngiltərə
kommersiyasının atası” adlandırmışlar [170].
Rusiya imperatoru I Pyotr kommersiya fəaliyyətinə böyük
qiymət vermiş, ölkədə daxili və xarici ticarətin inkişafının təmin
edilməsi, habelə “...ölkənin iqtisadi
224
Kommersiya fəaliyyətinin əsaslan
fəaliyyətində gəlirli sahələrə diqqət yönəltmək və onları inkişaf
etdirmək” məqsədilə 1723-cü ildə Kommersiya Kollegiyasının
yaradılması barədə fərman imzalamışdır [52].
1801-1809-cu illərdə ABŞ-ın prezidenti olmuş Tomas
Ceferson Amerika üçün xarici siyasətin libertarian prinsiplərindən
birini “...bütün millətlərlə...kommersiya əlaqələrinin qurulması...”
şəklində ifadə etmişdir.
1933-1945-ci illərdə ABŞ prezidenti olmuş, “Yeni Kurs”
siyasətinin banisi F.D.Ruzvelt “azad sahibkarlıq və kommersiyanı
Amerika cəmiyyətinin inkişafı və çiçəklənməsinin təbii mənbəyi”
hesab edirdi [100].
Ölkənin sosial-iqtisadi inkişafının, iqtisadi təhlükəsizliyinin
təmin edilməsi baxımından dövlətin kommersiya subyektlərinin
fəaliyyətinə olan təsiri problemi həmişə aktual olmuşdur.
Ayrı-ayrı ölkələrin tənzimləmə siyasətləri də ənənələri və siyasi
fəlsəfəsindən asılı olaraq bir-birindən kəskin şəkildə fərqlənir.
Müxtəlif iqtisadi sistemlərdə müəssisələrin kommersiya fəaliyyəti
fərqli şəkildə yerinə yetirilir.
Bəzi ölkələrdə, sahibkarlıq (o cümlədən, kommersiya)
fəaliyyəti üzərində sərt hakimiyyət nəzarətini tətbiq etməyə
çalışırlar. Bu cür ölkələrdə istehsalat haqqında qərarlar dövlətin
planlaşdırma təşkilatlan tərəfindən qəbul edilir. Belə ki,
inzibati-amirlik sistemində planlı-direktiv və normativ
modellərdən istifadə səciyyəvi xarakter daşıyırdı. Bu sistemin
hökm sürdüyü ölkələrdə mərkəzləşdirilmiş qiymət sistemi
mövcuddur və resursların mərkəzləşdirilmiş bölgüsü həyata
keçirilir [57, s. 154].
Bir vaxtlar Azərbaycanın da tərkibində olduğu Sovet
İttifaqında planlı iqtisadiyyat modelindən istifadə edilirdi. Vahid
xalq təsərrüfatı kompleksinin “əsas həlqəsi” olan istehsal
müəssisələrində təchizat və satış işi dövlətin mərkəzi planlaşdırma
və nəzarət orqanlarının, müvafiq
225
ÇA. İbrahimli, M.M. Hüseynov
nazirliklərin göstərişləri əsasında həyata keçirilirdi [75, s. 17].
SSRİ-də dövlət istehsal bölməsi və kooperativ-kolxoz
bölməsi arasında mal (məhsul) mübadiləsi qoyulmuş dövlət
qiymətləri əsasında - alqı-satqı vasitəsilə həyata keçirilirdi. Bu
zaman dövlət bölməsi daxilində, həmçinin dövlət və
kolxoz-kooperativ bölmələri arasında istehsal vasitələrinin
tədavülü nağdsız, xalq istehlakı məhsullarının tədavülü isə, əsasən
nağd formasında həyata keçirilirdi. Xalq istehlakı mallanna verilən
sifarişlər əsasında müəssisə və təşkilatlar aşağı (sənaye və ticarət
müəssisələri arasında) və yuxan (Azərittifaq ilə sahə nazirlikləri
arasında) səviyyələrdə təsərrüfat əlaqələri qururdular. Onlar
müqavilələr bağlayır, eyni zamanda mallann vaxtında təyinatı üzrə
öz yerlərinə çatdınimasına nəzarət edirdilər. Belə ki, istehsal
edilən məhsullar müvafiq respublikalann ticarət nazirliklərinin
topdan ticarət bazalan vasitəsilə pərakəndə ticarət müəssisələrinə
göndərilirdi. Çox az həcmdə məhsul istehsalçılann firma
mağazaları və birbaşa müqavilələr əsasında iri universal
mağazalarda (univermaq) satılırdı.
Xalq təsərrüfatının planlı, sistem şəkildə idarə olunduğu
şəraitdə hər bir müəssisə dəqiq bilirdi ki, kim onu nə ilə təmin edir
və həmçinin, o, özü kimi nə ilə təmin edir. Lakin bu sistemin mənfi
cəhətləri də mövcud idi.
İstehsal müəssisələrində maddi-texniki təchizatla yanaşı,
satışın planlaşdıniması və ona nəzarət edilməsi də SSRİ Dövlət
Təchizatı orqanları (Dövlət Təchizat Komitəsi) tərəfindən verilən
direktivlərə əsaslanırdı [45, s. 153]. Bu isə, çox zaman satış
fəaliyyətini nisbətən “arxa plana” keçirirdi. Geniş istehlakçı
tələbatının öyrənilməsi və ödənilməsi ilə bağlı məsələlər dövlət
ticarəti subyektləri tərəfindən həyata keçirildiyindən
istehsal-sənaye müəssisələri əsasən buraxılan məhsulun sonrakı
taleyi ilə maraqlanmırdılar. Nəticədə,
226
Kommersiya fəaliyyətinin əsasları
ticarətin sifarişləri də bir çox məhsul növləri üzrə yerinə
yetirilmirdi [34, s. 47].
XX əsrin 80-ci illərinin ortalarından xalq təsərrüfatının idarə
edilməsində planlı-direktiv və normativ modellərin əvəzinə
iqtisadi metodlardan istifadə edilməsinə üstünlük verildi. 1987-ci
ildə “Dövlət müəssisəsi (birliyi) haqqında” Sovet Sosialist
Respublikalan İttifaqının Qanunu qəbul edildi. İstehsal
müəssisələrində təsərrüfat-kommersiya fəaliyyətinin idarə
edilməsi də bu Qanun (5, 6, 10, 15-ci maddələr və 16-cı maddənin
3-cü və 4-cü bəndləri) əsasında həyata keçirilirdi [9; 71].
Ölkədə həyata keçirilən islahatlar 90-cı illərin əvvəllərində
SSRİ-də müəssisələrin maddi-texniki təchizatının onilliklər boyu
mərkəzləşdirilmiş sisteminin tamamilə dağılmasına gətirib çıxardı.
Belə ki, 01.09.1990-cı il tarixinə olan məlumatına görə, ölkədə
maddi-texniki təminat sistemində fəaliyyət göstərən 11 mindən
çox müəssisə və təşkilatlardan yalnız 10%-dən də azı SSRİ Dövlət
Təchizatı tərəfindən idarə edilirdi [92, s. 288].
1991-ci ildə keçmiş SSRİ hökuməti tərəfindən qiymət və
tariflərin liberallaşdınlması, mərkəzləşdirilmiş
planlaşdırmadan, maddi-texniki, maliyyə, habelə əmək
resurslarının bölgüsü sistemindən imtina edildi. Bu isə,
müəssisələrin tam kommersiya hesabında, yəni, iqtisadi fəaliyyət
azadlığı, öz xərcini ödəmə, özünümaliyyələşdirmə, özünü
idarəetmə əsasında fəaliyyət göstərməsi və mənfəətin əldə etməsi
prosesini sürətləndirdi.
Beləliklə, iqtisadiyyatın bütün sahələrində bazar
münasibətləri formalaşmalı, istehsal müəssisələri yeni şəraitdə
fəaliyyət göstərməli idilər. Lakin uzun müddət ərzində bu sistemdə
yaşamış Mərkəzi və Şərqi Avropa ölkələrinin təcrübəsi göstərdi ki,
iqtisadi fəaliyyətin liberallaşdınlması səmərəli bazar
mexanizminin
227
Ç.A, İbrahimli, MM Hüseynov
formalaşması üçün kifayət edən şərt deyil. Bu ölkələrdə həyata
keçirilən islahatlar institusional dəyişikliklərin daha vacib
olduğunu nümayiş etdirdi [76].
Bəşəriyyətin ən mühüm nailiyyətlərindən biri hesab olunan
bazar iqtisadiyyatı qanunlar, norma və qaydalar çərçivəsində
təsərrüfat fəaliyyətini həyata keçirən kommersiya subyektlərinin
hüquq və mənafelərinin təmin edilməsinə əsaslanır. Dövlət və
sahibkarlar arasında işgüzar münasibətlər bazar infrastrukturunun
inkişaf səviyyəsinə müsbət təsir edir. Bazar iqtisadiyyatında
dövlətin kommersiya fəaliyyətinə olan təsiri, iqtisadiyyatın
dövlət tənzimlənməsinin tərkib hissəsidir.
Bu baxımdan kommersiya fəaliyyətinin dövlət
tənzimlənməsinin mahiyyətini izah etmək üçün ilk növbədə
dövlətin iqtisadiyyata təsiri məsələsinə diqqət yetirilməlidir.
Müxtəlif dövrlərdə dövlətin bazar münasibətlərinə müdaxiləsinə
müxtəlif cür yanaşmalar mövcud olmuşdur.
Bəzi ölkələrdə əksəriyyət qərarların bazar tərəfindən qəbul
edildiyi haqda “antietatik” yanaşmalar mövcuddur.' Əlbəttə,
klassik bazar iqtisadiyyatı nöqteyi nəzərindən bu yanaşma
düzgün hesab edilə bilər. Əslində, bazar münasibətləri şəraitində
kommersiyanın əsas tənzimləyiciləri bazar mühiti, bazarda tələb
və təklifin vəziyyətidir. Bazar iqtisadiyyatı ölkələrində istənilən
mikroiqtisadi çətinlik yaranan zaman bir çoxları düşünürlər ki,
bazar özü müstəqil şəkildə bu çətinliyi həll etmək bacarığına
malikdir. Lakin, P.Samuelsonun qeyd etdiyi kimi: “bəzən bazarın
tələb və təkliflə əlaqədar qəbul etdiyi qərarlannda hakimiyyətin
bir sıra dəyişikliklərə əl atması zəruri olur” [99, s. 320].
' “Etatizm” (fransızca “etoi" - dövlət) - bəzi hallarda cəmiyyətin iqtisadi
həyatında dövlətin rolunun gücləndiyini göstərmək üçün işlədilən termindir.
“Etatizm” terminini (dövlətin mərkəzləşdirilməsi mənasında) ədəbiyyata XIX
əsrin sonunda İsveçrə buijua liberalı N.Dro gətirmişdir.
228
Kommersiya fəaliyyətinin əsaslan
Bəzi amerika iqtisadçıları etiraf edirlər ki, bazar sistemi
təkmil deyil. Əgər kapitalizmə uğurla inkişaf etməyə imkan verən
iqtisadi qüvvələr nəzarətsiz fəaliyyət göstərərsə, onlar ayrı-ayrı
şəxslər və ya əhali qrupu üçün ciddi çətinliklər yarada bilərlər. Bu
çətinliklərin həlli isə, əksər hallarda dövlətin iştirakım tələb edir
[105].
Məlumdur ki, bazar iqtisadiyyatı ölkələrində XIX əsrin
sonlarına qədər iqtisadiyyat əsasən, bazar mexanizminin və xüsusi
mülkiyyətin "lassez faire " prinsipi əsasında fəaliyyət göstərməsi
hesabına inkişaf etmişdir [86]. Yalnız XX əsrdə bir sıra obyektiv
və subyektiv səbəblərdən dövlət iqtisadiyyatın idarə edilməsi
sahəsində öz üzərinə daha böyük məsuliyyət götürməyə
başlamışdır. Buraya aşağıdakıları aid etmək olar:
sosial yönümlü dövlət xərclərinin artması;
^ istehsalat infrastrukturunun formalaşdırılması;
^ sahibkarlığa aid qanunvericilik bazasının yaradılması;
vergi sisteminin formalaşdırılması; istehsalçıya dotasiya
ayrılması vasitəsilə kömək göstərilməsi;
məşğulluğun təmin olunması;
elmi tədqiqatların və dövlət müəssisələrinin inkişafı və s.
İqtisadiyyatın inkişafının təmin edilməsində elə amillər
vardır ki, dövlətin təsiri olmadan onları qaydaya salmaq mümkün
deyil. Bazar özünütənzimləmə və iqtisadiyyatın inzibati-amirlik
və idarəetmə mexanizmləri prinsipcə bir- birinə uyğunlaşa
bilməzlər. Lakin bazar münasibətlərinə çoxdan keçmiş Ölkələrdə
bazar özünütənzimləməsi ilə yanaşı, digər işlək tənzimləmə
mexanizmləri də mövcuddur.
Dövlətin bazar iqtisadiyyatında makro- və mikrosəviyyədə
tənzimləmə formalarını ayırmaq olar. Bunu aşağıdakı sxemdən
aydın görə bilərik:[92, s. 442]
229
Ç.A, İbrahimli, M.M. Hüseynov
Şəkil 9.1. Bazar təsərrüfatının dövlət tənzimlənməsi sistemi.
Sxemdən də göründüyü kimi, makrosəviyyədə tənzimləmə
iqtisadi artım, regionlar və dövlətlər arası əlaqələr, investisiyalar,
elm və təhsilin inkişafı, əhalinin sosial müdafiəsi, xarici iqtisadi
əlaqələr, müdafiə qabiliyyəti və təhlükəsizlik, pul dövriyyəsi,
dövlətin gəlir və xərcləri kimi makroiqtisadi problemləri əhatə
edir.
Mikrosəviyyədə tənzimləmə isə, təsərrüfat sistemləri və
təsərrüfatlararası əlaqələrin təşkili, perspektiv və cari
planlaşdırma, istehsalın səmərəliliyinin artırılması və artımın
230
Kommersiya fəaliyyətinin əsaslan
stimullaşdınlması, əməyin təşkili və ödənilməsi, maliyyə,
marketinq fəaliyyətləri və s. əhatə edir.
Makro- və mikrosəviyyədə tənzimləmənin forma və
istiqamətləri müxtəlif ölkələrdə bir-birindən xeyli fərqlənir.
Təcrübə göstərir ki, bəzi məsələlərin həllini tamamilə ayrı- ayrı
istehsal müəssisələrinin öhdəsinə buraxmaq özünü doğrultmur.
Çünki əksər hallarda təsərrüfat subyektləri daha tez qazanc əldə
etməyə imkan verən sahələrə kapital yönəltməyə üstünlük verirlər.
Halbuki, kommersiya fəaliyyəti ilkin olaraq tənzimləndikdə, elmi
texnologiyaya uyğun əsaslandırıldıqda, istehsalla qarşılıqlı
münasibətlər yaradıldıqda daha yüksək inkişaf əldə edilə bilir [35,
s. 591]. Bunu nəzərə alaraq, ABŞ-da hər il federal hakimiyyət
bütün ölkə üzrə elmi-tədqiqat və təcrübə-konstruksiya işlərinə
(ETTKİ) olan xərclərin təqribən 50%-ni ödəyir. Bundan əlavə, bir
sıra xarici ölkələrdə məhsul istehsalçısı rəqabət qabiliyyətli
məhsul yarada bilmədiyi halda ixrac olunan məhsulların
hazırlanması üçün ETTKI-nə olan xərclər, federal büdcə hesabına
sığortalanır. Lakin hazırlayıcılann məsuliyyətsizliyinə yol
verməmək üçün bu sığortalar faktiki xərclərin yalnız 60-80%-ni
ödəyir [101, s. 624].
C.Helbreytin sözlərilə desək, əgər dövlət xüsusi layihələrin
maliyyələşdirilməsi və yaxud da texniki baxımdan öndə gedən
sahələrin istehsal etdiyi məhsul üçün bazar yaratmağa zəmanət
verirsə, istehsalat xərcləri və onlarla bağlı olan risk daha çox
ixtisar oluna bilər [92, s. 401].
ABŞ-da, xüsusilə, mikroiqtisadiyyatın tənzimlənməsi
istiqamətində dövlət tərəfindən müxtəlif qaydaların və
məhdudiyyətlərin tətbiq edilməsinə geniş yer verilir. Əlbəttə
dövlətin bu sahədə tətbiq etdiyi məhdudiyyətlər heç də hamı
tərəfindən müsbət qarşılanmamışdır. Çünki bazar iqtisadiyyatı
şəraitində bilavasitə dövlət tənzimlənməsi
231
ÇA, İbrahimli, M.M. Hüseynov
məqsədəuyğun hesab edilir. Buraya aşağıdakılar aid edilə bilər:
biznesin (sahibkarlığın) qanunvericilik və hüquqi
bazasının formalaşması;
^ büdcənin formalaşdırılması;
^ vergi sisteminin təşkili;
milli sahibkarlığın rəqabət qabiliyyətliyinə kömək;
iqtisadi artımın və maliyyə sabitliyinin həvəsləndirilməsi
və s.
Dövlət tənzimlənməsi sistemi özündə iqtisadiyyatın dövlət
tənzimlənməsinin birbaşa və dolayı forma və metodlannın
kompleks məcmusunu əks etdirir. Tənzimləmə iqtisadiyyatın
balanslaşdırılması və sabitləşdirilməsini, həmçinin xarici
bazarlarda əmtəələrin rəqabət qabiliyyətliliyini təmin edir.
Birbaşa dövlət tənzimlənmasinm başlıca istiqamətləri
aşağıdakılardan ibarətdir:
1. Birbaşa büdcə maliyyələşməsi özündə ölkə müəssisələri
və əraziləri üzrə büdcə subvensiyalarının, dotasiyalarının və
subsidiyaların ayrılmasını əks etdirir.
♦ "Subvensiya" anlayışı latınca “subvenisa” (“köməyə
gəlmək”) sözündən götürülmüşdür. Subvensiya özündə dövlət
tərəfindən ölkə müəssisələri və ərazilərinin sağlamlaşdıniması
məqsədilə dövlət tərəfindən təqdim edilən məqsədli pul yardımı
növünü əks etdirir.
♦ “Dotasiya" latınca “dotatio” (“vergi”, “qurbanvermə”)
sözündən götürülmüşdür. Dövlət tərəfindən mərkəzi və yerli
büdcələrdən dotasiyaların ayrılması müəssisə və firmalara
məhsulların istehsal və tədavül xərclərini ödəməyən qiymətlərlə
reallaşdırılması zamanı üzləşdukləri itkilərin qarşılanmasını
nəzərdə tutur. Adətən, əhali üçün böyük əhəmiyyətə malik
əmtəələr (məs., çörək, süd, ət, elektrik enerjisi, nəqliyyat və s.)
dotasiyalaşdırılır.
232
Kommersiya fəaliyyətinin əsaslan
♦ “Subsidiya ” latınca “subsidium” (“dəstək”) sözündən
götürülmüşdür. Ölkədə fövqəladə hallar baş verdikdə və ya dövlət
cəmiyyətdə bəzi sosial təbəqələrin dəstəklənməsinin zəruri
olduğunu hesab etdiyi təqdirdə iqtisadiyyatın ayrı-ayrı sahələrinə
və ərazilərinə subsidiyalar formasında əvəzsiz maliyyə yardmı
göstərir.
2. Əmtəə-pul münasibətlərinin tənzimlənməsi sahəsində
dövlət siyasətində əsas yeri dövlət sifarişi, kvotalaşdırma və
lisenziyalaşdırma tutur.
♦ Dövlət sifarişi - müəssisələrin təsərrüfat fəaliyyətinin
maliyyələşdirilməsinin özünəməxsus formasıdır. Bu zaman dövlət
bir sıra mühüm məhsulların istehsalını sifariş edir və alıcı rolunda
çıxış edir. Bir qayda olaraq, belə sifarişlər hərbi-sənaye kompleksi
sahələrinə, yeni əmtəələr istehsal edən, sosial əhəmiyyətli və
innovasiya xarakterli texnologiyalarının hazırlayan müəssisələrə
verilir.
♦ Dövlət kvotalaşdırma yolu ilə müəyyən dövr üçün ciddi
nəzarət və kəmiyyət məhdudlaşdırılması hesabına daxili ticarət
dövriyyəsinin səmərəli balansına nail olunması üçün idxal və
ixrac əməliyyatlanmn tənzimlənməsini həyata keçirir.
♦ İdxal və ixracın lisenziyalaşdırılması - müəyyən əmtəə
axınlarının ciddi uçotunun və lazım gəldikdə, məhdudiyyətlərin
müəyyən olunması vasitəsilə idxal və ixrac sazişlərinin həyata
keçirilməsi üzərində dövlət nəzarəti sistemidir.
3. Proqram-məqsədli metodlar ölkə və regional səviyyələrdə
qəbul olunan kompleks məqsədli proqramların reallaşdırılmasına
istiqamətlənmiş tədbirlər və mexanizmləri əks etdirir. Bu
proqramların məqsədi bazar mexanizmini inkişaf etdirməkdən,
təbii ehtiyatlardan səmərəli istifadə etmək və onları mühafizə
etməkdən, cəmiyyət üçün zəruri olan əmtəə və xidmətlərin (hətta
bəzən sərfəli olmasa da)
233
ÇA. İbrahimli, M.M. Hüseynov
istehsalını həvəsləndirməkdən və iqtisadiyyatı sabitləşdirməkdən
ibarətdir.
4. Dövht sahibkarlığı dövlətin tələbatlannı təmin edən bazar
subyektlərinin işinin ardıcıllığının və səmərəliliyinin təmin
edilməsi üçün kommersiya fəaliyyətinin təşkil olımmasmda
təzahür edir. Dövlət iqtisadiyyatın bir sıra apancı sahələrində
səhmlərin nəzarət paketinə sahib olmaqla iri bazar iştirakçısı kimi
çıxış edir.
Dövht tənzimlənməsinin dolayı metodlarının məqsədi bazar
mexanizminin bütün iştirakçılarına münasibətdə məcmu
tədbirlərin işlənib hazırlanması və reallaşdırılmasından ibarətdir.
Bü metodlara əsasən aşağıdakılar aid edilir:
1. Pul-kredit siyasəti;
2. Gömrük siyasəti;
3. Vergi siyasəti;
4. Qiymətlərin dövlət tənzimlənməsi [43, s. 373-377]
İnkişaf etmiş ölkələrdə korporasiya (birlik), firma və
müəssisələrin istehsal-texniki təyinatlı əmtəələrlə təmin
edilməsində indikativ planlaşdırmanın tərkibi hesab edilən
kontrakt sistemi müstəsna rola malikdir. Kontraktlar birliklərin
firmadaxili planlarını əlaqələndirməklə istehsal vasitələri ilə planlı
“qidalandırma” sistemi yaradır. Beləliklə, dövlətin nə inzibati, nə
də digər buna bənzər formalarda onların fəaliyyətinə müdaxilə
etməsinə ehtiyac qalmır [39, s. 411].
İqtisadiyyatın dövlət tənzimlənməsi istiqamətləri arasında
xüsusi yerlərdən birini, ənənəvi olaraq ixrac yönümlü istehsalın
inkişafının stimullaşdmlması, milli rəqabətqabiliyyətli məhsul
istehsalçısının müdafiəsi tutur. Bu stimullaşdırma tədbirləri
dövlətin ümumi makroiqtisadi inkişafına səbəb olur. Bununla
yanaşı, həm də
234
Kommersiya faaliyyətinin əsaslan
mikroiqtisadiyyat - yəni, sənaye-istehsal firmalan səviyyəsində
inkişafın təmin olunmasını nəzərdə tutur.
Dövlət sənaye istehsalının səmərəliliyinin və rəqabət
qabiliyyətliyinin artırılması istiqamətində kompleks tədbirlər
həyata keçirir. Bununla da, dövlət sənayenin daha səmərəli
strukturunn formalaşmasını təmin edir. Mikrosəviyyədə
rəqabətqabiliyyətlik - inkişaf etmiş iqtisadiyyatda əsasən ayrı-ayrı
əmtəələr üzrə qiymətlərin tənzimlənməsi kimi başa düşülür.
Qiymətlərin tənzimlənməsi keyfiyyətin və çeşidin
təkmilləşdirilməsini, həmçinin hissedilən amilləri - çatdınlma
şərtləri, etibarlılıq, kreditin əldə olunması və s.-ni əks etdirir [115].
Digər sahibkarlıq fəaliyyəti növləri kimi kommersiya
fəaliyyətinin də dövlət tərəfindən tənzimlənməsinə ehtiyac vardır.
Dövlətin kommersiya fəaliyyətinin tənzimlənməsi sahəsində
fəaliyyətinin əhəmiyyətini azaltmaq çox böyük səhv olardı. Çünki
bu tədbirlər yalnız ayn-ayrı müəssisələrin təsərrüfat fəaliyyətinə
deyil, bəzən ümumilikdə ölkə iqtisadiyyatının inkişafına böyük
təsir göstərir. Bu cəhətdən R.İ,Buneyevanın kommersiyaya verdiyi
tərif xüsusi maraq doğurur: “Kommersiya azad əmtəə-pul
mübadiləsi şəraitində bazarda həyata keçirilən, əmtəələrin tələb və
təklifi arasında proporsiyalarla müəyyən olunan və iqtisadi
alətlərin köməyi ilə dövlət tərəfindən tənzimlənən sahibkarlıq
fəaliyj'ətinin bir növüdür” [85, s. 229].
Kommersiya fəaliyyətinin tənzimlənməsinin zəruriliyi ilk
növbədə istehlakçıların hüquqlarının müdafiəsi, onlara təqdim
edilən əmtəə və xidmətlərin keyfiyyətinin təmin edilməsi ilə
şərtlənsə də, burada əmtəə dövriyyəsindən dövlət büdcəsinə daxil
olan pul vəsaitlərinin həcminə nəzarət də mühüm əhəmiyyət kəsb
edir.
Beləliklə, kommersiya fəaliyyətinin dövlət tənzimlənməsi
ölkənin milli maraqları nəzərə alınmaqla kommersiyanın (o
235
Ç.A, İbrahimli, M.M. Hüseynov
cümlədən ticarətin) inkişafının səmərəliliyinin təmin edilməsinə
istiqamətlənmiş, makro- və mikroiqtisadiyyat səviyyələrində
həyata keçirilən kompleks tədbirləri əhatə edir.
Dünya ölkələri arasında regional-iqtisadi inteqrasiya
getdikcə dərinləşir. Transmilli korporasiyaların fəaliyyəti ildən-ilə
daha da genişlənir. Bu nöqteyi-nəzərdən, müasir dövrdə ayrı-ayrı
təsərrüfat subyektlərinin istehsal- kommersiya fəaliyyətinin
onların təmsil olunduğu dövlətin maraqlarına nə dərəcədə uyğun
olması prinsipial əhəmiyyət kəsb edir.
Müasir dövrdə bu məsələnin aktuallığı daha da artmış, bazar
iqtisadiyyatında ən prinsipial məslələrdən birinə çevrilmişdir.
Çünki bütün müsbət cəhətlərlə yanaşı, bəzən dünyanın fövqəl
gücə malik dövlətlərinin kommersiya siyasətləri digər ölkələr
üçün ciddi maneələr də yarada bilir. Nobel mükafatı laureatı
C.Stiqlitzin bildirdiyi kimi: “Bir çox hallarda kommersiya maraq
və dəyərləri ətraf aləmə qayğını, demokratiyaya, insan hüquqları
və sosial ədalət ilə bağlı məsələləri arxa plana keçirmişdir” [109, s.
38].
Müstəqillik illərində Azərbaycanda kommersiya
fəaliyyətinin dövlət tənzimlənməsi istiqamətində müəyyən
müvəffəqiyyət qazanılsa da ölkələrarası inteqrasiya proseslərinin
inkişaf meyli bu sahədə təkmilləşdirmənin aktuallığını daha aydın
şəkildə göstərməkdədir.
9.2. Kommersiya fəaliyyətinin dövlət tənzimlənməsinin normativ-hüquqi əsasları
Kommersiya münasibətlərinin dövlət tərəfindən
tənzimlənməsinin normativ-hüquqi əsasları öz əksini Kommersiya
və ya Ticarət Məcəllələrində, kommersiya fəaliyyəti ilə əlaqədar
qəbul edilmiş xüsusi qanunlarda.
236
Kommersiya fəaliyyətinin əsasları
mərkəzi hakimiyyət orqanları və ya müvafiq nazirliklərin xüsusi
qərar və sərəncamlarda, beynəlxalq müqavilələrdə və s. tapır.
Avropada ticarət (kommersiya) hüququ XI-XIX əsrlərdə
inkişaf etmişdir. Ticarət hüququnun 3 əsas mərhələsini ayırmaq
mümkündür:
Ticarət hüququnun inkişafının İtaliya mərhələsi (XI- XV
əsrlər) - kapitalist münasibətlərinin əmələ gəlməsi dövrünü əhatə
edir. Bu zaman İtaliya dövləti dünya ticarətinin mərkəzinə
çevrilmiş, Genuya, Florensiya və digər şəhər-dövlətləri
yaranmışdı. Bu cür şəhər-dövlətlərin iqtisadiyyatının əsasını
ticarət təşkil edirdi. Ticarət hüququnun formalaşmasının əsas
elementlərindən biri də gəmiçilik ənənələrinə əsaslanan gəmiçilik
hüququdur. Gəmiçilik hüququnun məhz İtaliyada
formalaşmasının əsas səbəblərindən biri də budur ki, İtaliya
dövləti ticarət əlaqələrini əsasən dəniz yollan vasitəsilə həyata
keçirməyə məcbur olmuşdur. XI-XV əsrlərdə ticarət hüququnun
formalaşması əmək münasibətlərini tənzimləyən xüsusi
qanunların qəbul edilməsinə səbəb olmuşdur [96, s. 43].
Fransa mərhələsində (XVI-XVII əsrlər) Fransanın ticarət
dövləti kimi rolu artır. Bu mərhələdə Fransada güclü, dövlət
tərəfindən dəstəklənən ticarət zümrəsi formalaşır. XVII əsrdə
Fransada kodifikasiyaya (qanunların sistemə salınması) cəhd
edildi: ticarət münasibətlərini tənzimləyən ümumdövlət
kodifıkasiyalaşmış hüquqi akt (Ticarət ordonansı - 1673-cü il)
nəşr olundu. 1807-ci ildə isə. Ticarət məcəlləsi (Code de
Commerce) qəbul edildi. Əslində Mülki Məcəlləni tamamlayan
Ticarət məcəlləsi o qədər də təkmil bir sənəd deyildi. Burada
alqı-satqı məsələlərinə cəmi bir maddə həsr olunmuşdu. Bununla
belə, Fransanın Ticarət məcəlləsi XIX əsrdə bir çox digər
ölkələrdə (İtaliya, Belçika, Hollandiya, İsveçrə) ticarət hüququnun
inkişafı ilə
237
Ç,A. İhrahimlif M.M. Hüseynov
nəticələndi. Qeyd edək ki, Fransada 2000-ci ildə yeni Ticarət
məcəlləsi qəbul edilmişdir [156].
Almaniya mərhələsində (XVIII əsr - XX əsrin əvvəli)
Avropada və bütün dünyada ticarət hüququnun inkişafına alman
dövləti böyük təsir göstərmişdir. 1961-ci ildə hələ pərakəndə halda
olan alman dövlətləri tərəfindən ümumi Ticarət məcəlləsi qəbul
edilir. 1871-ci ildə alman dövlətlərinin vahid Almaniyada
birləşdirilməsindən sonra 1896-cı ildə ümumalman Mülki
məcəlləsinin qəbulu Ticarət məcəlləsinin 1897-ci ildə yenidən
qəbulunu zəruri etdi. Bu, Almaniyanın sonrakı iqtisadi inkişafına
səbəb olmaqla yanaşı, həm də digər dövlətlərdə Ticarət
məcəlləsinin qəbul edilməsinə gətirib çıxardı. Məs., 1899-cu ildə
Yaponiyada Ticarət məcəlləsi qəbul edildi.
Müasir dövrdə dünya ölkələrinin ticarət-kommersiya
sahəsindəki qanunvericiliyi öz müxtəlifliyi ilə diqqəti cəlb edir.
ABŞ, Almaniya, Fransa, Yaponiya, habelə bir çox Qərbi A\TOpa,
Latın Amerikası və Uzaq Şərq ölkələrinin təcrübəsi milli
iqtisadiyyat və ticarətin inkişafı üçün kommersiya məcəlləsinin
necə səmərəli ola biləcəyini göstərir [94, s. 24].
Hazırda bəzi ölkələrdə kommersiya münasibətlərinin
tənzimlənməsi üçün mülki məcəllə kommersiya və ya ticarət
məcəllələri ilə yanaşı fəaliyyət göstərir.
Almaniya Federativ Respublikasmın Mülki və Ticarət
məcəllələrinə görə, istehsal (sənaye) və ticarət fəaliyyəti ilə
məşğul olan sahibkarlar “kommersant” (“Kaufinann”)
adlandınlırlar [118, s. 58].
Qeyd edək ki, bir çox hallarda “kommersant” anlayışı
""sahibkar” anlayışı ilə də eyniləşdirilir. Bu cəhət digər ölkələrin
(məs., Estoniya) müvafiq məcəllələrində də müşahidə edilir.
Həyata keçirilən kommersiya fəaliyyətinin xarakterinə görə,
həmçinin ölkənin ümumi Ticarət
238
Kommersiya fəaliyyətinin əsaslan
reyestrində qeydiyyata düşüb-düşməmək baxımından
Almaniyanın Ticarət Məcəlləsində sahibkarlıq fəaliyyətinin
aşağıdakı tipləri müəyyən edilir:
1) “Der Muskaufmann ” - ticarət hüququna uyğun olaraq
əsas fəaliyyət istiqaməti ticarət (topdan və pərakəndə ticarət) olan
və ya bu işi sığorta, bank sistemi, nəqliy>'at və s. sahələrdə yerinə
yetirən kommersant;
2) “Vollkaufmann” - “tam kommersant” ölkə
qanunvericiliyinə uyğun olaraq bütün hüquqlardan istifadə edən
kommersant;
3) “Minderkaufmann” - istehsal etdiyi məhsulu özü realizə
edən şəxs - “kiçik kommersant”;
4) “Der Solkaufrnann” - ticarət reyestrinə qeydiyata
alınması vacib hesab edilən, sahibkarlıq və ya digər kommersiya
fəaliyyəti ilə məşğul olan kommersant. Bu halda kommersiya
fəaliyyəti əsas fəaliyyət növü hesab edilməsə də eyni zamanda
müvafiq kommersiya (ticarət) müəssisəsinə ehtiyac yaranır;
5) “Der Kannkaufmann” - kommersiya ilə əlavə fəaliyyət
sahəsi kimi məşğul olan şəxs və ya mümkün, potensial
kommersant. Kənd və meşə təsərrüfatı sahələrində fəaliyyət
göstərən müəssisələr Ticarət reyestrində qeydiyyata
düşüb-düşməmək barədə qərarı özləri verirlər və yalnız bu
hüquqdan istifadə halında onlar kommersant hesab edilirlər.
Almaniyada ticarət sahəsində münasibətləri, o cümlədən
topdan və pərakəndə ticarətdə qiymətləri tənzimləyən xüsusi
normativ-hüquqi akt yoxdur. Eyni zamanda, AFR-da milli istehlak
bazarının tənzimlənməsinə cavabdeh olan vahid mərkəzi qurum da
fəaliyyət göstərmir. Müvafiq səlahiyyətlər federal nazirliklər,
idarələr, yerli icra hakimiyyəti orqanlan arasında bölünmüşdür.
Belə ki, Almaniyada iqtisadiyyat sahəsinə aid qanunvericilik
aktlarının 70%-i daxili bazann tənzimlənməsi məsələləri ilə
əlaqədardır.
239
ÇA. İbrahimlif M.M. Hüseynov
Yaponiyada Almaniyada olduğu kimi Mülki Məcəllə (1898)
və Ticarət Məcəlləsi (1899) fəaliyyətdədir. Yaponiya Ticarət
məcəlləsi - Almaniya Ticarət Qanunlar külliyatının nisbətən
modernləşdirilmiş variantı olmaqla Mülki məcəlləyə münasibətdə
xüsusi qanun rolunu oynayır.
Ticarət Məcəlləsi aşağıdakı 4 kitabdan (hissədən) ibarətdir:
1. “Ümumi hissə”də - “kommersant” anlayışının mənası
açıqlanır, ticarət qeydiyyatına, ticarət adına, ticarət
kitabının tərtibinə olan tələblər əks olunur, həmçinin
ticarət işçilərinin və ticarət agentlərinin statusu
nizamlanır;
2. “Ticarət yoldaşlıqları” kitabına “tam yoldaşlıq” və
“kommandit yoldaşlığı”nın hüquqi vəziyyətini
tənzimləyən normalar daxildir. Bu hissədə “səhmdar
cəmiyyəti” statusuna və “xarici şirkəf’in hüquqi
vəziyyətinin nizamlanmasına xüsusi bölmələr həsr
olunur;
3. “Ticarət sövdələşmələri” kitabı ticarət
sövdələşmələrinin ayrı-ayrı növlərinin
nizamlanmasına həsr olunur;
4. “Ticarət gəmiçiliyi” [161].
Yaponiya Ticarət məcəlləsində zəruri hallarda dəfələrlə
müəyyən dəyişikliklər həyata keçirilmişdir. Bununla yanaşı, əlavə
qanunların qəbulu təcrübəsinə daha çox üstünlük verilmişdir.
Məsələn, 1963-cü ildə “Ticarət qeydiyyatı haqqında Qanun” qəbul
edilərək Ticarət məcəlləsinə daxil edildi.
Yaponiya Ticarət məcəlləsinə əsasən, “kommersant - öz
adından sahibkarlıq fəaliyyətini həyata keçirən şəxsdir”.
Kommersantın fəaliyyətinin predmetini ticarət sövdələşmələri
təşkil edir. Bununla bərabər, mağazada və ya digər bu kimi
müəssisədə məhsul satışını yerinə yetirən şəxs
240
Kommersiya fəaliyyətinin əsaslan
və ya hasilat sənayesində sahibkarlıq fəaliyyətini həyata keçirən
şəxs (əgər ticarət sövdələşmələri onun fəaliyyət predmetini təşkil
etmədiyi halda belə) də kommersant hesab edilir. Kommersantlar
Qeydiyyat Bürosu tərəfindən Ticarət reyestrində sahibkarlıq
fəaliyyətinin həyata keçirildiyi yer üzrə qeydiyyata alınır.
Reyestrin göstəriciləri ictimaiyyət üçün açıqdır və nəşr olunur.
Kommersant dövriyyəyə ticarət udi ilə daxil olur.
Yaponiyada qarşıya mənfəət götürülməsi kimi məqsəd
qoyan hüquqi şəxslər yalnız şəxsi maraqları güdürlər: onların
mənfəətləri hüquqi şəxslərin üzvləri arasında bölünür. Qarşıya
mənfəət götürülməsi kimi məqsəd qoyan 2 növ hüquqi şəxslər
mövcudun
1. Sahibkarlıq fəaliyyətinin həyata keçirilməsi nəticəsində
mənfəət əldə edən hüquqi şəxslər (ticarət məcəlləsi ilə müəyyən
edilmiş ticarət şirkətləri);
2. Kommersiya fəaliyyətinə aid olmayan digər fəaliyyət
sahələri vasitəsilə mənfəət əldə edən hüquqi şəxslər
(vətəndaş-hüquqi şirkətlər, kənd təsərrüfatı şəxsləri, dağ- mədən
təsərrüfatı və s.).
Bu hüquqi şəxslərin hüquqi vəziyyəti Ticarət
məcəlləsinin normaları ilə müəyyən edilir. Ticarət şirkətlərinə
“tam yoldaşlıq”, “kommandit yoldaşlığı” və “səhmdar şirkətlər”
aiddir.
Bir sıra Avropa ölkələrində olduğu kimi, Yaponiyada da
“nümayəndəlik” (“müvəkkillik”) institutu geniş yayılmaqla fərdi
kommersantlar və şirkətlər tərəfindən kommersiya əsasında
peşəkar surətdə yerinə yetirilən kommersiya fəaliyyəti növü kimi
nəzərdən keçirilir.
Yaponiya Ticarət məcəlləsi müxtəlif nümayəndəlik növlərini
nəzərdə tutur. Bunlar arasında əmək müqaviləsi (razılaşması)
əsasında nümayəndəlik fəaliyyəti göstərən
241
Ç,A. İbrahimli, M.M. Hüseynov
ticarət müəssisəsinin işçiləri (xidmətçiləri, qulluqçuları) xüsusi yer
tutur.
Kommersiya nümayəndəsi ticarət agenti adlanır. Məcəllədə
ticarət agenti dedikdə işçi olmadan müəyyən kommersant adından
sahibkarlıq sövdələşmələrində onun nümayəndəsi və ya vasitəçisi
kimi fəaliyyət göstərən şəxs başa düşülür. Ticarət agenti vasitəçi
kimi istənilən sövdələşmə fəaliyyəti yerinə yetirdiyi zaman
maraqlannı təmsil etdiyi kommersanta məlumat verməlidir.
Kommersantm icazəsi olmadan ticarət agenti özü və ya
üçüncü şəxs üçün kommersantm məşğul olduğu sahibkarlıq
fəaliyyətinə aid olan hər-hansı bir sövdələşməni həyata keçirmə
hüququna malik deyil.
Yaponiyanın Ticarət məcəlləsinə əsasən, agentin növlərindən
biri də öz adından yüklərin daşınması üzrə agentlik fəaliyyətini
həyata keçirən əmtəə-ekspeditor agentidir. Yaponiyanın Ticarət
məcəlləsi vasitəçini də öüsusi olaraq qeyd edir. Məcəlləyə görə,
bu, öz sahibkarlıq fəaliyyətini digər şəxslərin ticarət
sövdələşmələrində vasitəçi qismində həyata keçirən şəxsdir.
Vasitəçilik şəxslər və ya ticarət kommersantı kimi müəyyən
olunmuş şəxslərdən ibarət birliklər tərəfindən peşəkarlıq əsasında
həyata keçirilir. Vasitəçinin əsas vəzifəsi - ehtimal olunan
müqavilələrdə kontragentlərin yaxınlaşmasına yardımçı olmaq və
müqavilələrin bağlanması üçün şəraitin hazırlanmasında iştirak
etməkdir.
Vasitəçilər bir tərəfin xeyrinə digər tərəfin ziyana düşməsinə
səbəb ola biləcək hərəkətlərdən çəkinməlidirlər. Əks halda onların
vasitəçilik fəaliyyəti etibarsız sayıla bilər. Vasitəçi müəyyən hallar
(adətlər) istisna olmaqla sövdələşmələr ilə əlaqədar tərəflərin
adından hər hansı ödənişi və ya yerinə yetirilməsi nəzərdə tutulan
öhdəliyi qəbul etməməlidir.
242
Kommersiya fəaliyyotinin əsaslan
Tərəflər arasında sövdələşmənin bağlanması zamanı vasitəçi
yubanmadan müvafiq sənədləri hazırlamalı və onlar
imzalandıqdan sonra hər bir tərəfə təqdim etməlidir.
Keçmiş Sovet İttifaqının tərkibində olmuş Estoniya
Respublikasında 15.02.1995-ci ildə Kommersiya Məcəlləsi qəbul
edilmiş və 01.09.1995-ci il tarixində qüvvəyə minmişdir.Sonradan
bu məcəllə 2004-cü ildə yeni redaksiyada qüvvəyə minmişdir
[149; 162]. Kommersiya məcəlləsi Estoniya ərazisində
kommersiya strukturlarının təsis edilməsi və fəaliyyəti ilə əlaqədar
məsələləri tənzimləyən əsas qanunvericilik aktıdır. Kommersiya
strukturları qeyri-kommersiya strukturlanndan onunla fərqlənirlər
ki, kommersiya strukturlarında əldə olunan mənfəət iştirakçılar
(səhmdarlar, payçılar) və digər mülkiyyətçilər arasında bölünür,
qeyri-kommersiya strukturlarında isə bölünmür. Buna görə də,
bütün sahibkarlıq strukturlan kommersiya strukturu hesab edilir.
Estoniya Respublikasının Kommersiya Məcəlləsində (Maddə
1.) “sahibkar” dedikdə əsas (daimi) fəaliyyət növü məhsul satışı və
xidmətlər göstərilməsi olan fiziki şəxslər və hüquqi şəxslər
(“kommersiya yoldaşlıqlan”) başa düşülür.
Kommersiya məcəlləsində “sahibkarlıq fəaliyyəti” və
“sahibkar” anlayışlannm mahiyyəti, kommersiya strukturlarının
təşkilati-hüquqi formalan, firma adı və onun müdafiəsi, həmçinin
kommersiya reyestri, onun ümumi müddəaları, məzmunu və
sahibkarın fəaliyyət zamanı qarşılaşdığı məsələlər haqda
məlumatlar əks olunur.
Estoniyada kommersiya yoldaşlhğmm aşağıdakıa formaları
var:
♦ “Täisühing ” - tam yoldaşlıq;
♦ ‘'Usaldusühing" - inam (etimad) üzərində yoldaşlıq;
♦ “Osaühing ” - pay əsasında yoldaşlıq;
♦ "Aktsiaselts ” - səhmdar cəmiyyəti;
243
Ç.A. İbrahimlif M. M. Hüseynov
♦ “Tulundusühistu ” - gəlirlərə əsaslanan yoldaşlıq.
Kommersiya yoldaşlıqları mütləq Kommersiya reyestrində
qeydiyyata düşməlidirlər.
Kommersiya məcəlləsi sahibkarlıq fəaliyyəti üçün möhkəm
qanunvericilik bazası yaratmaqla yanaşı, həm də vahid qaydaları
və mülkiyyət formaslarını dəqiq bölgüsünü müəyyən edir.
Məcəllənin əsas məqsədlərindən biri - müəssisə rəhbərliyinin
təsərrüfat fəaliyyətinə və öz hərəkətlərinə görə məsuliyyətinin
atrınlmasıdır.
Estoniya Respublikasında hüquqi və fiziki şəxslərin
təsərrüfat fəaliyyətini tənzimləyən qanunları 2 qrupa ayırmaq olar;
1) hüquqi fəaliyyət “forması”m (idarə, qeydiyyat, rəhbərlik)
tənzimləyən xüsusi-hüquqi qanunlar;
2) fəaliyyətin “məzmunu”nu (lisenziya, fəaliyyətə icazə və
s.) tənzimləyən ictimai-hüquqi qanunlar.
Amerika Birləşmiş Ştatlarında qüvvədə olan Vahid Ticarət
Məcəlləsi öz mahiyyətinə görə model (nümunəvi) qanun rolunu
oynayır. Belə ki, onun əsasında hər bir ştatın öz ticarət məcəlləsi
qəbul edilir. Vahid Ticarət Məcəlləsi mütəmadi olaraq tamamlanır
və dəqiqləşdirilir ki, bu da onun əhəmiyyəti və aktuallığını sübut
edir. Vahid Ticarət Məcəlləsinin tərtib edilməsi 1944-1951-ci
illərdə həyata keçirilsə də onun rəsmi şəkildə qəbul edilməsi
1962-ci ildə başa çatmışdır. Çünki ayrı-ayrı ştatlarda Vahid
Ticarət Məcəlləsi hüquqi səlahiyyətlərin müstəqilliyinə qarşı
yönəlmiş bir sənəd kimi qəbul edilirdi. İlkin olaraq Vahid Ticarət
Məcəlləsi Massaçusets və Pensilvaniya ştatlarında, sonradan isə.
Luizianadan başqa bütün ştatlarda qəbul edildi. Bununla belə
1974-cü ildən etibarən Luiziana ştatında da onun ayrı-ayrı
bölmələri fəaliyyət göstərir.
244
Kommersiya fəaliyyatinin əsaslan
Vahid Ticarət Məcəlləsi daxili və xarici ticarətlə bağlı geniş
spektrli məsələləri əhatə edir. Bu Məcəllə 400 maddəni əhatə edən
aşağıdakı 9 bölmədən ibarətdir:
1. Ümumi müddəalar;
2. Satış;
3. Ticarət sənədləri;
4. Bank depozitləri və inkassa əməliyyatlan;
5. Akkreditivlər;
6. Kompleks özgəninkiləşdirilmə;
7. Anbar şəhadətnamələri, konosamentlər və məhsullsa
bağlı digər sərəncamverici sənədlər;
8. İnvestisiya qiymətli kağızları;
9. Sövdələşmələrin təmin edilməsi [94, s. 22].
Amerikanın Vahid Ticarət Məcəlləsinə (maddə 2-104.)
əsasən, “kommersant - müəyyən növ məhsullarla əməliyyatlar
yerinə yetirən, və ya hansısa digər şəkildə öz məşğuliyyətinin
xarakterinə görə sövdələşmə predmeti olan əməliyyat və əmtəələrə
münasibətdə özünün bu sahədə xüsusi bilik və ya təcrübəyə malik
olduğunu nümayiş etdirən, həmçinin özünün xüsusi bilik və ya
təcrübəyə malik olduğunu göstərən digər agent, broker və ya
vasitəçinin xidmətlərindən istifadə etdiyinə görə bu bilik və ya
təcrübəyə malik olduğu qəbul edilən şəxsdir.” [74, s. 27].
Bəzi ölkələrdə ticarət məcəllələrinin yoxluğu adətən bu
sahədə xüsusi qanunların qəbul edilməsi ilə kompensasiya edilir.
Məs., İngiltərədə XX əsrin 70-80-ci illərində ticarət hüququna aid
19 qanun qəbul edilmişdir. Bunlardan “Ədalətli ticarət haqqında
Qanun” (1973), “Qeyri-vicdanlı ticarət şərtləri haqqında Qanun”
(1977), “Alqı-satqı haqqında Qanun” (1979) və b. göstərmək olar
[110].
Hazırda bir sıra Şərqi Avropa ölkələrində (məs., Latviya,
Çexiya, Bolqarıstan və s.) “Kommersiya fəaliyyəti haqqında” və
ya “Kommersiya haqqında” Qanunlar, Türkiyə
245
Ç,A. İbrahimli, MM Hüseynov
Cümhuriyyətində isə 2011-ci ildə yeni Ticarət qanunu qəbul
edilmişdir [156].
Sovet İttifaqı süquta uğradıqdan sonra Rusiya
Federasiyasında uzun müddət kommersiya fəaliyyətinin dövlət
tənzimlənməsi Mülki məcəllə, Mülki prosessual məcəllə və
Ticarət gəmiçiliyi məcəlləsi vasitəsilə həyata keçirilirdi. Qeyd
edək ki, Azərbaycan Respublikasında da buna bənzər modeldən
istifadə edilir.
Lakin hazırda Rusiya Federasiyasında bu sahədə müəyyən
dəyişikliklər gedir. Belə ki, 28 dekabr 2009-cu il tarixli
(>f2381-03) “Rusiya Federasiyasında ticarət fəaliyyətinin dövlət
tənzimlənməsinin əsaslan haqqında” Federal Qanun qəbul
edilmişdir. Qanuna görə, (maddə 3.) ticarət münasibətlərinin
hüquqi tənzimlənməsi aşağıdakılarla həyata keçirilir:
1) RF-nm Mülki Məcəlləsi;
2) RF “İstehlakçılann hüquqlannın müdafiəsi haqqında” 7
fevral 1992-ci il tarixli (Ka 2300-1) Qanun, digər
qanunlar və onlara müvafiq qəbul edilən normativ-
hüquqi aktlar;
3) RF subyektlərinin qanunları və digər normativ-hüquqi
aktlar [98].
Artıq qeyd edildiyi kimi, kommersiya fəaliyyətinin dövlət
tənzimlənməsini həyata keçirməyə imkan verən sənədlərdən biri
də kommersiya reyestridir. Kommersiya reyestri dedikdə,
kommersiya prinsiplərinə uyğun ticarət, istehsal və digər növ
iqtisadi fəaliyyət göstərən şirkətlərin rəsmi qeydiyyatı başa
düşülür.
Ayn-ayrı ölkələrdə qanunvericilik adətən kommersantlar
üçün onlann fəaliyyətinin təşkilati-hüquqi şərtlərinə aid olan
müəyyən öhdəliklər müəyyən edir. Bunlara aşağıdakıları aid
etmək olar:
246
Kommersiya fəaliyyətinin əsaslan
• Ticarət reyestrində qeydiyyata durmaqla özü haqqında
məlumat dərc etdirmək;
• Müəyyən olunmuş vergi ödəməklə təsərrüfat fəaliyyətinin
həyata keçirilməsinə icazə (patent, lisenziya və ya
franşiza) almaq;
• Ticarət (mühasibat) kitabının açılması; • Şəxsi bank hesabının açılması; • Təsərrüfat dövrİ5^əsində müəyyən firma adı ilə iştirak
etmək və s.
Estoniyanın Kommersiya Məcəlləsinə (Maddə 22.1.) görə,
qəsəbə (uyezd) və şəhər məhkəmələrinin qeydiyyat şöbələri
onlann xidmət göstərdikləri ərazi sərhədlərində fəaliyyət göstərən
sahibkarların - fiziki şəxslərin və kommersiya yoldaşlıqlannm
kommersiya qeydiyyatını həyata keçirirlər. Hər bir kommersiya
yoldaşlığı fəaliyyətə başlamazdan əvvəl kommersiya reyestrində
müəssisənin yerləşdiyi ərazi üzrə qeydiyyətə düşməlidir.
Kommersiya reyestri - qanunla tələb olunan müvafiq sənədlər
əsasında sahibkarı qeydiyyata alan şöbədir.
Qeydiyyat şöbələrinin səlahiyyətinə daxil olan ərizələrə
baxılması və qeydiyyatın apaniması ilə bağlı qərarlann çıxarılması
aiddir. Kommersiya reyestri eston dilində tərtib edilir. Əgər
sənədlər digər dildə tərtib ediliblərsə, qeydiyyat şöbəsinə eston
dilinə tərcümə edilmiş və notarius tərəfindən təsdiq edilmiş
sənədlər tərtib edilməlidir. Kommersiya reyestrində olan qeydlər
hamı üçün açıqdır. Hər kəsin kommersiya yoldaşlığının kartoteka
reyestri və işi ilə tanış olmaq, həmçinin işdə olan qeydiyyat
kağızları və sənədlərinin surətini əldə etmək hüququ var. Bununla
yanaşı, nəzarəti həyata keçirən dövlət orqanlan və əsaslandınimış
marağı olan şəxslər qeydiyyat işləri ilə tanış ola bilərlər.
Çexiya Respublikasında kommersiya şirkətləri haqqında
hüquqi normalar qanunda (>(2513/1991 toplu) və ya
247
Ç.A, İbrahimli, M.M. Hüseynov
kommersiya məcəlləsində öz əksini tapır. Hüquqi şəxs olan
kommersiya.şirkətlərinin Çexiya Respublikasının ərazisində
fəaliyyət göstərmək hüquqları bu şəxslərin kommersiya
reyestrində qeydiyyata düşdüyü gündən başlayır. Əcnəbilərin
bilavasitə kommersiya şirkəti kimi sahibkarlıq fəaliyyəti
göstərmələri üçün onlara bu ölkədə 90 gündən artıq yaşamağa
imkan verən viza almaq məqsədilə ərizə verməlidirlər.
Kommersiya şirkətləri, kooperativlər, digər hüquqi şəxslər və
xarici şəxslər kommersiya reyestrində qeydiyyatdan keçirlər.
Kommersiya reyestri - kommersiya şirkətinin yerləşdiyi ərazi üzrə
vilayət məhkəməsinin (reyestr məhkəməsi) tabeçiliyində olan
siyahıdır [154]. Hər kəs bu siyahını nəzərdən keçirərək onun
surətini və ondan çıxarış formasında sənəd əldə edə bilər. Bu
siyahıda kommersiya şirkətləri haqqında qanunla təsbit edilmiş
göstəricilər öz əksini tapır.
Kommersiya fəaliyyətinin dövlət tənzimlənməsini həyata
keçirməyə imkan verən normativ-hüquqi aktlara ayrı- ayn
ölkələrin mərkəzi hakimiyyət orqanları və ya müvafiq
nazirliklərin qəbul etdikləri xüsusi qərar və sərəncamlar aiddir.
Məs., Özbəkistan Respublikasının Nazirlər Kabineti tərəfindən 12
avqust 2004-cü il tarixində (>f23 87) “Kommersiya fəaliyyəti
üçün nəzərdə tutulmuş məhsullar gətirən fiziki şəxslərin
qeydiyyata alınmasının qaydaya salınması tədbirləri haqqında”
Qərar qəbul edilmişdir [133]. Qərara əsasən, fiziki şəxslər
idxal-ixrac əməliyyatlarını və pərakəndə ticarəti həyata keçirmək
huququna malik olan fərdi sahibkarlar şəklində rayon və ya şəhər
dövlət vergi idarələrində qeydiyyata alınırlar. Yalnız bundan sonra
onlar xaricdən gətirilmiş məhsulların pərakəndə ticarəti ilə məşğul
ola bilərlər.
Rusiya Federasiyası Hökumətinin qərarı ilə 27 iyun 2007-ci
il tarixində “Rusiya Federasiyasının xarici ölkədə
248
Kommersiya fəaliyyətinin əsaslan
ticarət nümayəndəliyi haqqında Əsasnamə” (K2401) qəbul
edilmişdir. Əsasnamə 4 bölmədən ibarətdir:
1. Ümumi müddəalar;
2. Ticarət nümayəndəliyinin əsas vəzifələri;
3. Ticarət nümayəndəliyinin əsas funksiyaları;
4. Ticarət nümayəndəliyinin fəaliyyətinin təşkili.
Əsasnaməyə görə, Rusiya Federasiyasının xarici ölkədə
ticarət nümayəndəliyi Rusiya Federasiyasının həmin ölkədə
xarici-iqtisadi maraqlarını təmin edən dövlət qurumudur. Ticarət
nümayəndəliyi Rusiya Federasiyası ilə müvafiq xarici dövlət
arasında bağlanmış müqavilə əsasında təsis edilir [166].
Ticarət nümayəndəliyinin əsas vəzifələrinə yerləşdiyi ölkədə
RF-nm xarici-iqtisadi siyasətinin həyata keçirilməsinin təmin
olunması, Rusiyanın əmtəə və xidmətlərinin ixracının
genişlənməsi və diversifıkasiyasma köməklik göstərmək,
yerləşdiyi ölkədə RF-nm rəqabət üstünlüklərinin həyata
keçirilməsi üçün şəraitin yaradılması, RF-nm nümayəndəliyin
yerləşdiyi ölkə ilə xarici-iqtisadi münasibətlərinin vəziyyətinin
təhlili və proqnozlaşdırılması və bu sahədə təkmilləşdirici
təkliflərin hazırlanması daxildir.
Bununla bərabər, nümayəndəliyin əsas vəzifələrinə RF ilə
yerləşdiyi ölkə arasında ticarət-iqtisadi münasibətlərdə
mürəkkəbləşmələrin olmamasına çalışmaq, yarandığı hallarda isə,
onları operativ şəkildə tənzimləmək, yerləşdiyi ölkədə rusiya
iqtisadiyyatı və investisiya mühiti haqqında məlumatların
yayılması və s. daxildir.
Ticarət nümayəndəliyinin, habelə onun yerləşdiyi ölkədə
şöbələrinin yaradılması, yenidən təşkil və ləğv edilməsi barədə
qərar RF hökuməti tərəfindən RF-nm beynəlxalq müqavilələrinə
əsasən qəbul edilir. Ticarət nümayəndəliyi onun qarşısına
qoyulmuş vəzifələrin yerinə yetirilməsi üçun müəyyən olunmuş
qaydada öz adından sövdələşmələr və
249
ÇA, İbrahimli, M.M, Hüseynov
digər hüquqi hərəkətlər həyata keçirə bilər. Ticarət
nümayəndəliyinin fəaliyyətinə rəhbərlik RF İqtisadi İnkişaf
Nazirliyi tərəfindən həyata keçirilir.
Bazar iqtisadiyyatı ölkələrinin əksər firmalannda
təsərrüfat-kommersiya əməliyyatlannın həyata keçirilməsi və
sövdələşmələrin bağlanması zamanı əməkdaşlann riayət etməli
olduqlan müəyyən etik norma və qaydalan özündə əks etdirən
sənədlər mövcud olur. Məsələn, ABŞ-da “Maddi- texniki təchizat
xidməti rəhbərlərinin Milli Assosiasiyası” tərəfindən təchizat
fəaliyyətinin prinsip və normalan qəbul edilmişdir [106].
Bu sənəddə alqı-satqı sövdələşmələrində assosiasiya
üzvlərinin riayət etməli olduqları başlıca prinsiplər və bu
prinsiplərdən irəli gələn etik normalar öz əksini tapır. Bu prinsiplər
aşağıdakılardan ibarətdir:
o öz şirkətinə sədaqət;
• sövdələşmə üzrə tərəf müqabillərinə ədalətli münasibət;
« öz peşənə bağlılıq.
Qeyd olunan prinsiplərdən irəli gələn etik normalar isə
aşağıdakılardır:
tərəf müqabillərinə münasibətdə istənilən qeyri-etik və ya
şübhəli məqsəd və hərəkətlərdən kənar olmaq; rəhbərlik
tərəfindən verilən göstərişlərin ciddi şəkildə yerinə
yetirilməsi;
təqdim edilmiş səlahiyyətləri aşmamaq; şirkətin
maraqlanna zidd olan şəxsi bizneslə məşğul olmaqdan
daşınmaq;
maddi-texniki təchizat sahəsində fəaliyyəti tənzimləyən
qanunların qayəsini başa düşmək və onlara riayət etmək;
alqı-satqı haqqında qərarların mümkün hüquqi
nəticələrinin ola biləcəyini daima yadda saxlamaq və s.
250
Kommersiya fəaliyyətinin əsasları
Azərbaycan Respublikasında sənaye-istehsal müəssisələrinin
kommersiya istiqamətindəki fəaliyyətinin təşkilati və
normativ-hüquqi əsaslan bilavasitə ölkə qanunvericiliyində öz
əksini tapır.
15 dekabr 1992-ci il tarixində “Sahibkarlıq fəaliyyəti
haqqında” .-Azərbaycan Respublikasının Qanunu (>T2405) qəbul
edilmişdir. Bundan başqa, 1 iyun 1994-cü il tarixində “Müəssisələr
haqqında” Azərbaycan Respublikasmın Qanunu (K2847) və 12 iyul
1994-cü il tarixində “Səhmdar cəmiyyəti haqqında” Azərbaycan
Respublikasının Qanunu (XsSSO) qəbul edilmişdir.
“Sahibkarlıq fəaliyyəti haqqında” Azərbaycan
Respublikasının Qanununun 6-cı maddəsində sahibkann
kommersiya istiqamətindəki fəaliyyətinin hüquqi tərəfləri
müəyyən şəkildə açıqlanır: “Sahibkar...təsərrüfat-maliyyə
fəaliyyətini müstəqil həyata keçirmək, məhsul göndərənləri və
istehsal olunan məhsulun (işlərin, xidmətlərin) istehlakçılarını
seçmək, dövlət ehtiyaclan üçün müqavilə əsasında iş görmək və
məhsul göndərmək;...öz məhsulları (işləri, xidmətləri) üçün
qiymətlər (tariflər) müəyyənləşdirmək;...xarici iqtisadi
münasibətlərdə iştirak etmək” və s. hüquqlara malikdir [17].
1995-ci ildə Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası,
2002-ci ildə isə yeni Mülki Məcəllə qəbul edilmişdir. Bununla da,
uzun illər ərzində mövcud olan və mülki dövriyyəni tənzim edən
normalar keyfiyyətcə dəyişmiş və onlara yeni məzmun veri
İmişdir. [4] Hazırda respublikamızın sənaye müəssisələrinin
kommersiya fəaliyyəti, habelə bu fəaliyyətə nəzarət əsasən
Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası, Azərbaycan
Respublikasının Mülki Məcəlləsi, Əmək Məcəlləsi, Vergi
Məcəlləsi, Gömrük Məcəlləsi, Milli Məclis tərəfindən qəbul
edilmiş bir çox digər qanunlar, ölkə prezidentinin fərman və
sərəncamları.
251
Ç,A, İbrahimli, M.M. Hüseynov
Nazirlər Kabinetinin qərar və sərəncamları vasitəsilə həyata
keçirilir. Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasına
(maddə 59) görə, “Hər kəs qanunla nəzərdə tutulmuş qaydada öz
imkanlarından, qabiliyyətindən və əmlakından sərbəst istifadə
edərək təkbaşına və ya başqalan ilə birlikdə azad sahibkarlıq
fəaliyyəti və ya qanunla qadağan edilməmiş digər iqtisadi
fəaliyyət növü ilə məşğul ola bilər”.
Azərbaycan Respublikasının Mülki Məcəlləsinə (maddə
43.5. ) görə, hüquqi şəxslər əsas
məqsədi mənfəət
götürməkdən ibarət olan (kommersiya hüquqi şəxsləri) və ya əsas
məqsədi mənfəət götürməkdən ibarət olmayan və götürülən
mənfəəti iştirakçıları arasında bölüşdürməyən (qeyri-kommersiya
hüquqi şəxsləri) qurumlar ola bilər [8, s. 35].
Maddə 44.2-yə görə isə, “Kommersiya hüquqi şəxsləri
qanunla qadağan edilməyən istənilən fəaliyyət növlərini həyata
keçirmək üçün zəruri mülki hüquqlara malik ola və vəzifələr
daşıya bilərlər”.
Qeyri-kommersiya qurumları olan hüquqi şəxslər ictimai
birliklər, fondlar, hüquqi şəxslərin ittifaqları formasında, habelə
qanunvericilikdə nəzərdə tutulan digər formada yaradıla bilər.
Qeyri-kommersiya hüquqi şəxsləri sahibkarlıq fəaliyyəti ilə yalnız
o hallarda məşğul ola bilərlər ki, bu fəaliyyət onların yaradılması
zamanı qarşıya qoyulmuş məqsədlərə nail olmağa xidmət etsin.
Sahibkalıq fəaliyyətini həyata keçirmək üçün qeyri-kommersiya
hüquqi şəxsləri təsərrüfat cəmiyyətləri yarada bilər və ya onlarda
iştirak edə bilərlər.
Azərbaycan Respublikasının Mülki Məcəlləsinə (64-cü
maddə) uyğun olaraq ölkə ərazisində kommersiya təşkilatlan
aşağıdakı təşkilati hüquqi formalarda fəaliyyət göstərirlər;
- təsərrüfat ortaqlıqları (tam və ya kommandit);
252
Kommersiya fəaliyyətinin əsasları
- cəmiyyətlər (məhdud və ya əlavə məsuliyyətli, açıq
səhmdar və ya qapalı səhmdar);
- kooperativlər.
Ölkə iqtisadiyyatının bazar münasibətlərinə keçidi ilə
əlaqədar müəssisələrin idarə edilməsində, onların təşkilati- hüquqi
formalarında ciddi dəyişikliklər baş vermişdir. Respublikamızın
müəssisələrinin fəaliyyəti tədricən bazar münasibətlərinə
uyğunlaşmışdır.
Bütün qeyd edilən kommersiya təşkilatları öz fəaliyyətlərini
təsdiq edilmiş nizamnamə əsasında qururlar. Bununla yanaşı
ayrı-ayrı kommersiya təşkilatlarının kommersiya istiqamətindəki
fəaliyyəti müəyyən
özünəməxsusluqlarla səciyyələnir. Belə ki, müəssisələrin
təsərrüfat kommersiya müstəqilliyinin səviyyəsi bir çox cəhətdən
onların mülkiyyətçilərlə qarşılıqlı münasibətlərinin hüquqi
aspektləri ilə müəyyən edilir.
Misal üçün, əsasən təsisçilərinin sayı az olan təsərrüfat
ortaqlıqlan, məhdud və əlavə məsuliyyətli cəmiyyətlərdə
təsərrüfat müstəqilliyinin səviyyəsi kifayət qədər yüksək
olduğundan onlar kommersiya fəaliyyəti sahəsində daha geniş
səlahiyyətlərə malik olurlar.
Kapitalın birləşməsi olan səhmdar cəmiyyətlərdə təsərrüfat
subyekti strateji əhəmiyyətli qərarların qəbul edilməsində
səhmdarların yığıncağına tabe olsa da kommersiya fəaliyyətinin
həyata keçirilməsində səhmdarlann iştirakı tələb olunmur.
Nəticədə, səhmdar cəmiyyət olan təsərrüfat subyekti xammal və
materialların əldə olunması, məhsulun satışının təşkili kimi cari
məsələlərlə əlaqədar operativ qərarların qəbul edilməsində kifayət
qədər geniş səlahiyyətlərə malik olur.
Bu gün kommersiya fəaliyyəti Azərbaycan iqtisadiyyatının
müxtəlif (sənaye, ticarət, bank işi, nəqliyyat və s.) sahələrinin
uğurlu işinin əsas göstəricisinə çevrilmişdir. Buna baxmayaraq
Mülki Məcəllədə “kommersiya fəaliyyəti”
253
ÇA, İbrahimli, M,M. Hüseynov
anlayışının dəqiq tərifi yoxdur. Yalnız Azərbaycan Respublikasının
Vergi Məcəlləsində (Maddə 13.2.27) kommersiya fəaliyyətinin
tərifi dolayı yolla aşağıdakı kimi verilir: “Qeyri-kommersiya
fəaliyyəti - məqsədi gəlir götürmək olmayan və əldə etdiyi gəliri
yalnız qeyri- kommersiya məqsədləri, o cümlədən öz nizamnamə
məqsədləri üçün istifadə etməyi nəzərdə tutan qanunla qadağan
edilməyən fəaliyyətin həyata keçirilməsidir, əks halda bu fəaliyyət
Izommersiyafəaliyyəti sayılıf^^, s. 681].
Respublikamızda bilavasitə kommersiya fəaliyyəti ilə
əlaqədar Qanun olmasa da sənaye müəssisələrində kommersiya
fəaliyyətinə nəzarəti bu və ya digər dərəcədə həyata keçirməyə
imkan verən qanun və digər normativ-hüquqi aktlara aşağıdakılan
misal göstərmək olar:
• “Antiinhisar fəaliyyəti haqqında” Azərbaycan
Respublikasmm Qanunu (qəbul edilmə tarixi 4 mart
1993-cüil,Jffi526);
• “İstehlakçıların hüquqlannm müdafiəsi haqqında”
Azərbaycan Respublikasının Qanunu (19 sentyabr
1995-ci İ1,N2İ113);
® “Azərbaycan Respublikasında xarici ticarətin daha da
liberallaşdıniması haqqında” 24 iyun 1997-çi il tarixli 609
saylı Fərmanı ilə təsdiq edilmiş “Azərbaycan
Respublikasında idxal-ixrac əməliyyatlarının
tənzimlənməsi Qaydalan”;
• “Reklam haqqında” Qanun (3 oktyabr 1997-ci il,
Jf2376-IQ);
• “Kommersiya sirri haqqında” Qanun (4 dekabr 2001- ci il,
əlavə və dəyişikliklər 28 sentyabr 2004-cü il);
• “Dövlət rüsumu haqqında” Qanun (4 dekabr 2001-ci il,
Jfo223-IIQ);
254
Kommersiya fəaliyyətinin əsasları
• “Dövlət satınalmaları haqqında” Qanun (27 dekabr
2001-ci il,' K2245-IIQ, 12 fevral 2010-cu il tarixli əlavə
və dəyişikliklərlə);
• “Tənzimlənən qiymətlər haqqında” Qanun (30 may
2003-cü il);
• “Hüquqi şəxslərin dövlət qeydiyyatı və dövlət reyestri
haqqında” Qanun (12 dekabr 2003-cü il, 3 dekabr 2004-cü
il və 28 iyun 2005-ci il tarixli əlavə və dəyişikliklərlə);
• “Elektron ticarət haqqında” Qanun (10 may 2005-ci ildə
qəbul edilib);
• “Sahibkarlıq sahəsində aparılan yoxlamalann
tənzimlənməsi və sahibkarların maraqlannın müdafiəsi
haqqında” Qanun (2 iyul 2013-cü il, 714- IVQ) və s.
“Hüquqi şəxslərin dövlət qeydiyyatı və dövlət reyestri
haqqında” Qanuna (Maddə 4.1.) görə, “Kommersiya təşkilatları,
habelə xarici hüquqi şəxslərin nümayəndəlikləri və ya filialları
yalnız dövlət qeydiyyatına alındıqdan sonra fəaliyyət göstərə
bilərlər” [7].
Beləliklə, əsas məqsədi mənfəət əldə etməkdən ibarət olan
bütün hüquqi şəxslərin müstəqil şəkildə kommersiya fəaliyyəti
göstərməsi üçün müvafiq qanunvericilik bazası yaradılmışdır.
Bazar iqtisadiyyatı şəraitində qarşılıqlı iqtisadi əlaqələrin
nizamlanmasının əsas üsulu kimi müqavilə çıxış etməkdədir.
Məhsul istehsal edən, xidmətlər göstərən müəssisələr öz qaşıhqlı
münasibətlərini (o cümlədən xammal alınması, hazır məhsulun
satılması və s.) müqavilə bağlamaq yolu ilə rəsmiləşdirirlər.
Mülki-hüquqi müqavilələr tərəflərə imkan verir ki, onlar öz
mənafelərini, məqsədlərini dəqiq müəyyən etsinlər və onu
qarşılıqlı surətdə razılaşdırsınlar.
255
ÇA, İbrahimli, M,M, Hüseynov
Azərbaycanda müqavilələrin ölkə iqtisadiyyatındakı rolu
xeyli artmışdır. Bu, əsasən aşağıdakılarla əlaqədardır:
^ iqtisadi sistemin yenidən qurulması;
^ iqtisadiyyatda inzibati-amirlik metodlarının aradan
qaldıniması;
xüsusi mülkiyyət münasibətlərinin bərqərar olması;
^ mülki dövriyyənin daha çox sərbəstləşdirilməsi;
iştirakçıların hüquqlarının genişləndirilməsi və s. Hazırda
ölkəmizdə alqı-satqı müqaviləsinin tətbiqi sahəsi xeyli
genişlənmişdir. Firmalarda məhsul istehsalı əsasən bazar
alqı-satqı münasibətlərinin xüsusiyyətlərindən asılı olaraq
formalaşır. Bununla da firmaların müstəqil şəkildə kommersiya
fəaliyyəti göstərməsi üçün geniş imkanlar yaradır.
Azərbaycan Respublikasında istənilən xarakterli alqı- satqı
müqavilələrinin bağlanmasında Mülki Məcəllənin müəyyən etdiyi
norma və qaydalar əsas götürülür. Azərbaycan Respublikasının
qanunvericiliyinə görə, Mülki Məcəllə respublikamızda alqı-satqı
proseslərini tənzimləyən əsas mənbə kimi müqavilə azadlığı
prinsipini elan edir. Bununla yanaşı, Mülki Məcəllə həmçinin
müqavilələrin həyata keçirilməsi üçün zəruri təminat da yaradır.
“Müqavilənin bağlanması - hər bir tərəfin iradə ifadəsinin əks
olunması və bu iradə ifadəsinin üst-üstə düşməsidir” [48, s. 4].
Lakin istənilən hər bir halda tərəflərin hüquq və vəzifələrinin
müəyyən edilməsi qanuna əsaslanmalıdır.
Sahibkarlıq fəaliyyəti sahəsində ən geniş yayılmış
mülki-hüquqi sənəd kimi alqı-satqı müqaviləsi göstərilə bilər. Bu
müqavilənin əhəmiyyəti onunla şərtlənir ki, bu müqavilə
əmtəə-pul dövriyyəsinin ən universal' formasıdır. Buna görə də
sahibkarlar ondan geniş surətdə istifadə edirlər [21, s. 6].
256
Kommersiya fəaliyyətinin əsaslan
Hazırda geniş tətbiq edilən müqavilələrdən biri də, alqı- satqı
müqaviləsinin xüsusi bir növü olan mal göndərmə (malların
göndərilməsi) müqaviləsidir. Mülki Məcəlləyə (627.1-ci maddə)
görə, mal göndərən - istehsal etdiyi və ya satın aldığı malları
sahibkarlıq fəaliyyətində və ya şəxsi, ailə, ev və digər bu cür
istifadə ilə bağlı olmayan başqa məqsədlər üçün istifadə
edilməkdən ötrü şərtləşdirilmiş müddətdə və ya müddətlərdə
alıcıya verməyi öhdəsinə götürən fərdi sahibkar və ya kommersiya
təşkilatı olan xüsusi subyektdir - satıcıdır.
Beləliklə, bu müqavilə bir tərəfdən mal göndərənlər
tərəfindən istehsal olunan və ya satın alınan mallann satışına
imkan verir. Digər tərəfdən, müqavilə istehlakçıları xammal,
material, avadanlıqla təmin etməyə, həmçinin əhaliyə pərakəndə
ticarət yolu ilə satmaq üçün malları təchiz etməyə şərait yaradır.
Müqaviləyə görə, malın göndərilməsini öz üzərinə götürən
vətəndaş və ya hüquqi şəxs (satıcı) mütləq sahibkarlıq fəaliyyətini
həyata keçirən şəxs olmalıdır. Eyni zamanda müqavilə mal
göndərənin istehsal etdiyi və ya satın aldığı malların, gəlir
götürmək məqsədilə satılmasına xidmət edir.
Mal göndərmə müqaviləsinin əsas fərqləndirici
əlamətlərindən biri müqavilənin bağlanması vaxtı ilə malın
verilməsi vaxtının uyğun gəlməməsidir. Bu, bir çox hallarda
göndərilməli olan malın satıcıda hazır olmaması ilə bağlıdır. Bir
çox hallarda göndəriləcək mal və materiallar partiyalarla
(hissələrlə) uzun müddət ərzində göndərilir. Mal göndərən mal və
materialları müqavilədə göstərilən dövrlərdə (həm də malların
göndərilməsi cədvəli - on günlük, günlük, saatlıq və i.a. əsasında)
və qaydada, tam miqdarda, lazımi keyfiyyətdə göndərməlidir.
Yuxanda qeyd edilən müqavilələrlə yanaşı. Mülki Məcəllədə
aşağıdakı müqavilələr də nəzərdə tutulur: • françayzinq;
257
Ç.A. İbrahimli, M.M. Hüseynov
• brokerlik və ya vasitəçilik; • ticarət nümayəndəsi (agent).
Françayzinq müqaviləsinə əsasən (Maddə 723.) müstəqil
müəssisələr zərurət olduqca spesifik öhdəliklərin icrası yolu ilə
malm istehsalma, satışına və xidmətlərin göstərilməsinə kömək
etməyi qarşılıqlı surətdə öhdələrinə götürürlər.
Brokerlik və ya vasitəçilik müqaviləsi (Maddə 787.1.)
sahibkarlıq fəaliyyətinin həyata keçirilməsi ilə bağlı muzd
müqabilində müxtəlif fiziki və hüquqi şəxslərin köməyindən
istifadə edilməsini nəzərdə tutur.
Ticarət nümayəndəsi (agent) haqqında müqavilə isə, (Maddə
789.1.) müstəqil fəaliyyətlə məşğul olan şəxsə alqı- satqı
müqavilələrinin və s. bağlanmasında hər hansı istehsalıçının və s.
adından və hesabına vasitəçilik xidmətləri göstərmək imkanı
yaradır.
Azərbaycanın dünya iqtisadiyyatına inteqrasiyasının
ildən-ilə gücləndiyi hazırkı dövrdə bu müqavilələrdən istifadənin
genişləndirilməsi ölkəmiz üçün aktual əhəmiyyət kəsb edən
məsələlərdən biri hesab olunur. Dünyada iqtisadi inteqrasiya
proseslərinin ildən-ilə güclənməsi ilə əlaqədar olaraq
kommersiyanın ölkələrin iqtisadiyyatlanndakı rolu getdikcə
artmaqdadır və bu meylin davam edəcəyi proqnozlaşdınlır. Belə
ki, 1990-cı ildən etibarən Avropa İttifaqının 15 ölkəsində yalnız
ticarətin ÜDM-dəki payı 15%- ə qədər artmışdır [127].
Qeyd edək ki, Azərbaycanda ticarət qanunvericiliyinin
formlaşması digər ölkələrlə ticarət əməkdaşlığının genişlənməsinə
şərait yaratmışdır. Məsələn, Azərbaycan Respublikasınm
Prezidentinin 14 may 2010-cu il tarixli “Azərbaycan
Respublikasında idxal-ixrac əməliyyatlannm tənzimlənməsi
qaydalannın təkmilləşdirilməsi sahəsində əlavə tədbirlər
haqqında” Fəımanı ilə yerli müəssisələrin xarici bazarlara çıxışı
müəyyən qədər asanlaşdın İmişdir [2].
258
Kommersiya fəaliyyətinin əsaslan
Kommersiya fəaliyyətində diqqət çəkən məsələlərdən biri də kommersiya sirri ilə bağlıdır. “Kommersiya sirri haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununa görə (Maddə 2.I.), “Kommersiya sirri - hüquqi və fiziki şəxslərin istehsal, texnoloji, idarəetmə, maliyyə və başqa fəaliyyəti ilə bağlı, sahibinin razılığı olmadan açıqlanması, onlann qanuni maraqlarına ziyan vura bilən məlumatdır” [7, s. 750]. Qanuna (Maddə 5.1.) görə, “Kommersiya sirri rejimini müəyyən etmək, dəyişmək və ləğv etmək kommersiya sirri sahibinin hüququdur”. Maddə 6.1.-ə əsasən, “...kommersiya sirrini müəyyən edən şəxs...kommersiya sirrinin əldə edilməsi və açıqlanması şərtlərini, kommersiya sirrini təşkil edən məlumatın qorunması üsullarını, ötürülməsi vasitələrinin seçilməsini, istifadə olunma şərtlərini sərbəst müəyyənləşdirir”.
Digər tərəfdən, 11 dekabr 2005-ci il tarixində qüvvəyə minmiş “İnformasiya əldə etmək haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanununa (Maddə 34.4.) görə, “mülkiyyət növündən asılı olmayaraq yaradılmış idarə, müəssisə və təşkilatlann, digər hüquqi şəxslərin qanuni maraqlarının qorunması məqsədi ilə əldə olunmasına məhdudiyyət qoulan...kommersiya...sirləri, habelə fərdi məlumatlar konfidensial xarakter daşıyır” [13].
Hazırda respublikanın firma və müəssisələrinin təsərrüfat-kommersiya istiqamətindəki fəaliyyətlərinin təhlili, çətinliklərin aşkara çıxanlması və bu sahədə perspektiv imkanların qiymətləndirilməsi yolunda müəyyən maneələr meydana çıxır. Başlıca maneələrdən biri də budur ki, bir çox müəssisə rəhbərləri kommersiya fəaliyyətinin həyata keçirilməsi formaları və onun nəticələrini gizli saxlamaq üçün bütün vasitələrdən istifadə edirlər. Təəssüf ki, mövcud “Kommersiya sirri haqqında” Qanunun bəzi müddəaları da bunun üçün müəyyən imkanlar yaradır.
259
ÇA, İbrahimlif M.M. Hüseynov
9.3. Kommersiya fəaliyyətinin dövlət
tənzimlənməsinin təşkilati-inzibati və iqtisadi
mexanizmləri
Müasir dövrdə dövlət kommersiya fəaliyyətinin
tənzimləməsi üçün çoxsaylı üsul və vasutələrə malikdir.
Kommersiya fəaliyyətinin dövlət tənzimlənməsinin forma və
üsullan müxtəlif ölkələrdə bir-birindən xeyli fərqlənməklə daima
təkmilləşdirilir.
Kommersiya fəaliyyətinin dövlət tənzimlənməsinin
təşkilati-inzibati cəhətləri ilk növbədə özünü kommersiya
fəaliyyəti ilə əlaqədar qanunvericilikdə göstərir. Qanunvericilik
adətən kommersantlar üçün onların fəaliyyətinin təşkilati-hüquqi
şərtlərinə aid olan bir sıra öhdəliklər (məs., ticarət reyestrində
qeydiyyata durmaq, təsərrüfat fəaliyyətinin həyata keçirilməsinə
icazə - patent, lisenziya və ya franşiza almaq, şəxsi bank hesabının
açılması və s.) müəyyən edir.
Əksər ölkələrdə kommersiya, o cümlədən daxili və xarici
ticarət ilə bağlı məsələlərin həlli Ticarət və ya Kommersiya
Nazirliyi (və ya Departamenti) kimi vahid təşkilati orqanlarda
mərkəzləşdirilir. Bəzi hallarda isə, bu qurumlar daha geniş
səlahiyyətlərə malik olurlar. Məsələn, ABŞ-da Ticarət
Departamentinin (the United States Department of Commerce)
fəaliyyət sahəsinə ölkədə iqtisadi artım, bütün dünya üzrə ABŞ-ın
azad ticarətinin təmin edilməsi, beynəlxalq iqtisadi vəzifələr,
innovasiyaların dəstəklənməsi, dəniz ehtiyatlarının idarə edilməsi
və hava haqqında məlumatlarla təmin etmək kimi məsələlər
daxildir. Departamentin strukturu 9 müvafiq agentlik, büro, şöbə
və idarələrdən (məs., Minority Business Development Agency,
Bureau of Industry and Security, International Trade Admin-
260
Kommersiya fəaliyyətinin əsaslan
istration, Economic Development Administration) ibarətdir [138].
Çin Xalq Respublikasının Kommersiya Nazirliyi
(Ministry of Commerce of the People’s Republic of China) daxili
və xarici ticarətin və beynəlxalq iqtisadi əməkdaşlığın inkişaf
səviyyəsinə uyğun olaraq 25 funksional orqandan ibarətdir.
Nazirlik dövlətin bu sahədəki strategiyasını, istiqamətlərini və
siyasi məqsədlərini, onlann hüquqi əsaslarını hazırlayır. Nazirlik
ölkədə vahid, açıq,
rəqabətqabiliyyətli, nizamlanmış sağlam bazar sisteminin
formalaşdırılması üçün inhisarçılığın və ərazi məhdudiyyətinin
aradan qaldırılması istiqamətində tədbirlər həyata keçirir və
şəraitə uyğun təkmilləşdirmələr aparır. Bunun üçün Nazirliyin
müvafiq qurumlan tərəfindən bazar, tədavül dövriyyəsi öyrənilir.
Bu cəhətdən Nazirliyin təşkilati strukturunda “Kommersiya
islahatları və inkişafı
Departamenti” mühüm yer tutur [165].
Rusiya Federasiyasının Sənaye və Ticarət
Nazirliyinin (MHHHCxepcTBO npOMbiuuıeHHOCTH H ToproBjm
PoccHHCKOH Oe/tepauHH) strukturuna 19 departament və 18
ərazi üzrə orqan daxildir. Bunlardan birbaşa ticarət fəaliyyəti ilə
əlaqədar olan departamentlərə aşağıdakılar aiddir:
♦ Xarici ticarət fəaliyyətinin dövlət tənzimlənməsi
Departamenti;
♦ Daxili ticarət, yüngül sənaye və istehlak bazarının dövlət
tənzimlənməsi Departamenti [160].
Xarici ticarət fəaliyyətinin dövlət tənzimlənməsi
Departamentinin əsas vəzifələrinə gömrük-tarif tənzimləməsi və
Rusiya Federasiyasının Ümumdünya Ticarət Təşkilatına
qoşulması ilə bağlı məsələlər istisna olmaqla aşağıdakılardan
ibarətdir:
261
ÇA. İbrahimli, M.M. Hüseynov
1) xarici ticarətin dövlət tənzimlənməsi sahəsində dövlət
siyasətinin formalaşması ilə əlaqədar təkliflərin
hazırlanması;
2) xarici ticarətin dövlət tənzimlənməsi sahəsində
normativ-hüquqi aktların hazırlanması.
Daxili ticarət, yüngül sənaye və istehlak bazarının dövlət
tənzimlənməsi Departamentinin əsas vəzifələrinə
aşağıdakılar daxildir:
1) daxili ticarət, ictimai iaşə və məişət xidməti sahələrində
(bundan sonra “daxili ticarət”) dövlət siyasətinin və
normativ-hüquqi tənzimləmənin formalaşması və həyata
keçirilməsi istiqamətində təkliflərin hazırlanması;
2) daxili ticarətə aid sahələrdə sahibkarlıq fəaliyyətinin və
rəqabətin inkişafına kömək məqsədilə aşağıdakı istiqamətlərdə
təkliflərin hazırlanması:
♦ istehlak bazarı
iştirakçılannın maraqlarının
müdafiəsi;
♦ səmərəli rəqabət mühitinin yaradılması;
♦ daxili ticarətə aid sahələrdə infrastrukturun inkişafı;
♦ daxili ticarətə aid sahələrin inkişafına investisiyaların cəlb
olunması üçün şəraitin yaradılması.
3) daxili ticarətə aid sahələrin vəziyyətinin kompleks təhlili,
inkişafının proqnozlaşdıniması və əsas inkişaf göstəricilərinin
hazırlanması;
4) daxili ticarətə aid sahələrdə dövlət siyasətinin
formalaşması və həyata keçirilməsi məqsədilə Nazirliyin RF- nın
dövlət hakimiyyəti orqanlan subyektləri ilə birgə fəaliyyətinin
əlaqələndirilməsi üzrə qarşılıqlı işinin təmin edilməsi.
Müstəqillik illərində Azərbaycanda kommersiya fəaliyyətinin
dövlət tənzimlənməsinin təçkilati strukturunun təkmilləşdirilməsi
istiqamətində bir sıra tədbirlər həyata keçirilmişdir. Ilk növbədə
qeyd etmək lazımdır ki,
262
Kommersiya foaliyyətinin əsaslan
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 1997-ci il 24 iyun tarixli 607
nömrəli Fərmanı ilə Azərbaycan Respublikasımn Ticarət Nazirliyi
yaradılmışdı. Lakin dövlət idarəetmə strukturunun təkmilləşdirilməsi
məqsədilə Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 30.04.2001-ci il
tarixli 475 nömrəli fərmanına əsasən İqtisadi İnkişaf Nazirliyinin
(hazırda İqtisadiyyat və Sənaye Nazirli>i) yaradılması üçün ləğv
edilən nazirliklərdən biri də Ticarət Nazirliyi olmuşdur. Bununla da
ticarət sahəsində dövlət siyasətinin həyata keçirilməsini təmin etmək
İqtisadi İnkişaf Nazirliyinin əsas vəzifələrindən biri kimi müəyyən
edilmişdir [142].
Bazar iqtisadiyyatı ölkələrində dövlətin kommersiya
fəaliyyətinə göstərdiyi iqtisadi təsir mexanizmləri bir sıra incə
məqamlar ilə diqqəti cəlb edir. Dövlət, bir sıra iqtisadi mexanizmlərin
vasitəsilə istehsal müəssisələrinin kommersiya fəaliyyəti şəraitini
dəyişdirməklə onun səviyyəsini tənzimləməyə çalışır. Bu
mexanizmlərə aşağıdakılar aiddir:
^ kommersiya fəaliyyətinin a>Ti-ayn növlərinin
lisenziyalaşdıniması;
^ düzgün olmayan rəqabət və ya inhisar fəaliyyətinin qarşısının
alınması;
gömrük və hüquqi nəzarət vasitəsilə əmtəə mübadiləsinin
tənzimlənməsi;
ayrı-ayn sahələrə müəyyən qadağalar qoyulması (məsələn,
dövlətin spirtli içkilərlə ticarət sahəsində inhisan);
sənaye siyasətinin hazırlanması;
^ vergi qanunvericiliyinin qəbul edilməsi;
vergi güzəştlərinin növlərinin müəyyənləşdirilməsi və
yaxud əksinə, ayn-ayn sahələrə yüksək vergilərin təyin
edilməsi;
263
Ç.A, ibrahimli, M.M. Hüseynov
^ yerli istehsalçıların məhsullannm dövlət tərəfindən alqışının
(tədarükünün) təşkili;
^ məhsul ixracı zamanı dövlətin özəl şirkətləri valyuta və siyasi
risqIərdən sığortalaması; məhsullann sertifıkatlaşdınlması;
enerji daşıyıcılarının qiymətlərinin və nəqliyyat tariflərinin
nizamlanmasını həyata keçirilməsi;
^ valyuta tənzimlənməsi; ekoloji nəzarət;
beynəlxalq iqtisadi əməkdaşlığın inkişafına kömək edilməsi
və s.
Qeyd edilməlidir ki, bir çox hallarda göstərilən ilk 2 mexanizm
kommersiya fəaliyyətinin dövlət tənzimlənməsinin inzibati
mexanizmlərinə aid edilir.
Tənzimləmə iqtisadiyyatın balanslaşdırıİması və sabit-
ləşdirilməsini, həmçinin xarici bazarlarda əmtəələrin rəqabət
qabiliyyətliliyini təmin edir. Dövlət pul və kredit siyasəti vasitəsilə
bazarda investisiya təklifi və tələbinin nisbət və strukturunun
dəyişməsinə təsir göstərə bilir. Bu da bazarda səhmdarlann
davranışını müəyyən edir.
Əslində, bazar iqtisadiyyatı ölkələrində qiymətin səviyyəsinə
bir sıra daxili və xarici amillər təsir edi. Buraya aşağıdakılar aid edilə
bilər: tələb və təklif;
^ əmtəə istehsalına xas olan varlanmaq hərisliyi;
süni surətdə əmtəə qıtlığı yaratmaq meyli;
^ qiyməti qaldırmaq meyli və s.
Digər tərəfdən, istehsal firma və müəssisələrinin kommersiya
fəaliyyətinə təsir edən qiymət təyin (təsbit) etmə, qiymətlərin dövlət
tənzimlənməsi və istehsalın həvəsləndirilməsi amilləri böyük
əhəmiyyətə malikdirlər.
Demək olar ki, bütün ölkələrdə dövlət qiymətəmələgəlməyə
tənzimləyici təsir göstərir və ya birbaşa
264
Kommersiya fəaliyyətinin əsasları
olaraq qiymətlərin son həddi və onlara nəzarəti həyata keçirir.
Beləliklə, qiymətlərin müəyyən olunmasında müəssisələrə verilən
sərbəstlik təkcə istehlak tələbi ilə, bazar qiyməti ilə və əmtəə
hərəkəti kanallarının iştirakçıları ilə deyil, həm də müəyyən
dərəcədə dövlətin təsiri ilə məhdudlaşdırılır [37, s. 13].
Sübut olunmuşdur ki, qiymətin əmələ gəlməsini yalnız
istehsalçı və istehlakçının bazar sövdələşməsinə etibar etməklə bu
prosesi bütövlükdə başlı-başına buraxmaq xüsusilə
yolverilməzdir [50, s. 93]. Bu məqsədlə bir çox ölkələrdə
tənzimləmənin qanunlar, sərəncamlar, qərarlar şəklində hüquqi
bazası yaradılmışdır. Digər tərəfdən, onların hamısında bir qayda
olaraq xüsusi dövlət inzibati qurumlar fəaliyyət göstərir. Dövlətin
qiymət tənzimlənməsi funksiyası iqtisadiyyatın səviyyəsinə
uyğun olaraq inkişaf edir. Bu, daha çox özünü ölkədə qiymətlərin
ümumi səviyyəsinə və iqtisadiyyatın sosial sektorunda
vəziyyətinə təsir edən sahələrdə göstərir. Buraya enerji ehtiyatları,
dərmanlar, poçt- teleqraf, telefon qiymətləri və dəmir yol tarifləri
aiddir.
Qiymətlərin dövlət tənzimlənməsi adətən dəyişkən, güzəştli
kreditləşmə sistemi və vergi qoyulması, həmçinin ayrı-ayrı
istehsal sahələrinə birbaşa dotasiyalar ayrılması ilə tamamlanır.
Məsələn, ABŞ-da qiymətlərin təqribən 10%-i tənzimlənir. Kənd
Təsərrüfatı Nazirliyi və bir sıra digər dövlət orqanları tərəfindən
kənd təsərrüfatı məhsulları, enerji daşıyıcıları, başqa sosial
məhsul və xidmətlərin qiymətləri tənzimlənir [101, s. 623].
Avropa İttifaqı ölkələrində də bəzi məhsulların qiymətləri
tənzimlənir. Buraya aşağıdakılar aiddir:
♦ kənd təsərrüfatı məhsulları;
♦ kömür sənayesi məhsulları;
♦ qara metallurgiya məhsulları;
♦ toxuculuq sənayesi məhsulları;
265
Ç.A. İbrahimli, M,M. Hüseynov
♦ minik avtomobilləri;
♦ proqram idarəetməli dəzgahlar;
♦ elektronika məhsullan;
♦ dərman məhsullan və s.
Xarici ticarətin tənzimlənməsi sisteminin əsas parametrləri
Avropa İttifaqı Komissiyası tərəfindən müəyyən olunur. Ərzaq
məhsullannm xarici ticarətinin əsas tənzimləmə alətləri kimi
kompensasiya yığımları və gömrük rüsumları çıxış edir. Bunlar
daxili bazarı xaricdən idxal oluna biləcək daha ucuz məhsullardan
qoruyur. Kompensasiya yığımlarının səviyyəsi dünya qiymətlərinə
tərs mütənasib olaraq təyin edilir və hər il dəyişdirilə bilir. Bəzi
əsas məhsullar (un, yarma, bitki yağı və s.) üzrə kompensasiya
yığımları daimi və dəyişkən olur. Bununla yanaşı, bir sıra
məhsullar (məs., donuz əti, quşçuluq məhsullan, meyvə və tərəvəz,
şərab, mal əti və balıq məhsullan) üçün əlavə alətlərdən də istifadə
edilir. Eyni zamanda xaric üçün nəzərdə tutulan məhsullar (buğda
və süd məhsullan) ixrac subsidiyaları ilə möhkəmləndirilir. İxracın
subsidiyalaşdırılmasmın mühüm meyarlanndan biri kənd
təsərrüfatı məhsullannm ehtiyatlarının artınlmasıdır. Bəzi hallarda
müvəqqəti olaraq xarici ticarətdə embarqo, ixrac vergisi, idxal
subsuduyaları, idxal və ixrac lisenziyalan kimi alətlərdən istifadə
edirlər [157].
Yaponiyada 70-ci illərin əvvəllərindən qiymətlərin
tənzimlənməsi ilə Hökumətin İqtisadi Planlaşdırma İdarəsinin
Qiymətlər Bürosu məşğul olur və bu ölkədə istehlak qiymətlərinin
təxminən 20%-i tənzimlənir [101].
Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 2005-ci il 28
sentyabr tarixli 178 nömrəli Qərarı ilə təsdiq edilmiş “Qiymətləri
(tarifləri) dövlət tərəündən tənzimlənən malların (işlərin,
xidmətlərin) Siyahısı”na müvafiq olaraq Tarif (qiymət) Şurası
ölkəmizdə qiymətlərin dövlət
266
Kommersiya fəaliyyətinin əsasları
tənzimlənməsini həyata keçirir. Bu siyahıya iqtisadiyyatın müxtəlif
sahələri üzrə təbii inhisar, dövlət inlıisan və inhisarçı təsərrüfat
subyektlərini əhatə edən 39 istiqamət (elektrik enerjisi, xam neft və
neftdən emal olunan əsas məhsullar, təbii qaz, dövlət mənzil
fondunun yaşayış sahələrindən sosial kirayə və ya kirayə
müqavilələri üzrə istifadəyə, həmin sahələrin saxlanması və
təmirinə görə haqlar, içməli və texniki su, istilik eneıjisi, bütün növ
nəqliyyat və rabitə xidmətləri və s.) daxil edilmişdir [148].
Yanacaq-enerji sahələri istisna olmaqla, sənayenin digər
sahələrində və aqrar sektorda topdan və pərakəndə satış
qiymətlərinin dövlət tərəfindən tənzimlənməsi aparılmır.
Kommersiya fəaliyyətinin dövlət tənzimlənməsinin əsas
istiqamətlərindən biri də məhsul ixracı zamanı dövlətin özəl
şirkətlərin valyuta və siyasi risklərdən sığortalanmasında
iştirakıdır.
Bu cür sığortalanma əsasən qeyri-sabit iqtisadiyyata,
qeyri-sabit siyasi rejimlərə və korrupsiyaya qurşanmış idarəetmə
sisteminə malik olan ölkələrə məhsul ixracı zamanı tətbiq edilir.
İxracın sığortalanması bir çox inkişaf etmiş ölkələr tərəfindən
tətbiq edilir və onlann digər ölkələrə məhsul ixracının ilhaqının
güclü stimulu kimi başa düşülür. İxrac sığortalanmasını dövlətin
maliyyə və digər köməyindən istifadə edə bilən iri şirkətlər həyata
keçirirlər. Bu cür şirkətlərə misal olaraq, Almaniyanın “Hermes”
şirkətini. Böyük Britaniyanın “İxrac Kreditlərinin
Zəmanətləndirilməsi Departamenti”ni, ABŞ-nın 7 iri
sığorta şirkətini,
Yaponiyanın - Dövlət Sığorta Şirkətini göstərmək olar.
Bu şirkətlərə dövlətin köməyi ondan ibarət olur ki, ixrac
sığortalanması çox aşağı vergi stavkalan ilə həyata keçirilir. Məs,
Yaponiya dövlət şirkətinin stavkası kommersiya ixrac kreditinin
məbləğinin cəmi 0,3%-ni təşkil edir [101]. Sığorta şirkətlərinin
itkilərinin kompensasiyası ayrı-ayrı ölkələrdə
267
Ç.A, İbrahimli, M.M. Hüseynov
müxtəlifdir. Bununla yanaşı, bəzi ölkələrdə bu, aşağıdakı şəkildə
təzahür edir:
^ dövlət büdcəsindən birbaşa dotasiyalar;
sığortalanmanın bütün növlərinə görə vergilərin aşağı
salınması;
^ sığorta şirkətlərinə güzəştli şərtlərin yaradılması və s.
Digər vacib məsələlərdən biri də yerli məhsulların
(xidmətlərin) dövlət tərəfindən satın alınmasının təşkilidir. Demək
olar ki, bütün inkişaf etmiş ölkələrdə dövlət daxili bazarda mühüm
sifarişçi rolunda çıxış edir. Dövlət ölkə istehsalçılarını müdafiə
məqsədi ilə onlardan istehsal olunan məhsulların müəyyən bir
qismini satın alır.
Dövlət satınalmalarının səmərəliliyi əsas etbarilə
aşağıdakılarla təmin olunur: ♦ satınalma prosedurlarının şəffaflığı; ♦ büdcə vəsaitlərinin qənaətlə xərclənməsi; ♦ satınalmalara görə cavabdeh olan şəxslərin yüksək
məsuliyyətililiyi;
♦ bütün malgöndərənlərin dövlət sifarişlərinə çıxışının
təmin olunmasında ədalətlilik.
Dünya təcrübəsi göstərir ki, dövlət satınalınmasının qeyd
edilən bütün prinsiplərinin daha səmərəli yerinə yetirilməsi üçün
tətbiq olunan üsullardan biri - ictimai müsabiqələrdir.
İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatı Ölkələrinin təsnifatına görə
tədarük orqanlarının müstəqillik səviyyəsi baxımından
müsabiqələr aşağıdakı kimi qruplaşdırılır:
♦ avtomatik - bu zaman müqavilənin əsas şərtləri (tədarük
müddəti, ödəniş şərtləri, texniki təfsilləşdirmə sənədi və s.)
açıqlanır. Bütün qoyulmuş şərtlərə əməl etməyə zəmanət verən və
daha az qiymət təklif edən firma müqaviləni əldə edir. Başqa
sözlə, müqavilənin verilməsi avtomatik xarakter daşıyır;
268
Kommersiya fəaliyyətinin əsaslan
♦ diskresion - müqavilənin yalnız bəzi şərtləri əvvəlcədən
açıqlandığından tədarük orqanları malgöndərənlərin seçimində
azadlıq əldə edirlər.
Əksər ölkələrdə (ABŞ, Yaponiya, Almaniya, Fransa, İtaliya,
Hollandiya, İspaniya və b.) tədarük (satınalma) siyasəti xüsusi
qanunlarla, digərlərində isə, qayda və ya təlimatlarla tənzimlənir.
ABŞ-da Federal tədarük agentlikləri tərəfindən həyata
keçirilən bütün satınalmalar l984-cü ildə Konqres tərəfindən
təsdiq edilmiş Dövlət Tədarük Qaydaları Məcəlləsi (Federal
Acquisition Regulation, FAR) vasitəsilə nizamlanır. Məcəllədə
bağlanan dövlət müqavilələrinin planlaşdırmadan başlayaraq
idarəetmə məsələlərinə qədər olan bütün mərhələləri təsvir edilir.
Məcəllənin təsdiq edilməsində məqsəd - federal dövlət ehtiyacları
üçün satınalmalarla məşğul olan bütün agentliklər tərəfindən
vahid siyasətin həyata keçirilməsi və vahid tədarük qaydalarının
istifadə olunmasıdır [67, s. 27].
ABŞ qanunvericiliyinə müvafiq olaraq dövlət tədarük
siyasətinin hüquqi müşayiəti və dövlət satınalmalarının müqavilə
sisteminin formalaşması, habelə bu sahədə ümumi əlaqələndirmə
fəaliyyəti Federal Tədarük Siyasəti İdarəsi (Office of Federal
Procurement Policy) həyata keçirir. İnzibati-büdcə idarəsinin
bölmələrindən biri olan bu qurum 1988-ci ildən müstəqil və daimi
fəaliyyət göstərən hökumət orqanına çevrilmişdir. Bu sahədə
tənzimləmə siyasətini həyata keçirməyə imkan verən
qanunvericilik fəaliyyəti ilə yanaşı, qurum federal tədarük
qaydalarına daxil olan direktivlər də qəbul edir.
Məcəlləyə uyğun olaraq ABŞ-da dövlət sifarişi aşağıdakı
prosedur formalarından istifadə edilməklə həyata keçirilir: ♦ açıq hərraclar;
269
Ç.A. İbrahimli, M.M» Hüseynov
♦ ikimərhəbli hərraclar; ♦ d;inışıqlann aparılması; ♦ sadələşdirilmiş tədarük üsullan.
Dövlət idarəetməsinin iqtisadiyyata əhəmiyyətli dərəcədə
təsir etdiyi ölkələrdə (AFR, Fransa və s.) dövlət satınalmalannın
payı yüksək olur. Qeyd edilməlidir ki, keçid iqtisadiyyatlı
ölkələrdə dövlət satınalmalarının milli büdcənin xərc hissəsindəki
payı 50%-ə qədər yüksələ bilir [67].
ABŞ-da dövlət satınalmalarının həcmi milli büdcənin
xərclərinin təqribən 15%-lik hissəsini təşkil edir [63]. Federal
hökumət tərəfindən satın alınan əmtəə və xidmətlərin böyük hissəsi
müdafiə ehtiyaclan üçün nəzərdə tutulmaqla Ümum Milli
Məhsulun xərclərində təqribən 7% təşkil edir. Ştatlann hökumətləri
və yerli özünüidarəetmə orqanları tərəfindən satın alınan əmtəə və
xidmətlər isə, əksinə, əsasən təhsil, yollann tikintisi, polis və
səhiyyənin saxlanılmasına sərf olunur. Ümumilikdə, dövlət sektoru
ölkədə istehsal olunan məhsulun təqribən 20%-ni satın alır [67].
Bunu da qeyd etmək lazımdır ki, dövlət tərəfindən bu
istiqamətə ayrılan xərclər müharibə dövrlərində həmişə daha
yüksək həddə çatmışdır. Məsələn, ABŞ-da 1991-ci ildə federal və
yerli hakimiyyət orqanları özəl sektorda istehsal olunmuş məhsul
və xidmətlərə 1,2 trilyon dollar xərcləmişlər ki, bu da həmin il üçün
ÜMM-un 21%-dən çox olmuşdur [129].
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 1997-ci il 16 may
tarixli, 583 nömrəli Fərmanına əsasən, ölkəmizdə Satmalmalar
üzrə Dövlət Agentliyi yaradılmışdır. Agentliyin yaradılmasında
əsas məqsəd - dövlət vəsaitləri hesabına mallann (işlərin və
xidmətlərin) satın alınması sahəsində dövlət siyasətinin həyata
keçirilməsidir. Azərbaycan Respublikasında 2012-ci il ərzində
respublikanın dövlət
270
Kommersiya fəaliyyətinin əsasları
müəssisə və təşkilatlan tərəfindən müsabiqə yolu ilə 4 mlrd 428
mln 143,11 min manatlıq 14169 satınalma həyata keçirilmişdir.
Bununla da, satınalma predmetinin ehtimal olunan qiymətinin
6,39%-nə qənaət edilmişdir. O cümlədən, dövlət büdcəsinin vəsaiti
hesabına apanlan satmalmalarda 2 mlrd 704 mln 456,6 min manat
məbləğində 13088 müsabiqə keçirilmiş və dövlət vəsaitinin
4,86%-nə qənaət olunmuşdur [169]. Beləliklə də 2012-ci ildə
dövlət büdcəsinin vəsaiti hesabına aparılan satınalmaların həcmi
büdcə xərclərinin (17 mlrd 476,5 mln AZN) 15,5%-ni təşkil
etmişdir [167].
Dövlət tərəfindən həyata keçirilən ekoloji nəzarət sənaye
müəssisələrinin istehsal və kommersiya fəaliyyətinə böyük təsirə
malikdir. Bu nəzarət istehsal olıman məhsullann ölkə əhalisi üçün
faydalı xarakter daşımasının qanunauyğunluğunu təmin edir. Eyni
zamanda, bu, firma və müəssisələrin istehsal istiqamətlərini
müəyyənləşdirir və onların kommersiya fəaliyyətlərinin
səviyyəsini nizamlayır.
Hazırda ölkəmizdə hakimiyyət orqanlannm xüsusi biznes
subyektləri ilə qarşılıqlı fəaliyyətinin təşkilati formalarının
təkmilləşdirilməsi, dövlət və bazar tənzimləmə mexanizmlərinin
uzlaşdırılmasının təmin edilməsi prosesi gedir. Müasir mərhələdə
dövlətin öz fiınksiyalannın yerinə yetirilməsində inzibati
metodlardan iqtisadi və hüquqi (istehsal-kommersiya sahəsində
iqtisadi münasibətləri tənzimləyən müvafiq qanunvericiliyin
formalaşdırılması) metodlara keçid baş verir.
2003-cü ilin əvvəlindən başlayaraq ölkəmizdə vergilərin
diferensiasiyasına dövlət tərəfindən diqqət yetirilməsi müşahidə
edilir. Belə ki, iqtisadi fəaliyyətin artıniması və sahibkarlığın
dinamik inkişafı məqsədilə mənfəət vergisinin dərəcəsi
2002-2010-cu illərdə 27%-dən 20%-ə qədər azaldılmışdır [53].
Hazırda hüquqi şəxs yaradılmadan sahibkarlıq fəaliyyəti ilə
məşğul olan fiziki şəxslər üçün gəlir
271
Ç.A. İbrahimli, M.M, Hüseynov
vergisinin maksimal məbləği 20%-dir. Əlavə dəyər
vergisinin dərəcəsi 18 faizdir. İllik dövriyyəsi 150 min manat
təşkil edən hüquqi şəxslər və illik dövriyyəsi 90 min manat
olan fiziki şəxslər sadələşdirilmiş vergi sisteminə (Bakı
şəhəri üzrə 4%, bölgələr üzrə 2%) daxil olurlar. Fiziki və ya
hüquqi şəxslər tərəfindən bu hədd keçildikdə, onlar 10 gün
ərzində Vergilər Nazirliyində ƏDV ödəyicisi qismində
qeydiyyatdan keçməlidirlər.
Qeyd edək ki, ilk növbədə sahibkarlıq fəaliyyətinə qarşı
yersiz müdaxilələrin qarşısım almaq üçün Azərbaycan
Prezidentinin 23 oktyabr 2003-cü il tarixli 954 saylı Fərmanı
ilə “Kommersiya (vergi) sirri hesab olunan məlumatları əldə
edə bilən vəzifəli şəxslərin siyahısı” təsdiq edilmişdir. Bu
siyahıya Azərbaycan Respublikasının Vergilər naziri, onun
müavini, habelə Nazirliyin bir sıra idarə və departament
rəisləri daxil edilmişdir.
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 24 noyabr 2010-
cu il tarixli 357 nömrəli Fərmanı ilə “Kommersiya (vergi)
sirri hesab olunan məlumatları əldə edə bilən vəzifəli
şəxslərin siyahısı” yeni redaksiyada verilmişdir:
1. Vergilər naziri;
Vergilər nazirinin birinci müavini;
Vergilər nazirinin müavinləri;
Vergilər Nazirliyinin Vergi siyasəti və strateji
araşdırmalar baş idarəsinin rəisi;
Vergilər Nazirliyinin Daxili təhlükəsizlik baş
idarəsinin rəisi;
Vergilər Nazirliyinin Vergi auditi baş idarəsinin rəisi;
Vergilər Nazirliyinin Kommersiya hüquqi şəxslərin
dövlət qeydiyyatı və iqtisadi təhlil baş idarəsinin
2. 3.
4.
5.
3. 7.
rəisi;
8. Vergilər Nazirliyi yanında Xüsusi Rejimli Vergi Xidməti
Departamentinin rəisi;
272
Kommersiya fəaliyyətinin əsasları
9. Vergilər Nazirliyi yanında Vergi Auditi Departamentinin
rəisi;
10. Vergilər Nazirliyi yanında Vergi Cinayətlərinin İbtidai
Araşdırılması Departamentinin rəisi;
11. Vergilər Nazirliyi yanında Vergi Cinayətlərinin İbtidai
Araşdırılması Departamentinin iqtisadi sahədə
mütəşəkkil cinayətkarlığa qarşı mübarizə idarəsinin rəisi
[5].
Ölkə qanunvericiliyinə uyğun olaraq mallara gömrük
rüsumları tutulduğu vaxt əlavə dəyər vergisi də tutulur. Ölkə
Prezidentinin 2008-ci il 11 noyabr tarixli Fərmanına əsasən,
2009-cu il yanvarın 1-dən Azərbaycan Respublikası dövlət
sərhədinin buraxılış məntəqələrindən keçirilən malların və
nəqliyyat vasitələrinin yoxlanılmasında “bir pəncərə” prinsipi
tətbiq edilir. Bu sahədə vahid dövlət orqanının səlahiyyətləri
Azərbaycan Respublikasının Dövlət Gömrük Komitəsinə həvalə
olunmuşdur.
Azərbaycan qanunvericiliyi Azərbaycana idxal olunan
əmtəələrə bir neçə gömrük rejimi tətbiq edir. Bunlardan xarici
investorlar üçün vacib olanları tranzit, gömrük saxlanılması,
gömrük anbarı, müvəqqəti idxal, gömrük zonalarına giriş və çıxış
rejimləridir.
Azərbaycana idxal olunan əmtəələrdən rüsum tutulur
(advalor rüsumu - 0-15% - ədəd və ölçü rüsumuna uyğundur).
Aksiz vergisi bəzi növ əmtəələrə (tütün və alkoqol məmulatları)
tətbiq olunur. Azərbaycan məqsədli ƏDV prinsipini qəbul edib ki,
bu da hazırda hər hansı əmtəənin gömrük dəyərindən 18%
həcmində tutulmanı ifadə edir (tətbiq olunan gömrük rejimindən
asılı olaraq, idxal rüsumu və aksiz vergisi). Bəzi kateqoriyalara və
əmtəə növlərinə ƏDV tətbiq olunmur və ya 0% dərəcəsi ilə tətbiq
olunur[140].
273
ÇA. İbrahimli, M.M. Hüseynov
İxrac (metal ixracından başqa) dövlət rüsumlarından azaddır.
Hasilatın Pay Bölgüsü haqqında Sazişlərdə (HPBS) və
neft-qaz boru kəməri layihələri üzrə sazişlər çərçivəsində fəaliyyət
göstərən podratçılar və subpodratçılar idxal rüsumunu ödəmədən
və neft-qaz sənayesi təyinatlı əmtəələri məhdudiyyətsiz
Azərbaycana idxal və yenidən ixrac edə bilərlər, “ixrac məqsədli
neft-qaz fəaliyyətinə xüsusi iqtisadi rejimin tətbiqi haqqmda”
Qanuna əsasən, neft-qaz sahəsində podratçılann və
subpodratçılann ixrac məqsədli fəaliyyətinə, eyni zamanda HPBS
rejimli idxala ƏDV 0% dərəcəsi ilə tətbiq olunur.
Hazırda Azərbaycandakı idxal rüsumları beynəlxalq
standartlar baxımından nisbətən aşağı hesab edilə bilər. Məsələn,
Polşada tarif dərəcələrinin maksimum həddi 22%, bütövlükdə
Mərkəzi və Şərqi Avropa ölkələrində isə, 30%- dir [28, s. 57].
Azərbaycan Respublikası Prezidenti tərəfindən 25 oktyabr
2007-ci il tarixli “Sahibkarlıq fəaliyyəti subyektlərinin
fəaliyyətinin "bir pəncərə" prinsipi üzrə təşkilinin təmin edilməsi
tədbirləri haqqında” Sərəncam (X22458) imzalanmışdır.
Sərəncama əsasən ölkə üzrə vahid dövlət qeydiyyatı orqanı
Azərbaycan Respublikasının Vergilər Nazirliyi müəyyən edilmiş
və 2008-ci il 1 yanvar tarixindən onun tətbiqinə başlanılmışdır.
"Bir pəncərə" sisteminin tətbiqindən sonra Azərbaycanda biznesə
başlama proseduraları 15-dən 1-ə və bunun üçün sərf olunan vaxt
30 gündən 3 günə endirilmişdir. Hazırda ölkədə əlverişli biznes
mühitinin yaradılması məqsədilə beynəlxalq təcrübənin
öyrənilməsi davam etdirilir.
“Hüquqi şəxslərin dövlət qeydiyyatı və dövlət reyestri
haqqında” Qanuna (Maddə 7-1.) görə, “Hüquqi şəxs statusunu
almaq istəyən kommersiya qurumunun, o cümlədən xarici
kommersiya hüquqi şəxslərinin nümayən
274
Kommersiya fəaliyyətinin əsasları
dəlik və filiallarının dövlət qeydiyyatı 5 gündən gec olmayaraq
həyata keçirilməlidir” [7].
4 dekabr 2001-ci il tarixli, 223-IIQ>fo-li “Dövlət rüsumu
haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununa (maddə
20-1.3.) görə, hüquqi şəxslərin elektron dövlət qeydiyyatı
rüsumsuz aparılır [6]. Bundan başqa, nizamnamə kapitalmın
əvvəlcədən ödənilməsi və e-qeydiyyat zamanı ərizənin notarial
qaydada təsdiqlənməsi artıq tələb olunmur.
Hüquqi şəxslərin qeydiyyatının daha da təkmilləşdirilməsi
nəticəsində onların elektron qeydiyyatının həyata keçirilməsinə
başlanılmışdır [142]. Hüquqi şəxslərin elektron dövlət qeydiyyatı
adi (yəni 3 gündən gec olmayaraq) və ya sürətli elektron dövlət
qeydi>7atı qaydasında həyata keçirilir. Sürətli elektron dövlət
qeydiyyatı dedikdə (hüquqi ünvanı yeganə təsisçi kimi çıxış edən
fiziki şəxsin yaşayış yeri üzrə qeydiyyat ünvanı ilə eyni olan yerli
investisiyalı cəmiyyətin real vaxt rejimində aparılan elektron
dövlət qeydiyyatı başa düşülür. Elektron dövlət qeydiyyatının
həyata keçirilməsi üçün Vergilər Nazirliyinin "İnternet vergi
idarəsi"ndə yerləşdirilmiş elektron ərizə forması doldurularaq
gücləndirilmiş elektron imza ilə təsdiq edilməlidir. Qeydiyyat
zamanı Vergilər Nazirliyinə yanlış məlumatların verilməsinin
qarşısını almaq məqsədi ilə İnzibati Xətalar Məcəlləsinə əsasən
belə hallara yol vermiş fiziki şəxslərin 700 manat, hüquqi şəxslərin
isə 4000 manat cərimə olunması nəzərdə tutulur.
Hüquqi şəxslərin dövlət qeydiyyatına alınması üçün
qeydiyyatı aparan müvafiq vergi orqanına forması və doldurulma
qaydası Azərbaycan Respublikasının Vergilər Nazirliyi tərəfindən
müəyyən edilən "Kommersiya hüquqi şəxsin dövlət qeydiyyatı
haqqında ərizə"si ilə müraciət edilməlidir. Ərizə təsisçi (bir neçə
təsisçi olduqda isə bütün
275
Ç.A. İbrahimliy M.M. Hüseynov
təsisçilər) və ya onun (onların) müvafiq qaydada vəkil etdiyi şəxs
tərəfindən imzalanır və notariat qaydasında təsdiqlənir.
2002-ci ilə qədər sahibkarlıq-kommersiya fəaliyyətinin
240-dan çox növlərinin həyata keçirilməsi üçün müxtəlif dövlət
orqanlarından xüsusi lisenziyalar almaq tələb olunurdu. Bütün
bunlar ölkədə sağlam rəqabət mühitinin formalaşması,
sahibkarlığın inkişafı və istehlakçıların hüquqlarının qorunması
sahəsində dövlət siyasətinin gerçəkləşdirilməsinə mane olan
inzibati-bürokratik əngələ çevrilmişdi. Azərbaycan Respublikası
Prezidentinin 2002-ci il 2 sentyabr tarixli Fərmanına əsasən,
kommersiya fəaliyyətinin əksər növləri üçün lisenziyalaşdırma
ləğv olunmuşdur və hazırda lisenziyanın alınması bank işi, sığorta,
audit, daşınmalar, qiymətli kağızlar üzrə fəaliyyət və s. üçün tələb
olunur. Lisenziyanın uzadılma müddəti 5 ildir.
Lisenziyalaşdırma sahəsində xüsusi səlahiyyətli orqan olan
Azərbaycan Respublikasının İqtisadi İnkişaf Nazirliyi digər
məsələlərlə yanaşı, bu sahədə dövlət tənzimlənməsinin əsas
istiqamətlərini işləyib hazırlayır, dövlət orqanlan və təsərrüfat
subyektləri tərəfindən lisenziyalaşdırma sahəsində qanunvericiliyə
riayət edilməsinə nəzarət edir, lisenziyalaşdırma qaydalarının
tətbiqinə dair izahatlar verir, lisenziya verən dövlət orqanlarına
metodiki rəhbərliyi və informasiya təminatını həyata keçirir.
Nazirliyin lisenziyalaşdırma məsələləri üzrə sərəncamı mərkəzi
icra hakimiyyəti orqanları, yerli icra hakimiyyəti orqanları və yerli
özünüidarəetmə orqanları, hüquqi və fiziki şəxslər üçün məcburi
xarakter daşıyır.
Dünya təcrübəsi göstərir ki, iqtisadiyyatın inkişaf
səviyyəsindən asılı olmayaraq müəssisələrin kiçik, orta və iri
sahibkarlığa aid edilməsi demək olar ki, bütün bazar iqtisadiyyatı
ölkələrində həyata keçirilir. Həm də bu zaman əsas meyar kimi
işçilərin sayı qəbul edilir.
276
Kommersiya fəaliyyətinin əsasları
Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 2004-cü il 20
aprel tarixli 57 nömrəli qərarı ilə “İqtisadi fəaliyyət növləri üzrə
kiçik sahibkarlıq subyektlərinin
müəyyənləşdirilməsi meyarlarının hədləri” təsdiq edildi.
Beləliklə də, 2005-ci ildən etibarən işçilərinin sayı 40
nəfərdən və illik dövriyyəsi 200 min manatdan az olan sənaye
müəssisələri kiçik, işçilərinin sayı 40 nəfər və daha çox olan və
illik məhsul (xidmətlər) istehsalının həcmi 200 min manatdan çox
olan sənaye müəssisələri isə, iri və orta sahibkarlıq subyektləri
hesab olunurdular.
“Kiçik sahibkarlığa dövlət köməyi haqqında”
Azərbaycan Respublikası Qanunundan irəli gələn vəzifələrin
icrasını təmin etmək məqsədi ilə Azərbaycan
Respublikasının Nazirlər Kabinetinin 2009-cu il 18 dekabr tarixli
Qərarı ilə iqtisadi fəaliyyət növləri üzrə kiçik
sahibkarlıq subyektlərinin müəyyənləşdirilməsi meyarlarının
hədləri yeni redaksiyada təsdiq edilmişdir. Qərara əsasən,
işçilərinin sayı 50 nəfərdən az və illik dövriyyəsi 500 min
manatadək olan sənaye müəssisələri kiçik sahibkarlıq subyektləri
hesab olunurlar/CaJva/ 9.1.)
Azərbaycan Respublikasında iqtisadi fəaliyyət növləri üzrə kiçik sahibkarlıq subyektlərinin müəyyənləşdirilməsi
meyarlarının hədləri Cədvəl 9.1.
Sahibkarlıq kateqoriyası İşçilərin orta
siyahı sayı (nəfər)
İllik dövriyyə (ƏDV, aksiz daxil olmadan)
Sənaye və likinii <50 < 500 min manat Kənd təsərrüfatı <25 < 250 min manat
Topdansatış ticarət < 15 < 1 mln. manat Pərakəndəsatış ticarət,
nəqliyyat, xidın.-)! və digər iqtisadi fəaliyyət növləri < 10 < 250 min manat
277
Ç.A. İbrahimli^ M,M. Hüseynov
Beləliklə də, inkişaf etmiş ölkələrin təcrübəsinə və
beynəlxalq qurumların tövsiyələri nəzərə alınmaqla ölkəmizdə
yeni fəaliyyətə başlayan sahibkarlıq subyektləri üçün 1 il
müddətində bu hədlərlə müəyyən edilmiş işçilərin sayı əsas
götürülür. Hüquqi şəxs yaratmadan sahibkarlıq fəaliyyəti ilə
məşğul olan fiziki şəxslərin kiçik sahibkar kimi
müəyyənləşdirilməsində isə, illik dövriyyə əsas götürülür.
Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 22 aprel
2010-cu il tarixli 72 saylı qəranna əsasən 2005-ci il 20 iyun tarixli
108 nömrəli qərar ilə təsdiq edilmiş "Kommersiya təşkilatlannm
(kredit təşkilatlanndan, sığorta şirkətlərindən, investisiya
fondlarından, qeyri-dövlət (özəl) sosial fondlanndan, qiymətli
kağızlan fond birjasında dövriyyədə olan hüquqi şəxslərdən başqa)
ictimai əhəmiyyətli qurumlara aid edilməsi üçün meyar
göstəriciləri" aşağıdakı kimi müəyyən edilmişdir: • İllik gəlir - 120 mln. manat; • Hesabat ili ərzində işçilərin orta hesabla sayı - 1500 nəfər;
• Balansın yekun məbləği - 300 mln. manat [141].
Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 1998-ci il
15 aprel tarixli 80 nömrəli qərarı ilə “Azərbaycan Respublikasında
ticarət, məişət və digər növ xidmət (iş görülməsi, xidmət
göstərilməsi) Qaydalan təsdiq edilmişdir. Qaydalarda aşağıdakı
bölmələr öz əksini tapır:
1. Ümumi müddəalar;
2. Mallann qəbulu, saxlanması və satışa hazırlanması;
3. Malların satışı;
4. Alıcı və sifarişçilərlə hesablaşma;
5. İctimai iaşə sahəsində fəaliyyət göstərən obyektlərdə
istehsalın və istehlakçılara xidmətin təşkilinin
xüsusiyyətləri;
278
Kommersiya fəaliyyətinin əsaslan
6. Məişət və digər xidmət obyektlərində istehlakçılara
göstərilən xidmətlərin (yerinə yetirilən işlərin) bəzi
xüsusiyyətləri;
7. Təsərrüfat obyektlərinin saxlanmasına və onun işçilərinə
dair sanitar tələblər;
8. Bu qaydalara riayət edilməsinə nəzarət və onlann
pozulmasına görə məsuliyyət [148].
Bu Qaydalar Azərbaycan Respublikası ərazisində
tabeçiliyindən və mülkiyyət formasından asılı olmayaraq bütün
hüquqi şəxslərin və hüquqi şəxs yaratmadan sahibkarlıq fəaliyyəti
ilə məşğul olan fiziki şəxslərin (sonradan hüquqi və fiziki şəxslər),
onlann ticarət (topdan, pərakəndə və ictimai iaşə), məişət və digər
növ xidmət obyektlərinin (fəaliyyətin birbaşa həyata keçirildiyi
yer) fəaliyyətlərini tənzimləyir.
Ticarət, məişət və digər xidmət obyektlərinin işçiləri bu
Qaydaları bilməli və onlara riayət etməlidirlər. İctimai iaşə, məişət
və digər xidmət sahələrində ticarət, istehsal, xidmət fəaliyyətlərini
həyata keçirən hüquqi və ya fiziki şəxslərlə onlann xidmət etdiyi
sənaye obyektləri, firmalar, idarə və təşkilatlar arasında qarşılıqlı
münasibətlər müvafiq müqavilələrlə müəyyən edilir.
Belə ki, topdansatış ticarət obyektlərindən mallar hüquqi
şəxslərə və hüquqi şəxs yaratmadan sahibkarlıq fəaliyyəti ilə
məşğul olan fiziki şəxslərə bağlanmış müqavilələr əsasında satılır.
Topdansatış ticarəti ilə məşğul olan obyektlərdə malların
pərakəndə satışı qadağandır. Pərakəndə satış obyektlərindən
malların topdansatışı, topdansatış qaydaları göstərilməklə müvafiq
sənədləşmə əsasında apanla bilər.
Beynəlxalq iqtisadi inteqrasiyanın hazırkı inkişaf
mərhələsində kommersiya fəaliyyətinin tənzimlənməsi sahəsində
dövlət siyasətinin qarşısında müəyyən vəzifələr durmalıdır.
Bunlardan biri, ölkədə daxili istehlak bazannın
279
Ç.A. tbrahimlU M. M. Hüseynov
inkişafı üçün zəruri şəraitin yaradılması prosesində mümkün
xarici iqtisadi təsirlərin nəzərə alınması ola bilər. Bu vəzifənin
yerinə yetirilməsi üçün müvafiq dövlət orqanları tərəfindən yerli
istehlak bazarında cərəyan edən proseslərə, təsərrüfat
subyektlərinin iqtisadi təşkilatlarla qlobal və regional səviyyədə
işgüzar münasibətlərə diqqətin artırılması vacibdir.
Yoxlama üçün suallar:
♦ Kommersiya fəaliyyətinin dövlət tənzimlənməsinin
mahiyyətini izah edin.
♦ Kommersiya fəaliyyətinin dövlət tənzimlənməsinə olan
yanaşmaları açıqlayın.
♦ Kommersiya fəaliyyətinin dövlət tənzimlənməsinin
zəruriliyi nə ilə izah edilir?
♦ Dövlətin bazar iqtisadiyyatında makro- mikro səviyyədə
tənzimləmə formalarının əsas istiqamətlərini göstərin.
♦ Birbaşa dövlət tənzimlənməsinin başlıca istiqamətləri
hansılardır?
♦ Dövlət tənzimlənməsinin dolayı metodlarına nələr aid
edilir?
♦ Kommersiya fəaliyyətinin dövlət tənzimlənməsinin
normativ-hüquqi əsasları öz əksini hansı sənədlərdə
tapır?
♦ Avropada ticarət hüququnun əsas mərhələlərinin
xüsusiyyətlərini izah edin.
♦ Almaniya, Yaponiya, Estoniya, ABŞ və Rusiya
Federasiyasında kommersiya fəaliyyətinin dövlət
tənzimlənməsinin normativ-hüquqi əsaslarının fərqli
xüsusiyyətlərini göstərin. ♦ Kommersiya reyestri nədir?
280
Kommersiya fəaliyyətinin əsaslan
Kommersiya reyestrində hansı öhdəliklər nəzərdə
tutulur?
Ayrı-ayrı ölkələrdə kommersiya fəaliyyətinin dövlət
tənzimlənməsinin təşkilati strukturlarının əsas
xüsusiyyətlərini göstərin.
Kommersiya fəaliyyətinin dövlət tənzimlənməsinin
iqtisadi mexanizmlərinə nələr aiddir?
Dövlət satınalmmasında tətbiq olunan ictimai
müsabiqələr tədarük orqanlarının müstəqillik səviyyəsi
baxımından necə qruplaşdırılır?
Azərbaycan Respublikasında kommersiya fəaliyyətinin
dövlət tənzimlənməsinin xarakterik xüsusiyyətlərini
açıqlayın.
Azərbaycan Respublikasında iqtisadi fəaliyyət növləri
üzrə kiçik sahibkarlıq subyektlərinin hədləri necə
müəyyənləşdirilmişdir?
281
Ç.A. İbrahimliy M,M. Hüseynov
X FƏSIL. MÜASİR ŞƏRAİTDƏ KOMMERSİYA
FƏALİYYƏTİNİN TƏŞKİLİ
XÜSUSİYYƏTLƏRİ
10.1. Kommersiya fəaliyyətində informasiya-kommunikasiya texnologiyalarından istifadənin əsas istiqamətləri
10.2. Elektron kommersiya - kommersiya fəaliyyətinin innovativ forması kimi
10.3. E-kommersiyanın modelləri və növləri 10.4. E-kommersiyada ödəniş sistemləri 10.5. E-kommersiyanm inkişaf perspektivləri 10.6. AzərbaycandaİKT-nin inkişafıfonunda
e-kommersiyanm müasir vəziyyəti
10.1. Kommersiya fəaliyyətində informasiya-
kommunikasiya texnologiyalarından istifadənin əsas
istiqamətləri
İstehsal müəssisəsi bazara məhsul göndərməklə yalnız pul (həmin məhsulun dəyəri) deyil, həm də gələcək fəaliyyəti üçün çox qiymətli olan məlumat - informasiya əldə edir.
Müasir dövrdə istehsal müəssisəsi yalnız o zaman müvəffəqiyyət qazana bilər ki, onun rəhbərliyi təsərrüfat fəaliyyətinin bütün istiqamətləri üzrə kifayət qədər tam, real və vaxtında daxil olan informasiyaya malik olsun.
İnformasiya-kommunikasiya texnologiyalanndan (İKT) istifadə şirkətdaxili strukturlarda kommersiya fəaliyyətinin təşkili və idarə edilməsi sahəsində köklü dəyişikliklərə səbəb olmuşdur. İKT-dən istifadə etməklə müəssisə rəhbərliyi kommersiya fəaliyyətinin nəticələrindən daha tez xəbərdar olur. Bu isə, yaranan problemlərin vaxtında aradan qaldırılmasına və səmərəliliyin əldə olunmasına köməklik edir. Müasir dövrdə kommersiya fəaliyyətində İKT-dən istifadə edən firmaların sayı ildən-ilə artmaqdadır.
İKT-dən aşağıdakı istiqamətlərdə istifadə etmək mümkündür:
282
Kommersiya fəaliyyətinin əsasları
y y y
y
y
y tədarük və satış proseslərində mümkün variantların yoxlanılması (proqnozlaşdırma); satışın planlaşdırılması; marketinqin planlaşdırılması; reklamın planlaşdırılması; əldə edilən nəticələrə nəzarət edilməsi; məhsulların anbarlaşdıniması; sazişlərin bağlanılması və s.
İKT-nin mühüm tərkib hissəsi kimi İnternet şəbəkəsinin müasir kommersiya proseslərində, xüsusilə də beynəlxalq kommersiya fəaliyyətində rolu böyükdür. Son illərdə dünya miqyasında qloballaşma, elektron rabitə və informasiya sistemlərinin inkişafı istehsal müəssisələrinin əməkdaşlıq və alıcılara qarşı münasibət haqqında baxışlannı da qismən dəyişdirmişdir. Nəticə etibarilə, beynəlxalq kommersiyanın xüsusiyyətlərini formalaşdıran yeni sahibkarlıq modeli meydana gəlmişdir.
Qlobal şəbəkə iqtisadiyyatı “Networks Economy” adı almışdır. Bu sahəni “New Economy” (“Yeni İqtisadiyyat”) və ya “Internet Economy” (“İnternet İqtisadiyyatı”) kimi də adlandırırlar. Şəbəkə iqtisadiyyatının cəlbediciliyi və səmərəliliyi elektron fəaliyyəti mümkün edən iqtisadi subyektlərin sayından və elektron infrastrukturun inkişafından asılıdır. Elektron biznes aşağıdakılardan ibarətdir:
• elektron kommersiya (e-commerce); • elektron tədarük və ya alqılar (e-procurement);
• sifarişçilər üçün elektron xidmət (e-care for customers);
• işgüzar tərəfdaşlar üçün elektron xidmət (e-care for Business
Partners);
• əməkdaşlar üçün elektron xidmət (e-care for employees);
• nüfuzlu insanlar üçün elektron xidmət (e-care for influenc- ers).
283
Ç.A. İbrahimli^ M,M. Hüseynov
10.2. Elektron kommersiya - kommersiya fəaliyyətinin
innovativ forması kimi
İnternet vasitəsilə aparılan sahibkarlıq fəaliyyətinin əsas
növlərindən biri kimi, elektron kommersiya və ya “e-kommersiya” adı
altında informasiya şəbəkələrinin köməkliyi ilə həyata keçirilən istənilən
işgüzar sövdələşmə formaları və alqı-satqı əməliyyatları başa düşülür.
Bu sövdələşmələrin yerinə yetirilməsi nəticəsində tərəflər (fiziki və
hüquqi şəxslər) arasında heç bir fiziki mübadilə və ya fiziki əlaqə
olmadan maddi əmtəə və ya xidmətin mülkiyyət hüququ və ya onlardan
istifadə hüququnun ötürülməsi prosesi baş verir.
“Elektron kommersiya” anlayışı internetdə ticarətdən (e- ticarət)
daha genişdir, çünki ona elektron kommersiya fəaliyyətinin bütün
növləri daxil olur. E-kommersiya çoxcəhətli olması ilə səciyyələnir.
E-kommersiyanın yayılma sahələrinə aşağıdakılar daxildir:
- marketinq, satış və satışlara yardım;
- satışöncəsi fəaliyyət, ilkin razılaşmalar, çatdırılmalar;
- maliyyələşdirmə və sığortalama;
- kommersiya əməliyyatları: sifariş, əldə etmə, ödəniş;
- satışdan sonrakı xidmət;
- məhsulun birgə hazırlanması;
- birgə istehsal;
- ümumi və şəxsi xidmətlərdən istifadə;
-biznes inzibatçılığı (müqavilələr, icazələr, vergilər, gömrük və s.);
- nəqliyyat, daşınma və təchizat üsulları;
- ümumi alqılar;
- elektron məhsullarla ticarət;
- mühasibat uçotu;
- mübahisəli məsələlərin həll edilməsi.
284
Kommersiya fəaliyyətinin əsaslan
Elektron kommersiya - müəssisələr, təşkilatlar və fərdi şəxslər
arasında olan münasibətlərin bir formasıdır. Bu zaman məhsulların
göndərilməsi üzrə təsərrüfat əlaqələri tərəflər arasında sərbəst olaraq
elektron şəbəkələrin köməyi ilə formalaşdırılır.
E-kommersiyanın ilk sistem və üsullarının yaranmasında
aviabiletlərin satışının avtomatlaşdırılması texnologiyasının, plastik
kartların və müəssisələrdə ehtiyatların idarə edilməsinin
avtomatlaşdırılmış sistemlərinin meydana gəlməsinin böyük rolu
olmuşdur.
1960-cı ildə “American Airlines” və “IBM” şirkətləri
aviareyslərdə yerlərin əvvəlcədən sifariş verilməsinin
avtomatlaşdırılması sisteminin yaradılması üzrə işlərə başladılar.
Beləliklə, “SABRE” (Semi-Automatic Business Research Environment)
sistemi sərnişinlərə tarif və reyslər haqqında dolğun məlumat verməklə
hava uçuşlarını onlar üçün daha əlverişli etdi. Hesablaşmaların
avtomatlaşdınlması, nəticə etibarilə, həm də xidmətlərin dəyərini də
aşağı saldı. Bunu elektron kommersiyanın ilk sistemi olaraq qəbul etmək
olar. Artıq 1964-cü ildə sistem gün ərzində 26 min sərnişin üçün yerlər
saxlanılmasına imkan yaradırdı. Ölkənin 50-dən artıq şəhərində
“American Airlines” şirkətlərinin telefon xətləri vasitəsilə “SABRE”
sisteminə qoşulmuş terminalları fəaliyyət göstərirdi.
İqtisadiyyatın digər sahələri ilə müqayisədə e-kommersiyanın
inkişaf tarixi çox azdır. E-kommersiya bazarının dinamik inkişafı son
20-25 ilə təsadüf edir. Bu, aşağıdakılarla şərtlənir:
• internet-istifadəçilərin sayının kəskin şəkildə artması;
• sosial şəbəkələrin və digər interaktiv “onlayn” platformaların
təsirinin çoxalması;
• elektron ödəmə sistemlərinin dinamik inkişafı;
• aparıcı veb-servislərin Web 1.0 texnoloji platformasından Web
2.0 platformasına keçidi və s.
E-kommersiya bir vaxtlar telefon, telegörüntü, faks, elektron
məktub və s. vasitələr kimi bizim adət etdiyimiz ənənəvi biznes
285
Ç.A. İbrahimli, M.M. Hüseynov
dünyasını dəyişdirir. Misal üçün, əvvəllər yalnız beynəlxalq (transmilli)
şirkətlər öz məhsul və xidmətlərini bir çox ölkələrdə satışa çıxarmaq
imkanından faydalanırdılar. Hazırda isə, e- kommersiya inkişaf
səviyyəsindən fərqli olmayaraq istənilən bir ölkənin kiçik və orta
sahibkarlıq subyektlərinə malları və xidmətlərini dünya bazarına
çıxarmağa imkan verir. Bütün bunlar beynəlxalq ticarət-kommersiya
əməliyyatlanmn iştirakçılarının (şirkətlərin və istehlakçılann) sayını
xeyli artırmışdır. Eyni zamanda, beynəlxalq ticarət-kommersiya
əməliyyatlarının inkişafı ilə əlaqədar olaraq, istehlakçıların ödənişlərinin
də beynəlxalq əhəmiyyəti artır.
İnternet vasitəsilə adətən aşağıdakı kommersiya əməliyyatlan
həyata keçirilir:
• kommersiya tərəf müqabillərinin (malgöndərənlərin və yaxud
müştərilərin) axtaniması; ® yeni tədarük və satış üsullarının axtarıb tapılması; • dilerlərlə aparılan əməliyyatlann avtomatlaşdırılması;
• pərakəndə internet-mağazaların yaradılması və onlan inkişaf
etdirilməsi və s.
İnternet vasitəsilə apanlan sahibkarlıq fəaliyyətinə əsasən
aşağıdakılar daxildir:
® Məhsullann, o cümlədən elektron məhsulların. (proqram
təminatı və s.) təqdim edilməsi və xidmətlərin göstərilməsi;
® Elektron maliyyə fondlarının yaradılması, köçürülməsi və
istifadə edilməsi;
® Qiymətli kağızların və digər maliyyə alətlərin "onlayn" ticarəti;
® Elektron məlumatlann satışı, mübadiləsi və təhlili və bunlarla
bağlı digər əməliyyatlar.
E-kommersiya mahiyyətcə həm istehsal vasitələri, həm də istehlak
predmetləri olan mal resurslarının bütün toplusunu əhatə edir.
E-kommersiya pərakəndə internet-mağazalar çərçivəsi ilə
məhdudlaşmır. Artıq istehsal müəssisələri, habelə xammal və
286
Kommersiya fəaliyyətinin əsaslan
material təchizatçıları kommersiya əlaqələrinin bu növünə müraciət
edirlər. Bu gün internet-kommersiyanın əhatə dairəsi daşınmaz əmlak
bazarından tutmuş qiymətli kağızlar bazannadək olan mühiti əhatə edir.
E-kommersiya aşağıdakı məqsədlərə xidmət edir:
- firma və yaxud məhsullar (xidmətlər) barədə xoş təəssüratın
formalaşdın İması;
-internet istifadəçilərinin firma və yaxud məhsul (xidmət) barəsində
daha dolğun informasiyaya malik olmasına şərait yaradılması;
-qrafika, səs, animasiya, videotəsvir və bir çox digər vasitələrdən
istifadə etməklə məhsul haqqında tam məlumat verilməsi;
-bazarda olan vəziyyətə operativ qaydada münasibət bildirilməsi:
prays-vərəqlərdə olan göstəricilərin təzələnməsi, firma, və yaxud şirkətin
mallan barəsində məlumatlara olan əks əlaqənin vaxtında
dəqiqləşdirilməsi;
-məhsulun internet vasitəsilə satışı ilə yeni ticarət nöqtələrinin
açılmasına ehtiyacın azaldılması, başqa sözlə, bir virtual nümayəndəliyin
mövcudluğu ilə korporativ xərclərin azaldılması və gəlirlərin artırılması
və s.
E-kommersiyanın 3 əsas tərkib hissəsi var:
1. iştirakçılar;
2. proseslər;
3. şəbəkələr.
E-kommersiyanın qeyd edilən tərkib hissələrinin bir-biri ilə
qarşılıqlı əlaqələrini şəkil 10. L- dəki sxemdə göstərildiyi kimi təsvir
etmək olar:
Ənənəvi kommersiya sövdələşmələrinin tərkibinə daxil olan
proseslər (bazarın tədqiqi, kommersiya tərəfdaşmm axtanşı,
hesablaşma-ödəmə əməliyyatlan, risklərin sığortalanması və s.) e-
kommersiya üçün də xarakterikdir. Sifarişlər, daşınma, məhsulu əldə
etmə, hesablaşma dövriyyəsi və s. daxil olmaqla kommersiya
sövdələşmələri elektron üsulla həyata keçirilə bilər.
287
Şəkil 10. L E-kömmersiyanm tərkib hissələri.
Alqı-satqı sövdələşməsini həyata keçirmək məqsədilə konkret
e-mağazaya daxil olan alıcı aşağıda təqdim edilən bir sıra mərhələlərdən
keçir:
• mağazaya giriş və vitrinlərinin nəzərdən keçirilməsi;
• kataloqa baxış;
• məhsulların seçimi;
• sifarişin verilməsi;
• məhsula görə ödənişin həyata keçirilməsi / məhsulun əldə
edilməsi;
• zəmanət xidməti.
10.3. E-kommersiyanın modelləri və növləri
E-kommersiyanın 2 modeli məlumdur; 1. üfüqi model; 2. şaquli model. Üfüqi model biznes təşkilatının aşağıdakı tərkib hissələri var: 1. Bazarın tədqiqi;
288
Kommersiya fəaliyyətinin əsaslan
2. Satışlar; 3. Məhsul çatdırmalan; 4. Ödəmələr. Praktiki nöqteyi-nəzərdən üfıiqi model özündə elektron mühit
mərhələlərini əhatə edir. Modelin son 3 elementlərindən (müqavilə, məhsul çatdırılması və ya ödəmə) hətta 2-si belə şəbəkədə təqdim olunarsa, onlardan biri mütləq elektron sövdələşmədə iştirak edəcəkdir.
Üfüqi modelin quruluşu aşağıdakı şəkildəki kimi təsvir edilir:
Zəruri alətlər
Veb-sayt
^ E-kommersiya Veb- saytlarla işləmək imkanı vermişdir
► Rəqəmsal çatdırma (məs. ,informasiya məhsulu) və ya www vasitəsilə malgöndərlə əlaqə
Şəkil 10.2. E-kommersiyamn üjuqi modeli.
E-kommersiyanın şaquli modeli müxtəlif iştirakçı tərəflərin
(dövlət və hökumət qurumları, müəssisələr) e-kommersiyanın inkişafı
üçün şəraitin yaradılmasında əməli rolunu göstərir. Ona aşağıdakı
səviyyələr daxildir:
• telekommunikasiya infrastrukturu;
• elektron məlumat;
289
Ç.A. İbrahimli, M.M. Hüseynov
• əsas qaydalar;
• müxtəlif sahələr üzrə qaydalar;
• korporativ strategiyalann tətbiqi və reallaşması.
Şaquli modelin əsas xüsusiyyətləri aşağıdakı cədvəldə əks olunur: E-kommersiyanın şaquli modelinin əsas xüsusiyyətləri
Cədvəl 10.1.
Şaquli modelin səviyyəsi
Diqqət mərkəzi
Əsas alətlər (dilerlər)
Əlavə alətlər (köməkçilər)
Korporativ strategiyalann tətbiqi və reallaşması
Sistemlərdə təcrübi tətbiq olunma (B2B, B2C, B2G)
Müəssisələr və dövlət
UNCNAD, Dünya Bankı (WB), İTC (ixracın həvəsləndi- rilməsi, ictimai təminat)
Müxtəlif sahələr üzrə qaydalar
Sahəvi qaydalar, xüsusi təlimatlar, sahənin inkişafı üzrə siyasət və strategiya
Sahəvi biznes qruplan, ÜTT, xüsusi təşkilatlar (nəqliyyat, turizm, bank)
UNCNAD (trendlər, təcrübə mübadiləsi, təhlil), Dünj'a Bankı, OECD, tCC və s.
Əsas qaydalar E-kommer- siyamn inkişafı sahəsində ümumi q^da, göstəriş və siyasət
ÜTT (ticarət), WIPO (intellektual mülkiyyət), UNCİTRAL
(tipik qanunlar), ICANN (internet)
UNCNAD (inkişaf məsələləri, təhlil, ticarət məsələləri), OECD (istehlakçılann müdafiəsi, vergilərin həcmi), biznes qruplar
Elektron məlumat
Standartlaşdın İmiş normalar
ISO, UNECE/CEFA CT, İTU
UNCNAD (İrəlilədilmə məsələləri), milli və regional institutlar
Telekommuni kasiya infiastruktunı
İnfrastruktur və avadanlıq
İTU, WB, özəl sektor, hakimiyyət
UNCNAD (məlumatın ötürülməsi və mübadiləsinin tənzimlənməsi məsələləri)
290
Kommersiya fəaliyyətinin əsaslan
E-kommersiyanm şaquli modelinə əsasən, e-kommersiyanın öz
əsasında inkişafı üçün zəruri olan ilkin tələblər internetin inkişafı üçün
olan tələblərlə eynidir. Onlar modelin birinci səviyyəsini, daha doğrusu,
telekommunikasiya infrastrukturunu təmsil edirlər. Buraya aşağıdakılar
aiddir: • xüsusi proqram təminatı; • telekommunikasiya və rabitə;
• transaksiyaların təhlükəsizlik sistemləri;
• xüsusi ödəmə sistemləri və s.
Adətən, e-kommersiyanı istehlakçılann məqsədli qruplan
baxımından ayn-ayn növlərə ayınrlar!
B2B və ya biznes — biznes (ingilis dilində Business to- Business)
sxemi. Bu zaman qarşılıqlı əlaqənin həyata keçirilməsi prinsipi çox
sadədir: müəssisə digər müəssisə ilə ticarət əlaqəsinə girir. B2B —
müasir dövrdə elektron kommersiyanın daha perspektivli və fəal inkişaf
edən istiqamətlərindəndir. E-ticarətin təxminən 80%-i bu növ
əməliyyatlar təşkil edir. İnternet- platformalar bütün mərhələlərdə
əməliyyatlann apanimasını əhəmiyyətli şəkildə sadələşdirməyə, ticarəti
daha operativ və şəffaf etməyə imkan yaradır. Belə hallarda sifarişçi
tərəfin təmsilçisi tez- tez satıcının göstəricilər bazası ilə işləməklə
sifarişlərin yerinə yetirilməsi prosesinə interaktiv nəzarət imkanı əldə
edir. B2B sövdələşməsinə misal olaraq şirkət tərəfindən digər şirkətlərdə
istifadə edilmək üçün internet saytlar üçün şablonlann satışım göstərmək
olar. Sözsüz ki, buraya həm də əmtəələrin topdan çatdırılmasını və ya
analoji sifarişlərin yerinə yetirilməsini nəzərdə tutan istənilən qarşılıqlı
fəaliyyət aid edilir.
B2B bazarının iki ilkin komponenti mövcuddur:
1. E-ffastruktur - əsasən aşağıdakı əməliyyatlan təşkil edir:
• daşınma, saxlanma və bölüşdürülmə (Procter and Gamble
şirkəti);
• proqram-aparat resurslarının təchizatı (Oracle and Linkshare);
291
Ç.A. İbrahimlif M.M. Hüseynov
• real vaxtda auksionların təşkili (Moai Technologies and
OpenSite Technologies);
• qiymətli kağızların "on-line" ticarəti (eShare, NetSales, İXL
Enterprises).
2. E-bazar - alıcıların və satıcıların bir-biri ilə əlaqələrin
qurulmasına və əməliyyatların aparılmasına imkan verən internet
saytları bildirir. Burada IBM, Hewlett Packard (HP), Cisco və Dell kimi
məşhur şirkətlərin təcrübələrini^ qeyd etmək olar. Məs., “Cisco” şirkəti
məhsullarının 90%-ni internet vasitəsilə verilmiş sifarişlər əsasında
təqdim edir.
• B2C və ya biznes - istehlakçı (Business-to-Customer) sxemi. Bu
zaman müəssisə birbaşa olaraq müştəri ilə (fiziki şəxslə) ticarət aparır.
Adətən, burada söhbət əmtəələrin pərakəndə satışından gedir. Bu üsul
müştəriyə alqı prosedurunu sadələşdirmək və tezləşdirmək imkanı
yaradır. Ona lazım olan əmtəəni seçmək üçün mağazaya getmək lazım
gəlmir: malgöndərənin internet saytında əmtəənin xüsusiyyətlərini
nəzərdən keçirmək, uyğun məhsulu seçərək onu sifariş etmək kifayətdir.
İnternetin imkanlan kommersanta operativ surətdə tələbi izləməyə
imkan yaradır. Ticarətin bu növünə misal olaraq bilavasitə məqsədli
əmtəə istehlakçı qruplarına istiqamətlənmiş ənənəvi İnternet
mağazalarını göstərmək olar. Məhsulların şəbəkə vasitəsilə pərakəndə
satışının aşağıdakı sistemləri misal göstərilir:
- elektron ticarət mağazalar sırası (supermarketlər);
- internet vitrinlər;
- internet mağazalar;
- internet hərraclar [122, s. 128].
İnternet-mağazanın strukturu adi mağazaların quruluşundan çox az
fərqlənir. Daimi müştərilərin mövcudluğu internet-mağaza üçün də çox
vacibdir, çünki onun dövriyyəsinin yarısı “təkrar alıcılar” vasitəsilə
təkrarlanıb çoxalır. İnternet-mağazanın uğurlu işinin əsasını planauyğun
və səmərəli qaydada həyata keçirilən
292
Kommersiya fəaliyyətinin əsasları
marketinq və reklam tədbirləri təşkil edir. E-kommersiya müəssisəsinin
texnoloji prosesinə aşağıdakı xüsusiyyətlər xasdır:
məlumatlandırılma - potensial alıcıların məhsul haqqında
məlumatları rahat əldə etməsi, səmərəli axtarış sisteminin mövcudluğu,
mallar haqqında əlavə məlumatların olması, operativlik, məhsullar
haqqında məlumatların daima yenilənməsi;
regionluq - regionların əhatə olunmasının genişliyi və onlarda
məhsulların çatdırılması sisteminin səmərəliliyi;
^ pərakəndə halqa - elektron satış sisteminin konkret alıcılara
doğru istiqamətləndirilməsi;
^ sifarişin rahatlığı - malın alış üçün seçiminin sadəliliyi və
əyaniliyi, sifarişin yerinə yetirilməsi mərhələsi haqqında məlumatın
mövcudluğu və operativliyi;
çeşid - əhalinin müxtəlif tələbatlarının daha dolğun ödənilməsi
və istehsal proseslərinin optimallaşdırılması;
ödənişin rahatlığı - ödəniş mexanizminin müştərilər üçün
operativ və əlverişli olması, ödənişlərin eyniləşdirilmə imkanı,
kreditləşdirmə, sığortalanma üzrə əlavə xidmətlər və s.
sifarişin alınması - xidmət olunan regionda müştərilərə malın
çatdırılması imkanları və operativliyi;
^ müştərilər ilə əks əlaqə - xidmətin keyfiyyətini qiymətləndirməyə
imkan verir, daimi alıcılara əlavə güzəştlər verir, sabit alıcı qruplarını
formalaşdırır və satış bazarım genişləndirir.
E-kommersiya müəssisələrindəki texnoloji proseslərə aid
göstərilən xüsusiyyətlər şərtidir. Bu xüsusiyyətlər bazardakı konkret
şəraitə və müəssisə qarşısında duran vəzifələrə uyğun olaraq dəyişir.
2000-ci illərin sonlarında sosial kommersiya və ya sosial
şəbəkələrdə əmtəə və xidmətlərin satışı adlanan sahə inkişaf etməyə
başladı.
C2B və ya istehlakçı - biznes (Customer-to-Business) sxemi.
Elektron kommersiya bazarının bu sahəsi fiziki şəxslərlə hüquqi
293
Ç.A. İbrahimli, M.M. Hüseynov
şəxslər (müəssisələr, təşkilatlar) arasında həyata keçirilən kommersiya
münasibətlərini nəzərdə tutur. Bu sahəyə aid elektron kommersiya
sistemlərində satıcı və ya xidmət göstərən subyekt qismində fiziki
şəxslər, alıcı qismində isə, hüquqi şəxslər (müəssisələr, təşkilatlar) çıxış
edirlər. C2B sahəsi üzrə elektron kommersiya sisteminə misal olaraq
tərəfdaşlıq proqramlarını göstərmək olar.
C2C və ya istehlakçı — istehlakçı (Customer-to-Customer) sxemi.
Elektron kommersiyanın həyata keçirilməsinin bu üsulu heç biri hüquqi
baxımdan sahibkar olmayan iki istehlakçı arasında sövdələşmələri
nəzərdə tutur. Bir qayda olaraq, İntemet-hərraclann saytlannda həyata
keçirilən C2C sxemi üzrə kommersiya getdikcə daha çox yayılmaqdadır.
Bu cür sistemlərin müştəriləri üçün başlıca rahatlıq kimi əmtəənin
mağazadakına nisbətən aşağı qiyməti göstərilir.
Göstərilən sxemlərlə yanaşı, elektron kommersiyanın digər
sxemləri də mövcuddur.
Mobil kommersiya - "m-commerce” - mobil elektron qurğuların:
cib telefonlarının, cib kompyuterlərinin (PDA - personal digital assistant)
və s. istifadəsi yolu ilə əmtəələrin alqı- satqısı, xidmətlərin göstərilməsi
və digər kommersiya fəaliyyətinin həyata keçirilməsini nəzərdə tutur.
Hazırda o qədər də geniş yayılmayan, müxtəlif özünəməxsus
hallarda tətbiq olunan sxemlər də mövcuddur. Sahibkarlann və
istehlakçıların dövlət qurumları ilə, dövlət qurumlarının öz aralannda
qarşılıqlı fəaliyyətini ifadə edən sxemlər buna misaldır. Son dövTdə vergi
tutumu, sifariş üçün anketlərin, formalarm doldurulması, gömrük ilə işlər
İnternet-texnologiyaların köməkliyi ilə həyata keçirilməkdədir. Bu, bir
tərəfdən dövlət qulluqçularının işini asanlaşdırır, digər tərəfdən isə,
ödəyicilərin müəyyən süründürməçilikdən azad olmalarına imkan
yaradır. Bu sxemlərə aşağıdakıdan misal olaraq göstərmək olar.
294
Kommersiya fəaliyyətinin əsaslan
B2G və ya biznes - hökumət (Business-to-Goverment) sxemi.
Elektron kommersiya bazarının bu sahəsi hüquqi şəxslərlə (müəssisələr,
təşkilatlar) hökumət qurumları arasında həyata keçirilən kommersiya
münasibətlərini nəzərdə tutur. Bu sahəyə aid elektron kommersiya
sistemlərində satıcı və ya xidmət göstərən subyekt qismində hüquqi
şəxslər (müəssisələr, təşkilatlar), alıcı qismində isə, hökumət qurumları
çıxış edirlər. B2G sahəsi üzrə elektron kommersiya sisteminə misal
olaraq dövlət ehtiyaclan üçün satınalmalar üzrə ixtisaslaşdırılmış ticarət
meydançalanm göstərmək olar.
C2G və ya istehlakçı — hökumət (Customer-to-Goverment) sxemi.
Elektron kommersiya bazannm bu sahəsi fiziki şəxslərlə hökumət
qurumları arasında həyata keçirilən kommersiya münasibətlərini əks
etdirir. Bu sahəyə aid elektron kommersiya sistemlərində satıcı və ya
xidmət göstərən subyekt qismində fiziki şəxslər, alıcı qismində isə,
hökumət qurumları çıxış edirlər. C2G sahəsi üzrə elektron kommersiya
sisteminə misal olaraq ölkə vətəndaşlannın elektron hökumət
texnologiyalan vasitəsilə hökumət qurumlarının sifarişi əsasında
elmi-təcrübi tədqiqatlarda iştirakını göstərmək olar.
G2B və ya hökumət - biznes (Goverment-to-Business) sxemi.
Elektron kommersiya bazarının bu sahəsi hökumət qurumları ilə hüquqi
şəxslər arasında həyata keçirilən kommersiya münasibətlərini əks etdirir.
Bu sahəyə aid elektron kommersiya sistemlərində satıcı və ya xidmət
göstərən subyekt qismində hökumət qurumları, alıcı qismində isə, hüquqi
şəxslər (müəssisələr, təşkilatlar) çıxış edirlər. G2B sahəsi üzrə elektron
kommersiya sisteminə lisenziya, güzəştli kreditlər və s. təqdim olunması
üzrə ixtisaslaşdırılmış elektron meydançaları misal kimi göstərmək olar.
G2C və ya hökumət - istehlakçı (Goverment-to-Customer) sxemi.
Elektron kommersiya bazarının bu sahəsi hökumət qurumları ilə fiziki
şəxslər arasında həyata keçirilən kommersiya münasibətlərini əks etdirir.
Bu sahəyə aid elektron kommersiya
295
ÇA. İbrahimli, M.M. Hüseynov
sistemlərində satıcı və ya xidmət göstərən subyekt qismində hökumət
qurumları, istehlakçı qismində isə, fiziki şəxslər iştirak edirlər. G2C
sahəsi üzrə elektron kommersiya sisteminə misal olaraq elektron
hökumət texnologiyaları vasitəsilə fiziki şəxslərə təqdim edilən sosial və
kommunal xidmət sistemlərini göstərmək olar.
G2G və ya hökumət - hökumət (Goverment-to-Goverment) sxemi.
Elektron kommersiya bazarının bu sahəsi hökumət qurumlarının öz
aralarında həyatä keçirilən kommersiya münasibətlərini əks etdirir. G2G
sahəsi üzrə elektron kommersiya sisteminə misal olaraq elektron
hökumət texnologiyaları vasitəsilə hökumət qurumları arasında məhsul
təchizatı və ya xidmətlər göstərilməsini göstərmək olar.
10.4. E-kommersiyada ödəniş sistemləri
E-kommersiyanın infrastrukturunun əsas elementlərindən biri də
ödəniş sistemləridir. E-kommersiya sistemlərində satış təcrübəsinin
təkmilləşdirilməsi, daha etibarlı, rahat və səmərəli ödəniş sistemlərinin
tətbiq edilməsini əhəmiyyətli dərəcədə şərtləndirmişdir. İnternet ödəniş
sistemi dedikdə, normativ aktların, müqavilə sənədlərinin, maliyyə və
informasiya-texniki vasitələrin, həmçinin internetdə hər cür qarşılıqlı
maliyyə hesablaşmaları sisteminin fəaliyyət göstərməsinə imkan
yaradan iştirakçıların (banklar, ticarət və xidmət müəssisələri, sığorta
şirkətləri) məcmusu başa düşülür.
İnternet hələ yenicə formalaşdığı vaxtlarda işgüzar istifadəçilər
şəbəkədə ticarəti genişləndirməyin vacibliyini tez dərk etdilər. 1992-ci
ildə World Wide Web (WWW) termini yarandı, artıq 1994-cü ildə isə,
ödəniş vasitəsi kimi maqnit zolaqlı kartlardan istifadə edilməsi təklif
olundu. Hollandiyanın “DigiCash"’ şirkəti tərəfindən elektron pullar
(Ecash) vasitəsilə
296
Kommersiya fəaliyyətinin əsaslan
hesablaşmalar texnologiyasının hazır olması barədə məlumat yayıldı.
İlk illərdə tərəflər arasında müəyyən anlaşılmazlıqlarla müşayiət
olunan ödənişlərin internetdə təhlükəsizliyinin təminatı uğrunda
mübarizə başlandı. Ancaq ötən dövr ərzində çox meyarlar dəyişsə də,
əksər inkişaf etmiş ölkələrdə kredit kartları e- kommersiyanın əsas
ödəniş aləti olaraq qalmaqda davam edirlər. Bununla yanaşı, pulların
“hərdənbir hara isə itməsi” elektron pulların bazasında daha mükəmməl
ödəniş internet-sistemlərin (ÖİS) yaradılması istiqamətində işləri
gücləndirdi. Digər tərəfdən, kredit kartlarının istifadəsinin elektron
pullarla müqayisədə baha başa gəlməsi alternativ ödəniş
texnologiyalannın inkişafını zərurətə çevirdi.
1995- ci ildə İngiltərənin Mondex şirkəti ilk elektron çoxvalyutalı
“pul kisəsi”nin istifadəyə verilməsi haqqında məlumat verdi. İlk sınaqlar
İngiltərəmin Suindon şəhərində keçirildi. Həmin ildə Amerikanın “Mark
Twain Bank”ı isə dünyada ilk dəfə olaraq elektron pulların DigiCash
texnologiyası ilə emissiyasına başladı.
1996- cı ildə Beynəlxalq Hesablaşmalar Bankı (Bazel) elektron
pullar üzrə ilk sistemləşdirilmiş rəsmi tədqiqatları çap etdirir. VISA,
MasterCard və Europay kimi iri şirkətlər tərəfindən mikroprosessor
kartlarının hazırlanmasına dair vahid tələblər (EMV-spesifıkasiya)
işlənilir. Amerikanın E-Gold ödəniş sistemi öz işinə başlayır.
1997- ci ildə MasterCard, VISA şirkətləri tərəfindən Netscape,
IBM, Verisign və digər şirkətlərin yardımı ilə SET (Secure Electronic
Transaction) protokolu işlənib hazırlandı. “Cardinal Bankshares” (ABŞ)
tərəfindən internet vasitəsilə bütün bank xidməti növləri təklif olunan ilk
virtual bank - Security First NetWork Bank təsis edilir.
1998- ci ildə MasterCard şirkəti Mondex elektron pullarla ilk
beynəlxalq transaksiyanı həyata keçirir. Amerikanın “PayPal” ödəniş
sistemi öz işinə başlayır.
297
ÇA. İbrahimli, M.M. Hüseynov
1999- cu ildə CyberPlat, İnstant, 2000-ci ildə isə, E-Port,
Eaccess, Cashew sistemləri öz işlərinə başlayırlar.
İnternetdə Ödəniş sistemlərinin inkişafının 4 mərhələsi məlumdur:
1. Məlumatların təhlükəsiz ötürülməsini təmin edən rabitə əlaqəsi
seansı protokolları. İnternet vasitəsilə malların ödənişinin birinci və ən
sadə üsulu - açıq mətnlə mübadilədir. Öz mahiyyətinə görə onu heç
ödəniş sistemi də adlandırmaq olmaz. Ödənişin bu üsulunda alıcı heç bir
təhlükəsizlik tədbirləri görmədən telefonla sifarişdə olduğu kimi özünün
kredit kartları haqqında məlumatını və digər informasiyanı açıq mətnlə
verir. Bu üsulun çatışma2;lığı göz qabağındadır: informasiyanı xüsusi
fİltrlər vasitəsilə ələ keçirmək və ondan başqa məqsədlər üçün istifadə
etmək mümkündür. Bu üsuldan hazırda demək olar ki, istifadə olunmur.
Onun əvəzinə mübadiləni şifrləyən sistemlərdən istifadə edilir.
Ödənişlər, verilən məlumatlann şifflənməsini təmin edən təhlükəsiz və
qorunan rabitə əlaqəsi protokolları vasitəsilə həyata keçirilir. İlkin
mərhələdə Netscape şirkəti tərəfindən yaradılmış Secure Socket Layer
Protocol (SSL) ən yayılmış əlaqə seansı protokolu oldu. Öz mahiyyətinə
görə ödəniş sistemi olmayan SSL- in əsas mahiyyəti internet vasitəsilə
ödənişlərin və bütün digər məlumatların təhlükəsiz və qorunmuş formada
ötürülməsini təmin etməkdən ibarətdir. Hazırda onun əvəzinə daha
təhlükəsiz protokol olan SET tətbiq edilir;
2. Plastik kartlar əsasında sistemlər. Mövcud ödəniş sistemləri
arasında lider yeri kredit kartlarından istifadə edilən sistemlər tutur.
Plastik kartlann internetdə hesablaşmalarda geniş istifadə olunmasının
əsas səbəblərindən biri, bu ödənişin real həyatdakı ödənişlərə uyğun
olması ilə bağlıdır. Hazırda internetdə aparılan transaksiyaların çox
hissəsi məhz bu ödəniş növü vasitəsilə həyata keçirilirsə də, bu üsul bir
sıra çatışmazlıqlara da malikdir. Transaksiya vaxtı məlumatın digər
şəxslərə aşkar olması praktiki olaraq mümkün olmasa da, məlumatın
satıcının serverində
298
Kommersiya fəaliyyətinin əsaslan
saxlanılmasına olan laqeyd münasibət ona kənar şəxslərin müdaxiləsi
təhlükəsini artırır. Bundan basqa, ticarət edənlərin həqiqiliyinin və
istifadəçinin şəxsiyyətinin (identifity) həm satıcılar, həm də alıcılar
tərəfindən saxtalaşdırmaq və yaxud dəyişdirmək təhlükəsi mövcuddur.
Firma özü haqqında düzgün olmayan məlumat verə bilər, alıcı isə alışı
edib sonradan onun pulunu ödəməkdən imtina edə bilər. Digər tərəfdən,
alıcının imzasının olmaması səbəbindən kartdan məhz onun istifadə
etməsini sübut etmək çox çətindir. Bunlan nəzərə alaraq, 1997-ci ildə
MasterCard, VISA şirkətləri tərəfindən Netscape, IBM, Verisign və
digərlərin yardımı ilə bu çatısmazlıqlan aradan qaldıran yeni texnologiya
- SET (Secure Electronic Transaction) protokolu işlənib hazırlandı. SET
spesifikasiyasının əsasında açıq açarlardan və rəqəmli sertifikatlardan
istifadə edilən kriptoqrafıya durur. Texnologiyaya əsasən şəbəkə
vasitəsilə verilən ticarət vərəqəsinin nömrəsi müştərinin elektron
imzasından istifadə etməklə şifflənir. Şifrlərin açılmasını ancaq ticarət
vərəqəsi üzrə tranzaksiyaların işləniİməsini həyata keçirən müvəkkil
banklar və şirkətlər yerinə yetirə bilər.
SET dörd elementdən ibarətdir:
1) Kart sahibinin pul kisosi (Cashholder Wallet) on-line rejimində
işləyərək qorunan ödənişləri etməyə imkan verir.
2) Satıcının server hissosi (Merchant Server) ödəniş kartlarının
avtorizəsini (avtorizasiyası, ixtiyar verilməsi, vəkil edilməsi) və
işlənilməsini yerinə yetirir.
3) Öd^nişhrin keçid şlüzhri (Payment Gateway) satıcını və ödəniş
təlimatlarını avtorizə edir və maliyyə şəbəkələri ilə qarşılıqlı əlaqədə
olur.
4) Sertifikatların buraxılışı m^rk^zi (Certifikate Authority)
rəqəmli sertifikatlar buraxır və onlan tutuşdurub yo.xlayır.
SET protokolunun qüsurlarından biri - onun bütün iştirakçılarının
özlərində müvafiq proqram təminatının quraşdırmalı olmasıdır ki, bu da
onlardan kifayət qədər
299
Ç.A. İbrahimli, M.M. Hüseynov
investisiyalar tələb edir. Bundan başqa, şifrlənmə əməliyyatlarının
həyata keçirilməsi səbəbindən transaksiyaların əməliyyatlarının
aparılma sürətinin lazımi qədər yüksək olmaması haqqında fikirlər də
yürüdülür.
3. Smart-kart əsasında protokollar. Müasir smart-kart prosessorlu,
yaddaşlı, proqram təminatlı və informasiyanın daxil giriş/çıxış sisteminə
malik olan kiçik kompyuterdir. Smart-kartın üstünlüklərindən biri - onun
çoxfunksiyalı olmasıdır, yəni eyni bir kartdan müxtəlif maliyyə
əməliyyatlarında və kommunikasiya infrastrukturlarında istifadə etmək
mümkündür. Smart-kart bazasında nağd elektron pulların olması lazımi
məxfilik səviyyəsini təmin etməyə və ödənişin təsdiqlənməsi üçün
mərkəzlə əlaqə yaratmamaga imkan verir. Bu isə, transaksiyaların
dəyərini sıfra endirir. Lakin smart-kartların internet vasitəsilə ödəniş
aləti kimi tətbiqinə fərdi kompyuterlər üçün oxuyan periferik qurğuların
geniş yayılması mane olur.
4. Elektron pullar əsasında protokollar. İnternetdə
hesablaşmaların yeni növü - elektron pullardır. “Elektron pullar” termini
nağd pulların üstünlüklərini real dünyadan internet dünyasına
köçürməyə can atan elektron ödəniş sistemlərinin kateqoriyasını
müəyyən edir. Avropa Birliyinin 2000-46-EU nömrəli direktivinə
əsasən: “elektron pullar - emitentə qarsı qoyulan tələbi əks etdirən və
elektron qurğuda saxlanılan pul dəyəridir; buraxılan pul dəyərindən az
olmayan ölçülərdə vəsaitləri aldıqdan sonra emissiya olunur; emitentdən
fərqli olan digər müəssisələr tərəfindən ödəniş vasitəsi kimi qəbul edilir”
[33].
Daha tez-tez rastlaşan digər tərif: “elektron pul kimi çip kart tipli
qurğuya və yaxud fərdi kompyuterin sərt diskinə elektron şəklində
yerləşdirilən dəyər başa düşülür”.
“Consumer Advisory Board” (ABŞ-ın Federal Ehtiyatlar Bankı)
elektron pulu - “elektron formada ötürülən pullar” kimi müəyyən edir.
300
Kommersiya fəaliyyətinin əsasları
Elektron pullar özlüyündə böyük sayda rəqəmlərdən və yaxud pul
nişanələri rolunu oynayan fayllardan ibarətdir. Digər ödəniş
sistemlərindən fərqli olaraq bu fayllar pullar haqqında yazılışı deyil, elə
onların özlərini əks etdirir. Elektron pullardan istifadə olunması ilə
kriptoqrafıyanın müasir metodları: açıq açarla kriptoqrafıya
aiqoritmiəri, elektron imzalar sistemin etibarlı işini təmin edir. Bu
sistemlərin fəaliyyəti üçün çəkilən xərclər minimaldır.
Avropa Birliyi dövlətlərində kredit idarəsi olmayan müəssisələrə
və şəxslərə elektron pulların emissiyasının həyata keçirilməsi qadağan
edilir. Buna görə də “kredit idarəsi” ifadəsinin mənası genişləndirilərək
oraya “elektron pullar sahəsində idarələr” daxil edilib. Öz növbəsində
“elektron pullar sahəsində idarələr” - “elektron pullar formasında ödəniş
vasitələrini buraxan müəssisə və yaxud istənilən digər hüquqi şəxslər”
kimi izah edilir.
Elektron ödənişlər özlüyündə sifarişləri telefonla qəbul edən adi
mağazalarda istifadə olunan ödənişlərə bənzəyir. Elektron ödənişlərin
fərqli cəhəti odur ki, malın alınmasına görə ödəniş prosesi sifarişçinin
kompyüteri və malın satıcısınin Web- serverindən istifadə olunmaqla
həyata keçirilir. Bu zaman malın alıcısı brauzer, yəni proqram təminatı
vasitəsilə öz sifarişini və malın haqqının ödənişi barədə informasiyanı
(elektron çek, bank kartı və s.) satıcının serverində yerləşdirir.
Brauzerdən informasiya satıcının serverinə daxil olur, orada işlənilir və
məlumat bazasına əlavə olunur. İnformasiya satıcının serverinə daxil
olduqdan sonra bu serverin proqram təminatı autentifıkləşməni
(oxşarlığı, eyniliyi) yoxlayır və pulların bankdan köçürülməsi razılığını
alır. Razılığın alınması bir qayda olaraq, şlüz vasitəsilə həyata keçirilir
ki, bu da öz növbəsində internet vasitəsilə bankla əlaqəyə girir. Şlüz -
müxtəlif protokoldan istifadə edən iki şəbəkəni birləşdirən, onlar
arasında məlumat mübadiləsinin həyata keçirilməsini təmin edən
proqramdır. Bir şəbəkədən digərinə məlumatların verilməsi üçün
proqram onların çevrilməsini və protokolların bir-birilərinə uyğun
301
Ç.A, İbrahimli, M.M. Hüseynov
gəlmələrini təmin edir. Elektron ödənişin son mərhələsi avtorizə və
satınalma üzrə hesablaşmaların apanimasıdır (yəni, pulların alıcının
hesabından satıcının hesabına köçürülməsidir).
İnternetdə elektron ödəniş sistemlərini 4 növə bölmək olar:
1. Anonim və qeyri-anonim sistemlər;
2. Bank kartlarından və şəbəkə məhsullarından istifadə olunması;
3. Pullann elektron daşıyıcıda birbaşa saxlanılmasının təmin
olunması;
4. Bank hesabına məsafədən daxilolma imkanı verən ödənişlər
sistemi.
Elektron ödəniş sistemlərinə aşağıdakı tələblər qoyulur:
“ Məxfilik. İnam, yəni məlumatın yayılmaması deməkdir. Satıcıya
bildirilən hesabın və bank kartının nömrələri məxfidir və yalnız onu
bilmək hüququna malik olana, məsələn, bank-emitentə məlumdur.
- İnformasiyanın bütövlüyü. İnformasiya bütövlükdə, tam olaraq
saxlanılmalidər. Alınan mal və alışın məbləği heç kimə məlum
olmamalıdır.
- Autentifikləşdirmə. Ödənişdə iştirak edən digər tərəfin
həqiqiliyini təsdiq edir. Yəni, nağd deyil, məsələn, bank kartı vasitisilə
hesablaşmalar zamanı satıcı alıcıdan şəxsiyyət vəsiqəsini təqdim etməyi
xahiş edir və yaxud onun imzasını nümunə ilə tutuşdurur.
' Avtorizə. Bu, alıcının bankdakı hesabının yoxlanılması deməkdir.
Avtorizə satıcıya, alıcının bank hesabında lazım olan pul məbləğinin
olub-olmamasını yoxlamağa imkan verir.
- Təhlükəsilik. Ödənişlər üzrə əməliyyatların qorunması.
Oğruların (hakerlərin) internet şəbəkəsinə müdaxilə etməsi qarşısında
maneə və sədlərin yaradılması və informasiyanın məxfiliyinin və
bütövlüyünün saxlanılması üsullarını nəzərdə tutur.
- Geniş çeşiddə ödəmə alətlərinin dəstəklənməsi.
302
Kommersiya fəaliyyətinin əsaslan
- Transaksiyalann maya dəyərinin azaldılması. Əmtəə və
xidmətlərin əldə edilməsinə görə transaksiyalann emalına ödənilən vəsait
onların dəyərinə daxil edilir. Buna görə də transaksiyanın qiymətinin
azalması satıcının rəqabətqabiliyyətliliyini artınr.
- Arbitraj və audit imkanları. Ödəyən şəxs üçüncü tərəfə ödənişin
həyata keçirildiyini sübut etmək və ödəmə predmeti haqqında
göstəriciləri təqdim etmək imkanı əldə etməlidir.
İnformasiyanın qorunmasının müxtəlif üsulları mövcuddur.
Məsələn, hipermətnin ötürülməsinin qorunan protokolu (SHTTP -
Secure Hyper Text Transfer Protocol) — serverlərin və brauzerlərin
həqiqiliyini müəyyən etməyə (autentifikləşdirməyə) imkan yaradan və
brauzerin Web-server ilə birləşdirilməsi zamam məlumatların
məxfiliyinə və bütövlüyünə təminat verir.
Elektron ödəniş sistemləri özündə aşağıdakı hesablaşma
formalarını cəmləşdirir:
1. Bank kartı;
2. Elektron çeklər;
3. Rəqəmli pullar;
4. Elektron pullar.
Bank kartlarından adətən iri və orta ödənişlərdə istifadə olunur.
Elektron çekləri və rəqəmli pullar adətən təcili xırda ödənişlərdə istifadə
olunur. Pul vəsaitlərinin köçürülməsini nəzərdə tutan elektron pullar iri
ödənişlərdə istifadə olunur. Qeyd etmək lazımdır ki, ödəmə kartlanndan
istifadə etməklə həyata keçirilən nağdsız əməliyyatların payı, habelə
ödəmə üsulları ayrı- ayrı ölkələrdə müxtəlifdir. Məs., ölkənin ÜDM-də
ödəmə kartlanndan istifadə etməklə həyata keçirilən nağdsız
əməliyyatlann payı ABŞ-da 40%-dirsə, Rusiya Federasiyasında bu
göstərici 2,5% təşkil edir. Digər tərəfdən, Almaniyada və Skandinaviya
ölkələrində İnternet vasitəsilə satınalmaların 20%- dən azı ödəmə kartları
vasitəsilə həyata keçirilirsə. Böyük Britaniya, Fransa və İtaliyada əksinə,
bu göstərici xeyli yüksəkdir.
303
Ç.A. İbrahimlif M.M, Hüseynov
Belə ki, təkcə Böyük Britaniyada “onlayn” ödəmələrin 90%-i kartlar
vasitəsilə aparılır [171].
Plastik kart adlandırılan bank kartı onun sahibinin hesabına
ödəniş üçün nəzərdə tutulan hesablaşma və digər sənədlərin tərtib
olunması vasitəsidir. Bank kartlan üç növdə olur:
1) Maqnit zolağı olan kart - debet (latınca, debet - o, borcludur)
kartı olmaqla maqnit zolağa malikdir və bu kartda onun sahibinə
(əmanətçiyə) məxsus məbləğ kodlaşdınimışdır. Debet kartları vasitəsilə
ödəniş kart sahibinin (ödəyicinin) hesabından maqnit zolağında
kodlaşdırılmış puldan birbaşa silinməsi yolu ilə həyata keçirilir.
2) Mikroprosessor ilə kart - smart-kart (ing. smart - ağıllı) və
yaxud çip kart. Mikroprosessor onun sahibi və hesabı haqqında böyük
miqdarda informasiya saxlaya bilər. Bundan basqa, smart texnologiyalı
kartda onu hər hansı bir hiylə və fırıldaqlardan qoruyan daxili
kriptoqrafık mexanizmlərin olmasını da nəzərdə tutur. Smart-kart
emitent bank ilə telefon əlaqəsini nəzərdə tutmadığından yüksək
hesablaşma sürətinə (ödəniş vaxtı 30 san.) malikdir.
3) Adi bank kartı - təsbit olunmuş alıcılıq qabiliyyəti olan kartdır.
Onun üz tərəfində istehsalçının firma nişanı ilə indeksi (adı), kart
sahibinin adı və onun eyniləşdirilmə nömrəsi, arxa tərəfində isə, kart
sahibinin imzası olur.
Kredit təşkilatları fiziki və hüquqi şəxslər üçün bank kartlan
buraxırlar. Həm rezident, həm də qeyri-rezident fiziki şəxslərə
hesablaşma kartı və kredit kartı, hüquqi şəxslərə isə, korporativ
hesablaşma kartları və korporativ kredit kartları verilə bilər. Əgər bank
kartının sahibinə transsərhəd ödənişləri etmək hüququ verilmişdirsə, bu
əməliyyatlar ancaq səlahiyyətli banklar tərəfindən yerinə yetirilə bilər.
Transsərhəd ödənişləri - dövlətin ərazisindən kənar yerlərdə və onların
ərazisində emissiya olunmuş xüsusi bank kartları vasitəsilə həyata
keçirilən əməliyyatlar üzrə ödənişlərdir.
304
Kommersiya faaliyyotinin əsaslan
Bank kartlarının emissiyası kredit təşkilatlan - rezidentlər
tərəfindən həyata keçirilir. Rezidentlər tərəfindən digər emitentlərin
kartlarının və qabaqcadan ödənilmiş maliyyə məhsullarının (American
Express, Diners Club, Visa Travel Money, VISA CASH, Mondex,
çeklər və onlara bənzər çekİər) emissiyası ancaq Mərkəzi Bankın xüsusi
razılığı ilə həyata keçirilə bilər. Müştəriyə bank kartının verilməsi
onunla bağlanılan müqavilə əsasında həyata keçirilə bilər. Bank kartında
emitentin eyniləşdirmə adı və onun loqotipi olmalıdır.
Elektron çek (kommersiya qiymətli kağızının növü) elə bir
sənəddir ki, burada ödəyici öz bankına pullann köçürülməsi haqqında
göstəriş verir. Elektron hesablaşma çeki adi kağız hesablaşma çekinin
xüsusiyyətlərinə malikdir. Elektron çeklə alıcı tərəfindən elektron poçtla
pul ödənişi satıcıya ötürülür. Satıcı bank çeki təqdim edir və onunla
pulunu alır. Bundan sonra çek alıcıya qaytarılır və ödəniş faktını sübut
edən sənəd tərtib olunur. Satıcı malı alıcının evinə çatdırır.
Elektron pullar elektron poçt və yaxud birbaşa internet səbəkəsi
vasitəsilə çatdırıla bilər. Hər bir halda satınalma üçün hesablaşma
mövcud bank kanalları və yaxud şəbəkələri vasitəsilə həyata keçirilir.
Elektron hesablaşma çeki adi kağız çekindən onunla fərqlənir ki, ödəyici
şəxsi bank açıq açan ilə özünün hesabının nömrəsini kodlaşdırmaqla onu
satıcıdan (pulu alandan) gizlədə bilər.
Rəqəmli pullar (digital cash) - kağız nağd pulların elektron
analoqudur. Onlar pul işarələrinə malikdirlər. Rəqəmli pullar özlüyündə
kuponların, dəsti kimidirlər. Kuponlar - pulun müəyyən miqdarını əks
etdirən rəqəmlər zəncirindən ibarətdir. Emissiya edən bank hər bir
kuponu rəqəmli imza ilə təsdiq edir. Rəqəmli pullar bank tərəfindən
təsdiq olunmuş kuponlar formasında olmaqla bank tərəfindən buraxılan
və ödənilən 6/71ər zəncirindən ibarətdir. Bit (ingiliscə “bit”, “binary” -
“ikili” və “digit” -
305
Ç.A. İbrahimli, M,M. Hüseynov
“rəqəm” sözlərindən götürülüb) informasiyanın miqdarının vahididir.
Bank bit zəncirini təqlid edə və müştərinin hesabını artıra və yaxud
azalda bilər: oraya kuponlann bir hissəsini, yəni müştərinin bank
hesabındakı adi pullann məbləğinə ekvivalent olan məbləği əlavə edə (və
ya çıxarda) bilər.
Bank kuponları pul alanın kompyuterinə ötürməzdən əvvəl onlan
özünün rəqəmli imzası ilə təsdiqləyir. Əgər alıcı rəqəmli nağdı pulların
saxlanıldığı bankdan kənar mağazada rəqəmli nağd pullan xərcləmək
istəyirsə, o, sadəcə olaraq tələb olunan sayd^ kuponlan satıcıya verir.
Satıcı onları yoxlanılmaq və ödənilmək üçün banka təqdim edir.
Elektron pullar - pul vəsaitlərinin hesabdan hesaba
köçürülməsinin, əmanətlər üzrə faizlərin hesablanmasının və s.-nin kağız
dasıyıcılannın iştirakı olmadan elektrik siqnallannın ötürülməsi yolu ilə
həyata keçirilməsidir. Banklararası pul köçürmələri adi bank
şəbəkələrindən istifadə olunmaqla bas verir
İri beynəlxalq ödəniş sistemləri tərəfindən e-ödənişlərdə
təhlükəsizliyin səviyyəsinin yüksəldilməsi və satınalmalann həyata
keçirilməsinin asanlaşdınlması sahəsində işlər daima davam etməkdədir.
Məs., 2013-cü ilin oktyabr ayında “MasterCard”, “Visa” və “American
Express” tərəfindən ödənişlərdə təhlükəsizliyin səviyyəsinin
yüksəldilməsi və mobil telefon, planşet, personal kompüter və b.
vasitələrlə satınalmaların həyata keçirilməsinin asanlaşdınlması üçün
hazırlanmış yeni beynəlxalq standart layihəsi təqdim edilmişdir [146].
Bu standart ənənəvi hesab nömrəsinin xüsusi olaraq mobil və “onlayn”
transaksiyalar üçün nəzərdə tutulmuş rəqəmli ödəniş nişanı ilə
əvəzlənməsinə imkan yaradacaqdır. Belə ki, təqdim edilən yenilik
istifadəçilərin İnternet vasitəsilə məhsulun alınması zamanı hesab
nömrəsini daxil etmələrinə ehtiyacı aradan qaldıracaqdır. Beləliklə də,
rəqəmli nişanlar əlavə müdafiə səviyyəsi təqdim etməklə, İnternet-
ticarət zamanı ticarət edənlərin, rəqəmli “pul kisələri”nin
306
Kommersiya fəaliyyətinin əsasları
operatorlarının və digər əməliyyat iştirakçılarmm hesab nömrələrini yadda
saxlamaq zərurətini istisna edir. Bu standartın bütün dünya üzrə qəbul
edilməsi məqsədilə, təklif edilən standartın sahə üzrə mövcud standartlara
əsaslanmaqla bütün ödəniş şəbəkələri və ödəniş prosesinin bütün iştirakçılan
üçün əlçatan olması nəzərdə tutulur.
10.5. Azərbaycanda İKT-nin inkişafı və
e-kommersiyanın müasir vəziyyəti
XX əsrin 90-cı illərində bir çox dövlətlər milli informasiya
infrastrukturunun inkişafimn strateji əsaslanmn formalaşdın İmasına
başladırlar. Bu isə, informasiyamn artıq müasir cəmiyyətin həyatında xüsusi
rol oynamağa başladığından xəbər verirdi. Dünyanın müasir inkişaf
prinsiplərinin elektron texnologiyalar üzərində qurulduğu artıq sübut
olunmuşdur.
XXI əsrin əvvəllərində Azərbaycan dövləti bu sahədə müvafiq
strategiyamn hazırlanmasına başladı. 17 fevral 2003-cü il tarixində
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti tərəfindən “Azərbaycan
Respublikasının inkişafı naminə İnformasiya Kommunikasiya
Texnologiyalan üzrə Milli Strategiya (2003-2012-ci illər)” təsdiq edilmişdir.
Milli Strategiyamn qarşısında duran əsas vəzifələrdən biri də “...elektron
ticarətin formalaşdıniması və inkişaf etdirilməsi” kimi müəyyən edilmişdir.
Milli Strategiya ölkədə İKT-nin inkişaf səviyyəsini dövlətin
sosial-iqtisadi potensialının göstəricisi kimi təqdim edir. Bu sahədə dövlət
bir sıra məsələlərin həllini öz üzərinə görməli idi. Buraya aşağıdakılar
aiddir:
^ qanunvericilik bazasının formalaşdıniması və mütəmadi olaraq
təkmilləşdirilməsi;
ölkə daxilində informasiya texnologiyalannm tətbiqi ilə bağlı
fəaliyyətin təhlili və tənzimlənməsi;
■/ müasir informasiya və kommunikasiya texnologiyalannm
iqtisadiyyatın bütün sahələrində tətbiqi üçün əlverişli şəraitin yaradılması
[3].
307
Ç,A, İbrahimlij M.M. Hüseynov
Azərbaycanda İKT sahəsində qanunvericilik bazasının
möhkəmləndirilməsi, bir sıra qanunlann qəbul edilməsi dövlətin bu sahənin
inkişafina böyük marağı olduğunu nümayiş etdirdi. Məs., 9 mart 2004-cü il
tarixində “Elektron imza və elektron sənəd haqqında” Azərbaycan
Respublikasının Qanunu və 10 may 2005-ci il tarixində “Elektron ticarət
haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunu qəbul edilmişdir.
Bununla yanaşı, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti tərəfindən
İKT sahəsində verdiyi sərən'camlar da bu sahə üzrə təkmil qanunvericilik
bazasının yaradılmasına xidmət etmişdir. Bunlara aşağıdakılan misal
göstərmək olar:
♦ “Azərbaycan Respublikasında rabitə və informasiya
texnologiyalannın inkişafı üzrə 2005-2008-ci illər üçün Dövlət
Proqramf’nın (Elektron Azərbaycan)” təsdiq edilməsi haqqında;
♦ “Azərbaycan Respublikasında 2010-2011-ci illərdə “Elektron
hökuməf’in formalaşdıriması üzrə Fəaliyyət Proq- ramf’nın təsdiq edilməsi
haqqında;
♦ “Azərbaycan Respublikasında rabitə və informasiya tex-
nologiyalannm inkişafı üzrə 2010-2012-ci illər üçün Dövlət Proq- ramf’nm
(Elektron Azərbaycan)” təsdiq edilməsi haqqında və b.
Azərbaycan Respublikasında e-ticarətin təşkili və həyata
keçirilməsinin huquqi əsaslan, onun iştirakçılarının huquq və vəzifələri,
habelə e-ticarət haqqında qanunvericiliyin pozulmasına gorə məsuliyyət
“Elektron ticarət haqqında” Qanunla tənzimlənir. Maliyyə bazan, o
cümlədən sığorta və qiymətli kağızlar bazarı istisna olmaqla, bu Qanun
Azərbaycan Respublikasında butun digər sahələrdə həyata keçirilən
e-ticarətə şamil olunur.
“Elektron ticarət haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununa
(maddə 1.0.1.) görə, “Elektron ticarət - informasiya sistemlərindən istifadə
etməklə malların alqı-satqısı, xidmətlərin göstərilməsi və işlərin görülməsi
üzrə həyata keçirilən fəaliyyət”dir. Qanunun 4-cü maddəsinə əsasən,
elektron ticarətin əsas prinsiplərini aşağıdakılar təşkil edir:
308
Kommersiya fəaliyyətinin əsasları
iştirakçıların hüquq bərabərliyi, iradə sərbəstliyi, əmlak müstəqilliyi, mülkiyyətin toxunulmazlığı; müqavilə azadlığı;
^ sahibkarlıq fəaliyyətinin maneəsiz həyata keçirilməsi; ^ azad və ədalətli rəqabət;
malların, xidmətlərin və maliyyə vəsaitlərinin sərbəst hərəkəti; hüquqların məhkəmədə müdafiəsinə təminat verilməsi [54].
Azərbaycan Respublikasının Mulki Məcəlləsində elektron ticarət haqqında əsas məqamlar “Əqdlər haqqında umumi müddəalar” {maddə 331.5 - Yazılı əqd), “Öhdəliklər haqqında umumi müddəalar” {maddə 386.4 - Öhdəliklərin əmələ gəlməsi əsasları) və “Öhdəliklərin icrası” {maddə 430.4 - Öhdəliyin icrasından imtina) fəsillərində nəzərdə tutulmuşdur.
Azərbaycan Respublikasının İnzibati Xətalar Məcəlləsində (240.1-ci maddə) də elektron ticarətlə bağlı məsuliyyət məsələləri nəzərdə tutulmuşdur [47].
Azərbaycan Respublikasının Vergi Məcəlləsinin 168.1.5-ci maddəsinə əsasən kompüter, internet və digər elektron şəbəkələr, elektron poet və digər oxşar vasitələrlə xidmətlərin göstərilməsi, yaxud bu cür şəbəkələrdən və ya xidmətlərdən istifadə hüququnun verilməsi uzrə əməliyyatlar həyata keçirildiyi işlərin və ya xidmətlərin alıcısının yerləşdiyi və ya qeydiyyatda olduğu, təsis edildiyi yer sayılır.
Azərbaycan Respublikasının “Gömrük Məcəlləsi”nə (maddə 290.3. ) əsasən “Fiziki şəxslərin ünvanına qanunvericiliklə müəyyənləşdirilmiş şərtlərə əməl olunmaqla beynəlxalq poçt göndərişləri ilə göndərilən, istehsal və kommersiya məqsədlərinə istifadə üçün nəzərdə tutulmayan mallar gömrük rüsumlarından və vergilərdən, habelə ticarət siyasəti tədbirlərinin tətbiqindən azad edilir”.
Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 31 may 2001-ci il tarixli 105 nömrəli qərarı ilə təsdiq edilmiş “Fiziki şəxslər tərəfindən istehsal və kommersiya məqsədləri üçün nəzərdə tutulmayan malların Azərbaycan Respublikasının gömrük
309
Ç.A. Ibrahimliy M.M. Hüseynov
sərhədindən keçirilməsi Qaydaları”nın 2.1.2. yanmbəndinə əsasən “fiziki şəxslər beynəlxalq poçt göndərişləri vasitəsi ilə ümumi dəyəri 200 ABŞ dollanna ekvivalent və ya çəkisi 20 kiloqramdan artıq olmayan mallan aldıqda (göndərdikdə) qanunvericiliklə müəyyən edilmiş gömrük ödənişlərini ödəmədən Azərbaycan Respublikasının gömrük sərhədindən keçirə bilərlər”.
Bir qayda olaraq, Azərbaycanda e-ticarətin həyata keçirilməsinə xüsusi razılıq (lisenziya) tələb olunmur. Xüsusi razılıq tələb olunan fəaliyyət sahələrində e-ticarət apanidıqda isə, satıcı (təchizatçı) qanunvericilikdə müəyyən edilmiş qaydada razılıq almalıdır. E-ticarətdə satıcı (təchizatçı) ilə alıcı (sifarişçi) arasında müqavilələr elektron sənəd formasında bağlanır.
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev dövlətin İKT-nin inkişafına olan diqqətini həmişə xüsusilə vurğulayır. Təsadüfi deyil ki, 2007-ci il fevralın 13-də “Gülüstan” sarayında keçirilən konfransdakı çıxışında o, bildirmişdir: “...mən informasiya-kommunikasiya texnologiya-larmm Azərbaycanda tətbiqini prioritet məsələ elan edirəm...Bu, gələcəkdir, gələcəyin inkişafıdır” [29].
Qeyd edilməlidir ki, Azərbaycanda “Elektron ticarət haqqında” Qanun 2005-ci ildə qəbul olunsa da bu sahədə fəaliyyət 2008-ci ildə başladı. Bunun ən əsas səbəblərindən biri müvafiq infrastrukturun - internet üzərində ödəmə sisteminin olmaması idi. 2 dekabr 2008-ci il tarixində yerli “Silverkey” şirkəti tərəfindən Azərbaycanda ilk onlayn ödəmə sistemi - "GoldenPay'* istifadəyə verildi. Bu, ölkədə e-ticarətin təşkili istiqamətində mühüm addım olmuşdur. Şirkət 15O-dən çöx dövlət və özəl şirkətlərin xidmətləri üzrə onlayn ödənişləri elektron kommersiya texnoloğiyaları əsasında və bank kartlan vasitəsi ilə qəbul edir [151].
“GoldenPay” şirkətinin xidmətlərinə “Visa” və “MasterCard” tərəfindən nəzarət edilir. Belə ki, “GoldenPay” sistemi bu şirkətlər tərəfindən müvafiq olaraq “Verifıed by Visa” və “MasterCard SecureCode” lisenziyalannı almışdır. Bununla yanaşı, sistemin təhlükəsizliyinin təmin edilməsi üçün “VeriSign SSL” şifrələnməsi istifadə edilir.
310
Kommersiya fdaliyyəünin əsasları
2008-ci ildə təsis edilmiş “Komtec Ltd” şirkəti (“MilliÖN” ticarət nişanı) hazırda Azərbaycanda tanınmış elektron ödəniş sistemlərindən biridir. “MilliÖN” şəbəkəsinə 60-dan artıq kütləvi xidmət müəssisələri qoşulmuşdur. Şirkətin abunəçiləri mobil operatorlar, internet provayderlər, kabel televiziyası, şəhər telefonları, mənzil kommunal təsərrüfatı (su, işıq, qaz), bank, alış- veriş və s. xidmətlərin ödənişini həyata keçirirlər. “MilliÖN” ödəniş köşkləri əsasən ticarət və biznes mərkəzlərində, banklarda, dövlət idarələri və şöbələrində, metro stansiyalarında, supermarketlərdə, hava limanında, Bakı və digər şəhərlərin vağzallannda quraşdınlıb. “MilliÖN” şəbəkəsi Azərbaycanın bütün bölgələri üzrə 5000 ödəniş nöqtəsinə malikdir və onlann siyahısı get-gedə artır [159].
Azərbaycanda 2006-cı ildə 2070 ədəd, o cümlədən Bakıda 1719 ədəd, regionlarda isə, 351 ədəd POS terminal quraşdırıldığı halda, 2013-cü ilin sentyabr ayı üçün müvafiq olaraq bu göstəricilər 35152 ədəd, 31068 ədəd və 4084 ədədə qədər artmışdır. Beləliklə, ölkədə quraşdırılmış POS terminallann ümumi sayı artsa da, ümumilikdə quraşdırılmış avadanhqlann sayında Bakı şəhərinin payı artmış, regionların payı isə, 17%-dən 11,6%-ə qədər azalmışdır [136]. Bu cəhət regionlarda elektron ödəmə sistemlərindən istifadənin genişlənməsi üçün müvafiq tədbirlərin həyata keçirilməsinin zəruriliyini göstərir.
Son illər İKT ölkəmizin sosial-iqtisadi həyatına ciddi şəkildə nüfuz etmiş, onun əhəmiyyəti xeyli artmışdır. İKT-dən istifadə cəmiyyət həyatının demək olar ki, bütün sahələrində - hökumət orqanlarında, təhsildə, səhiyyədə, mədəniyyət müəssisələrində, ev təsərrüfatlarında, biznes və kommersiya əməliyyatlannda öz yüksək inkişaf səviyyəsi ilə diqqəti cəlb edir. 2003-2013-cü illər ərzində sektorda orta illik artım tempi 20-25% təşkil etmiş, sahə üzrə gəlirlərdə özəl sektorun payı 67,4%-dən 80,0%-ə yüksəlmişdir. Bu müddət ərzində sektora təqribən 2,5 milyard dollar investisiya yatırılmışdır [151].
Artıq, ölkəmizdə sahibkarlıq fəaliyyəti “onlayn” qeydiyyata alınır, elektron vergi və gömrük bəyannamələri təqdim edilir, daşınmaz əmlakla bağlı sənədlərin, müxtəlif fəaliyyət növlərinə
311
Ç.A. İbrahimli, M.M, Hüseynov
lisenziyaların, icazələrin verilməsi elektron formada həyata keçirilir. Rəsmi məlumatlara görə, ölkə əhalisinin 70%-i internet istifadəçisi, 50%-i isə genişzolaqlı xidmət istifadəçisidir.
Təkcə 2012-ci ildə İKT sektorunda fəali>7ət göstərmiş müəssisələr tərəfindən 869,4 mln manatlıq və ya əvvəlki illə müqayisədə 10,5% çox əlavə dəyər yaradılmışdır. Bununla yanaşı, iqtisadiyyatın butun sahələrində işləyən muzdlu işçilərin 1,4%-i və ya 19,0 min nəfəri İKT sektorunda çalışmışdır. 2012-ci il ərzində İKT sektoruna yönəldilmiş investisiyaların həcmi 307,3 mln manat olmuşdur [27, s. 14].
2012- ci ildə İnternetdən istifadə etmis müəssisələrin fəaliyyət göstərən müəssisələrdə xususi çəkisi 40,9% olsa da, veb səhifəsi və ya saytı olan müəssisələrin fəaliyyət göstərən müəssisələrdə xüsusi çəkisi cəmi 9,2% təşkil etmişdir. Bununla yanaşı, 2007-2012-ci illərdə İnternet vasitəsilə sifariş vermiş müəssisələrin xüsusi çəkisi 0,9%-dən 5,9%-ə qədər artmışdır.
2013- cü ilin Azərbaycan Respublikasında “İnformasiya- kommunikasiya texnologiyaları ili” elan edilməsi haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 16 yanvar 2013-cü il tarixli Sərəncamı ölkəmizdə bu sektora göstərilən yüksək diqqətin bariz nümunəsidir.
Ölkəmizdə İKT-nın inkişafı və genişləndirilməsi istiqamətində icra olunan işlər bir çox beynəlxalq qurumlar tərəfindən yüksək qiymətləndirilir. Belə ki. Dünya İqtisadi Forumunun “The Global Competitiveness Report 2012-2013” hesabatında “Qlobal rəqabətqabiliyyətlilik indeksi” üzrə Azərbaycan əvvəlki mövqeyindən 9 pillə irəliləyərək dünyanın 144 ölkəsi arasında 46- cı yeri, “Şəbəkələşmə hazırlığı indeksi”nə görə 56-cı yeri tutmuşdur. Hesabatda internet istifadəçilərinin say göstəricisinə görə Azərbaycan MDB ölkələri arasında liderdir, internetin əlçatanlığı göstəricisinə görə isə dünyada 20-ci yerdədir.
Qeyd olunanlar Azərbaycanda informasiya cəmiyyətinin və informasiya iqtisadiyyatının inkişaf meylinin ardıcıl olaraq ölçülməsini zəruri edir. Azərbaycanın dünya iqtisadiyyatına uğurlu inteqrasiyasının təmin edilməsi üçün ticarətin, o cümlədən e-
312
Kommersiya fəaliyyətinin əsaslan
kommersiyanın ümumi inkişaf meylləri nəzərə alınmalıdır. Hazırda
Azərbaycanda e-kommersiyanın inkişafı və tənzimlənməsini zəruri
edən bir sıra mühüm amillər
formalaşmışdır. Bunlara aşağıdakıları aid etmək olar:
♦ ölkəmizin dünya iqtisadiyyatına inteqrasiyasının səviyyəsinin
yüksəldilməsi; ♦ dünya bazarlarında Azərbaycan mallarının
rəqabətqabiliyyətliliyinin yüksəldilməsi məqsədilə ticarət xərclərinin azaldılması;
^ ♦
♦ iqtisadi inteqrasiyanın dərinləşməsi ilə əlaqədar iqtisadi
preseslərin idarə edilməsinə diqqətin artırılması;
♦ dövlət büdcəsinə daxilolmaların artırılması məqsədilə fıskal
funksiyanı yerinə yetirən orqanlar tərəfində ticarət
əməliyyatlarının tənzimlənməsi; ♦ ölkədə e-kommersiyanın dinamik inkişafına şərait yaradan
texnoloji bazanın, portativ kompüterlərin və yeni nəsil mobil telefonların sayının artması;
♦ ölkədə banklar tərərfındən uzaqdan xidmət əməliyyatları
göstərməyə imkan yaradan avadanlıqlardan istifadənin
genişlənməsi; ♦ ticarət münasibətlərin iştirakçılarının informasiya
təhlükəsizliyini təmin edə bilən texniki vasitələrin mövcudluğu və s.
E-kommersiya vasitəsilə mobil telefonların satışı və şanvari rabitə operatorlarının xidmətləri üzrə təcrübə Azərbaycanda da yayılmışdır. Kommersiya fəaliyyətinin bu növü istehlakçılar üçün sərfəli olmaqla yanaşı, həm də şirkətlər üçün də geniş imkanlar yaradır.
Müşahidə edilən bütün yüksək müsbət cəhətlərlə bərabər, Azərbaycanda e-kommersiyanın inkişaf meylləri dünya göstəricilərindən xeyli aşağıdır. Buna səbəb ölkəmizdə e- kommersiyanın inkişafına təsir edən ciddi mənfi amillərin mövcud olmasıdır. Ölkəmizdə e-kommersiyanın dövriyyəsinin artmasının ləngiməsinin əsas səbəblərinə aşağıdakıları aid etmək olar:
313
Ç,A, İbrahimli, M,M. Hüseynov
♦ çeklər və bank kartları üzrə ödəniş mexanizmlərinin az inkişaf
etməsi;
♦ internetin milli şəbəkə istifadəçiləri auditoriyasının hələ azsaylı
olması;
♦ ölkə əhalisinin informasiya savadının aşağı səviyyədə olması;
♦ əhali arasında “elektron pullar”a etibarın aşağı səviyyədə olması; ♦ normativ-hüquqi təminatın qeyri-kamiİliyi; ♦ ticarət münasibətləri iştirakçıları tərəfindən qarşılıqlı
öhdəliklərin pozulması; ♦ vahid, nizama salınmış alış və çatdınima sisteminin olmaması; ♦ avadanlığın dəyərinin və ixtisaslı texniki heyətə çəkilən
xərclərin daxil olduğu ilkin kapital qoyuluşunun yüksək olması və s. ^
Müasir dö\Tdə ölkəmizdə bazar münasibətləri etikasının aşağı səvi>yəsi, ayrı-ayrı məmurların və əhalinin bu sahədə məlumatsızlığı, əmtəə bazarlarının (xüsusilə regionlarda) informasiya strukturunun zəif olması e-kommersiyanın inkişafına maneələr yaradır,
Dövlət Statistika Komitəsi tərəfindən Azərbaycanda e-ticarətin həcmi 2012-ci ildən acıqlanır. Ölkəmizdə xüsusilə geniş istehlakçı tələbatını ödəyən firma və müəssisələrin əhalinin diqqətini istehsal etdiyi məhsullara cəlb edilməsində İnternetin nə kimi rol oynaya biləcəyi hələ də lazımi səviyyədə dərk edilmir. Bunu ölkə üzrə statistik göstəricilərdən də açıq-aydın şəkildə müşahidə etmək olar.
Belə ki, 2013-cü il yanvarın 1-nə olan məlumata görə Azərbaycanda pərakəndə əmtəə dövriyyəsində (17,5 mlrd manat) e-ticarət dövri>'yəsinin həcmi 1599,8 min manat təşkil etmişdir. E- ticarətin 1278,2 min manatlıq hissəsi 79,8%-i hüquqi şəxslər və 321,6 min manatlıq hissəsi və ya 20,l%i fiziki şəxslər tərəfindən həyata keçirilmişdir. Beləliklə də, pərakəndə ticarət şəbəkəsində əhaliyə satılmış malların ümumi həcmində e-ticarətin payı cəmi 0,009%-dir [167].
314
Kommersiya fəaliyyətinin əsasları
Hazırda İnternet şəbəkəsinin kommersiya fəaliyyətində istifadə
imkanlannm xeyli geniş olmasına baxmayaraq Azərbaycan müəssisələrində
bu imkanlardan istifadənin çox aşağı olması diqqəti cəlb edir. Belə ki,
2005-2012-ci illərdə müəssisələrin təsərrüfat fəaliyyətinin həyata
keçirilməsində mülıüm vəzifələrdən biri olan bazann konyukturasımn
öyrənilməsinin payı 17,0%-dən 3,5%-ə qədər azalmışdır.
Bununla yanaşı, 2012-ci ildə müştəri xidmətlərinin təmin edilməsinin
xüsusi çəkisi 4% təşkil etmişdir.10.2.)
2005-2012->ci illərdə Azərbaycan müəssisələrində
İnternetdən istifadənin məqsədləri
Cədvəl 10.2.
Göstəricilərin adı 200 5
200 8
200 0
201 1
201 2
Müəssisələrin İnternetdən
istifadə məqsədlərinin
bölgüsü, yekuna nisbətən 100 100 100 100 :oo faizlə .0 ,0 .0 ,0 .0 0 cümlədən,
bank və maliyyə xidmətləri 16. 16. 16. göstərmək 23 15 7 3 9
17,
təlim və təhsil 5 8.1 7.4 5.4 5 bazarın konyukturasımn
öyrənilməsi 17 6 5.7 3.9 3.5 əmtəə və xidmətlər haqqında 12. 11.
informasiya 4 5 7.7 6.7 dövlət orqanları ilə əlaqə
(elektron məktubların 19. 28. 22, 22. göndərilməsi və alınması) 4 29 4 9 8 başqa informasiya axtarışları 14.
və ya tədqiqat fəaliyyəti 7 11 8.3 7.9 müştəri xidmətlərinin təmin
edilməsi 3.6 3,4 3.7 4 23. 11. 15. 31. 33,
digər 1 2 8 8 2 Mənbə: “Azərbaycanda informasiya cəmiyyəti” İnformasiya və kommunikasiya
texnologiyaları statistikası (statistik məcmuə), Bakı, 2013. s.64.
315
Ç.A. İbrahimli, M.M. Hüseynov
Əmtəə və xidmətlər haqqında informasiya üzrə ən yüksək göstərici
(13,9%) ticarət, avtomobillərin və motosikletlərin təmirində, ən aşağı
göstərici isə, təhsil sahəsində (3,7%) rası gəlinir,
2012-ci ildə İnternetdən istifadənin məqsədlərində Azərbaycanın
ayrı-ayrı sahələrinə aid müəssisələrində kommersiya fəaliyyəti ilə bu və ya
digər şəkildə əlaqədar bəzi məqsədlərin xüsusi çəkisi fərqlənir.
Məsələn, Dövlət Statistika Komitəsinin məlumatlarına görə, bazarın
monitorinqi üzrə ən yüksək göstərici (6,8%) maliyyə və sığorta
fəali>^ətində, ən aşağı göstərici isə, su təchizatı, çirkli suların və
tullantıların təmizlənməsi sahəsində (1,0%) müşahidə edilir [167].
2012-ci ildə müştəri xidmətlərinin təmin edilməsi üzrə ən yüksək
göstərici informasiya və rabitədə (13%), ən aşağı göstərici isə, dövlət
idarəetməsi və müdafiə, icbari sosial təminat sahəsində (1,3%) müşahidə
edilir.
Qeyd olunan göstəricilər ölkənin mədənçıxarma sənayesi üçü.ı
müvafiq olaraq 5,3%, 11,4% və 5,0%, emal sənayesi üçün 5,6%, 10,4% və
5,3%, nəqliyyat sahəsi üçün 3,6%, 8,8% və 7,9% təşkil etmişdir.
Göründüyü kimi, ölkə iqtisadiyyatının əsas etibarilə kommersiya işi ilə
bağlı olan fəaliyyət sahələrində bazarın monitorinqi, əmtəə və xidmətlər
haqqında informasiya, müştəri xidmətlərinin təmin edilməsi üzrə orta
göstəricilər müşahidə edilir. Yalnız ticarət, avtomobillərin və
motosikletlərin təmirində əmtəə və xidmətlər haqqında informasiya üzrə ən
yüksək göstərici (13,9%) mövcuddur.
Qeyd edək ki, Dövlət Statistika Komitəsinin məlumatlarına görə,
2007-2012-ci illərdə İnternetdə Veb-səhifəsi (Web Sitc, Web Page) olan
emal müəssisələrinin sayı 69-dan 126-ya, Veb səhifəsi Azərbaycan ser\
erlərində yerləşdirilmiş müəssisələrin sayı isə, 57- dən 97-yə qədər
artmışdır [27, 132].
316
Kommersiya fəaliyyətinin əsasları
2012-ci ildə İnternetdə veb səhifəsi olan sənaye müəssisələrinin
sayı 172 olmuşdur ki, bu da ölkə üzrə fəaliyyət göstərən sənaye
müəssisələrinin (2514) ümumi sayında cəmi 6,8% təşkil etmişdir.
Digər tərəfdən, İnternet istifadəçilərinin İnternetdən istifadə
məqsədlərinin bölgüsündə əmtəə və xdmətlərin sifarişi və ya satışı
2005-ci ildə 1,3%-dən, 2006-cı ildə 1,7%-ə qədər artdığı halda, 2012-ci
ildə 1,4%-ə qədər azalmışdır [167].
2005-2012-ci illər ərzində ümumilikdə ölkə üzrə İnternetə çıxışı
olan müəssisələrin sayında Bakı şəhərinin payı (qəsəbələrlə birgə)
75,3%-dən (Abşeron iqtisadi rayonu ilə birgə 80,9%) 58,2%-ə (Abşeron
iqtisadi rayonu ilə birgə 62,4%) qədər azalmışdır [27,97].
Dövlət Statistika Komitəsinin təqdim etdiyi məlumatlar ölkənin
regionlarında İKT-nın inkişafı sahəsində ardıcıl tədbirlərin həyata
keçirildiyini göstərsə də, regional müəssisələrin İnternetə çıxışının hələ
də aşağı səviyyədə olduğunu nümayiş etdirir. Eyni zamanda, 8 il
ərzində müşahidə edilən 17,% (Abşeron iqtisadi rayonu ilə birgə
18,5%) azalma perspektivdə bu sahədə daha yüksək nailiyyətlərin əldə
olunması imkanlarının mövcudluğunu göstərir. Əlbəttə, Azərbaycanda
fəaliyyət göstərən müəssisələrin veb səhifələrinin xüsusilə də hazırda
inkişaf etmiş ölkələrdə gündəlik həyat atributuna çevrilmiş onlayn
rejimində sifarişlərin həyata keçirilməsi imkanlarının məhdudluğu da
burada az rol oynamır.
Azərbaycanın dünya iqtisadiyyatına inteqrasiyası, onun gələcəkdə
ÜTT-na üzvlüyü perspektivləri respublikamızın istehsal firma və
müəssisələri tərəfindən İKT-dən istifadənin genişlənməsini tələb edir.
Azərbaycanda ümumilikdə İKT-nin yüksək inkişafı fonunda
e-kommersiyanın inkişaf meylləri ölkəmizin dünya iqtisadi sisteminə
inteqrasiyası üçün hələ kifayət edici səviyyədə deyil. Bu cəhətdən
kommersiya fəaliyyətində İKT- nin tətbiqi günümüzün ən aktual və
vacib məsələlərindən biridir.
317
Ç.A, İbrahimli, M.M. Hüseynov
10.6. E'kommersiyanın inkişaf perspektivləri
Qlobal internet şəbəkəsinin inkişafı və e-kommersiyanın meydana
gəlməsi həm bütövlükdə dünya iqtisadiyyatında, həm də ayn-ayn firma
və müəssisələrin fəaliyyətində heyrətamiz dəyişikliklərə səbəb
olmuşdur. Bu dəyişiklildər iqtisadiyyatın yeni əsas alətlərinin
yaranmasına səbəb olmaqla, bəzən hətta iqtisadi nəzəriyyə və təcrübədə
uzun illər ərzində mövcud olan ənənəvi fikir və müddəalardan
bəzilərindən imtina edilməsinə gətirib çıxarmışdır.
1990-cı ilə qədər ABŞ-da İnternetdən kommersiya məqsədilə
istifadə “Milli Elm Fondu” (National Science Foundation, NSF)
tərəfindən müəyyən edilmiş müvafiq reqlamentlə qadağan olunmuşdu.
Lakin 1990-cı ildə iri xüsusi korporasiyalara İnternetin himayə edilmə.si
və istifadəsinə icazə verildi. Bundan sonra ABŞ hökuməti federal
strukturların sərəncamında olan İnternetin inzibati idarəetmə
funksiyalarını xüsusi strukturlara ötürdü. Bu addım, əhaliyə İnternet
xidmətini təklif edən kommersiya strukturlarının və xidmət
istifadəçilərinin sayının bütün dünya üzrə artmasına gətirib çıxardı.
Artıq 1992-ci ildə ABŞ Konqresi İnternet şəbəkəsinin
kommersiyalaşmasını təsdiq etdi. 1994-cü ilin avqust aymda ABŞ-da
İnternet vasitəsilə ilk məhsul (kompakt disk - CD) əldə edilmişdir [
147].
İnternetdən alqı-satqı əməliyyatlarında fəal şəkildə istifadə
olunmağa başhmması bir çox şirkətlər üçün dönüş nöqtəsi oldu. Rəqabət
mübarizəsində məğlub olmamaq üçün şirkətlər İnternet- strategiyanın
hazrlanmasma başladılar. Bu zaman onlardan bəziləri veb-saytlann
yaradılmasına, bəziləri isə, həm də məhsul satışı sisteminin təşkilindəki
zəif cəhətləri nəzərə almağa üstünlük verdilər.
İnternet vasitəsi ilə həyata keçirilən kommersiya əməliyyatlarının
həcmi daima artmaqdadır. “Coopers&Lybrand” şirkətinin
məlumatlarına əsasən 1995-ci ildə İnternet vasitəsilə
318
Kommersiya fəaliyyətinin əsasları
alqı-satqı dövriyyəsinin həcmi təxminən 300 mln. dollar olmuşdur,
“ActiveMedia” şirkətinin məlumatlarına görə, dünya üzrə e-
kommersiya sistemləri çərçivəsində əməliyyatların ümumi həcmi
1996-cı ildə 2,7 mlrd, dollara, 1998-ci ildə isə, 73,8 mlrd, dollara
çatmışdır [164].
Kompyuter avadanlığı istehsal edən iri firmalann arxasınca
şəbəkəyə ənənəvi mallann satışını həyata keçirənlər daxil olmağa
başladılar. Çoxlu sayda kitab mağazaları, kompakt-disklərin və
videokassetlərin satışı üzrə mağazalar şəbəkəsi yaranmışdır.
1998-ci ildə ABŞ-da İnternet üzrə e-ticarətin həcmi 50 mlrd, dollar
təşkil etmişdir [97]. 1998-ci ilin dekabnnda amerikalıların təkcə
“Amazon” satış sistemi vasitəsilə əldə etdikləri bayramqabağı
hədiyyələrin məbləği 1 mlrd, dollar təşkil etmişdir. Həmin ildə ABŞ-ın
iri provayderi olan “AOL” şirkəti də 10 həftəlik bayramqabağı ticarətin
nəticəsi olaraq 1,2 mlrd, dollar gəlir əldə etmişdir [152].
“Boston Consulting Group” (BCG) şirkətinin məlumatlanna görə,
1999-cu ildə e-kommersiya sistemləri vasitəsilə yerinə yetirilən
əməmliyyatlann illik artım tempi Avropa üçün təxminən 2 dəfə (200%),
ABŞ üçün isə, 145% təşkil etmişdir.
“eMarketer” analitik şirkətinin hesabatının göstəricilərinə əsasən,
2000-ci ildə e-kommersiyanm dünya üzrə dövriyyəsinin həcmi artıq
185 mlrd, dollara qədər yüksəlmişdir. Bunun 79,2%-i e-kommersiyanm
B2B sisteminin payına düşmüşdür. “İDC” tədqiqat mərkəzinin
məlumatlarına görə, Avropanın B2B sistemi ilə çalışan şirkətlərinin
gəliri 2000-ci ildə 61 mlrd, avro (57,3 mlrd, dollar) təşkil etmişdir.
“Boston Consulting Group” şirkətinin hesabat məlumatlanna
əsasən B2C sektorunda satışın həcmi 2000-ci ildə 44,5 mlrd, dollar və
ya bütün pərakəndə ticarətin 1,7 %-ni təşkil etmişdir [164].
İnternet vasitəsilə həyata keçirilən elektron satınalmaların
strukturunda da mütəmadi dəyişikliklər baş verir. Məsələn, 1998-ci ildə
elektron satınalmaların struktum aşağıdakı kimi olmuşdur:
319
Ç.A. İbrahimlit M,M. Hüseynov
• kompyuterlər və onlann dəstləşdirici məmulatlan — 44 %;
• aviabiletlərin satışı — 23 %;
® kitablar—14%;
• musiqi daşıyıcıları — 5 %;
• proqramlar — 5 %;
• digər — 9%.
“Morgan Stanley Research” analitik agentliyinin tədqiqatlarına
görə, 2012-ci ildə dünya üzrə internet vasitəsilə məhsul əldə edənlərin
53%-i kitab, 46%-i məişət texnikası, 42%-i idman geyimi, 40%-i idman
əşyaları, 39%-i ayaqqabı, 37%-i paltar, 36%-i ofis ləvazimatları və
zərgərlik əşyaları, 28%-i şəxsi gigiyena vasitələri alıcılarıdır [130].
Son illər ərzində informasiya-kommunikasiya texnologiyalarında
müşahidə edilən irəliləyiş elektron-təchizat (e- procurement) adlanan
“onlayn” satınalmaların çox böyük sürətlə inkişaf etməsinə səbəb
olmuşdur. Biznes alıcılarının ən azı 75%-i bəzi malları İnternet
vasitəsilə əldə edirlər [24, s. 176]. Elektron təchizat alıcıların yeni
təchizatçılara, daha aşağı tədarük qiymətlərinə çıxışını, sifarişlərin
qəbulunu və çatdırılma prosedurlarını sürətləndirir. Eyni zamanda, bu,
ənənəvi rəsmi tələbnamələrin və alqı-satqı prosedurlan ilə bağlı kağız
sənədləşmə işlərinin aradan qaldırılmasına səbəb olur. Bütün bunların
nəticəsidir ki, şirkətlərin çoxu təchizatçını tapmaq üçün İnternetə
müraciət etməklə aldıqları məhsulların qiymətini orta hesabla 15- 20%
azalda bilirlər.
Xammal və dəstləşdirici məmulatların satışını İnternet-birja yolu
ilə həyata keçirdikləri halda iri özəl müəssisələrin gəliri 25- 30% təşkil
edir. Məsələn, 2000-ci ilin təkcə 9 ayı ərzində ABŞ-da “General
Electric’Mn korporativ satınalmaların internet vasitəsilə həyata
keçirilməsi nəticəsində 5 mlrd dollara qənaət olunmuşdur [143].
İstehsal olunan məhsul üçün yeni bazarların tapılması bazar
münasibətləri şəraitində hər bir müəssisə rəhbərinin, kommersiya
320
Kommersiya fəaliyyətinin əsasları
xidmətinin qarşısında duran əsas vəzifələrdən biridir. Bu nöqteyi-
nəzərdən İnternet şəbəkəsi etibarlı tərəfdaş kimi beynəlxalq və
ölkədaxili kommersiya əməliyyatlarının səmərəliliyinin
yüksəldilməsində mühüm nailiyyətlər əldə etməyə imkan yaradır.
Hər şeydən əvvəl bu, aşağıdakılarla bağlıdır:
İnternetin istehsalçı və istehlakçılar üçün digər üsullara
nisbətən əlverişli olması;
nisbətən ucuz başa gəlməsi;
potensial tərəf müqabillərinin daha geniş sərhədlər daxilində
yerləşə bilmələri;
məhsulun istehsalçıdan istehlakçıya daha tez çatdırılması və s.
Eyni zamanda, tezsatılan mallar üzrə internet-mağazanın quruluşu
təkcə potensial müştərilərin geniş dairəsini əhatə etməklə deyil,
həmçinin sahibkarların bir sıra öhdəliklərdən azad olunması ilə bağlıdır.
Buraya aşağıdakılar aid edilə bilər: ticarət sahələrinin saxlanılması;
^ kommunal məsrəflərin ödənişi;
işçi heyətinin təliminə və əmək haqqına çəkilən xərclər; anbar
kompleksinin təşkil olunması və s.
İstehsal firma və müəssisələrində e-kommersiyanın istifadə
edilməsi bir neçə mərhələdən ibarətdir:
1 .Veb səhifə və ya saytın yaradılması (adətən burada firmanın
fəaliyyəti haqqında 1-2 səhifəlik məlumatlar yerləşdirilir, əsas
axtarış sistemləri və mövzu üzrə İnternet- kataloqlarda
qeydiyyata alınır);
2. Müəssisə haqqında daha çox informasiya təqdim edə biləcək
məlumat saytının yaradılması (əksər firmalar saytlarını öz
ticarət markalarının reklam edilməsi üçün istifadə edirlər);
3. İnformasiya saytının informasiya portalına çevrilməsi (burada
müsabiqələr, elektron sorğular keçirilir, analitik şərhlər,
press-relizlər və s. yerləşdirilir).
321
Ç.A. İbrahimli, M.M. Hüseynov
Bir çox firmalar adi kommersiya fəaliyyətini İnternet şəbəkəsi ilə
əvəz etməyə imkan verən üsullardan, məsələn, sifarişin birbaşa olaraq
veb-sayt vasitəsilə qəbul edilməsindən yararlanırlar.
Malların təqdim edilməsində və xidmətlərin göstərilməsində
yeni-yeni imkanlar yaradan e-kommersiya bir çox üstünlüklərə malikdir
ki, bunlar da adətən ölkənin iqtisadi inkişafının real səviyyəsinə uyğun
olur. Sağlam e-kommersiya bazannm inkişafı sayəsində bir çox
üstünlüklər əldə etmək mümkündür.
E-kommersiyanın üstünlükləri və çatşmayan cəhətlərini nəzərdən
keçirərkən belə bir məsələni diqqətdən kənarda qoymaq olmaz: bu sahə
ilə yaxından tanışlığı olmavan bəzi iqtisadçı alimlər tərəfindən
e-kommersiyanın inkişafının dövlət üçün əhəmij^ətinin olmaması ilə
bağlı fikirlər də irəli sürülür.
Əslində, qlobal miqyasda e-ticarət əməliyyatlannm vergiyə cəlb
edilməsində vergi və gömrük orqanlarının qarşılaşdığı çətinliklər bu
mülahizələrə rəvac verir. E-kommersiyanın fistün və çatışmayan cəhətləri
Üstün cəhətlər Çatışmayan cəhətlər
Təşkilatlar üçün
• Qlobal miqyas
• Xsrchrin azalması
• Çatdırılma zancirinin yaxşılaşdırılması
• Biznes hamişə açıqdır (24/7/365)
• Far dilik
• Əmtaanin bazara tez çıxarılması
• Raqamla ifada olunmuş mahsulların
fınformasiyanın) yayılmasında aşağı xarclər
• informasiyanın alda olunmasında (xüsusan
beynalxalq amaliyyatlar zamanı) operativlik
• Mahsulun planlaşdırılmasından istehsalınadak
vaya sifarişindan satışınadak olan müddətin
azalması
• Sənədlərin har dəfə təkrar hazırlanmasına ehtiyac
duyulmur
• informasiyanın məqsədli qaydada
göndərilməsi hesabına alternativ satış kanallarının
yaradılması ________________________________
• Bu və ya digər layihənin şirkətə mənsub olması barədə tərəflər arasında mümkün şübhələr • Müəssisənin internetdə fəaliyyətinin həyata keçirilməsi və qanuniləşdirilməsində bəzi çətinliklər
322
Kommersiya fəaliyyətinin əsasları
İstehlakçılar Qçfin
• Hər yerdə olmaq • Anonimlik • Əmtəə və xidmətlərdə böyük seçim • Fərdilik • Daha ucuz əmtəə və xidmətlər • Operativ çatdırılma • Elekrton sosiallaşma • Məhsul (xidmət) haqqında asan və tez məlumat alma
• İstehlakçıların internet vasitəsilə
satdan xidmətlərə olan etibarsızlığı • Əmtəənin əl ilə yoxlanmasınm
mümkünsüzlüyü • Əldə edilmiş əmtəənin
çatdırılmasını gözləmək
Cəmiyyət üçün
• Təqdim edilən xidmətlərin geniş siyahısı (məs., təhsil,
səhiyyə, komunal xidmətlər) • Həyat səviyyəsinin yidcsəlməsi • Milli təhlükəsizliyin yüksəlməsi • “Rəqəmsal" uyğunsuzluğun azalması • Əmtəələrin/xidmətlərin "onlayn"satışı/sifarişi
avtomobil sıxlığını və ətrırfmühitin çirklənməsini azaldır
• Dələduzluq üçün cəlbedici
platforma (şəbəkə təhlükəsizliyinin
azalması) • Onlinefəaliyyət gös-tərə bilməyən
kommersiya müəssisələrinin
bazardan sıxışdınlıb çıxarılması
Dövlət uçün
• Mülkiyyət formasından asılı obnayaraq bütün yerli
müəssisələrin inkişafı; • Dövlət ehtiyacları üçün satınalmalarda tenderlərin
şəffirf keçirilməsi imkanı, büdcə vəsaitlərinin
xərclənməsində şəffc^ığın təmin edilməsi: • Süründürməçiliyin və kağız dövriyyəsinin azalması
hesabına iqtisadi səmərəliliyin əldə edilməsi; • İdarəetmə orqanlarında aşkarlığın və şəffaflığın yniksəldilməsi; • Korrupsiyaya qarşı mübarizənin yeni keyfiyyət
mərhələsinə qədəm qoyması ; • E-ödəmələrdə vergi ödənişlərinin artması və s.
• Dövlət büdcəsinə vergi
ödənişlərinin daxil olmaması
Məlum olduğu kimi, e-satıcılardan hər hansı dövlətdə xüsusi bir sahibkarlıq yerirv^ malik olmalan tələb edilmir. Bundan başqa, e-satıcılar asanlıqla sahibkarlıq yerlərini aşağı vergi dərəcələri olan ölkələrə keçirə bilirlər.
Bəzi dövlətlərdə aşağı vergi dərəcələrinin olması buraya e- satıcıları cəlb edərək digər dövlətlərin vergi gəlirləri üçün ciddi
323
Ç.A. ibrahimli, M. M. Hüseynov
təhlükə yarada bilər. Beləliklə də, adi ticarətdən fərqli olaraq e- ticarətdə
vergitutma məsələləri həm də ölkənin iqtisadi təhlükəsizliyi baxımından
böyük əhəmiyyətə malikdir. Digər tərəfdən, adi beynəlxalq
ticarət-kommersiya əməliyyatlarında gömrük orqanları idxal və ya ixrac
edilən malları yoxlaya bilir. E- kommersiya əməliyyatlannda isə,
gömrük orqanlarının müdaxiləsi fiziki baxımdan mümkün deyil.
Beləliklə, e-kommersiya bəzən vergidən yayınma halları ilə də
nəticələnə bilər. Ayrı-ayrı mütəxəssislərin araşdırmaların nəticələri üzrə
hazırlamış tövsiyələr isə bu əməliyyatları müəyyən çərçivəyə salsa da,
vergitutma ilə bağlı problemləri hələ də tam həll etmək iqtidarında deyil.
Bununla belə, bu sahədə olan problemlərin öz həllini tapacağının
yalnız zaman məsələsi olması şübhəsizdir. Belə bir fakt diqqəti cəlb edir
ki, əgər hazırda e-ticarət əməliyyatları Avropa Birliyi ölkələrində
aparıldığı və ya mallar (və ya xidmətlər) vergi ödəyicisi olmayan
istehlakçıya təqdim edildiyi hallarda (başqa sözlə, B2C əməliyyatları)
ƏDV malları və ya xidmətləri təqdim edənin (satıcının) dövlətində
tutulur. E-ticarət əməliyyatları Avropa Birliyi xaricində aparılırdığı və
ya mallar (və ya xidmətlər) vergi ödəyicisi olan istehlakçıya təqdim
edildiyi hallarda (B2B) ƏDV malları və ya xidmətləri alanın dövlətində
tutulur.
Beynəlxalq təcrübədə e-ticarətin vergiyə cəlb edilməsinin başlıca
fundamental prinsipləri aşağıdakılardır: • Bitərəflik prinsipi. Çatdırılma metodundan asılı olmayaraq,
alınmış mallara və xidmətlərə eyni vergi rejiminin tətbiq edilməsi.
• Sadəlik və əminlik prinsipi. Vergi qaydaları sadə və aydın olmalıdır. Belə ki, vergi ödəyiciləri əməliyyatlar aparmazdan əvvəl vergiləri necə, harada və nə vaxt hesablamalı və ya ödəməli olduqlarını bilsinlər.
• Ədalətlilik və effektivlik prinsipi. Düzgün vergi məbləğlərinin düzgün vaxtda hesablanması və vergidən yayında qaçma potensialının minimuma endirilməsi.
324
Kommersiya fəaliyyətinin əsasları
• Çeviklik prinsipi. E-ticarəti vergiyə cəlb edən sistemin çevik olması, texnoloji və kommersiya inkişafı ilə birgə getməsi.
• Vergiləri məcburi alınması prinsipi. Vergilərin yığılmasına dair iqtisadi təhriflərdən azad olan sadə və texnoloji sistemin yaradılması [168].
Doğrudur, e-komınersiyanın inkişafı potensial risklərdən də kənar deyil. Buraya mümkün dələduzluq hallan, maliyyə sövdələşmələrinin təminatının olmaması, tərəfdaşın etibarlığının yoxlanılmasının mürəkkəbliyi və s. aid edilə bilər. Lakin nəzərə almaq lazımdır ki, bu risklər yalnız e-kommersiva ücün devil ənənəvi kommersiya (ticarət) ücün də xarakterikdir. Qeyd olunan risklər realdır və e-kommersiyanm inkişafı səviyyəsinə uyğun olaraq daha müxtəlif formalar ala bilər. Lakin hazırda ayrı-ayrı ölkələrin hökumətləri və şirkətləri tərəfindən bu proseslər tənzimlənir.
Bu sahənin mütəxəssisləri də e-kommersiyanın inkişafında dövlətin maraqlı olmasını tövsiyə edirlər. Belə ki, “Interactive Media in Retail Group”un (IMRG - Böyük Britaniya) rəhbəri Aad Vininq (Aad Weening) qeyd edir: "...Güclü inkişaf edən ölkələrdə biz hətta dövlət tərəfindən elektron kommersiyanın himayə olunduğunu müşahidə edirik. Bu addımları atan hakimiyyətlər müdrikcəsinə və düzgün hərəkət edirlər - internet hazırda istənilən ölkənin iqtisadiyyatının ayrılmaz hissəsinə çevrilir və bununla hesablaşmaq lazımdır”[\44].
ABŞ, Yaponiya, Böyük Britaniya, Fransa və s. kimi inkişaf etmiş bazar iqtisadiyyatı ölkələrində yeni texnologiyaların inkişafı həmişə dövlət qayğısı ilə müşayiət olunur. Ona görə də, bu ölkələrdə İKT-nin səviyyəsi kifayət qədər yüksəkdir.
Dövlət e-kommersiyanın inkişafında daha çox maraqlı olmalıdır. E-kommersiyanın inkişafı dövlətin bu sahədə inkişaf mexanizmlərini daha diqqətlə nəzərdən keçirməyə vadar edir. E- kommersiya əməliyyatları ildən-ilə daha geniş vüsət almaqdadır. “Onlayn” ticarət üzrə dövriyyə milyardlarla dollarla ölçülür.
325
Ç.A. İbrahimliy M.M, Hüseynov
Amerika Ticarət Evinin məlumatlarına görə də, “onlayn” satışın artım sürəti ənənəvi ticarətdən təqribən 19 dəfə çoxdur [32].
E-kommersiyanın inkişaf perspektivlərini nəzərdən keçirərkən onun əsas iştirakçılannm - istehlakçıların bu sahəyə daima artan marağını göstərmək lazımdır. ABŞ-ın Massaçusets Texnologiya İnstitutunda (Massachusetts Institute of Technology) 2013-cü ildə aparılmış tədqiqatlara görə, alıcılann məhsul almaq üçün internetə müraciət etmələrinin 7 ən başlıca səbəbləri aşağıdakılardar:
1. daha əlverişli qiymət; 2. mağaza sutkanın 24 saat ərzində açıqdır; 3. pulsuz çatdırma; 4. tez zaman ərzində çatdırma; 5. sadəlik; 6. geniş çeşid; 7. bütün dünya üzrə məhsul sifarişi [134]. Hazırda dünya üzrə ən böyük İnternet-ticarət bazarı ABŞ, Böyük
Britaniya, Yaponiya və Çin Xalq Respublikasındadır. Böyük Britaniyanın elektron pərakəndə ticarət Assosiasiyasının (“Interactive Media in Retail Group” - IMRG) məlumatlanna əsasən, 2011-ci ildə dünya üzrə elektron kommersiya sahəsində satışın həcmi 2010-cu ilin göstəricilərinə nisbətətn 20% artaraq 690 mlrd, avro və ya 961 mlrd, dollar təşkil etmişdir. Assosiasiyanın mütəxəssisləri tərəfindən dünya üzrə internetdən istifadəçilərin sayının 2011-2013-cü illərdə 2,2 mlrd nəfərdən 3,5 mlrd nəfərə qədər artacağı, e-kommersiyanın ümumi həcminin isə 1,25 trln. dollara çatacağı proqnozlaşdırılırdı [134].
Nüfuzlu “e-Marketer” analitik şirkətinin məlumatlarına əsasən, artıq 2012-ci ilin sonuna dünya üzrə e-kommersiyanın (B2C) həcmi 1 trln. dolları keçmişdir və 2013-cü il üçün proqnozlar 1,3 trln. dollar həcmində qiymətləndirilmişdir. E- bazann liderləri kimi Şimali Amerika (365 mlrd, dollar və ya təqribən 14%-lik illik artım) və Asiya-Sakit okean hövzəsi regionu (332 mlrd, dollar və ya 33%-lik illik artım) ölkələri çıxış edir. Daha böyük artım Çin, Hindistan və İndoneziyada müşahidə
326
Kommersiya fəaİiyyətimn əsaslan
edilməkdədir və növbəti illərdə e-kommersiyanın həcminə görə liderliyin Asiya ölkələrinə keçəcəyi proqnozlaşdınhr [145].
Bununla yanaşı, 2016-cı ilə qədər e-kommersiya bazarının şəksiz liderinin ABŞ olacağı gözlənilir. Son bir neçə ildə, ABŞ-da e-kommersiyanın artımı təqribən illik 17% təşkil etməkdədir.
Avropada e-kommersiyanın artımı 2011-ci ildə 19% (307 mlrd, dollar) təşkil etmişdir. Təkcə Böyük Britaniyanın ÜDM-də internet-iqtisadiyyatın həcmi 6%-dir (130 mlrd, dollar və ya 82 mlrd funt-sterlinq). Mütəxəssislərin hesablamalanna görə, qlobal elektron şəbəkəyə qoyulan hər 1 funt sterlinq 5 funt sterlinq gəlir gətirir və Böyük Britaniyada 2015-ci ilə qədər internetdə olan əməliyyatlann həcmi indiki göstəricilərlə müqayisədə 37% artacaqdır [134].
Fransız onlayn-sahibkarlann ticarət dövriyyəsi 2012-ci ildə əvvəlki ilə nisbətən 19% artaraq 45 mlrd, dollar təşkil etmişdir.
Çində 2011-ci ildə e-kommersiya 130%-ə qədər artmış, 2012- ci ildə isə, Çində internet vasitəsilə pərakəndə ticarətin həcmi 161 mlrd, dollar təşkil etmişdir.
İnternet vasitəsilə ticarətin həcmi Hindistanda da ildən ilə artmaqdadır. “Boston Consulting Group”un proqnozlarına görə, 2010-2016-cı illərdə bu ölkədə internet ticarətin həcmi 7 mlrd, dollardan 84 mlrd, dollara qədər, başqa sözlə 12 dəfə artacaqdır. Bu isə, bütün pərakəndə ticarətdə e-ticarətin həcminin 4,5%-ni təşkil edəcəkdir.
Bütün bunlar onu göstərir ki, hazırda İnternet demək olar ki, bütün ölkələrin iqtisadiyyatının aynimaz tərkib hissəsinə çevrilir. Elektron pərakəndə ticarət qlobal xarakter almaqdadır və getdikcə bütün dünya üzrə məhsulların onlayn alqı-satqısına etibann artması müşahidə olunmaqdadır.
İnternet ticarətin ənənəvi formalarını da dəyişir. Məsələn, adətən əntiq malların, markaların, sikkələrin, komiks və köhnə valların alqı-satqısına istiqamətlənmiş hərraclar ildən-ilə öz fəaliyyət istiqamətlərini genişləndirirlər. Proqnozlara görə, yaxın gələcəkdə e-kommersiyanın potensialını lazımınca qiymətləndirə bilməyən şirkətlər İKT-nin imkanlarından daha səmərəli istifadə
327
Ç.A. İbrahimli^ M.M. Hüseynov
edən rəqiblərinin təzyiqi altında öz mövqelərini itirməyə məcbur olacaqlar. Belə ki, Fransanın “LSA” ixtisaslaşdırılmış mətbu orqanının 2013-cü ilin aprel ayında apardığı araşdırmalara görə, dünya internet şəbəkəsində hər 30 saniyədə əmtəə və xidmətlər təklif edən yeni sayt yaradılır.
Digər tərəfdən, İngiltərənin məşhur “Jones Lang La Salle” şirkətinin mütəxəssislərinin hesablamalarına görə, internet vasitəsilə ticarət edən müəssisələr üçün hər il orta hesabla ən azı 5 mln m^ ərazisi olan yeni ixtisaslaşmış logistik mərkəzlərin istifadəyə verilməsi qaçılmazdır.
Sonuncu dünya maliyyə böhranı fonunda ənənəvi ticarətin çətinliklərlə üzləşdiyi bir dövrdə də e-kommersiya yüksək inkişaf templərini saxlamaqda davam etmişdir və bu proses getməkdədir. Hətta inkişaf etməkdə olan ölkələrdə e-kommersiya hər il ikirəqəmli göstəricilərlə artır. İnternet-ticarətin lideri olan “Amazon” şirkətinin yaradıcısı və rəhbəri C.Bezos bunu hələ “...ilk gün...” kimi qiymətləndirir. “Morgan Stanley Research” analitik agentliyinin tədqiqatlarına görə, dünya üzrə internet-ticarətin ümumilikdə pərakəndə ticarətdəki həcmi 2008-2012-ci illərdə 4%- dən 6,5%-ə qədər atrmışdır və bu göstəricinin 2016-cı ildə 9,3%-ə çatacağı proqnozlaşdırılır [130].
Qeyd edək ki, 2012-ci il üçün bu göstərici ABŞ-da və Böyük Britaniyada 10,1%-ə, ÇXR-da 5,1%-ə, Rusiya Federasiyasında artıq 2%-ə çatmışdır. Proqnozlara görə, Rusiya Federasiyasında bu rəqəm 2015-ci ildə 4,5%-ə, 2020-ci ildə isə, 7%-ə qədər yüksələcəkdir [163].
Bütün bu qeyd edilənlər İnternetin kommersiya əməliyyatlarındakı rolunun ildən-ilə artmasının əyani sübutudur. E-kommersiya - ənənəvi kommersiyanın səmərəliliyinin artırılmasının mənbələrindən biridir. O, işgüzar tərəf müqabillərin səmərəli qarşılıqlı əlaqələrinin təmin olunması məqsədilə və əlavə gəlir mənbələrinin yaradılması üçün informasiya texnologiyalarından istifadə olunmasına yönəldilmişdir. Cəmiyyətin hazırkı inkişaf mərhələsində reallıq bundan ibarətdir ki, bir çox hallarda e-kommersiyanın sosial-iqtisadi mahiyyəti
328
Kommersiya fəaliyyətinin əsasları
təkcə onun mənfəətli olması baxımından dəyərləndirilmir. Belə ki, bir çox şirkətlər tərəfindən e-kommersiya həm də real mövcud olan ticarət salon və mağazalarına diqqətin artırılması - reklam vasitəsi kimi istifadə olunur.
Ənənəvi satış kanalları da İnternet vasitəsilə satış üsulunun yayılmasında iştirak edirlər. Məs., firma mağazasından məhsul alan şəxsin əlindəki polietilen torbanın üzərində internet ünvanın yazılması bu satış kanalının reklam edilməsinə xidmət edir.
“E-kommersiya” termini getdikcə sahibkarların şüuruna daha möhkəm daxil olur. İnternet-mağazalara olan marağın yüksəlməsi təkcə onlayn mağazaların sayının artması ilə bağlı deyil. Bu, həm də istifadəçilər və ənənəvi ticarətçilərin biznesin yeni növünə olan marağının qarşısıalınmaz bir şəkildə artması ilə şərtlənir.
E-kommersiya texnologiyası biznesin aparılmasının ən yaxşı üsullarını aşkara çıxarmağa imkan verir. O, müasir beynəlxalq münasibətlər sistemində makroiqtisadi aspektdə müsbət təsirə malikdir. E-kommersiya beynəlxalq əmək bölgüsünə, kapitalın beynəlxalq hərəkətinə, işçi qüvvəsinin miqrasiyasına və s. kifayət qədər böyük təsir göstərir.
Müasir dövrdə qlobal miqyasda e-kommersiyanın qarşısında duran əsas vəzifələr aşağıdakılardan ibarətdir:
- bazarın, istehsalat-texniki təyinatlı məhsullara və kütləvi istehlak məhsullarına olan tələb və təklifin marketinq tədqiqatları əsasında öyrənilməsi;
- əmtəələrin istehlakçı üçün lazım olan çeşid, kəmiyyət və keyfiyyətdə istehsal olunması;
- vasitəçilərin, pərakəndə ticarət müəssisələrinin, istehlakçıların geniş çeşiddə mallarla vaxtında, dolğun və ahəngdar təchiz olunması;
- mal göndərişinin planauyğunluğunun və ahəngdarlığının təmin olunması əsasında mal ehtiyatlarının saxlanılmasının təşkili;
- mal göndərənlər, vasitəçilər, istehlakçılar arasında bütün qarşılıqlı münasibətlər sisteminin nizamlanmasında iqtisadi metodlardan geniş istifadə;
- ənənəvi ticarət münasibətlərində əmtəənin istehsalçılardan
329
ÇA. İbrahimli, M.M. Hüseynov
istehlakçılara doğru hərəkəti ilə bağlı olan məsrəflərin aşağı salınması. E-kommersiya həm də regionlar və sahələr arasında kommersiya
əlaqələri sisteminə də təsir göstərir. E-kommersiya mallarm ölkə üzrə yerinin dəyişilməsinin yeni-yeni yollarını müəj'yən edir ki, bunun da nəticəsində əməyin ərazi üzrə bölgüsü təkmilləşdirilir, regionların inkişafında mütənasiblik əldə olunur. E-kommersiyanı inkişaf etdirilməsi ölkəmizin gələcəkdə dünya iqtisadiyyatında layiqli yer tutması üçün kifayət qədər mühüm əhəmiyyətə malikdir.
Yoxlama üçün suallar:
E-kommersiyanın son illərdəki inkişafım şərtləndirən cəhətlər
hansılardır?
E-kommersiya hansı məqsədlərə xidmət edir? E-kommersiyanm
hansı tərkib hissələri var? E-kommersiyanın hansı modelləri
var?
E-kommersiyanın şaquli modelinə əsasən e-kommersiyanın
inkişafına hansı tələblər qoyulur? İstehlakçıların məqsədli
qrupları baxımından e-kommersiyanın növlərini açıqlayın.
B2B bazarının ilkin komponentləri hansıdır?
Məhsulların şəbəkə vasitəsilə pərakəndə satışının hansı
sistemləri məlumdur?
E-kommersiya müəssisəsinin texnoloji prosesinə xas olan
xüsusiyyətləri göstərin.
İnternet ödəniş sistemi nədir?
İnternet ödəniş sistemlərinin inkişafının mərhələlərini göstərin.
internetdə elektron ödəniş sistemlərinin hansı növləri
məlumdur?
Elektron ödəniş sisteminə qoyulan tələbləri açıqlayın. Elektron
ödəniş sistemlərinin özündə birləşdirdiyi hesablaşma
formalarının j'ərqli cəhətlərini göstərin.
330
Kommersiya fəaliyyotinin əsaslan
♦ İstehsal firma və müəssisələrində e-kommersiyadan istifadənin
hansı əsas üstünlüklərə və çatışmayan cəhətlərə malikdir?
♦ Müasir dövrdə qlobal miqyasda e-kommersiyamn qarşısında
hansı vəzifələr durur?
♦ E-kommersiyanın inkişaf perspektivlərini göstərin.
♦ Azərbaycanda e-kommersiyanın inkişaf meyllərini necə
qiymətləndirmək olar?
♦ "Elektron ticarət haqqında” Azərbaycan Respublikasının
Qanununda e-ticarətin əsas prinsipləri necə
müəyyənləşdirilmişdir?
331
ÇA. İbrahimli, M.M. Hüseynov
ƏDƏBİYYAT SİYAHISI
Azərbaycan dilində
1. Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası. B.: «Qanun» 2002.
2. “Azərbaycan Respublikasında idxal-ixrac əməliyyatlarının
tənzimlənməsi qaydalarının təkmilləşdirilməsi sahəsində əlavə
tədbirlər haqqında” Azərbaycan Respublikasının Prezidentinin
Fərmanı, “Respublika” qəz., 15 may 2010-cu il. .N-2 103(3818).,
3. Azərbaycan Respublikasının İnkişafı naminə İnformasiya
Kommunikasiya Texnologiyaları üzjə Milli Strategiya (2003-
2012-ci illər).
4. Azərbaycan Respublikasının Qanunvericilik Toplusu.
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin nəşri, KeS, 31 may
2002-ci il. səh. 886.
5. Azərbaycan Respublikasının Qanunvericilik Toplusu,
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin nəşri, Ks 11, 2010-cu il,
maddə 973.
6. Azərbaycan Respublikasının Qanunvericilik Toplusu, 2012- ci il,
Ka 1, maddə 4.
7. Azərbaycan Respublikasının Qanunlar Külliyatı, III c., B.,
“Digesta”, 2002. s. 1016-1028.
8. Azərbaycan Respublikasının Məcəllələr Külliyatı. II cild. Bakı,
«Digesta», 2003.
9. Dövlət müəssisəsi (birliyi) haqqında Sovet Sosialist
Respublikaları İttifaqının Qanunu.-B.: Azəməşr, 1987.
10. “Dövlət rüsumu haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunu,
4 dekabr 2001-ci il, JSfo223-IIQ.
11. “Elektron ticarət haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunu,
“Respublika” qəzeti, 20 iyul 2005-ci il.
12. “Hüquqi şəxslərin dövlət qeydiyyatı və dövlət reyestri haqqında”
Azərbaycan Respublikasının Qanunu, Azərbaycan
332
Kommersiya fəaliyyətinin əsaslan
Respublikasının Qanunlar Külliyatı, III cild, Bakı, “Digesta”
nəşriyyatı, 2002. səh. 1016-1028.
13. “İnformasiya əldə etmək haqqında” Azərbaycan Respublikasının
Qanunu, “Azərbaycan” qəz., 11 dekabr 2005-ci il.
14. “Kommersiya sirri haqqında” Azərbaycan Respublikasının
Qanunu. Azərbaycan Respublikasının Qanunlar Külliyatı, III
cild, Bakı, “Digesta”, 2002. səh. 750-755.
15. “Kommersiya (vergi) sirri hesab olunan məlumatları əldə edə
bilən vəzifəli şəxslərin siyahısı”nın təsdiq edilməsi barədə
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Fərmanı. 23 oktyabr
2003-cü il, Ko 954.
16. “Müəssisələr haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunu, 1
iyun 1994-cü il, K9847.
17. “Sahibkarlıq fəaliyyəti haqqında” Azərbaycan Respublikasının
Qanunu. Azərbaycan Respublikasının Qanunlar Külliyatı, I cild,
Bakı, “Digesta” nəşriyyatı, 2001. səh. 308-315.
18. Abdullayev Z.S., Bağırova Z.Ə. Müəssisənin iqtisadiyyatı:
dərslik. Bakı, 2003.
19. Abdullayev Z.S., Nağıyev Ə.H. “İstehsalın təşkili”. Bakı;
Çaşıoğlu, 2000.
20. Ağamalıyev M.Q., Məmmədrzayev M.M. Kommersiya
fəaliyyətinin təşkili. Dərslik, Bakı “Səda” nəşriyyatı, 2004.
21. Axundov M.Ə. Müəssisə iqtisadı (dərs vəsaiti). Bakı, Azəməşr,
2002.
22. Allahverdiyev S.S. Azərbaycan Respublikasının mülki hüququ. II
cild, dərslik. Bakı, «Digesta», 2001.
23. Axundov Ş.Ə. Marketinqin əsasları. Bakı “Əbilov, Zeynalov və
oğulları” 2001.
24. Armstronq Q., Kotler F. Marketinq; İlk addım. 7-ci nəşr. Bakı,
2005.
25. Aslanov S.X. Sahibkarlıq hüququ. Bakı, «Digesta», 2005.
333
Ç.A. İbrahimli, M.M. Hüseynov
26. Aşurov S. Marketinqin kommunikasiya sistemi / Dərs vəsaiti.
Bakı: “İqtisad Universiteti” nəşriyyatı, 2008.
27. “Azərbaycanda informasiya cəmiyyəti” İnformasiya və
kommunikasiya texnologiyaları statistikası (statistik məcmuə),
Bakı, 2013.
28. Azərbaycan və dünya ticarət təşkilatı = Azerbaijan and WTO. -
Bakı: CBS Polygraphic Production, 2006.
29. “Azərbaycan” qəz., 14.02.2007.
30. Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası. 10 cilddə, V cild, Bakı 1981.
səh. 461-462.
31. Biznesin əsaslan. Bakı, “Nurlan”, 2005.
32. Eldaroğlu Ə. E-dövlətə doğru / Yeni dünyada yeniləşən
Azərbaycan iqtisadiyyatı (məqalələr toplusu). “QASİM”, Bakı
2006.
33. Əkbərov M.Q. Elektron kommersiya /Ali məktəb tələbələri üçün
dərs vəsaiti. Bakı: “İqtisad Universiteti” Nəşriyyatı, 2011.
34. Ələsgərov F.N. İstehlak malları bazarı: idarəetmə formalan və
metodları. B.: Azəməşr, 1993.
35. Əliyev M.T. Azərbaycan iqtisadiyyatının formalaşması və inkişaf
problemləri. Bakı, “Mütərcim”, 2001.
36. Feyzullabəyli İ.Ə. “Real bazara doğru”, Azəməşr 1993.
37. Hüseynova A.C. “Qiymətlərin dövlət tənzimlənməsi” Dərs
vəsaiti. Bakı: Çaşıoğlu, 2001.
38. Hüseynov T.Ə. Müəssisənin iqtisadiyyatı. Dərslik. Bakı, “Səda”,
2005.
39. Hüseynov T.Ə. Sənayenin iqtisadiyyatı (dərslik). Bakı, Azəməşr,
2000.
40. İqtisadi nəzəriyyə: Dərs vəsaiti (Vəliyev T.S., İbadov S.A.,
Məmmədov A.B. və b.). - Bakı: Bakı Universiteti nəşriyyatı,
1992.
41. “İqtisadi təlimlər tarixi”. Dərslik. i.e.d., prof M.X.Meybullayevin
ümumi redaktəsi ilə. Bakı, 2002.
334
Kommersiya fəaliyyətinin əsasları
42. İmanov T.İ. Logistikanın əsaslan: istehsal və mübadilə sferasında
material axmlannm logistik idarə edilməsi. - B.: Təhsil NPM, II h.
2005.
43. “Kommersiya fəaliyyətinin əsaslan”. Dərslik. Bakı: “İqtisad
Universiteti” nəşriyyatı, 2010.
44. Kotler F. Marketinqin əsasları. Bakı, “Ergün” 1993.
45. Quliyev T.Ə. Menecmentin (idarəetmənin) əsasları. B.:“Nağıl
evi”, 2001.
46. Məmmədov X., Mirzəyev S. Marketinqin əsaslan. Bakı,
“QAPP-POLİQRAF” Nəşriyyat-Poliqrafiya Korporasiyası, 2001.
47. Musayev A.F., Qarayev İ.Ə. Elektron kommersiya və vergitutma
// “Azərbaycanın vergi jurnalı”, 2013, Jf«2, səh.
77.
48. Müqavilə hüququ: şərhlər və nümunələr. Bakı, “Patronat-S”,
2003.
49. Niftullayev V.M. Sahibkarlığın əsasları. Bsıkı, “Zaman”
nəşriyyatı, 2002.
50. Nuriyev Ə.X. “Azərbaycan Respublikasının böhran
vəziyyətindən çıxması və inkişafının prinsipial məsələləri”, Bakı
Azərb. DNA-nın nəşri. 1992.
51. Nuriyev Ə.X., İbrahimli Ç.A. Dövlət tənzimlənməsində
mikroiqtisadi səviyyə: sənaye müəssisələrinin kommersiya
fəaliyyətinin tənzimlənməsi // Audit, 2004, 2-3. səh. 40-
47.
52. Paşayev K.P. Kommersiyaya struktur funksional yanaşma //
İqtisad elmləri: nəzəriyyə və praktika, Bakı, 2004, X® 3-4, s.
72-80.
53. Regionların sosial-iqtisadi inkişafı. Statistik məcmuə. Bakı,
ARDSK, iyun-2012.
54. “Respublika” qəz., 06.05.2005-ci il; 20.07.2005-ci il;
25.10.2007-ci il.
335
337
338
339
340
QA, İbrahimli, M,M, Hüseynov
109. Smith A. An Inquiry into the Nature and Causes of the Wealtlı
of Nations. London: Methuen and Co., Ltd., ed. Edwin Cannan,
1904. Fiflh edition. Liberty Fund, Inc. 2000.
110. Survey of Current Business. Washington, D.C.: GPD, Sep-
tember 1991. p 3, 8.
İnternet resursları
111. http://www.ain.ua
112. http://www.advertology.ru
113. http://www.aup.ru
114. http://www.bir.uz
115. http://'vww.bizhit.ru
116. http://www.biznesinfo.ru
117. http://^vww.cbar.az
118. http://www.colins.ru
119. http ://www.commerce. gov
120. http ://www.conf. susu.ru
121. http://www.customs.gov.az
122. http://www.dejure.az
123. http:// www.economy.gov.az
124. http://www.e-commerce.ru
125. http://www.el-business.ucoz.ru
126. http://www.emarketer.com
127. http://www.e-moneynews.ru
128. http://www.e-news.com.ua
129. http://'vww.e-qanun.az
130. http://www.estlex.com
131. http://www.e-xecutive.ru
132. http://^vww.ict.az
133. http:/Avww.google.az
134. http://www.groupm.com
135. http://^vww.justice.cz/org
342
Kommersiya fəaliyyətinin əsasları
153. http://www.groupm.com
154. http://www.justice.cz/org
155. http://www.klubok.net
156. http://www.kommercheskoe-pravo-edu.blogspot.com
157. http://www.konspekt.wordpress.com
158. http://www.legprom.biz
159. http://www.million.az
160. http://www,minpromtorg.gov.m
161. http://www.mir.zavantag.com
162. http://www.nvtc.ee
163. http://www.oborot.ru
164. http://www.ono.org.ua
165. http://www.russian.china.org.cn
166. http://www.rustrade.cz
167. http://www.stat.gov.az
168. http://www.taxes.gov.az
169. http://www.tender.gov.az
170. http://www.textileclub.ru
171. http://www.towave.ru
343
Nəşriyyatın direktoru
professor Nadir MƏMMƏDLİ
KoıvınuTCp aıi3aMHepıı: Zahid Məmmədov
Çapa imzalanmış 02.02.2015.
Şərti çap vərəqi 15. Sifariş JVs 138.
Kağız formatı 60x84 1/16. Tiraj 500.
Kitab «Elm və təhsil» nəşriyyat-poliqrafiya
müəssisəsində səhifələnib çap olunmuşdur.
E-maii: nurlan [email protected]
Tel: 497-16-32 511-37-82; 050-311-41-89
Ünvan: Bakı, İçərişəhər, 3-cü Maqomayev döngəsi 8/4.