PÜSTƏ ORUC QIZI FƏRHADİ

«KOMMERSİYA FƏALİYYƏTİNİN ƏSASLARI»

METODİK VƏSAİT

Bakı – 2012

2

AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI TƏHSİL NAZİRLİYİ

BAKI BİZNES UNİVERSİTETİ

Bakalavr hazırlığı üçün

«KOMMERSİYA FƏALİYYƏTİNİN ƏSASLARI»

fənnindən

METODİK VƏSAİT

Metodik vəsait Azərbaycan Respublikası Təhsil

Nazirliyinin 12.06.2012 - ci il tarixli, 1065 saylı əmri ilə

təsdiq edilmişdir.

Bakı – 2012

3

Metodik vəsait Bakı Biznes Universitetinin Elmi Metodiki

Şurasının 30 mart 2012-ci il tarixli 07 saylı protokolu ilə

təsdiq edilmişdir.

Metodik vəsait Bakı Biznes Universitetinin 20 illik

yubileyinə bir töhfədir.

Tərtib edən: BBU-nın “Maliyyə” kafedrasının müəllimi,

i.ü.f.dok.,dos. Fərhadi P. O.

Redaktor: BBU-nun prorektoru i.e.n.,dos Sadıqov R.F.

Rəyçilər: İ.e.dok., prof Əhmədov A.

İ.e.dok., prof SəmədovA.

«KOMMERSİYA FƏALİYYƏTİNİN ƏSASLARI» (metodik vəsait)

– Bakı Biznes Universitetinin nəşri, Səh 318

Q 0605010006 qrifli nəşr

091-2012

© P. O. Fərhadi –2012

© Bakı Biznes Universiteti – 2013

4

MÜNDƏRİCİAT

İzahat vərəqəsi................................................................6

Mövzu 1. Kommersiya anlayışı, mahiyyəti, məzmunu,

məqsədi və vəzifələri......................................................10

Mövzu 2. Kommersiya əlaqələrinin inkişafı..................25

Mövzu 3. Kommersiya fəaliyyətinin informasiya

təminatı...........................................................................45

Mövzu 4. Kommersiya fəaliyyətinin psixologiyası və

etikası..............................................................................59

Mövzu 5. Kommersiya fəaliyyəti sferası.......................72

Mövzu 6. Kommersiya fəaliyyətində reklam.................89

Mövzu 7. Beynəlxalq kommersiya işi..........................106

Mövzu 8. Marketinq kommunikasiya sistemində satışın

həvəsləndirilməsi..........................................................122

Mövzu 9. Kommersiya fəaliyyətinin idarə

edilməsi......136

Mövzu 10. Birja, yarmarka – sərgi və hərrac (auksion)

ticarətinin spesifik xüsusiyyətləri.................................151

Mövzu 11. Kommersiya fəaliyyətində risk və

kreditləşmə...................................................................167

Mövzu 12. Kommersiya hesablaşmalarının forma və

metodları.......................................................................182

5

Mövzu 13. Lizinq–əməliyyatlarının təşkili, faktorinq,

françayzinq...................................................................194

Mövzu 14. Əmtəələrin topdan alışı üzrə kommersiya

işi..................................................................................211

Mövzu 15. Topdan və pərakəndə mal satışında

kommersiya fəaliyyəti..................................................225

Kommersiya fəaliyyətinin əsasları fənni üzrə

sillabus........................................................................240

Ədəbiyyat siyahısı.......................................................302

Kommersiya üzrə lüğət və terminlər........................305

6

İzahat vərəqəsi

“Kommersiya fəaliyyətinin təşkili” fənninə tədris

planında 60 saat (30 saat – mühazirə - 30 saat seminar)

vaxtı ayrılmışdır.

Müasir şəraitdə kommersiya fəaliyyəti iqtisadi

fəaliyyətin sadəcə növ müxtəlifliyi olaraq qalmır, o,

həmçinin, bazar subyektlərinin mövcud olmasının və

əmtəə-pul münasibətlərinin təkrar istehsal prosesinin

ayrılmaz tərkib hissəsinə çevrilir.

Bazar münasibətlərinin genişlənməsi ilə

kommersiya fəaliyyəti də genişlənir və bu fəaliyyət

sferasına cəmiyyətin getdikcə daha çox üzvü daxil olur.

Kommersiya fəaliyyətinin müvəffəqiyyətliyi

kommersantın istehsalçıdan tədarük etdiyi əmtəələr üçün

istehlakçıların tapılması bacarığından, onun fəaliyyətinin

uğuru isə - həm onlarla, həm də başqaları ilə daimi və

etibarlı əlaqələrin qaydaya salınması qabliyyətindən də

asılıdır.

Genişlənən kütləvi istehsal və bazar

iqtisadiyyatının hakimiyyəti şəraitində, hər şeydən əvvəl,

ticarətlə təmsil olunan iqtisadi bölüşdürmə subsistemi

özünə getdikcə daha çox təşəbbüskar insanları cəlb

edərək, böyük əhəmiyyət kəsb etməyə başlayır.

Həqiqətdə isə, ticarət elə əvvəllər də kapitalın ən sürətli

tədavülünü və ən yüksək mənfəət normasını təmin edirdi,

kütləvi istehsal şəraitində isə bu üstünlük bir neçə dəfə

artmışdır. Buradan aydındır ki, kommersiya fəaliyyəti,

əsas etibarı ilə ticarət sferasının müstəsna hüququdur.

Ancaq qloballaşma şəraitində kommersiya

fəaliyyəti beynəlxalq mübadilənin rolunun artması, o

cümlədən, elmi-texniki tədqiqatların nəticələri ilə

7

əlaqədar yeni inkişaf pilləsinə yüksəlir. Həqiqətən də,

həm bazar subyektlərinin, həm də, sadəcə olaraq insan

fərdlərinin iqtisadi bazisinin və ünsiyyət vasitələrinin

təkmilləşdirilməsi onların beynəlxalq qarşılıqlı

münasibətlərinin güclənməsinə təsir göstərir. Buna görə

də qloballaşma müxtəlif ölkələrin iqtisadiyyatının

qarşılıqlı asılılıq səviyyəsinin misilsiz artırılmasını, bütün

planet miqyasında əmtəələrin, xidmətlərin, kapitalların və

informasiyaların mübadiləsinin keyfiyyətcə

sürətlənməsini, xarici iqtisadi əlaqələrin ticarət və

kommersiya formalarının hərtərəfli genişlənməsini

nəzərdə tutur. Bir sözlə kommersiya fəaliyyəti təkcə

ticarət sferasını deyil, həm də digər bazar subyektlərini

də əhatə edən beynəlxalq fəaliyyətə çevrilir

Çox illər ticarət prosesinin əsas fiqurları ali və

orta ixtissalı əmtəəşünaslar hesab olunurdu. Bazar

iqtisadiyyatına keçid bu ənənəvi ixtisas sahiblərinə olan

tələbi kəskin dəyişdi. Belə ki, sənaye və ərzaq malları

üzrə yüksək ixtisaslı əmtəəşünaslara olan tələb nəzərə

çarpacaq dərəcədə azaldı. Ticarət müəssisələri universal

çeşidli mallar satırlar, onların keyfiyyəti isə sertifikatla

təsdiq olunur. Müasir dövrmüzdə artıq xarici

terminologiyaya aid olan menecer, marketoloq, auditor

və baçqa yeni ixtisaslar vardır. Ticarət müəssisəsinin ştat

cədvəlində satış üzrə menecer –əmtəə alışı üzrə menecer,

təchizat üzrə menecer, reklam üzrə menecer və s. bu kimi

vəzifələr mövcuddur.

Bazar iqtisadiyyatı şəraitində yeni universal tipli

kommersantların hazırlanmasını tələb edir.

Bu gün ki, kommersant öz tərəfdaşları ilə

kommersiya danışıqları aparmaq məharətinə malik

olmalı, malgöndərənlərlə alıcılar arasında qarşılıqlı

təsərrüfat əlaqələrinin tənzimlənməsi metodları və

üsullarını, malların istehlak xassələrini, keyfiyyətin

8

ekspertiza metodlarını, reklam işini, marketinqi,

menecmenti və başqa ixtisas fənnlərini daha dərindən

bilməlidir.

Yüz illər bundan qabaq kommersiyaya dərin

tədqiqat və bilik tələb olunmayan bir fəaliyyət növü kimi

baxırdılar. Hazırda belə yanaşma ticarət biznesi üçün

absurd və primitivdir.

Amma kommersiya işində bilik sferası istənilən

başqa ixtisaslardan daha geniş əhatəli olmalıdır.

“Kommersiya” ixtisası üzrə standart təhsil gərək

kommersant məzuna müxtəlif sahələrdə müvəffəqiyyətli

ticarət işi aparmağa imkan versin. Bu sahələrə məsələn,

ümumi ixtisas fənlərinə mühasibat uçotu, maliyyə, mal

dövriyyəsi, kredit, menecment, marketinq, bank işi,

ticarət fəaliyyətində kompüter texnologiyası, xarici

ticarət əməliyyatlarının təşkili və texnikası və s. daxildir.

“Kommersiya fəaliyyətinin təşkili” kursunun

öyrənilməsi üçün ixtisas fənlərinə kommersiya

texnologiyası və təşkili, müəssisənin iqtisadiyyatı,

kommersiya əmtəəşünaslığı, əmtəələrin ekspertizası,

gömrük işi və başqaları daxildir. Əsasən kommersantlara

kommersiya əmtəəşünaslığı və əmtəələrin keyfiyyətinin

ekspertizası istiqamətində dərin bilik vermək lazımdır.

Müasir dövrdə kommersya fəaliyyətinin diapazonu daha

çox genişdir. Kommersiya fəaliyyətinin diapazonuna

müxtəlif mülkiyyət formalları, müəssisələrdə -

kommersiya təchizatı, marketinq xidməti və.s daxildir.

Kommersant bazar iqtisadiyyatında ticarət

biznesinin əsas fiqurudur. Belə ki, ticarət prosesində

rəhbərlik alqı və satqı üzrə təsərrüfat əlaqələrinin

tənzimlənməsində, optimal çeşidin formalaşmasında,

9

malın reklamının təşkilində, məmulatların keyfiyyətinə

nəzarətdə alıcılara xidmət göstərir.

Hazırki metodik vəsaitdə hər şeydən əvvəl

kommersiya sahəsində fəaliyyət göstərən mütəxəssis

ticarət biznesinin müvəffəqiyyətli fəaliyyət göstərməsi

üçün, həm də kommersiyanın əsaslarını öyrənmək üçün

lazımi biliklər əldə etməsinə xidmət edir. Bu biliklər

olmadan mürəkkəb bazar iqtisadiyyatı şəraitində ticarət

işi aparmaq qeyri – mümkündür.

Kommersiya fəaliyyətinin təşkili” kursunun öyrənilməsi

əyani və qiyabi təhsil alan tələbələr üçün nəzərdə tutulur.

10

MÖVZU 1.

KOMMERSİYA ANLAYIŞI, MAHİYYƏTİ,

MƏZMUNU, MƏQSƏDİ VƏ VƏZİFƏLƏRİ.

Açar sözlərı

Kommersiya, rəqabət, ticarət, ticarət dövriyyəsi,

sahibkarlıq, kommersiya işi, ofenya, (səyahətçi), tacir,

dəyər, ticarət prosesləri, konsepsiya, texnoloji proseslər,

əmək vasitəsi, əmək predmeti və s.

Mövzunun proqram sualları

Kommersiya anlayışı, mahiyyəti, məzmunu və

nəzəri əsasları. Kommersiya biznesin tərkib hihissəsi

kimi. Kommersiya maddi dəyərlərin mübadiləsinə

xidmət edən fəaliyyət növü kimi. Kommersiya

fəaliyyətinin yaranması və formalaşmasını şərtləndirən

sosial-iqtisadi mühit. Sahibkarlıq. Kommersiya ticarət.

Satış və kommersiya səyləri. Kommersiya və rəqabət

şəraiti. Kommersiya-müəssisə fəaliyyətinin idarə

edilməsi və təşkilinin kompleks sistemi kimi.

Kommersiya fəaliyyətinin əsas məqsədləri.Kommersiya

konsepsiyaları haqqında müasir fikirlər. Fənnin xalq

təsərrüfatı kompleksində və sahə kadrlarının

hazırlanmasında rolu. Əmtəə bazarının təşkilati – texniki

bazasının inkişaf istiqamətləri, fənnin predmeti, tədqiqat

obyektləri, tərkib ünsürləri. Fənnin elmi, nəzəri –

metodoloji əsasları, digər fənlərlə əlaqəsi, mütəxəssis

kadrların formallaşmasında rolu. Fənnin qarşısında

qoyulmuş məsəllələrin həllinə məqsədli yanaşma.

11

Bazar iqtisadiyyatı şəraitində əmtəə bazarının

genişləndirilməsi amilləri. Kommersiya fəaliyyəti

anlayışı və mahiyyəti. Azərbaycanda kommersiya

fəaliyyətinin inkişafı.Ticarətdə proseslərin xarakteri və

mahiyyəti. Müasir şəraitdə kommersiya fəaliyyətinin

inkişafındakı əsas vəzifələr. Kommersiya işinin

mahiyyəti. Kommersiya fəaliyyətinin Azərbaycanda

inkişafı. Ticarətdə yerinə yetirilən proseslərin məzmunu

və xarakteri. “Kommersiya fəaliyyəti” kursunun

predmeti, məzmunu və vəzifələri. Müasir mərhələdə

kommersiya işinin rolu və inkişaf məsələləri.

Azərbaycanda əlverişli coğrafi mövqey. Azərbaycanda

böyük milli ticarət ordusunun formalaşması. Yerli milli

bazarların yaranması. Əmtəə tədavülü sahəsində

vasitəçilik. Tacirlərin meydana gəlməsi. XIX əsrin

sonları XX əsrin əvvələrində sənayenin inkişafı.

Bilməli

- Kommersiya işinin mahiyyətini;

- Azərbaycanda kommersiya fəaliyyətinin

inkişafını, ticarətdə yerinə yetirilən proseslərin

məzmununu, xarakterini bir – biri ilə

əlaqələndirməyi;

- “Kommersiya fəaliyyəti” kursunun predmetini,

məzmununu, vəzifələrini öyrənmək;

- Müasir mərhələdə kommersiya işinin rolunu və

inkişafı məsələlərini aydınlaşdırmaq;

- Bazar iqtisadiyyatı şəraitində kommersiya

fəaliyyətinin təşkili xüsusiyyətlərini öyrənmək;

- Fənnin elmi metodoloji əsaslarını aydınlaşdırmaq;

- Əsas ümumi elmi metodları təhlil etmək;

- Xüsusi elmi metodları öyrənmək;

12

- Fənnin digər elmlərlə əlaqəsini (marketinqlə,

menecmentlə, psixologiya, riyaziyyatla və s.)

əlaqələndirmək;

- Azərbaycanda kommersiya işinin inkişaf

xüsusiyyətlərini aydınlaşdırmaq.

Bacarmalı

- Kommersiya işinin mahiyyətini izah etməyi;

- Kommersiya işinin məqsədini və vəzifələrini

aydınlaşdırmaq;

- Kommersiya fəaliyyətinin Azərbaycanda inkişaf

xüsusiyyətlərini təhlil etmək;

- “Kommersiya fəaliyyəti” kursunun predmetinin

digər fənlərin predmetləri ilə fərqli və oxşar

xüsusiyyətlərini fərqləndirməyi;

- Müasir dövrdə kommersiya işinin kəsb etdiyi yeni

xüsusiyyətləri göstərməyi;

Test sualları

1. Kommersiya fəaliyyətinin əsasları.

2.Ticarətdə yerinə yetirilən proseslər.

3.“Kommersiya fəaliyyətinin təşkili” kursunun

məzmunu.

4. Respublikada son 3 ildə ticarətin inkişaf

xüsusiyyətləri.

5. “Kommersiya” sözünün ikili xarakteri və hərfi

mənası nədir.

6.Azərbaycanda kommersiya fəaliyyətinin inkişaf

tarixinin mərhələləri hansılardır.

7.Ticarətdə yerinə yetirilən proseslərə nələr aiddir.

13

8. Kommersiya prosesləri hansılardır.

9. Texnoloji proseslər dedikdə nələr nəzərdə tutulur.

10. Ticarət xidmətinə nələr aid edilir .

11. Müasir dövrdə kommersiya işinin kəsb etdiyi yeni

xüsusiyyətlər hansılardır.

MÜHAZİRƏ MƏTİNLƏRİ

KOMMERSİYA ANLAYIŞI, MAHİYYƏTİ,

MƏZMUNU, MƏQSƏDİ VƏ VƏZİFƏLƏRİ.

P L A N

1. Kommersiyanın nəzəri - metodoloji əsasları

2. Kommersiya fəaliyyətinin məzmunu və vəzifələri

1. Müasir bazar iqtisadiyyatında komersiya və

kommersiya vasitəçiliyi iqtisadiyyatın ayrılmaz bir ünsüri

kimi çıxış edir. Alverçilik isə, kommersiya fəaliyyətinin

bir növüdür, amma burada istehlakçı seçim hüququndan

məhrumdur və yüksək qiymətlərlə təklif olunan malları

(və ya xidmətləri) almaq məcburiyyətində qalır. Elə bu

cür hallar bazar iqtisadiyyatı ölkələrində qeyri-qanuni

sayılır. Lakin göstərmək lazımdır ki, biznesə təkcə ticarət

və vasitəçilik kimi baxmaq düzgün olmazdı. O, ilk

növbədə hər bir ölkənin iqtisadi həyatının əsasını təşkil

edən istehsaldan ibarətdir. Biznesin əsas subyektlərindən

biri də istehlakçılardır. İstehlakçılar passiv tərəf olmayıb

sahibkarlarla bağlanılan sazişlər və işgüzar əlaqələrin

eyni hüquqlu iştirakçılardır. İstehlakçıların işgüzar

marağı bilavasitə istehlakçılarla kommersiya vasitəsilə

yaradılan əlaqələridir. Əgər sahibkarlıq çox gəlir əldə

14

etməyin əsas məqsədidirsə, istehlakçının məqsədi daha

ucuz və keyfiyyətli mal əldə etməkdir.

Kommersiyaya dair mənbələrin çoxunda bu

anlayışa (latın sözü olan “kommersium”- ticarət) ticarətin

bir elementi kimi, ticarətdə alqı-satqı qaydası kimi

baxılır. Əlbəttə, kommersiya anlayışına bu cür yanaşma

düzgün olmayıb, həm də çox dar məna kəsb edir. Bu gün

məlumdur ki, biznesin təkcə “iş” kimi, menecment

(marketinq) kimi, marketinqin təkcə “ bazarla” bağlı kimi

hesab edilməsi də düzgün olmazdı. Həqiqətdə biznes,

menecment, marketinq, bazar mexanizminin böyük,

fövqəladə mürəkkəb bir konstruksiyasının müxtəlif

tərəfləridir. Bu tərəflərdən hər birisi iqtisadi bazar

prosesinə müxtəlif bucaq altında baxmağa və hər tərəfin

çox asan olmayan məzmununu işıqlandırmağa imkan

verir.

Biznes, sahibkarlıq müəssisənin təsərrüfat

fəaliyyətini təcəssüm etdirməklə yanaşı, insanların mala,

xidmətə olan tələblərini ödəməyə və gəlir əldə etməyə

yönəldilir. Menecment məqsədyönlü fəaliyyətlə bağlı

mexanizmin yaradılmasına yönəldilməklə yanaşı, onu

nizamlayır və təkmilləşdirir. Marketinq istehlak tələbini

idarə edir.

Bazar mexanizminin çox maraqlı və əhəmiyyətli

tərəfləri mövcuddur və onların öyrənilməsi günün

mühüm məsələlərindəndir. Bunların içərisində ən

mühümlərindən biri də kommersiyadır. Həqiqətən

kommersiya nədir? Müasir iqtisadi həyatda onun yeri və

rolu nədən ibarətdir. Əgər “biznes”, “menecment”,

“marketinq” sözlərini təzəliklə eşidib və işlətdikcə,

“kommersiya” anlayışının kökü xarici olsa da, dilimizdə

çoxdan işlədilməyə başlanılmışdır. Çox uzun illərdən bəri

15

kommersant, kommersiya bankı, kommersiya direktoru,

kommersiya məktəbi, kommersiya konsepsiyası,

kommersiya hesabı, kommersiya və qeyri- kommersiya

müəssisəsi və digər anlayışlar eşidir və fəaliyyətimizdə

istifadə edirik. Hələ 300 il əvvəl Rusiyada I Pyotr

Kommersiya Kollegiyası yaratmış, xarici ticarət və

ticarət gəmiçiliyinə rəhbərliyi ona həvalə etmişdir. I

Pyotrun 8 noyabr 1723- cü ildə verdiyi fərmanında belə

bir fikir söylənilmişdir: “Kommersiya böyük gəlir

gətirəcəyinə görə onu genişləndirmək lazımdır.”

Böyük rus alim-hüquqşünası və müəllim

S.E.Desniski (1743-1793) iqtisadiyyatı “qarşılıqlı

kommersiya” adlandırmışdır. Böyük rus mütəfəkkiri

A.N.Radşevlə işləmiş, Kommesiya Kollegiyasının uzun

müddət katibi olmuş M.D. Çulkov 7 cildlik “Rusiya

kommersiyasının tarixi təsviri” adlı fundamental

kitabında kommersiyaya təkcə ticarət kimi deyil,

sənayenin, ticarətin, nəqliyyat və rabitənin, kredit və pul

dövriyyəsinin inkişafı və fəaliyyəti kimi baxmışdır.

Bu gün yenidən xarici ölkələrin təcrübəsi əsasında

bazar iqtisadiyyatını yaradarkən və onun atributları olan

biznes, menecment, marketinqdən istifadə edilərkən,

təəssüf ki, kommersiya da onun əhəmiyyətini vermir və

onun geniş imkanlarından lazımi səviyyədə istifadə

edilmir. Son zamanlarda çox vaxt kommersiya anlayışını

marketinq anlayışı ilə eyniləşdirirlər. Əlbətdə,

kommersiya da marketinq kimi gəlir əldə etməyə

yönəldilir. Bu cəhətdən, əlbəttə onlarda oxşarlıq ola

bilər. Çünki gəlir bütün sahibkarlıq fəaliyyətinin,

biznesin son məqsədidir. Buna nail olmaqla,

kommersiya, eləcə də marketinq bir-birindən fərqli rollar

yerinə yetirir. Marketinq sahəsinin böyük alimi F.Kotlerə

görə marketinq “tələbin idarə edilməsi” kimi qəbul

16

edilirdi. Kommersiya isə sahibkarlığın hər hansı formada

olmasından asılı olmayaraq başqa vacib rıçaqları idarə

edir. Burada məsələ təkcə alqı-satqı aktının təşkili və

texnologiyası ilə təsərrüfat -maliyyə məsələləri, onun

hüququ əsasları, qiymət siyasəti, kommersiya - müqavilə

öhdəlikləri (lizinq, icarə, konsepsiya, faktorinq), daxili və

beynəlxalq sazişləri, iş, kommersiya riski, onun

qiymətləndirilməsi, həyata keçirilməsi və digər

məsələlərdir. Buradan belə nəticəyə gəlmək olar ki,

sahibkarlığa harada pul və digər hesablamalar lazım

gəlirsə, qanuni gəlir əldə etmək imkanı yaranırsa, orada

kommersiya ortaya çıxır. Əgər marketinq “tələbin

öyrənilməsi” kimi qəbul edilirsə, cəsarətlə kommersiyanı

gəlirin idarə edilməsi adlandırmaq olar. Bəzən marketinqi

bazarla eyniləşdirirlər. Əlbəttə, marketinq bazar olmadığı

kimi, kommersiyanl da ticarət kimi qəbul etmək olmaz.

Müasir iqtisadi ədəbiyyatda kommersiya,

kommersiya fəaliyyətinə dair çoxlu fikirlər mövcuddur.

Bunların əksəriyyətində kommersiyaya alqı-satqı prosesi

kimi baxırlar. Əlbəttə, bu fikirlə razılaşmaq olmaz.Prof.

L.V. Osipova öz dərsliyində kommersiya anlayışını

aşağıdakı kimi təsəvvür edir:

“Kommersiya fəaliyyəti iqtisadi anlayış kimi

ticarətə nisbətən daha genişdir, çünki ticarətin əsasını

kommersiya təşkil etsə belə, bütün kommersiya

fəaliyyətinə təkcə ticarət kimi baxıla bilməz.”

Kommersiya fəaliyyəti sferasında işləyən hüquqi

şəxslərin çoxu tədarük, istehsal, tikinti, investisiya və

digər sahibkarlıq fəaliyyətinin gəlir əldə etmək üçün alqı-

satqı prosesindən istifadə edirlər. Müasir kommersiya

fəaliyyəti ixtisaslaşdırılmış kommersiya sistemləri

vasitəsilə həyata keçirilir. Kommersiya sistemi

17

inteqrasiya olunmuş vahid bütöv bir sistem olub, özündə

mal və xidmət üzrə istehsal- kommersiya anlayışını və

onun iqtisadi, hüquqi, mədəni və inzibati əsasını əhatə

edir. Kommersiyanın əsas obyekti kimi alqı-satqının

mövcud olduğunu nəzərə alsaq, burada plana

menecment, sahibkarlıq, dəqiq hesablamalar, pul

münasibətləri və onun hüquqi əsası çıxır bunlar

aşağıdakılardan ibarətdir;

- maksimum gəlir əldə etməyə imkan verən mallar

üzrə qiymətin müəyyən edilməsi;

- müqavilə və sazişlərin bağlanması və həyata

keçirilməsi;

- mal göndərənlərlə iş;

- mal alışının təşkili;

- mal satışının təşkili;

- fəaliyyətin nəticəsinin maliyyə- təsərrüfat təhlili;

- banklarla iş;

- birja, yarmarka və auksionlarla iş;

- kommersiya riskinə dair hesablamalar;

- faktorinq və lizinqin həyata keçirilməsi;

- gömrük əməliyyatlarının həyata keçirilməsi.

Bütün bunları nəzərə alaraq, prof. V.A.Abçuka

görə belə bir fikirə gəlmək olar ki, kommersiya alqı-satqı

fəaliyyətinin təmin edilməsi sahəsi olub, hüquqi normalar

əsasında maksimum gəlir əldə etmək üçün

hesablaşmaların aparılması kimi dəyərləndirilir.

18

2. Bir çox ölkələrin, o cümlədən Azərbaycan

iqtisadiyyatının inkişaf tarixi göstərir ki, bazar

mexanizmi istehlakçıların tələblərini tam

dərəcədə nəzərə ala bilir və bu mexanizm

təsərrüfatçılıqda kökündən dəyişikliklərə

məqsədyönlü təsir edə bilər.

Kommersiya fəaliyyətinin son məqsədi – mənfəətin

əldə olunmasından ibarətdir ki, bu da ancaq alıcıların

çoxsaylı tələbatlarını tam həcmdə və keyfiyyətli

ödənilməsi zamanı əldə edilə bilər.

Kommersiya fəaliyyəti -cari və perspektiv

dəyişiklikləri nəzərə almaqla əhalinin tələbatının tam,

keyfiyyətli və vaxtında təmin olunması və mənfəətin

əldə edilməsi məqsədilə alqı-satqı proseslərinin həyata

keçirilməsinə yönəldilmiş mürəkkəb operativ-təşkilati bir

sistemdir. Bu, elə bir fəaliyyətdir ki, kommersiya

dövriyyəsinin bütün iştirakçılarına ticarət

sövdələşmələrinin reallaşdırılmasının bütün

mərhələlərində qarşılıqlı faydalılığı nəzərə almaqla bir-

biri ilə uğurlu əlaqədə olmaq imkanı verir. Məhz

kommersiya fəaliyyəti istehsalın səmərəli inkişafına

imkan yaradır və onun həcmlərinin və perspektiv

istiqamətlərinin formalaşmasına öz təsirini göstərir. O,

daha çox dərəcədə sənaye firmasının iqtisadi vəziyyətini,

bazarın dəyişkən hallarını nəzərə almaqla onun

kommersiya uğurunu müəyyən edir.

Müasir əmtəə bazarında kommersiya fəaliyyəti

özünün ümumi qeyri-sabitliyinə və böhran vəziyyətinə

baxmayaraq çox fəal inkişaf edir, bu da topdansatış, xırda

topdansatış və pərakəndə ticarətdə nəzərəçarpan

dəyişmələr ilə təsdiqlənir.

19

Kommersiya fəaliyyətinin effektiv inkişafının

dəyişməyən şərtlərindən biri işgüzar münasibətin

subyektlərinin lazımi qədər iqtisadi sərbəstliyinin olması,

xüsusi kapitala malik olma, maliyyə imkanlarının

bacarıqlı idarə edilməsi, maksimal mənfəətin əldə

edilməsi imkanlarından istifadə olunmasıdır.

Bu fəaliyyətin vacib prinsipi bazarın digər

subyektlərinin maraq və hərəkətlərinin maksimal tam

nəzərə alınmasından ibarətdir ki, bu da həm

kommersantın davranış etikası baxımından, həm də

kommersiya sahəsində qarşıya qoyulan strateji məqsədlər

baxımından lazımdır. Kommersiya fəaliyyətinin mühüm

prinsipləri həm də aşağıdakılardan ibarətdir:

- Bazarda iqtisadi şəraitin dəyişilməsi nəzərə

alınmaqla kommersiya qıvraqlığı;

- Kommersiya prioritetlərinin (üstünlüklərinin)

ayrılması;

- Kommersiya qərarlarının qəbul olunması zamanı

marketinq prinsiplərindən fəal istifadə edilməsi;

- Kommersiya risklərini qabaqcadan görmək və

onların təsirinin nəticələrini qabaqcadan

hesablamaq qabliyyəti;

- Ticarət sövdələşmələri üzrə öhdəliklərin yerinə

yetirilməsi məsuliyyətinin qaldırılması.

Müasir kommersantın aktual vəzifəsi sahibkarlıq

fəaliyyətinin şərəf və ləyaqətlə həyata keçirilməsindən

ibarət olmalıdır ki, bu da özündə müxtəlif mülkiyyət

forması müəssisələrinin məhsullarının tədricən milli

dövriyyəyə cəlb olunmasını, eyni zamanda,

istehlakçıların tələblərinin maksimal ödənilməsi

məqsədilə qəbul olunmuş sifarişlərin və müqavilələrin

20

yerinə yetirilməsinin effektivliyinin və nəticəliliyinin

artırılmasını, servis xidmətləri kompleksinin

genişləndirilməsini cəmləşdirir.

Kommersiya fəaliyyəti özündə bir çox

istiqamətləri inteqrasiya edir:

- satışın həcmlərinin və onun təşkilinin

planlaşdırılması, yəni onu müəyyən etmək

vacibdir ki, nə alınmalıdır, kimdən alınmalıdır,

hansı miqdarda alınmalıdır, hansı qiymətə və

hansı vaxtda;

- mənfəətin əldə olunması məqsədilə alınmış

malların yenidən satışının təşkili;

- ticarət sövdələşmələri üçün mal göndərənlər və

alıcılar arasında daha əlverişli tərəf –

müqabillərin axtarılıb tapılması;

Kommersiya fəaliyyətində yerinə yetirilən

əməliyyatlar iki növə bölünür: istehsal və

kommersiya əməliyyatları.

İstehsal əməliyyatı - yüklərin bilavasitə hərəkəti,

onları saxlanılması, boşaldılması, nəql olunması, çəkilib

qablaşdırılması, yenidən sortlara ayrılması və s. ilə bağlı

olan proseslərdən ibarətdir.

Kommersiya əməliyyatı – dəyər formasının

dəyişməsi,yəni malların alqı- satqısı ilə bağlı olan

proseslərdir. Kommersiya əməliyyatlarına həm də ticarət

mexanizminin normal fəaliyyətinə imkan yaradan

proseslər, yəni bazar tədqiqatlarının təşkil olunması,

infrastrukturun, əsas rəqiblərin qiymətləndirilməsi, təsirli

reklamın formalaşdırılması və digər çoxsaylı prosesləri

də aid etmək lazımdır.

21

Kommersiya fəaliyyətinin bu cür əsas prosesləri ilə

yanaşı, əlavə ticarət və istismar xidmətlərinin yerinə

yetirilməsi kimi müştərilərin alqı-satqı prosesində

maraqlarının nəzərə alınması üçün son vaxtlar üstünlük

təşkil edən prosesləri də vacibdir.

Məhz satışdan əvvəl, satış və satışdan sonrakı

servisin əlavə xidmətləri kommersiya uğurlarının əldə

olunması üçün müəyyənedici rol oynayır.

Vasitəçi – kommersiya prosesinin kontragentləri

(tərəf-müqabilləri) arasında olan və mal, xidmət,

informasiya mübadiləsi üçün onları bir-biri ilə çalışdıran

hüquqi və yaxud fiziki şəxsdir.

Kontragent rolunda bir qayda olaraq, mal

istehsalçıları, topdansatış və pərakəndə istehlakçılar çıxış

edirlər.

Vasitəçilik fəaliyyəti heç də həmişə kommersiya

əsasında həyata ke keçirilmir, çünki çox vaxt

kommersant olmur. Lakin vasitəçilərin əsas sinfi – iri

topdansatış sahibkarlardan, agentlərdən,

dillerlərdən,distribütorlardan və kommersiya əsasında

malların istehsalından tutmuş son istehlakçılara qədər

bütün mərhələlərdə maraqların calaşdırılması ilə məşğul

olan digər vasitəçilərdən ibarətdir.

Lakin hər bir kommersant heç də həmişə vasitəçi

olmur. Çoxsaylı müəssisələr məhsul istehsal edərək onu

birbaşa öz anbarlarından son istehlakçıya satırlar və mal

mübadiləsi aktında orta vəziyyəti tutmurlar. Buna görə

də, kommersiya fəaliyyəti – daha geniş anlayış olmaqla

özündə təkcə ticarət prosesi deyil, həm də kommersiya

əldə edilmələrini, mal və xidmətlərin kommersiya satışını

əks etdirir.

22

Vasitəçilik iqtisadi, təsərrüfatçılıqfəaliyyətinin

növlərindən biri olmaqla, biznesin son məhsuluna -

istehlakçılara lazım olan mallara və xidmətlərə

çevrilməsi məqsədilə müəyyən resurslardan: təbii, əmək

və istehsal vasitələrindən istifadə olunmasını tələb edir.

Vasitəçilik fəaliyyətinin həyata keçirilməsi üçün

müəyyən şərait və amillər lazımdır. Bunlara, birinci

növbədə, əsas vəsaitlər aiddir. Torpaq sahələri, binalar,

otaqlar, yüklərin saxlanılması və emalı üçün avadanlıq,

malların nəqli üçün lazım olan müxtəlif nəqliyyat növləri

və s. əsas vasitələrdir. Ofis sahələri, rabitə vasitələri,

kompyuter texnikası olmadan vasitəçilik fəaliyyətinin

səmərəli qaydada həyata keçirmək mümkün deyildir.

Kommersiya vasitəçilik fəaliyyətinin vacib

amillərindən biri başlanğıc pul kapitalının mövcud

olmasıdır ki, bu da əsas və dövriyyə vəsaitlərinin

alınması üçün lazımdır.

Vasitəçilik biznesinin həyata keçirilməsinin

amillərinə elmi - informasiya resurslarını da əlavə

etmək lazımdır ki, indiki zamanda vasitəçilik bunlarsız

mümkün deyildi r.

Vasitəçilik əməliyyatının həyata keçirilməsində

zaman amilini də nəzərə almaq lazımdır. Məlumdur ki,

vasitəçilik əməliyyatlarının sürətliliyi onun nəticəliliyinə

və effektivliyinə həlledici təsir göstərə bilər.

Deyilənlərdən görünür ki, vasitəçilik istehsal,

ticarət, maliyyə sahibkarlığının vacib tərkib hissələrindən

biridir, yəni o, müxtəlif formalara: istehsal, ticarət və

maliyyə-kredit formalarına malik ola bilər. Spesifiklik

onda özünü büruzə verir ki, vasitəçi heç bir məhsul

istehsal etmir, birbaşa satmır, kreditlə pul vermir, lakin

23

bununla belə əməliyyatların həyata keçirilməsinə fəal

imkan yaradır.

Vasitəçi istehsalçılarla, istehlakçılara lazım olan

mal və xidmətlərinsahibləri ilə əlaqəyə girərkən onlardan

malların və xidmətlərin mövcudluğu və satış şərtləri

haqqında informasiya əldə edir.

Satıcıdan informasiya əldə etdikdən sonra

vasitəçi, alıcıları bu barədə məlumatlandırır və bu

alıcıların dairəsi əvvəlcədən daxil olmuş mal və

xidmətlərə olan ilkin sifarişlər əsasında formalaşdırılır.

İnformasiya – kommersiya xidmətlərinin göstərilməsi prosesində vasitəçi firma əldə olunmuş

sifarişlərə uyğun olaraq xidmət göstərdiyi müəssisə və

təşkilatları kommersiya məlumatı ilə təmin edir və bu

məlumatlarda, ilk növbədə, məhsulun alış və satışının

təşkili üçün lazım olan informasiya, tələb olunan malların

potensial istehsalçıları, onların istehsalat gücləri, malların

qiymətləri, yükün çatdırılması üsulları barədə göstəricilər

öz əksini tapır. Mövcud mal növünün konyunkturasının

təhlilini və proqnozlarını, qiymətləri, malların tələb

olunan həcmlərini, onların çeşidlərini, rəqaqbət

səviyyəsini və bazar mexanizminin vəziyyətini əks

etdirən digər əsas göstəriciləri özündə cəmləşdirən

marketinq informasiyasına tələbat daha çoxdur.

Kommersiya fəaliyyətində daha çox xüsusi çəkiyə

malik olan fəaliyyət komissiya razılıqlarının

rəsmiləşdirilməsi əsasında həyata keçirilən kommersiya

xidmətləridir.

Əmtəə bazarında malın sahibi (komitent) ticarət

vasitəçisinə (komisyonçuya) mal satmağı və yaxud onu

almaq tapşırığını verir. Kommersiya müqavilələrində

24

satış şərtləri, malın qiyməti, onun daşınma üsulları,

tərəflərin vəzifələri öz əksini tapır.

Vasitəçilik fəaliyyətinin böyük bir hissəsi,

sifarişçilərin ehtiyac duyduğu elmi məsləhətlərin,

müxtəlif növ metodiki tövsiyələrin, iqtisadi və texniki

qərarların hazırlanması, yeni firmaların yaradılması,

onların ləğv olunması, biznes planların, kadr hazırlığı və

yenidən hazırlığı kimi elmi konsultativ xidmətlərin

göstərilməsi üzrə görülən işlərin payına düşür.

Ədəbiyyat

1. Ağamalıyev M.Q. Kommersiya fəaliyyətinin

təşkili. Bakı, 2004.

2. Коммерческое дело М. Экономика. Учебник,

1992.

3. İ.Ə. Feyzullabəyli. Biznes, bazar, ticarət,

marketinq, plan nədir. Bakı. Azərnəşr, 1993.

4. Данилов Е.Н. НТВ в торговле: социально –

экономические аспекты. М. «Знание», 1986.

5. Ələsgərov F.N. İstehlak malları bazarı: idarəetmə

formaları və metodları. Bakı “Azərnəşr”, 1993.

6. Məmmədov T.S. Ələkbərov Ə.Ə., Məmmədov

M.Q. Ərzaq malları ticarətinin təşkili. Bakı,

“Maarif” , 1991.

7. İ.Ə.Feyzullabəyli. Real bazara doğru. Bakı,

“Azərnəşr”, 1993.

8. K.P.Paşayev “Kommersiya fəaliyyətinin əsasları”

Bakı -2010

25

MÖVZU 2.

KOMMERSİYA ƏLAQƏLƏRİNİN İNKİŞAFI

Açar sözlər

Kontrakt, inteqrasiya, tələb, təklif, xidmət, sifariş,

təhcizat, keyfiyyət, istehsal, mənfəət, məhsul,

topdansatış, firma, kommersiya-vasitəçilik, bazar, təkrar

istehsal, koperasiya, konsepsiya, maddi resurs, kapital,

xidmətlər, mübadilə, elektron kommersiya, işgüzar

protokol, bilərəkdən yalan reklamasiya, sorğu, risk,

sifariş metodu və s.

Mövzunun proqram sualları

Kommersiya əlaqələrinin inkişafı. Kommersiya

əlaqələrinin mahiyyəti və onların formalaşması

prinsipləri. Kommersiya fəaliyyətinin əsasları. Bazarda

tələb və təklifin formalaşması. Kommersiya funksiyaları

və onların arasında qarşılıqlı əlaqə. Kommersiya

xidmətlərinin konsepsiyası, təsnifat

əlamətləri.Topdansatış ticarətin təşkili üzrə kommersiya

fəaliyyəti. Pərakəndə ticarətin təşkili üzrə kommersiya

fəaliyyəti. Elektron kommersiya. Kommersiya fəaliyyəti

ticarət biznesinin əsas fiquru kimi. Kommersantın ən

dəyərli peşə keyfiyyəti. Peşəkar tələblər nöqteyi

nəzərindən kommersant necə olmalıdır. Xarici iqtisadi

əlaqələrdə kommersantın rolu.Ticarət biznesində biliklər

sferası. Fərdi tələblər nöqteyi nəzərindən kommersant

hansı xarakterik cəhətlərə malik olmalıdır.

26

Bilməli

- Kommersantın düzgün qarşılıqlı surətdə əlverişli

olan müqavilələri bağlamaq bacarığını;

- Kommersiya fəaliyyətinə verilən profesional və

şəxsi tələbləri;

- Sahibkar kommersantın etik kodeksi;

- Kommersiya mədəniyyəti, onun daxili və xarici

amillərini;

- Kommersiya mədəniyyətinin on əlamətlərini;

- Hər bir kommersantın işgüzar adamın etketinə

uyğun olan profesional davranış vərdişlərinə

malik olmasını;

- Danışıq və təqdimetmə qaydalarını, işgüzar

söhbətlərin aparılma qaydalarını, telefon

danışıqları, işgüzar yazışma qaydalarını, işgüzar

adamın xarici görünüşünə, manerallarına verilən

tələbləri və s.

- Kommersantın igüzar danışıqlarının təşkili və

aparılması üçün qəbul etdiyi qərarları;

- Danışıqların tam aydınlıq və qarşılıqlı hörmətə

əsaslanmalı olduğunu;

- Bilərəkdən aldatmaya, səlahiyyətdən sui

istifadəyə, kommersiyada şübhəliliyə yol

verilməməsini;

- Kommersiya işində işgüzar məktublar, onlara

verilən tələbləri, sorğu, ofert, reklamasiya

məsələlərini;

- Reklamasiyanın mahiyyətini;

- Kommersiya riski və onun azaldılması üsullarını;

- Riskin dərəcəsinin müəyyən edilməsi üçün

statistik və ekspert metodlarından istifadə

olunmasını;

- Bazar iqtisadiyyatı şəraitində riskin azaldılması

yollarını.

27

Bacarmalı

- Müasir Logistik yanaşmalar əsasında maddi

axınların idarə edilməsi;

- Sosial etik marketinqin forma və metodları;

- Kommersiya fəaliyyəti ilə məşğul olanlara verilən

professional və şəxsi tələbləri bir-birindən

fərqləndirməyi;

- Bazar infrastrukturunun əsas elementlərinin izahı;

- Təqdimetmə və tanışlıq qaydalarını açıqlamağı;

- İşgüzar söhbətlərin aparılmasındakı incəlikləri,

işgüzar yazışmalar və telefon danışıqlarının

qaydalarını, xarici görünüşə, maneralara, geyimə

verilən tələbləri, nitqə verilən tələbləri (izah

etməyi);

- İşgüzar danışıqların aparılması və onun təşkil

olunmasının xüsusiyyətlərini;

- Kommersiya işində işgüzar məktubların rolunu

göstərməyi;

- Kommersiya riski və onun azaldılması üsullarını

müqayisəli surətdə izah etməyi

Test sualları

1) Kommersanta qoyulan şəxsi və professional

tələblərə nələr daxildir.

2) Marketinq fəaliyyətində strateji planlaşdırma

haqqında.

3) Maliyyə resurslarından səmərəli istifadənin

yolları

4))İqtisadi prioritetlərin müəyyən edilməsi.

28

5)Məhsulun göndərilməsi və daşınması hansı

formalarda həyata keçirilir.

6) Müəssisələr tərəfindən buraxılan məhsulun

satışı və maddi resursların alışı prosesinin təşkili

7)İşgüzar danışıqların aparılması qaydaları hansı

formada aparılır.

8)Kommersiya işində işgüzar məktubların rolu

nədən ibarətdir.

9) Kommersanta verilən şəxsi tələblər hansılardır.

10) Kommersanta verilən professional tələblərə

nələr aid edilir.

11) İşgüzar danışıqların aparılması şəraitləri

hansılardır.

12) Kommersiya riskinin növlərinə nələr aid

edilir.

13) Mal göndərişinin təşkili formalarına nələr aid

edilir.

MÜHAZİRƏ MƏTİNLƏRİ

KOMMERSİYA ƏLAQƏLƏRİNİN İNKİŞAFI

P L A N

1.Kommersiya əlaqələrinin mahiyyəti və onların

formalaşması prinsipləri.

2. İşgüzar danışıqların aparılması qaydası

3.Kommersiya xidmətlərinin konsepsiyası,

təsnifat əlamətləri

1. Ticarət – kommersiya sisteminin xüsusiyyəti

ondan ibarpətdir ki, o, bir qayda olaraq, hər hansı bir

29

ayrıca götürülmüş sahə ilə əlaqədə deyildir və

sahələrarası xarakter daşıyır. Alqı-satqı prosesi vasitəsilə

məhsulun istehsalı və istehlakı bir-biri ilə bağlı olan

sahələrdə elə bil ki, əlaqələndirilir. Bu proses məhsulu

müxtəlif sahələrin istehsalçılarından istehlakçılarına

çatdırılması rolunu oynayır. Bununla da o, müxtəlif

sahələrdə, istehsallarda hazır məhsulun buraxılış

həcmlərinin və müdətlərinin üst-üstə düşmədiyi

mürəkkəb şəraitlərdə istehsal prosesinin vəhdətini təmin

edir.

Təkrar istehsal prosesi – istehsalın, bölgünün,

mübadilə və istehlakın üzvi vəhdətindən ibarətdir Bu

vəhdətin əsasını, bölgünün, mübadilənin, istehlakın

xarakterləri və üsulundan asılı olduğu maddi rifahların

istesalı təşkil edir. Lakin əmtəə dövriyyəsi istehsala

birbaşa təsir göstərir.

Buradan belə görünür ki, əmtəə tədavülü prosesi,

məhsula, mübadilə forması kimi bazar şəraitində

tamamilə istehsalın xarakteri ilə müəyyən edilir və onun

vacib şərti kimi çıxış edir. Tədavül dairəsində hər bir

istehsal birliyinin və müəssisənin fəaliyyətinin real

nəticələri real ictimai qiymətini alır.

Müasir bazar şəraitində təkrar istehsalın bütün

məqamları, o cümlədən, əmtəələrin bölgüsü və tədavülü,

başqa sözlə desək, onların alışı, yaxud satışı prosesi

dövlət nəzarəti və nizamlanması altında olmalıdır.

Təsirli bazar mexanizmi vasitəçi-ticarət

strukturlara, konkret istehlakçıların müxtəlif mallara və

xidmətlərə olan tələbini etibarlı ödəməyə, malların

vaxtında alışının təmin edilməsinə, istehsal üçün və

xammalın material və avadanlıqların göndərilməsinə,

sifarişlərin yerləşdirilməsinə, sahələrarası kooperasiyanı

30

təşkil etməyə, istehsalçılar və istehlakçılarla iqtisadi

cəhətdən sərfəli olan kommersiya əlaqələrini yaratmağa,

minimal tədavül xərcləri ilə və minimum ehtiyatlarla mal

hərəkətinin optimal formalarını seçməyə imkan yaradır.

Buna görə də, maddi təchizatın və satışın müasir

idarəetmə sistemi istehsal vasitələrinin bölgüsündə və

mübadiləsində əmtəə-pul münasibətləri mexanizmindən,

iqtisadi nəzarət və həvəsləndirmə prinsiplərindən geniş

istifadə edir.

İqtisadi və sosial inkişafın müasir mərhələsində

əmtəə-pul münasibətləri yeni, bazar mexanizminə xas

olan məzmuna malik olmuşdur: onlar sahibkarlığın

hərtərəfli genişləndirilməsi, xüsusi mülkiyyət

mexanizminin inkişafı, cəmiyyətin şəxsi və milli

rifahının artımı əsasında sosial problemlərin maraqlarına

uyğun olaraq istifadə edilməlidir.

Əmtəə - pul mexanizmindən düzgün istifadə

edilməsi sahibkarların təşəbbüslərinin ümumdövlət

maraqları ilə uyğunlaşdırılması əsasında istehsalın,

bölgünün, mübadilənin və istehlakın effektivliyinin

artırılması amillərini nəzərə almağa imkan verir.

Bu da topdansatış kommersiya idarəetmə

sisteminə əsaslı surətdə təsir göstərir.

Müəssisə və firmalar tərəfindən istehsal olunan

məhsulun satışı bu prosesin əvvəlini, istehlakçılara

çatdırılması isə - onun başa çatdırılmasını bildirir. Hər iki

mərhələ ölkə iqtisadiyyatının stabil inkişafını və onun

effektivliyinin qaldırılmasını təmin edir.

Kommersiya - vasitəçilik əməliyyatının

sahələrarası sistemi üçün, bazarın inkişafı ilə, bir-biri ilə

31

əlaqədə olan alış və satış funksiyalarını vahid bir proses

kimi idarə etməyə obyektiv imkanlar yaranır.

Kommersiya strukturları istehlakçıları maddi resurslarla

təchiz etməklə yanaşı istehsalçılara təsir edərək, onları

bazar tədqiqatlarına əsasən istehlakçılar üçün lazım olan

keyfiyyətdə və çeşiddə məhsul buraxmağa vadar edir.

İstehsal olunmuş məhsulu satmaqla onlar, eyni zamanda,

istehsalı və bütün qeyri- istehsal dairəsini həmin

məhsulla təmin olunması məsələsini də həll edir. Bu da

öz növbəsində, mənfəətin artırılması, mal-maddi

dəyərlərin dövriyyəsinin sürətləndirilməsi, istehsal

fondlarından daha yaxşı istifadə olunması, əmək

məhsuldarlığının artırılması, ehtiyatların və tədavül

xərclərinin aşağı salınması və bunların nəticəsində -

iqtisadiyyatın gəlirliyinin artırılması ilə bağlı olan

imkanlara şərait yaradır.

Vasitəçi – ticarət halqasının fəaliyyəti hazırda

aşağıdakı bir sıra prinsiplərə əsaslanmalıdır:

- Marketinq fəaliyyətində strateji planlaşdırmanın

və idarəetmənin rolunun artırılması, bununla da

istehsal və məhsulun istehlakının sabitliyini təmin

etmək, iqtisadiyyatın bütün sahələrinin əmtəə

tədavülü dairəsinin etibarlı fəaliyyəti üçün şərait

yaratmaq.

- Hər bir ölkə tərəfindən müəyyən mərhələdə həll

olunan təsərrüfat- siyasi və sosial məsələlərdən

asılı olaraq daha effektiv sahələrə maddi və

maliyyə axınlarının yönəldilməsi üzrə iqtisadi

prioritetlərin müəyyən edilməsi.

- Daxili imkanların hərtərəfli səfərbər olunması,

maliyyə və maddi resurslardan səmərəli istifadə

və onlara qənaət edilməsi.

32

- Məhsulun göndərilməsi və daşınması zamanı

bazar dövriyyəsinin bütün iştirakçıları: istehsalat

birlikləri, kommersiya-vasitəçi firma və şirkətlər,

nəqliyyat və digər təşkilatlar tərəfindən təsərrüfat

müqavilələri, kontraktları, sifarişləri ilə şərtlənmiş

qarşılıqlı hüquq və vəzifələr əsasında müqavilə

öhdəliklərinə əməl olunmasına görə məsuliyyətin

artırılması.

- Müəssisələr tərəfindən buraxılan məhsulun satışı

və maddi resursların alışı prosesinin təşkilinin

səmərəli formasının yaradılması.

- Alıcıların tələblərini keyfiyyətli və səmərəli

surətdə ödəməyə maddi resurslarla çevik manevr

edilməsinə, onların dövrililiyini sürətləndirməyə

imkan verən iqtisadi şəraitin yaradılması və

müvafiq marketinq alətlərindən istifadə olunması.

Kommersiya əlaqələrinin formalaşdırılması

prinsiplərinə əməl olunması, vasitəçi-ticarət sistemə

istehsala fəal təsir etməyə, bu və digər mal və xidmətlərə

olan tələblə təklif arasında uyğunsuzluğu tapmağa,

malgöndərənlərlə istehlakçılar arasında səmərəli

kommersiya əlaqələrinin formalaşmasına imkan yaradır.

Satıcılarla alıcılar arasında olan kommersiya

əlaqələrinin təkmilləşdirilməsi, xüsusilə malların

göndərişi üzrə birbaşa uzunmüddətli əlaqələrin inkişaf

etdirilməsi, obyektiv qanunauyğunluqdur və az

məsrəflərlə daha çox son nəticələrin əldə edilməsinə

yönəldilmiş bütün bazar mexanizminin tərkib hissəsini

təşkil edir.

33

Problemi daha yaxşı başa düşmək üçün

kommersiya əlaqələrini bir iqtisadi kateqoriya kimi və

onun növü kimi nəzərdən keçirək.

İqtisadi nəzəriyyə və təcrübə ona əsaslanır ki,

istehsalat-texniki təyinatlı məhsullarla satış üzrə iqtisadi

əlaqələr, malgöndərənlərlə istehlakçılar arasında ,

həmçinin tədavül prosesində onlarla vasitəçi-ticarət

strukturları yaranan bütün qarşılıqlı iqtisadi, hüquqi və

təşkilati münasibətlərin toplusunu nəzərdə tutur.

Kommersiya əlaqələrinin formalaşmasına

cəmiyyətin iqtisadi inkişaf mexanizminə, ictimai

istehsalın miqyasları, onun sahə strukturunun mürəkkəb

olması, sənayedə ixtisaslaşma və kooperasiyanın

dərinləşməsi prosesi, cəmiyyətdə istehsal, istehlak olunan

məhsulun miqdarı və keyfiyyəti təsir göstərir.

Kommersiya əlaqələrinin formalaşmasında, onların

strukturunda və təşkilindən tədavül dairəsinin həcmləri

və iqtisadi göstəriciləri (məsələn, topdansatış, satışın

həcmi, tədavül xərcləri, vasitəçi-ticarət təşkilatlarının

gəlirləri) çox asılıdır.

Bütün bunlar müasir iqtisadi şəraitdə kommersiya

əlaqələrinin formalaşmasının xüsusiyyətlərini, onların

təşkilinin xarakterini və onların idarəedilməsinin

metodologiyasını müəyyən edir.

Kommersiya əlaqələrini aşağıdakı əlamətlərinə

görə qruplaşdırmaq olar:

- Dolğunluğuna görə;

- Sahəvi strukturuna görə;

- Bazar strukturuna görə;

34

- Topdansatış-kommersiya təşkilatlarının iştirak

dərəcəsinə görə;

- Malgöndərişinin təşkili formalarına görə;

- Fəaliyyətin davam etmə müddətinə görə.

Bazar mexanizmilərinin inkişafı zamanı mal

hərəkətinin dolğunluğu əlaməti xüsusi əhəmiyyət kəsb

edir.

Kommersiya logistikasındakı əsas elementləri

nəzərə almaqla, kommersiya əlaqələri dolğunlaşma

axınları əlamətinə görə bölünür. Dolğun axınları: mal

resursları axınları, nəqliyyat axınları, informasiya

axınları, enerji axınları və əmək resursları axınları aid

edilir; dolğun olmayan axınlara – elmi-tədqiqat və

təcrübə konstruktor işləmələri axınları, yeniliklər, əsas

fondlar, nizamnamə kapitalı və kapital qoyluşu axınları

aid edilir.

Bu əlamət, qarşılıqlı sərfəli əsaslanan ticarət-

iqtisadi, maliyə valyuta, elmi-texniki əməkdaşlıq kimi

çoxməqsədli çevik sistem olan xarici iqtisadi əlaqələr

zamanı xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Bu əlaqələrin bütün

üzvlərinin səyləri, vasitəçi-ticarət strukturları tərəfindən

xarici bazarda təşkil olunmuş mal axınlarının intensiv

səviyyəsinə əsaslanan beynəlxalq mal yeridilişi

kanallarının inkişaf etmiş strukturunun yaradılmasına

yönəldilmişdir.

2. Kommersantın iş vaxtının çox hissəsini

müxtəlif kommersiya sövdələşmələri ilə əlaqədar olan

işgüzar danışıqlara və işgüzar yarışmalara sərf olunur.

Dünya təcrübəsi bu sahədə müxtəlif tövsiyyələr

35

toplamışdır ki, bunlardan da ən geniş yayılmışları

bunlardır.

Əgər siz tezliklə saziş bağlamağa can atırsınızsa, onda

əvvəlcədən partnyorunuza əməkdaşlığa hazır olduğunüzu

nümayiş etdirin. Buradan başlayaraq sizin danışıqlar

aparmaq bacarığınız qüvvəyə minir. Sürətlə, ekspromt

şəkildə aparılmış danışıqlar, bir qayda olaraq, müsbət

nəticələr vermir, belə ki, bu halda, bir tərəfin və ya hər

iki tərəfin danışıqlara hazır olmaması özünü biruzə verir.

Danışıqlara başlamazdan öncə, istər şəxsi görüş

və ya telefon danışıqları olsun, nə söyləməli olduğunuzu

dəqiq qərarlaşdırın, danışığın başlanğıcına daha çox

reaksiya variantlarını düşünün və müsbət cavaba hazır

olun. Özünüzü təqdim etdikdən sonra, elə ilk sözlərlə

potensal müştərinin diqqətini ələ almağa çalışın.

Məsələn “ Bizim malları satmaq barədə sizinlə müqavilə

bağlamaq istəyirik”.Sizin ticarət firmanızı biz sanballı və

perspektivli hesab edirik.

Danışıqları çox qısa, lakin aydın və nəzakətlə

aparmağa çalışın..Əgər zərurət olarsa, yeni görüşün dəqiq

yerini və vaxtını təklif edin.

Sazişin bağlanmasına təkan verə biləcək

atmosferi düşünmək və yaratmaq lazımdır. Görüşün

təşkil ediləcəyi yer əlverişli, rahat olmalı və elə olmalıdır

ki, görüşə heç kim mane olmasın.

Danlşlqların sxemini belə qurmaq olar:

salamlamaq təqdim etmək, və kommersiya

sövdələşməsinin xarakterinə giriş vermək, danışıqların

gedişatı barədə təkliflər vermək, öz təklifinizi və

öhdəliklərinizi tam təfsilatı ilə izahı, dialoq, danışıqların

başa çatması və s.

36

Yadda saxlayın: başınızda və ya kağız üzərində

müxtəlif variantlar olduqda , danışıqlar aparmaq bir

qədər asand olur.

Hər şeydən əvvəl partnyorunuzun sizin əmtəələrə

tələbatı olub-olmadığını, onları almaq hüququ olmasını

(lisenziya və s) və onların dəyərini ödəmək imkanlarını

müəyyənləşdirin. Bilin ki, sizin danışıqlardakı

partnyorunuz sizin kimi danışıqlara yüksək səviyyədə

hazır ola bilər, partnyorun vəziyyətini, onun məqsədlərini

biliir və sizin vədlərə uymadan öz fikirlərini məntiqi

arqumentlərlə söyləməyi bacarır.

O sizin kimi, öz firmasının maraqlarını təmsil

edir, sizin işgüzar təkliflərinizin müsbət və mənfi

tərəflərini ciddi götür-qoy edir. Danışıqlarda bu cür

mövqe, sizi əks tərəfə qarşı neqativ üsullardan istifadə

etməkdən çəkindirər, məsələn danışıqları uzatmaq yolu

ilə əks tərəfi bilərəkdən tarazlıqdan çıxarmaq,

əsəbləşdirmək və s. Danışıqların müvəffəqiyyətlə davam

etməsi üçün danışıqlar başlanan kimi partnyorunuzla

ümumi mövqe tapmağa çalışın. Danışıqlara müzakirə

predmetinin ən mühüm aspektlərindiən (konkret

əmtəənin alınması zəruriliyi) başlamaq, sonra isə

prinsipial məsələlər üzrə razılığa gəlmək (mal

göndörişinin miqdarı, müddətlər və s. ) və yalnız bundan

sonra detdllara (nəqliyyat növü) keçmək lazımdır. Lakin

təkcə öz maraqlarınız üzərində dayanmayın, onda əks

tərəf özü üçün heç bir üstünlük görməyəcək.

Partnyorunuza müraciətdə onu bu sahədə bir mütəxəssis

kimi dəyərləndirdiyinizi eyhamla vurğulayın.

Danışıqların gedişinə danışıq tərzi böyük təsir

göstərir. Tez-tez və yüksəkdən danışmayın

həmsöhbətinizdə belə təsəvvür oyana bilər ki, siz öz

37

fikrinizi ona sırımaq istəyirsiniz. Əgər siz həddən artıq

yavaş və aydın olmayan tərzdə danışsanız , onda

həmsöhbətiniz sizi düzgün başa düşmək üçün qarşılıqlı

suallar vermək məcburiyyətində qalacaq. Tələsməyin çün

ki, həmsöhbətinizə çatdırdığınız yeni informasiyanı

düşünüb anlamaq üçün müəyyən vaxt tələb olunur.Tutaq

ki, siz məmulatı yəni əmtəəni və ya ondan istifadə

metodunu nümayiş etdirmək istəyirsiniz. Müştəriyyə

potensial istehlakçı kimi bu halda necə hrəkət edəcəyi

barədə düşünməyə imkan verin. Məhsulun nə qədər sadə

və mürəkkəb olmasından asılı olmayaraq, məhsulu

nümayiş etdirməkdə məqsəd onun köməyi ilə nə

etmək mümkün olduğunu göstərməkdən ibarət olmalıdır,

bunu necə etmək yox. Potensial istehlakçı həmin

məhsulun onun üçün faydalılığını görəndən sonra,

prossesin mürəkkəbliyindən asılı olmayaraq onu əldə

etməkdə maraqlı olacaq.

Danışıqları ətraflı müzakirəyə ehtiyacı olan

məsələlərdən başlamayın, bu danışıqların pozulmasına

səbəb ola bilər. Bu məsələlərə tədricən yaxınlaşın.

İnandırıcı olmaq üçün fikirlərinizi qısaca və aydın

arqumentləşdirin, vədlərdə və boş sözlərdən çəkinin.

Lazımi dözümlülük nümayiş etdirin. Razı olmadığınızı

sakit formada ifadə və izah edin, bu zaman insan

ləyaqətini alçaldan kəskin sözlərə və ifadələrə yol

verməyin.

Öz fikirlərinizi inkişaf etdirmək üçün imkan

daxilində partnyorun söylədiklərindən istifadə edin.

“Mən bir daha Sizin təklifinizin üzərində dayanmaq

istərdim” Qarşılıqlı sualların köməyi ilə həmsöhbətinizi

düz başa düşüb-düşmədiyinizi dəqiqləşdirin: “Əgər mən

Sizi düz başa düşdümsə”

38

Elə olur ki, danışıqlar düyünə düşür. Onda

problemə əks tərəfdən nəzər yetidin. Lakin öz

məqsədinizi (əmtəəni satmaq) nəzərdən qaçırmayın.

Əsas məqsədi güdərək, xırdalıqlarda güzəştə də getmək

olar.(ödəniş haqqının gecikdirilməsi forması).

Danışıqlardan sonra onların məzmununu yazılı

surətdə təsdiq etmək məqsədə uyğundur, məsələn

protokol tərtib etmək və ya müqavilə bağlamaq.

Danışıqların müvəffəqiyyətlə və ya nəticəsiz başa

çatmasından asılı olmayaraq, onun yekunları firmada

müzakirə və təhlil olunmalıdır.

Danışıqların nəticələrini təhlil etmək üçün

aşağıdakı mövqelərdən istifadə etmək lazımdır.

1. Məqsədə nail olmaq

2. Mövcud nəticələrə nail olmağın səbəbləri,

gələcək üçün nəticələr çıxarılması

3. Danışıqlara hazırlıq

4. Partnyora qarşı istiqamətlənmə

5. Danışıqlar nəticəsində fəaliyyət sərbəstliyi

6. Arqumentlərin səmərəliliyi (göstərdiyin hansı

arqumentlər inandırıcı olub

7. Çatışmamazlıqlar. Qarşıya qoyulmuş məqsədlərə

nail olunmadığı üçün hansı tədbirlər görülməlidir.

8. Gələcəkdə məsələlərin müvəffəqiyyətlə həll

edilməsi üçün təkliflər verilməsi.

3. Marketinq – bazar münasibətlərinin inkişafının

qanunauyğun nəticəsidir. Bazar münasibətləri

prinsiplərinin Azərbaycan təcrübəsinə yeridilməsi 1990-

cı illərin əvvələrindən başlayan əmtəə - pul

münasibətlərinin inkişafı ilə müşahidə olunur.

39

Mütəxəssislərin əsas nəticəsi ondan ibarət

olmuşdur ki. 1990-cı illərdə Avropa iqtisadiyyatında

maddi istehsal dairəsinin xüsusi çəkisi, xidmət sferasının

artımı şəraitində daimi olaraq aşağı düşməkdə davam

etmişdir.

Kommersiya xidmətlərinin inkişaf etməsi ilə

Azərbaycan iqtisadiyyatı servis xarakteri daşımağa

başlayır ki, bu da onu tədricən istehsalçıların

iqtisadiyyatından istehlakçıların spesfik tələblərinin tam

və dolğun ödənilməsi iqtisadiyyatına çevirir.

Servis xidmətlərinin geniş surətdə göstərilməsi

istehsal və tədavülün effektiv fəaliyyətinin son nəticəsini

müəyyən edən əsas amilə çevrilir. Bu ölkə

iqtisadiyyatında yeni mərhələdir və onun inkişafının daha

mütərəqqi mərhələsinin başlanmasından xəbər verir.

“Xidmət anlayışı” ikili məna daşıyır:

1. Digərlərinə fayda verən fəaliyyət.

2. Kiməsə təqdim olunan təsərrüfat rahatlıqları.

Belə söyləmək olar ki, məhz xidmətlər müəyyən

mənada cəmiyyətin inkişaf səviyyəsini: onun məhsuldar

qüvvələrini və mənəvi vəziyyətini özlərində təcəssüm

etdirir. Buna görə də, xidmətlərin göstərilməsi tədricən

vasitəçi-kommersiya fəaliyyətinin müstəqil bir növünə

çevrilir və bunları da istiqamətlərinə görə iki böyük

müstəqil qrupa bölmək olar.

1. İstehsalat istehlakına yönəldilmiş və hüquqi

şəxslərə (sənaye və yaxud digər firmalar və

şirkətlər) göstərilən xidmətlər.

40

2. Fərdi son istehlaka yönəldilmiş bir qayda

olaraq, fiziki şəxslərə göstərilən xidmətlər

(əhaliyə).

Bundan belə çıxır ki, xidmətlər kommersiya

obyektinə çevrilir və kommersiya firmasının faydalı

iqtisadi fəaliyyətinin nəticələrinə təsir göstərir. Xidmətin

keyfiyyəti nə qədər yüksəkdirsə, göstərdiyi firmaya daha

çox xeyir verir (gəlir gətirir).

İSO 8402-86 standartına əsasən xidmətin

keyfiyyəti - onun xassələri və xarakteristikaları ilə

müəyyən olunur ki, bunlar da xidmətlərə müəyyən

tələbatları ödəmək qabliyyətini göstərir.

Xidmət kommersiyasının konsepsiyası –

cəmiyyətin tələbatlarının maksimal ödənilməsi məqsədilə

xidmət marketinqindən, kommersiya logistikasından

istifadə etməklə effektiv alqı-satqı prosesinin təşkili üçün

yüksək keyfiyyətli vahid istehsal, kommersiya,

institusional və sosial xidmətlər kompleksinin

yaradılmasını nəzərdə tutur.

Müştərilərin servis xidməti kommersiyasının və

eyni zamanda, iqtisadi cəhətdən əsaslandırılmış

kommersiya əlaqələrinin geniş inkişafı topdansatış

kommersiya fəaliyyətinin strukturuna və idarəetmə

formalarına fəal təsir göstərir.

Bu da xidmət kommersiyasının müasir sosial

cəhətdən istiqamətləndirilmiş bazarda inkişafının bir sıra

nəzərı əsaslarını şərtləndirir.

Birincisi, xidmətlərin və eyni zamanda, bütün

xidmət sferasının infrastrukturalı strukturunu ayırmaq

lazımdır. Bu, infrastrukturun, iqtisadiyyatın əsas

41

sahələrinin və qeyri-istehsal sferasına xidmət göstərən

təminedici bir sistem kimi mahiyyətindən irəli gəlir.

Xidmət kommersiyası xidmət sferasının bir sahəsi kimi

infrastrukturun ən vacib elementlərindən biri olmaqla

onun tərkibinə daxildir. Bu zaman əhaliyə göstərilən

xidmətlər sosial infrastrukturunun yerinə yetirdiyi

məsələlərin tərkibinə daxildir.

İkincisi, müştərilərə göstərilən xidmətlərin

müxtəlifliyi onların dərindən sistemləşdirilməsini,

təsnifləşdirilməsini və tipləşdirilməsini tələb edir. Bu

tələb, onların sahəvi və məqsədli istiqamətlənməsindən,

tarifləşdirmənin şərtlərindən, qiymətyaranmadan,

gəlirlilikdən və digər əlamətlərdən irəli gəlir. Dünya

nəzəriyyəsi və təcrübəsində bu məsələlərin həllinə

müxtəlif yanaşma və variantlar mövcuddur. Bu cür

təsnifləşdirmənin variantlarından biri aşağıdakılardan

ibarətdir:

- İstehsal və qeyri - istehsal xidmətlər;

- satışdan əvvəl və satışdan sonra xidmətlər;

- nəqliyyat və ekspedisiya – anbar xidmətləri;

- logistik xidmətləri;

- informasiya-kommersiya xidmətləri;

- marketinq xidmətləri və proqnozlar;

- reklam xidmətləri ;

- kassa-hesablaşma və digər bank xidmətləri;

- diller, broker və distribütor xidmətləri;

42

- agent və komisyon xidmətləri;

- sığorta xidmətləri;

- konsaltinq xidmətləri.

Aydındır ki, bu siyahi heç də tam siyahi deyildir.

Burada ancaq vasitəçi-kommersiya təşkilatları tərəfindən

müştərilərə göstərilən xidmətlərə nümunəvvi yanaşma

təmin olunmuşdur.

Bütün xidmətlər həm də aşağıdakılara görə

fərqləndirilir:

- kapital qoyluşlarının ölçüsünə görə;

- icraçıların ixtisas dərəcəsinə görə;

- xidmətlərin göstərilməsi ilə bağlı olan texnoloji

proseslərin mürəkkəbliyinə görə;

- xidmət olunan müştərilərin sosial tərkibinə görə.

Üçüncü, xidmətlər problemlərinin vacib nəzəri

baxışı –onların kommersiya obyekti kimi nəzərdən

keçirilməsidir. Əvvələr qeyd olunduğu kimi, xidmətlər

alqı-satqı predmetidir, yəni onlar kommersiya

fəaliyyətinin obyektidir. Bu cür kommersiyanın

xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, bundan alınan gəlir iki

mənbəyə: birbaşa və dolayı mənbələrə malikdir. Birinci –

xidmətin müştəri tərəfindən ödənişi; ikincisi isə satılan

malın satışından qabaq xidmətlərin göstərilməsi

nəticəsində (məsələn, alıcının sifarişinə əsasən parçanın

qabaqcadan biçilməsi və s.) rəqabət qabliyyətinin artması

ilə şərtlənmişdir. Statistik qiymətləndirmələrə görə,

xidmətlərin vaxtında göstərilməsi nəticəsində gəlir orta

hesabla 10-12 % artır. Buradan belə nəticə çıxır ki,

43

xidmətlərin kommersiyası – çox spesifik bir

kateqoriyadır. Bir tərəfdən ona malların topdansatışının

həcmləri, digər tərəfdən isə - xidmətlərin özünəməxsus

mal kimi satışı mənbələrinin ölçüsü təsir edir.

Bu, o deməkdir ki, vasitəçi-kommersiya

firmasının topdansatış mal dövriyyəsi yerinə yetirilən

xidmətlərin həcmindən asılı olan funksiya şəklində

göstərilə bilər:

Q = f (S)

Burada, Q - topdansatış bazarda satılan məhsulun

topansatış dövriyyəsi, S - yerinə yetirilən xidmətlərin

həcmi.

Bu zaman mal dövriyyəsinin göstərilən

xidmətlərin həcmindən elastikliyi anlayışı tətbiq oluna

bilər:

K (S)= Q0 – Q1 X S0- S1

S0- S1 Q0- Q1

Mal dövriyyəsinin göstərilən elastiklik əmsalı

məhsulun topdansatışı göstərilən xidmətlərin həcminin 1

faiz dəyişməsi (Q0 – Q1) göstərir.

Əgər belə olunan K(S )> 1 olarsa, mal dövriyyəsi

göstərilən xidmətlərdən elastik olur. Bu zaman satış

qiymətlərini əvvəlki səviyyədə saxlamaq olar. K (S)< 1

olarsa, satış qiymətlərinin artırılması mümkün hesab

edilə bilər.

Tamamilə aydındır ki, xidmətlər, əsasən,

duyulmayan və hiss olunmayandır, onlar nəyə isə

yiyələnməyə gətirib çıxarmır. Xidmətlər bazarı istehsal

44

ilə malların (xidmətlərin) istehlakı arasında

əlaqələndirici halqa olaraq, onların təkrar istehsalının

mütənasibliyini təmin edir. Xidmət bazarının malların

istehsalından əsas fərqi – xidmətin istehsalının,

istehlakının eyni bir vaxt ərzində baş verməsi və onun

saxlanılma üçün mümkün olmamasıdır bu da tələbin

bazarda nizamlanmasına şərait yaradır, xidmətlərlə

ticarəti məhsullarla ticarətdən fərqləndirir.

Bir qayda olaraq, xidmətlər istehsalçılarla

istehlakçılar arasında birbaşa əlaqələrə əsaslanır.

Ədəbiyyat

1. Ağamalıyev M.Q. Kommersiya fəaliyyətinin

təşkili. Bakı, 2004.

2. Коммерческое дело. М.: Экономика. Учебник,

1992.

3. Azərbaycan konstitusiyası. Bakı, 1995

4. F.Kotler. Marketinqin əsasları. 1992.

5. Ələsgərov F.N.. İstehlak malları bazarı:

idarəetmə formaları və metodları. Bakı.

“Azərnəşr”, 1993.

6. Лайс Г.Маркетинг. М. Машиност. 1992

7. Ancoff U. Gələcək korporasiyanın

planlaşdırılması. M. 1989.

8. Nesterenko V.A. Bazar infrastrukturu. Kişinyev,

1990.

9. P.S.Zavyalov, V.İ. Demidov, Müvəffəqiyyətin

düsturu: marketinq. M. Beynəlxalq münsibətlər,

1991.

45

MÖVZU 3.

KOMMERSİYA FƏALİYYƏTİNİN

İNFORMASİYA TƏMİNATI

Açar sözlər

İnformasiya, bazar konyukturu, alış motivləri,

tendensiya, tələb, təklif, kommersiya riski, keyfiyyət,

kommersiya sirri, kommersiya məxfiliyi, sənaye

şpionluğu, kommersiya sirrinin daşıyıcısı, mal şpionu,

xidmət nişanı, kollektiv işarə.

Mövzunun proqram sualları

Kommersiya məlumatı hansı funksiyaları yerinə

yetirir. Müxtəlif əmtəə və xidmətlər bazarında yaranmış

şərait haqqında. Kommersiya informasiya mənbəyi kimi.

Kommersiya informasiyasının ən mühüm mənbəyi.

Kommersiya informasiyasında tədqiqatların keçirilməsi.

Xarici statistik məlumatların təhlili. Kommersiya sirrinin

müdafiə təminatı. Təmiz informasiya istehsalının və

satışının yayılması. Kommersiya sirri anlayışı

kommersiya nöqteyi–nəzərdən. Kommersiya sirrinə nələr

aid edilir. Kommersiya işində mal nişanının rolu. Mal

nişanının reqistrasiyası. Kollektiv nişanə. Mal nişanından

istifadə.

Bilməli

- Kommersiya məlumatı, yəni müxtəlif mal və

xidmətlərin bazarda yaranmış situasiyası

haqqında məlumatlar barədə bilgilləri

ümumiləşdirməyi;

46

- Kommersiya sirri, kommersiya məxfiliyi

məsələlərini;

- Kommersiya məxfiliyinin daşıyıcısı anlayışını;

- Məxfiliyin bazar təsərrüfatı şəraitində istehsalçını

hansı təhlükələrdən qoruduğunu;

- Kommersiya sirrinin qorunmasının dünya

təcrübəsi;

- Kommersiya sirrinin qorunması üçün qəbul edilən

qanunları;

- İşgüzar məlumatları;

- Texniki məlumatları;

- Kommersiya sirrinin qorunmasının təminatı üçün

3 əsas bloku ayırmaq;

Bacarmalı

- Kommersiya məlumatları, anlayışı və

kommersiya sirri, bunları bir-birindən

fərqləndirən hansı cəhətlər var;

- Kommersiya sirri və onun müdafiəsinin təminatı

şərtlərini izah etməyi;

- Kommersiya məxfiliyinin daşıyıcısını nou xauda,

sxem, sənəd, texnologiya, məlumat, nümunə,

kommersiya məlumatlarından fərqləndirməyi;

- Kommersiya sirrinin qorunmasının dünya

təcrübəsini təhlil etməyi;

- Kommersiya sirri haqqında qəbul edilən

qanunların mahiyyətini açıqlamağı;

- Kommersiya sirrinə nə aiddir, onların

oğurlanması, məlumatların sızmasından qorumaq

üçün lazım olan vasitələr göstərməyi;

- İşgüzar məlumatların növlərini texniki

məlumatlardan fərqləndirməyi;

47

- Kommersiya sirrinin qorunmasının zəmanəti kimi

kadr seçiminin, onların tərbiyəsinin rolunu izah

etməyi.

Test sualları

1) Kommersiya məlumatları anlayışı və kommersiya

sirri.

2) Kommersiya sirri və onun mühafizəsinin

təminatı.

3) Kommersiya fəaliyyətində mal nişanlarının rolu.

4) Mal nişanının qeydiyyatı.

5) Kommersiya sirri nədir?

6) Kommersiya məxfiliyi nədir?

7) Kommersiya məlumatlarının kommersiya

sirrindən fərqi nədədir?

8) Kommersiya məxfiliyinin daşıyıcısı kimdir?

9) Sənaye cəsusluğunun mahiyyəti nədir?

10)İşgüzar məlumatlara nə daxildir?

11)Texniki informasiyaya nə daxildir?

12)Kommersiya sirrinin müdafiəsinin təmin edilməsi

yolları hansılardır?

13)Kommersiya işində mal nişanının rolu nədir?

14)Əmtəə nişanının qeydiyyatı nə cür aparılır

48

MÜHAZİRƏ MƏTİNLƏRİ

KOMMERSİYA FƏALİYYƏTİNİN

İNFORMASİYA TƏMINATI

P L A N

1.Kommersiya sirri və onun qorunması.

2. Kommersiya fəaliyyətini həyata keçirən hüquqi

şəxslərin təşkilati-hüquqi formaları

1. Bazarın əmtəəyə qarşı tələbləri haqqında

informasiya ticarət müəssisələrinin alıcılara təklif

edəcəkləri əmtəə və xidmətlər üzrə düzgün seçim

etmələri üçün zəruridir. Buna görə də kommersiya

xidməti idarələri əmtəələrin xüsusiyyət və cəhətlərini,

habelə onların alıcıların tələblərinə nə dərəcədə cavab

verdiklərini yaxşı bilməlidir. Həmçinin, əmtəələrin

“həyat dövrünə”, yəni əmtəənin bazarda qaldığı dövrə də

diqqət yetirmək lazımdır. Əmtəənin

rəqabətqabiliyyətliliyi haqqındakı införmasiya da mühüm

əhəmiyyət kəsb edir. O, əmtəəni anoloji əmtəələrdən

konkret istehlakçının tələbatlarını təmin etmə dərəcəsinə

görə fərqləndirən xüsusiyyətlər məcmusu kimi müəyyən

olunur. Yəni, əmtəənin bu qabiliyyəti rəqabət şəraitində

uğuru təmin edəcəkdir.

Nəzərə almaq lazımdır ki, əmtəə üzrə qiymət onun

keyfiyyəti ilə birbaşa əlaqədədir. Tez-tez istehlakçılar

düşünürlər ki, yüksək qiymətlər əmtəənin yüksək

keyfiyyətindən və əksinə, aşağı qiymətlər – aşağı

keyfiyyətdən xəbər verir. Buna görə ticarət

müəssisəsinin kommersiya bölmələri əmtəələr üzrə

qiymətlərin ən qiymətlərin ən layiqli formada onların

keyfiyyətini əks etdirdiyi haqqında informasiya sahib

49

olmalıdır. Bu zaman əmtəənin bazarda qəbulolunma

dərəcəsini,onun haqqında müsbət ictimai rəylə müəyyən

olunan nüfuzluğunu da nəzərə almaq lazımdır. Bununla

əlaqədar, nüfuzlu qiymətlər anlayışın da mövcuddur.

Yəni, elə kateqoriyalı alıcılar, var ki, onlar qiymətləri

aşağı olan əmtəələri keyfiyyətsiz hesab edərək almırlar.

Buna görə də, əmtəə və xidmətlər üzrə qiymətləri təyin

edərkən müəssisə qiymətlərin konkret alıcı qrupları

tərəfindən təyin olunan yuxarı və aşağı hədləri haqqında

informasiyaya malik olmalıdır.

Bazarı əmtəəyə qarşı tələbi haqqındakı

informasiyanı öyrənərkən əmtənin qablaşdırılmasına və

reklam tərtibatına xüsusi diqqət yetirmək lazımdır. Onlar

əmtəənin üstünlüklərini qeyd etməli, onun

realaşdırılmasına sürətlənməsinə şərait yaratmalıdırlar və

s.

Kommersiya xidməti idarələri əmtəə haqqındakı

informasiyanın genişliyi və çox tərəfliliyini nəzərə

alaraq onun öyrənilməsi və təhlilinə kompleks şəkildə

yanaşmalıdır.

Bazar konyunkturu haqqında informasiya

kommersiya xidməti bölmələrinə bazarda və onun

seqmentlərində tələb və təklifi, bazaarın həcm və

xarakterini, qiymətlərin səviyyəsini, bazar rəqabətinin

şərtlərini və başqa aspektləri zəruri kommersiya

qərarlarının qəbul edilməsi məqsədilə tədqiq etməyə

imkan verir.

Kommersiya informasiya məlumatı dedikdə,

müxtəlif əmtəə və xidmətlər bazarında yaranmış şərait

haqqında xəbərlər başa düşülür.

50

Kommersiya informasiya məlumatı ticarət

firmalarına öz fəaliyyətlərinin təhlil etməyə,

planlaşdırmağa və nəticələri üzərində nəzarətin həyata

keçirilməsinə imkan verir.

Kommersiya informasiya mənbəyi kimi, konkret

əmtəələr üzrə marketinq tədqiqtları xidmət göstərə

bilərlər. Lakin tədqiqatların keçirilməsinə, məlumatların

toplanmasına və təhlilin aparılmasına pul vəsaiti

qoymazdan əvvəl, xərclərin və mümkün nəticələrin

əhmiyyətliliyinin müqayisəli qiymətləndirilməsini

aparmaq zəruridir. Əgər kommersiya məlumatının

istifadə olunmasından gələn mənfəət artımı onun əldə

olunmasına çəkilən xərclər artımını üstələyərsə, onda

marketinq tədqiqatlarınını aparılması, məqsədəuyğun

hesab olunur.

Kommersiya informasiyasının mühüm mənbəyi

kimi, ticarət firmasının daxili materiallarını və

sənədlərini də hesab etmək olar, xüsusən də, mal

dövriyyəsinin həcmi, satış xərcləri, əmtəə ehtiyyatları,

mənfəət, reklam xərcləri və digər məlumatları hesab

etmək olar.

Kommersiya informasiyasının mənbələrindən biri

kimi xarici statistika məlumatlarını və kütləvi

informasiya vasitələrində bazarın vəziyyəti haqqında dərc

olunan xəbərləri hesab etmək olar. Son vaxtlarda “təmiz

informasıya istehsalını və satışını” özlərinin əsas

fəaliyyət növünə çevirmiş müxtəlif firmalardan

informasiya alınması çox geniş yayılmağa başlamışdır.

Kommersiya sirri anlayışı kommersiya nöqteyi -

nəzərindən bilərəkdən gizli saxlanan iqtisadi maraqlardan

və firmanın istehsal-təsərrüfat, idarəetmə, elmi-texniki və

maliyyə fəaliyyətinin müxtlif tərəfləri və sferaları

51

haqqında məlumatlardan ibarətdir ki, onların da

qorunması rəqabət maraqları və firmanın iqtisadi

təhlükəsizliyinə qarşı mümkün təhlükələrin olması ilə

əsaslandırılır. Kommersiya sirri kommersiya üçün maraq

doğurduğu andan sirr hesab olunur.

Beləlikə, aşağıdakılar kommersiya sirrinə aid edilir

və informasiya sızmasının və onun oğurlanmasının

müdafiə olunmasını tələb edir:

- maliyyə məlumatları;

- məhsul və xidmətlərin qiyməti, texnologiyası barədə

məlumatlar;

- işgüzar planlar və yeni məhsulun istehsalı planları;

- müştəri və satıcıların, müqavilələr, referanslar və

planlar;

Kommersiya sirrinin daşıyıcıları:- müəssisənin və

ya firmanın kommersiya müxtəliflikləri haqqında

məlumatı olan şəxslərdir.

Kommersiya sirri: - bazar təsərrüfat şəraitində

istehsalçını haqsız rəqabətdən qoruyur. Haqsız rəqabətə

ticarət markasından gizli istifadə olunması, rəqibin

məhsulunun saxtalaşdırılması, aldadıcı reklam, satınalma

şantaj kimi müxtəlif qanuna zid hərəkətlər aid edilir.

Bütün bunlarla bərabər sənaye cəsusluğda müəyyən yer

tutur.

Sənaye cəsusluğu dedikdə:- kommersiya sirrinin

təşkil edən məlumatların qeyri- qanuni toplanması məxfi

informasiyanın hər hansı şəxs və ya müəssisə, onun

sahibi tərəfindən qeyri- qanuni istifadə olunması nəzərdə

tutulur. Sənaye cəsusunun əsas obyekti: - müəssisənin

kommersiya sirrini daşıyan hər hansı maddi və ya qeyri

maddi obyektlər nəzərdə tutulur.

52

ABŞ, Almaniya, Yaponiya, Çin və digər ölkələr

kommersiya sirrinin qorunması müvafiq hüquqi bazaya

söykənən sənaye müxtəlifliyi sistemi ilə tənzimlənir.

Beynəlxalq aləmdə informasiyanın qorunub

saxlanmasına mükəmməl sahib olan, onun

təkmilləşməsində, qanunvericiliyin möhkəmlənməsində

böyük rola sahib olan ABŞ-dır.

ABŞ-1979-cu ildə”Kommersiya sirrinin qorununb

saxlanması” haqqında qanun qəbul etdi. Bu qanuna

əsasən aşağıdakı informasiyalar kommersiya sirri adlanır:

- hamıya məlum olmadığı və ya kommersiya

məqsədlərilə ondan istifadə edə biləcək

müstəqil iqtisadi dəyərə malik olan

informasiya,

- müdafiə üzrə ağıllı səylər informasiyası

- informasiyanın dəyərinin göstərilməsi (alınıb-

satılmasına çəkilən xərclər)

- müxtəlif inf ormasiyaların qorunması və onlar

haqqında tədbirlərin görülməsi.

Azərbailycanda kommersiya sirri haqqında qanun

ilk dəfə 1992- ci ildə qəbul edilmişdir.

Kommersiya sirrinin qorunub saxlanmasında əsasən

aşağıdakı formaları nəzərdə tutmaq olar.

- onun sahiblərinin maraqlarının qorunmasına

yönəldilmiş hüquq normaları.

- Müəssisənin, firmanın rəhbərliyinin təyin

etdiyi normalar (əmr, sərəncam, fərmanlar)

- Bu normalara riayət olunmasını təmin edən

xüsusi struktur bölmələri.

Yuxarıda qeyd etdiyimiz formalar bir-biriilə

qarşılıqlı əlaqələndirilir.

53

İstehsal sirrlərinin qorunması üzrə dünya təcrübəsi

göstərir ki, xalis inzibati tədbirlərdə nəticəyə zəmanət

verilmir. Ona görədə sahibkarlar inzibati tədbirlərlə

yanaşı, məxfi informasiyanın müdafiəsi prossesinə

firmanın bütün əməkdaşlarının aktiv cəlb olunmasını

həyata keçirirlər.

Mütəxəssislər hesab edirlər ki, sirrin qorunub

saxlanmasının 80%-i işə qəbul edilən kadırların üzərinə

düşür. Belə ki, yeni işə götürülən kadrlarla kommersiya

sirrinin qorunub saxlanması haqqında ilk gündən

tərbiyəvi iş aparılmalıdır. İş elə təşkil olunmalıdır ki,

çalışan hər bir mütəxəssis ancaq öz vəzifəsini yerinə

yetirsin və o əlavə məlumatlara nisbətən malik olmasın.

Lakin bu o qədər də mümkün olmur odur ki,

materialların sızması müəssisəyə xeyli ziyan vurulmasını

minumuma endirir. Bütün bu deyilən və deyilməyən

formaların qorunub saxlanmasında möhkəm dövlət

qanunlarının olmamasını nəzərə alsaq da idarə və

müəssisələr bu sirlərrin qorunub saxlanması üçün 1 şöbə

(spes otdel) adlanan şöbə yaradılar. Bu şöbə vasitəs ilə

idarə və müəssisələrdə istehsalın həcminin, alqı-satqı

kontragentlərin və digər sazişlərin bağlanmasında baş

verəcək məlumatların qorunub saxlanmasına nəzarət

edilir.

Kommersiya sirrinin qorunmasının bütün

hallarında sənədlərə xüsusi diqqət yetirmək vacibdir.

Çünki, ölkəmizdə kommersiya məlumatının əsas həcmi

sənədlərdə saxlanılır.

2. Qüvvədə olan qanunvericilik hüquqi şəxsə

aşağıdakı kimi tərif verir.

Təsərrüfat yoldaşlığı bir neçə şəxsin onlar

arasındakı razılıq əsasında sahibkarlıq fəaliyyətinin

54

həyata keçirilməsi üçün birləşməsidir. Təsərrüfat

yoldaşlığı tam yoldaşlıq və ya inam əsasında yoldaşlıq

(kommandit) formasında yaradılır. Tam yoldaşlığın

iştirakçıları və inam əsasında yaradılan yoldaşlığın

yoldaşları fərdi sahibkarlar və ya kommersiya təşkilatları

ola bilər.

Təsərrüfat cəmiyyətləri bir və ya bir neçə şəxs

tərəfindən sahibkarlıq fəaliyyətinin həyata keçirilməsi

üçün cəmiyyətin mülkiyyətinə verilən əmlak (mülki

hüquqlar) əsasında yaradılan cəmiyyətdir. Təsərrüfat

cəmiyyətləri məhdud məsuliyyətli cəmiyyətlər, əlavə

məsuliyyətli cəmiyyətlər, qapalı tipli səhmdar

cəmiyyətlər və açıq tipli səhmdar cəmiyyətlər

formasında yaradılır. Təsərrüfat cəmiyyətlərinin

iştirakçıları vətəndaşlar və hüquqi şəxslər ola bilərlər.

Hüquqi şəxslərin yuxarıda adı çəkilən təşkilati-

hüquqi formalarını daha yaxından nəzərdən keçirək.

İştirakçıları onlar arasında bağlanmış müqaviləyə

uyğun olaraq yoldaşlıq adından sahibkarlıq fəaliyyəti ilə

məşğul olan yoldaşlıq tam yoldaşlıq hesab olunur. Tam

yoldaşlığın əsas fərqləndirici xüsusiyyəti onun

iştirakçılarının yoldaşlığın öhdəlikləri üzrə bütün

əmlakları ilə qeyri-məhdud birgə məsuliyyətidir. Bundan

başqa, tam yoldaşlıq onun üzvlərinin təsərrüfat

fəaliyyətində şəxsən iştirakını nəzərdə tutur, yəni konkret

şəxs yalnız bir tam yoldaşlığın iştirakçısı ola bilər.

Tam yoldaşlıqda işlərin idarə edilməsi və həyata

keçirilməsi əhəmiyyətli dərəcədə onun təsisat razılaşması

ilə müəyyən olunur. Tam yoldaşlığın hər bir iştirakçısı

əmanətin ölçüsündən asılı olmayaraq bir səsə malik olur.

55

Tam yoldaşlığın mənfəət və zərəri, əgər təsisat

razılaşması və başqa müqavilə üzrə digər qayda nəzərdə

tutulmayıbsa, onun iştirakçıları arasında onların əmanət

kapitalındakı payına proporsional formada bölüşdürülür.

İştirakçıların mənfəət və zərərdə iştirakdan

kənarlaşdırılmasına yol verilimir.

Qanun təsərrüfat yoldaşlıqlarında əmanət

kapitalının mütləq minimumunun olmasını tələb etmir.

Buna görə də, verilmiş təşkilati - hüquqi

forma fəaliyyət miqyaslarının yoldaşlıq iştirakçılarının

xüsusi kapitalını üstələdiyi zaman istifadə oluna bilər.

Hazırki dövrdə Rusiyada tam yoldaşlıqlar əsas

etibarilə hüquqi şəxsin bu təşkilati-hüquqi formasının

iştirakçılarına qeyri-məhdud birgə məsuliyyətini tələb

etməsi səbəbindən geniş intişar tapmamşdır. İnam

əsasında yoldaşlıq iki kateqoriyadan olan iştirakçılardan

ibarətdir: tam yoldaşlıq və əmanətçi yoldaşlar.

Komplementarinin hüquq və öhdəlikləri, o cümlədən,

yoldaşlığın öz əmlakı üzrə öhdəlikləri üzrə tam birgə

məsuliyyət daxil olmaqla, tam yoldaşlığın hüquq və

öhdəlikləri ilə anolojidir. Konkret şəxs inama əsasən

yaradılan yalnız bir yoldaşlıqda tam yoldaş ola bilər.

Kommanditistlərin hüquq və öhdəlikləri

müqavilələrin təsisatçıları tərəfindən müəyyən olunur,

məsuliyyət isə onların yoldaşlığın əmlakına qoyduqları

əmanətlərin sərhədləri ilə məhdudlaşır.

İnam əsasında yaradılmış yoldaşlığın

fəaliyyətinin idarə edilməsi yalnız tam yoldaşlar

tərəfindən həyata keçirilir. Əmanətçi-iştirakçılar

yoldaşlığı işinin idarə edilməsi və həyata keçirilməsində

iştirak etmək, etibardan başqa formada onun adından

çıxış etmək hüququna malik deyillər, onların səsvermə

56

hüququ yoxdur. Kommanditistlərin inam əsasında

yaradılmış əməkdaşlığın fəaliyyətində iştirakının əsas

məqsədi yoldaşlığın mənfəətinin əmanət kapitalında

onların payına düşən hissəsini əldə etməkdən ibarətdir.

İnam əsasında yaradılmış yoldaşlığın qeydiyyatı

üçün ilkin kapitalın ilkin məbləği reqlamentləşdirilmir və

müştərək sahibkarlıq fəaliyyəti haqqında konkret

razılaşma şərtlərindən ibarətdir.

Səhmdar cəmiyyət. Onlar Rusiyada kifayət qədər

geniş yayılmışdır. Nizamnamə kapitalı müəyyən

miqdarda səhmlərə bölünmüş cəmiyyətlər səhmdar

cəmiyyətlər adını almışdır. Səhmdar cəmiyyətin

iştirakçıları onun öhdəlikləri üzrə cavab vermirlər və

cəmiyyətin fəaliyyəti ilə bağlı zərərlər üzrə onlara

məxsus olan səhmlərin dəyəri həcmində risk daşıyırlar.

Səhmdar cəmiyyətlərin açıq və qaqpalı tipləri

fərqləndirilir.

İştirakçıları onlara məxsus olan səhmləri başqa

səhmdarların razılığı olmadan özgəninkiləşdirə bildiyi

cəmiyyətlər açıq tipli səhmdar cəmiyyətlərdir. Bu zaman

bütün arzu edənlər tərəfindən qanunlar və başqa hüquqi

aktlarla təyin olunmuş şərtlərlə sərbəst şəkildə satılır.

Açıq tipli səhmdar cəmiyyətlərin iştirakçılarının sayı

məhdudlaşdırılmır.

Səhmdar təkcə təsisatçılar və ya əvvəldən

müəyyənləşdirilmiş şəxslər dairəsi arasında bölüşdürülən

cəmiyyətlər səhmdar cəmiyyətləri adlanır. Qapalı tipli

səhmdar cəmiyyətin səhmdarlarının sayı 50- ni keçə

bilməz.

57

Səhmdar cəmiyyətin nizamnamə kapitalı

səhmdarlardan əldə edilmiş səhmlərin nominal

dəyərindən formalaşır və qeydiyyat anında federal qanun

tərəfindən təyin olunmuş açıq tipli cəmiyyət üçün əməyin

ödənilməsinin minimal məbləğinin min mislindən, qapalı

tipli cəmiyyətdə isə yüz mislindən az olmamalıdır.

Adi və səlahiyyətli səhmlər fərqləndirilir.

Hər bir adi səhm onun sahibinə eyni həcmdə hüquq verir

və buraya aşağıdakılar daxildir: səhmdarların ümumi

yığıncağında bütün məsələlər üzrə səs hüququ ilə iştirak

imkanı, cəmiyyətin idarə edilməsi orqanlarında və onun

nəzarət orqanlarında iştirak hüququ, dividendlərin

ödənilməsi, cəmiyyətin ləğv edilməsi zamanı onun

əmlakının bir hissəsinin əldə edilməsi üzrə və s.

Müxtəlif tipli səlahiyyətli səhmlərin sahiblərinin

hüquqları qanunvericilik və konkret cəmiyyətin

nizamnaməsi ilə müəyyən olunur.

Cəmiyyətin idarə edilməsini onun orqanları

həyata keçirir:

Ali- səhmdarların ümumi yığıncağı;

Kollegial – müşahidə və ya direktorlar şurası;

Həm kollegial – idarəetmə, həm də tək şəxsli –

direktor ola bilən icraedici.

İdarəetmə orqanlarının səriştələrinin

bölüşdürülməsi cəmiyyətin nizamnaməsinə və səhmdar

cəmiyyətləri haqqında qanunvericiliyin tələblərinə

müvafiq olaraq həyata keçirilir.

58

Beləliklə, cəhmdar cəmiyyətin təməl əlamətləri

və xüsusiyyətləri aşağıdakılardan ibarətdir:

1. Cəmiyyət üzvlərinin onların öhdəlikləri üzrə

məhdud məsuliyyətliliyi, onların əmanətlərinin,

yəni mövcud səhmlərin məbləği bərabər

kəmiyyəti (daha dəqiq desək, səhmdar cəmiyyətin

iştirakçılarının məsuliyyəti yox, riski

məhdudlaşır, belə ki, cəmiyyətin kreditorları

qarşısında ayrıca götürülmüş səhmdar,

ümumiyyətlə cavab vermir).

2. Səhmdar cəmiyyət yalnız öz əmlakı üzrə olan

öhdəliklərə görə məsuliyyət daşıyır. Bu zaman o,

səhmdarların cəmiyyətin işindən kənar

öhdəliklərinə görə məsuliyyət daşımır və əksinə.

3. Səhmdar kapitalı ölçüsünə görə bərabər olan

hissələrə bölünür. Səhmdarlar mənfəətin bir

hissəsini, habelə müəssisənin ləğv edilməsi

zamanı onun əmlakının bir hissəsini onların

səhmdar kapitalda paylarına proporsional şəkildə

dividend şəklində əldə edirlər.

Ədəbiyyat

1. Ağamalıyev M.Q Kommersiya fəaliyyətinin

təşkili. Bakı, 2004.

2. Коммерческое дело. М.: Экономика. Учебник,

1992.

3. Azərbaycan konstitusiyası. Bakı, 1995.

4. Novikov P.S. Mal hərəkəti və xalq istehlakı

mallarının satışı. Proqress nəşriyyatı. Krasnodar.

1998.

59

5. Хруцкий В.Е. Современный маркетинг.

М.Финансы и статистика. 1991

6. F.Kotler. Marketinqin əsasları. 1992.

7. Ələsgərov F.N. İstehlak malları bazarı: idarəetmə

formaları və metodları. Bakı, “Azərnəşr”, 1993.

8. Məmmədov T.S., Ələkbərov Ə.Ə., Məmmədov

M.Q. Ərzaq malları ticarətinin təşkili. Bakı,

“Maarif”, 1991.

9. Levşin F.M. Dünya əmtəə bazarlarının

konyukturası: spesifik və varislik M.1992.

10. Sənaye mallarının marketinqi. Tərəqqi. 1992.

MÖVZU 4.

KOMMERSİYA FƏALİYYƏTİNİN

PİSXALOGİYASI VƏ ETİKASI

Açar sözləri

Kommersiya etikası, mədəniyyət, nomenklatur

nümayəndələr, pisxoloji portreti, məqsədyönlü, peşəkar

təkmilləşmə, iradə və qətiyyət, azadlıq,qənaətçilik, inam,

inadlılıq,dərrakəli, təsərrüfatçılıq.

Mövzunun proqram sualları

Etika haqqında ilk dəfə Aristotilin fikirləri. Sivil

sahibkar kommersant nesə olmalıdır. Kommersiyaya

verilən şəxsi və professional tələblər. Sahibkar –

kommersantın etik kodeksi. Sahibkar – kommersantın

etikası. İşgüzar danışıqların təşkili və aparılması.

60

Kommersiya işində işgüzar məktublar. Kommersiya risqi

və onun azaldılması yolları.

Bilməli

- Kommersantın düzgün qarşılıqlı surətdə əlverişli

olan müqavilələri bağlamaq bacarığını;

- Kommersiya fəaliyyətinə verilən profesional və

şəxsi tələbləri;

- Sahibkar kommersantın etik kodeksi;

- Kommersiya mədəniyyəti, onun daxili və xarici

amillərini;

- Kommersiya mədəniyyətinin on əlamətlərini;

- Hər bir kommersantın işgüzar adamın etketinə

uyğun olan profesional davranış vərdişlərinə

malik olmasını;

- Danışıq və təqdimetmə qaydalarını, işgüzar

söhbətlərin aparılma qaydalarını, telefon

danışıqları, işgüzar yazışma qaydalarını, işgüzar

adamın xarici görünüşünə, manerallarına verilən

tələbləri və s.

- Kommersantın igüzar danışıqlarının təşkili və

aparılması üçün qəbul etdiyi qərarları;

- Danışıqların tam aydınlıq və qarşılıqlı hörmətə

əsaslanmalı olduğunu;

- Bilərəkdən aldatmaya, səlahiyyətdən sui

istifadəyə, kommersiyada şübhəliliyə yol

verilməməsini;

- Kommersiya işində işgüzar məktublar, onlara

verilən tələbləri, sorğu, ofert, reklamasiya

məsələlərini;

- Reklamasiyanın mahiyyətini;

- Kommersiya riski və onun azaldılması üsullarını;

61

- Riskin dərəcəsinin müəyyən edilməsi üçün

statistik və ekspert metodlarından istifadə

olunmasını;

- Bazar iqtisadiyyatı şəraitində riskin azaldılması

yollarını.

Bacarmalı

- Kommersiya fəaliyyəti ilə məşğul olanlara verilən

professional və şəxsi tələbləri bir-birindən

fərqləndirməyi;

- Sahibkar – kommersantın etiketinə daxil olan

professional davranışları izah etməyi;

- Təqdimetmə və tanışlıq qaydalarını açıqlamağı;

- İşgüzar söhbətlərin aparılmasındakı incəlikləri,

işgüzar yazışmalar və telefon danışıqlarının

qaydalarını, xarici görünüşə, maneralara, geyimə

verilən tələbləri, nitqə verilən tələbləri (izah

etməyi);

- İşgüzar danışıqların aparılması və onun təşkil

olunmasının xüsusiyyətlərini;

- Kommersiya işində işgüzar məktubların rolunu

göstərməyi;

- Kommersiya riski və onun azaldılması üsullarını

müqayisəli surətdə izah etməyi;

- Statistik metodla ekspert metodunu bir –birindən

fərqləndirməyi;

Test sualları

1) Kommersanta qoyulan şəxsi və professional

tələblərə nələr daxildir.

2) Kommersantın etiketi dedikdə nə başa düşülür.

3)Kommersantın etik kodeksi.

62

4)İşgüzar danışıqların aparılması qaydaları hansı

formada aparılır.

5)Kommersiya işində işgüzar məktubların rolu

nədən ibarətdir.

6) Kommersanta verilən şəxsi tələblər hansılardır.

7) Kommersanta verilən professional tələblərə

nələr aid edilir.

8) Kommersantın etiketinə hansı xüsusiyyətlər

daxildir.

9) Kommersantın etik kodeksi dedikdə nə başa

düşülür.

10) İşgüzar danışıqların aparılması şəraitləri

hansılardır.

11) Kommersiya riskinin növlərinə nələr aid edilir.

MÜHAZİRƏ MƏTİNLƏRİ

KOMMERSİYA FƏALİYYƏTİNİN

PİSXALOGİYASI VƏ ETİKASI

P L A N

1.Kommersiya etikası

2. Kommersantın pisxoloji portreti .

Kommersiya etikası- müasir biznesin mövcud

ola bimədiyi elə bir kateqoriyadır ki, onsuz

kommersiyanın nəhəng potensialından effektiv istifadə

etmək qeyri-realdır. Kommersiya etikası ictimai həyatın

əsas məsələlərindən birinə çevrilmiş anlayışdır və o,

sahibkarlığın etika və mədəniyyəti adını almışdır.

Kommersiya etikası- düzgünlüyə, açıqlığa,

verilmiş sözə sadiqliyə, qüvvədə olan qanunvericiliyə

63

uyğun olaraq, bazarda effektiv fəaliyyət göstərmək

qabliyyətinə əsaslanan işgüzar etikadır.

Bizim ölkədə hazırda sahibkar təbəqəsinin fəal şəkildə

formalaşması prosesi gedir. Sabiq partiya-təsərrüfat

rəhbərliyinin yerinə ənənə və avtoritetindən,

düşüncələrində ətalətdən uzaq olan yeni insanlar

gəlmişdir. Məhz onlar iqtisadiyyat sferasında

yenidənqurma prosesində ortaya çıxan yeni imkanları

reallaşdırmağa başlamışlar. Azərbaycan sahibkarının

sosial portreti ziddiyyətli, çoxsimalı, mürəkkəb və

çoxmənalıdır. Bu yeni sinif müxtəlif sosial təbəqələrdən

formalaşmışdır: əsas etibarilə “kölgə” strukturlarında

fəaliyyət göstərmiş keçmiş illərin sahibkarlarından; sosial

konversiyanı keçmiş və yeni iqtisadi məkanda öz yerini

tapmış nomenklatur nümayəndələrindən; yaşları artıq 30-

dan yuxarı olan və öz sənətlərində layiqli yer tutmaq

niyyətində olan istehsalçılar və ziyalılardan; hələ özlərinə

sənət seçə bilməyən, lakin artıq biznesin əlifbasını

öyrənmiş gənc insanlardan və s. Bu yeni

azərbaycanlıların, demək olar ki, hamısı biznesin etika və

mədəniyyətini təsəvvürlərinə belə gətirmirlər. Bir çox

yeni yaranmış biznesmenlər nüfuzdan çox, öz cibləri

haqqında düşünürlər. Buna görə də öhdəliklərin vicdanla

yerinə yetirilməməsi, partnyorun maraqlarına laqeydlik

göstərilməsi, hətta səmimi olaraq onu aldatmağa çalışma

halları da olur.

Eyni zamanda, özlərinin vicdanlı adını ən yüksək

dəyər hesab etmiş, bir çox Azərbaycan tacirlərinin,

sənayeçilərinin və sahibkarlarının da adını çəkmək olar.

Sahibkarların əksəriyyətinin riayət etdiyi işin həyata

keçirilməsi prinsiplərinə istinad etmək olar. Bunlar

arasında aşağıdakıları qeyd etmək olar:

64

Hakimiyyətə hörmət et. Hakimiyyət işlərin

effektiv aparılması üçün zəruri şərtdir. Hər şeydə qayda

olmalıdır. Bununla əlaqədar olaraq, hakimiyyətin

qanuniləşdirilmiş dərinliklərindəki qayda-qanun

gözətçilərinə hörmət bəslə.

Vicdanlı və ədalətli ol. Vicdanlılıq və ədalətlilik

sahibkarlığın özülü, halal mənfəətin və işlərdə ahəngdar

münasibətin ilkin şərtidir. Azərbaycan sahibkarları

vicdanlılıq və ədalətlilik daşıyıcısı olmağa borcludur.

Xüsusi mülkiyyət hüququna hörmət et. Azad

sahibkarlıq dövlətin əmin –amanlığının əsasıdır. Sahibkar

alnında tər öz Vətəninin şərəfinə zəhmət şəkməyə

borcludur. Belə həvəsi yalnız xüsusi mülkiyyətə dəstək

verməklə təzahür etdirmək olar.

İnsanı sev və hörmət et. Sahibkarlıq tərəfindən

zəhmətkeşi sevmək və ona hörmət bəsləmək özünə qarşı

sevgi və hörmət hissi yaradır. Belə şəraitdə maraqların

ahəngdarlığı yaranır, bu isə insanlarda ən rəngarəng

qabliyyətlərin inkişafı üçün şərait formalaşdırır, onları

özlərini bütün parlaqlıqları ilə əks etdirməyə sövq edir.

Sözünə sadiq qal. İşgüzar insan öz sözünə sadiq

qalmalıdır: “Bir dəfə yalan danışsan, kim sənə inanacaq”

İşdə uğur çox zaman ətrafdakı insanların sənə nə

dərəcədə etibar etməsində asılıdır. İşgüzar insanın sözü

möhürlü dövlət kağızından ölçüyə gəlməyəcək dərəcədə

yüksək qiymətləndirilməlidir.

Öz vəsaitinlə yaşa. Öz gücünə görə iş götür. Hər

zaman öz imkanlarını qiymətləndir. Öz vəsaitlərini

nəzərə alaraq fəaliyyət göstər.

65

Məqsədyönlü ol. Hər zaman qarşına aydın

məqsəd qoy. Arzuna çatmaq yolunda qəbul olunmuş

sərhəddi aşma. Heç bir məqsəd mənəvi dəyərləri kölgə

altına ala bilməz.

Belə bir qanunauyğunluq mövcuddur: xalqın

təhsil və mədəni səviyyəsi nə qədər yuxarıdırsa, bu və ya

digər cəmiyyət sivil iqtisadiyyat cığırı ilə nə qədər

yüksəyə qalxırsa, onun daxilində insanlarla münasibətdə

vicdansızlıq və ədalətsizlik elementləri də bir o qədər az

olur. Ölkə nə qədər zəngindirsə, “oğurlanmaq”,

“aldatmaq” tipli anlayışlar da bir o qədər utandırıcı və

mənəviyyatdan kənar hesab olunur. Azərbaycanda

iqtisadi pozğunluqlar və aldanışların hazırkı parlaqlığı,

hər şeydən əvvəl, ölkədə yaranmış şəraitlə izah olunur:

qanunverici bazanın zidiyyətliliyi və aşkarcasına

kifayətsizliliyi, hakimiyyət strukturları tərəfindən bir çox

idarəetmə rıçaqlarının itirilməsi, ödənişlərdə və

əməkhaqqının ödənilməsindəki gecikmələr, habelə bazar

münasibətlərinin həqiqi mədəniyyətini və sivil bazar

qanunlarını bilməmək ilə izah olunur.

Xarici işgüzar dairələrdə belə hesab edirlər ki,

Azərbaycanda işgüzar davranış üslubu vacib olmamaq,

səliqəsizlik, sözünün üstündə durmamaq vərdişinin

olmaması və yerli sahibkarların xarici partnyorlardan

şəxsən özü üçün həmişə nə isə almağa çalışmaq istəyilə

fərqlənir. Bizim yeni yaranan işgüzar aləmin hətta ən

yaxşı nümayəndələri belə potensial xarici

nümayəndələrlə təmaslarda uduzurlar, ona görə ki. onlar,

sadəcə olaraq, özlərini apara bilmirlər. Əvvəlki dövrlərdə

xarici sahibkarlar öz sovet partnyorlarının kobudluğuna

göz yumurdular, çünki onlar özbaşına deyil, hətta ən

faydasız müqavilələrin yerinə yetirilməməsinə zəmanət

verən imperiyanın səlahiyyətli nümayəndələri kimi çıxış

66

edirdilər. Hazırki dövrdə isə bizim kommersantlar, bir

qayda olaraq, öz şəxsi müəssisə və şirkətlərini təmsil

edirlər, onların potensial partnyorda yaratdığı

təəssüratdan isə çox vaxt hətta pis, düşünülməmiş işin

taleyi çox asılı olur. Xaricidə illər ərzində sınaqdan

keçmiş işgüzar partnyorları yüksək qiymətləndirirlər,

yenilərinə isə çox ehtiyatla yanaşırlar.

Yalnız öz yaradıcı qabliyyətlərini güclü şəkildə

reallaşdırmaq həvəsi olan, daima insanların tələblərini

öyrənən, yüksək keyfiyyətli mallarla və xidmətlərlə

insanların etibarını qazanmağa çalışan, arası-kəsilməz

mənəvi, peşəkar təkmilləşmə, işgüzar alicənablıq

nümunəsi göstərən sahibkar və ya kommersant, yalnız bu

insan həqiqi bizznes adamı ola bilər və özünə, insanlara,

öz ölkəsinə fayda verə bilər.

2 . İqtisadi pisxalogiyanın vacib vəzifələrindən

biri kommersant sahibkarın şəxsiyyətinin təsvirinin,

pisxoloji portretinin verilməsi, onun müxtəlif sosial-

mədəni mühitlərə və iqtisadiyyatın müxtəlif səviyyələrinə

nə dərəcədə uyğun olması məsələsidir. Aydınlaşdırmaq

lazımdır ki, ölkədə baş verən dəyişikliklər kommersantın

portretinə nə dərəcədə təsir göstərir və bu dəyişikliklər

əsasən hansılardır.Kommersantın pisxoloji portretinin ilk

yaradıcılarından biri olan Verner Zombart qeyd edirdi ik,

sahibkarlıq ruhu – bürokratiya ilə birlikdə kapitalist

ruhunun tərkib hissələrindən biridir.

Kommersant aşağıdakı keyfiyyətlərə malik

olmalıdır:

- Nailolma, əldəetmə (mənəvi azadlıq, iradə və

qətiyyət, inadlılıq və daimlilik);

67

- Təşkilatçılıq (insanları düzgün qiymətləndirmək,

onların hərəkətlərini əlaqələndirməklə işləməyə

məcbur etmə qabliyyəti);

- Tacirlik (məcbur etmədən insanları bir yerə

toplama, onlarda öz məhsuluna maraq oyatma,

inam hissini yaratma qabliyyəti);

- İşlərin səmərəli aparılması, dərrakəli, qənaətçilik

ilə bağlı olan təsərrüfatçılıq;

- Kommersiya nüfuzluluğu və etibarlılığı olan

igüzar mənəviyyat, müqaviləyə sadiqlilik və ciddi

hesabatın aparılması.

Kapitalist ruhunun tərkib hissələrindən biri –

bürokratiyadır (rəsmiyyətçilikdir). Bürokratın cəhətləri:

şirkətə sadiqlik, onun mənfəəti hesabına işləmə - şəxsi

karyera və rifahlıq naminə irəliləmə, maraq, nizam-

intizam, dəqiq təlimatın olması tələbatı, həvalə olunmuş

funksiyaların düzgün yerinə yetirilməsidir.

Sosial- psixoloji nəzəriyyə olan deprivasiya

nəzəriyyəsi (derivasiya – fərdilərin və ya qrupların həyati

tələbatlarının azaldılması və yaxud onlardan məhrum

edilmə prosesi deməkdir ). çərçivəsi daxilində müəyyən

olunmuşdur ki, əhalinin sosial cəhətdən sıxışdırılan

təbəqələri və milli azlıqların nümayəndələri hakim

təbəqələrə nisbətən daha yüksək sahibkarlıq potensialına

malik olurlar.

Sahibkarlar tərəfindən vergiqoymanın dərketmə

problemi: vergilər müxtəlif səviyyələri şəraitində onların

davranışı, vergilərin ödənilməsindən yayınma amilləri və

səbəbləri problemi mövcuddur.

68

Kross-mədəni (çarpazı) səviyyələrin tədqiqi

aktuallıq kəsb edir, burada sahibkarlıq fəaliyyəti ilə milli,

etnik, mədəni və eyni zamanda, fərdi və sosial qrupların

digər xüsusiyyətləri arasında korrelyasiya (asılılıq)

müəyyən edilir. Müəyyən olunmuşdur ki, sahibkarın

simasında ehtiyaclarını ödəyən və işçi yeri açan bir şəxs

kimi görən ABŞ və Yaponiya əhalisindən fərqli olaraq

Avropada sahibkar surəti bütövlükdə az pozitivdir.

Birincisi, bu, onun fəaliyyətinin ictimaiyyətin gözündən

gizli və müəyyən mənada sirli olması ilə bağlıdır.

İkincisi, sahibkarın möhtəkir, alverçi istismarçı kimi

qəbul olunması stereotipinin (görnüşünün) olması ilə

bağlıdır. Üçüncüsü, sahibkarların rəftarının və

davranışının iqtisadi zərurilikdən irəli gələn qətiliyi ilə

bağlıdır. Dördüncüsü, onun mənfəətinə və gəlirliliyinə

həsədin olması ilə bağlıdır.

Kommersant – sahibkarın pisxoloji portreti üçün

vacib olan keyfiyyətlər aşağıdakılardır: əqli blokda –

səriştəli olma, inkişaf etmiş təxəyyülün olması, real

fantaziya, inkişaf etmiş hissiyat, perspektiv düşüncə;

koounikativ blokda – işçi heyətin işini əlaqələndirmə

bacarığı, digər adamlarla sosial- loyal ünsiyyətdə ola

bilmə və eyni zamanda, axının əksinə gedə bilmə

qabiliyyəti; motivasiya- iradəlilik blokunda – riskə

meyillilik, daxili nəzarət, mübarizə etməyə və qalib

gəlməyə canatma, öz-özünü aktuallaşdırmağa və

ictimaiyyət tər əfindən tanınmağa tələbatın olması.

Kommersant yaxşı sağlamlıq, tükənməz enerji və

nikbinlik (optimizm) ilə təsəvvür olunur.

Qərbi, xüsusilə Amerika motivasiya nəzəriyyələri

insanın əsas motivasiyası kimi onun müvəffəqiyyət

qazanmağa can atmasını qəbul edir.

69

Müvəffəqiyyət – hər hansı bir məqsədin əldə

olunmasında uğurun qazanılması, ictimai tanınma, işdə

yaxşı nəticələrin olmasıdır. Kommersant uğurluğunun

əldə olunmasına aşağıdakılar təsir göstərə bilər:

- Sadəcə bəxtigətirmə (lazım olan vaxt lazımi yerdə

oldu və bu zaman imkanı əldən vermədi);

- Sınama və səhvetmə metodundan istifadə etməklə

“həmin uduşlu variantın” fəal olaraq axtarılması;

- Müxtəlif kombinasiyaların səriştəli qaydada

hesablanması və nəzəri araşdırmalar əsasında

optimal variantın seçilməsi;

- Əlverişli vaxtda məxfi informasiyanın, digər

resurs növlərinin əldə olunması və onlardan

istifadə edilməsi;

- Özünün şəxsi bənzərsiz təcrübəsindən,

bacarığından, səriştəliliyindən gəlir gətirən əmtəə

kimi istifadə olunması.

Sahibkarlıq – kommersant davranışı passivlik

dövrünə də malik ola bilər, adətən sahibkar

fəaldır.

Kommersant bazar konyunkturu haqqında

təsəvvürə malik olmalı və ondan istifadə etməyi

bacarmalıdır. Bütün sahibkarlar üçün ümumi cəhətlərin,

qabiliyyətlərin, səriştələrin olması haqında o vaxt

danışmaq olar ki, bu müqayisə sahibkarlıq davranışının

çoxsaylı modellərinin reallaşdırılmasının bu ya digər

forma və istiqamətlərinə uyğun olaraq baş verir. Qərbdə

onlar bir neçədir.

70

- İnvestisiya modeli – “öz qorxusuna və riskinə”

əsasən vençur investisiya layihələrinin işlənilməsi

və tətbiq olunması.

- İnventar modeli – özünün və ya müştərinin “nou-

hau” sunun yeridilməsi və yaxud satışı.

- Təşkilati model hər hansı bir ideyanın, qeyri-

standart qərarların həyata keçirilməsinin təşkili,

layihənin lazımi resurs növləri ilə təmin olunması,

kommunikasiyaların, qarşılıqlı əlaqələrin təmin

olunması.

- Vasitəçilik modeli – komisssiya alınması əsasında

hakim (arbitr), vasitəçi rolunda çıxışetmə

(tərəflərin tələbatları və imkanları haqqında

bənzərsiz informasiya əsasında)və s.

Motivlər:

- Öz taleyinin sahibi olma arzusu;

- Peşəkar fəaliyyətinin digərlərdən

uzaqlaşdırılmasını dəf etməyə canatma, həyat və

işi bir yerə qoyma, “yaşamaq üçün işləmək”

prinsipini “ işləmək üçün yaşamaq” prinsipinə

dəyişmək;

- Öz əməyinə görə layiqli mükafatın alınması və

özünün maddi vəziyyətinin yaxşılaşdırılması

arzusu.

Kommersant - sahibkarın keyfiyyətləri

aşağıdakılardan ibarətdir:

1. Qərarları müstəqil olaraq qəbul edir.

71

2.Yenliyə həssasdır, nəticələrin əldə olunmasına

istiqamətlənir.

3. Konstruktiv tənqidə və tərif üçün açıqdır.

4. Biznesdə fəal iştirak etməyə can atır, buna görə

də böyük olmayan təşkilatda özünü çox

xoşbəxt hiss edir.

5. Cəld inkişafı və yenliyi sevir.

6. İşgüzar ətrafda, biznesin genişləndirilməsi

zamanı özünü suda olan balıq kimi hiss edir.

7. Özünə qarşı və tərəf- müqabillərinin

qabiliyyətlərinə qarşı çox tələbkardır.

Hər bir adamın proseslərin real və ya potensial

iştirakçıları olduğu və digərlərin həyatına əhəmiyyətli

dərəcədə təsir edə bildiyi müasir postindustrial

cəmiyyətdə mənəviyyatın rolu artmaqdadır. Sahibkarlar

öz statuslarına görə muzdla işə götürdükləri adamların,

onu əhatə edən və fəaliyyət sferasına daxil olan

təşkilatların rifah halını müəyyən edirlər. Fəaliyyətin

mənəvi təşkil edəni – elə bir meyardır ki, bunun əsasında

cəmiyyət mümkün ola bilən hərəkətləri qəbul edilə

bilinməyən hərəkətlərdən ayırır. Mənəvi baxımdan

potensial sahibkarları “akulalara” və “delfinlərə”ayırmaq

olar. İki ölçünün – qətiyyətin və mənəvi istiqamətin

kombinasiyası əsasında həyatda davranış tiplərinin

təsnifatını almaq olar.

Əməyin sosalogiyasında insanın iqtisadi

fəaliyyətdə iştirakın imkanlarını və effektivliyini

müəyyən edən əmək potensialı nəzərdən keçirilir. Öz

mahiyyətinə görə potensial işçinin bir sıra peşəkarlıq və

72

şəxsi xarakteristikalarını özündə cəmləşdirir ki, bunların

da tərkibi işçilərin istehsalat prosesindəki iştirakına

qoyulan tələblə müəyən olunur.

Ədəbiyyat

1. Хруцкий В.Е. Современный маркетинг.

М.Финансы и статистика. 1991

2. F.Kotler. Marketinqin əsasları. 1992.

3. Ələsgərov F.N. İstehlak malları bazarı: idarəetmə

formaları və metodları. Bakı, “Azərnəşr”, 1993.

4. Məmmədov T.S., Ələkbərov Ə.Ə., Məmmədov

M.Q. Ərzaq malları ticarətinin təşkili. Bakı,

“Maarif”, 1991

5.Sənaye mallarının marketinqi. Tərəqqi, 1992.

6.Qerçıkova İ.Q. Marketinq və beynəlxalq

kommersiya işi. M. Xarici ticarət nəşriyyatı. 1991.

7.Ağamalıyev M.Q. Kommersiya fəaliyyətinin

təşkili. Bakı, 2004

MÖVZU 5.

KOMMERSİYA FƏALİYYƏTİ SFERASI

Açar sözləri

Təsərrüfat əlaqələri, əmtəə, təsərrüfat əlaqələri

sistemi, alqı – satqı müqavilələri, mal göndərilməsi

müqavilələri, işgüzar müqavilələr, sistem daxili

müqavilələr, maddi məsuliyyət, cərimə sanksiya, dövlət

ehtiyacları, kontraktasiya, tələbnamə, sifariş, birbaşa

müqavilə əlaqələri, regionlararası müəssisələr, 1- ci

73

səviyyəli müəssisələr, federal səviyyəli müəsisələr,

region səviyyəli müəssisələr, vasitəçi, topdan müəssisə,

broker firma, diller mal birjas, topdan yarmarka, auksion.

Topdan bazarlar müqavilələri.

Mövzunun proqram sualları

Əmtəə alıcıları arasında təsərrüfat

əlaqələri.Ticarət və sənaye arasındakı ticarət əlaqələri.

Rasoional təsərrüfat əlaqələri.Təsərrüfat əlaqələri sistemi.

İqtisadiyyatın inzibati amirlik sistemi. Mərkəzləşdirilmiş

inzibati - amirlik sistemi.Təsərrüfat əlaqələrinin ticarətdə

tənzimlənməsinin qaydaları və mahiyyəti. Alqı – satqı

müqaviləsinin ümumi qaydaları. Pərakəndə alış – veriş

müqaviləsi. Mal göndərilməsi müqaviləsi. Mal

göndərmənin əsas müqavilə şərtlərinin kommersiya –

hüquqi şərhi. Maddi məsuliyyət. Mal göndərmə

müqaviləsinin ləğv edilməsi və dəyişdirilməsi. Dövlət

ehtiyacları üçün mal göndərilməsi üçün dövlət

müqavilələri. Dövlət üçün mal göndərilməsinin əsasları.

Mal sifarişləri. Qarşılıqlı kommersiya əlaqələrinin

tənzimlənməsi üçün əsas hüquqi normativ sənəd.

Bilməli

- Ticarətdə təsərrüfat əlaqələrinin tənzimlənməsi

qaydalarını;

- Alqı – satqı müqaviləsinin ümumi qaydalarını;

- Pərəkandə alqı – satqı müqaviləsinin

xüsusiyyətlərini;

- Mal göndərilməsi müqaviləsini, o cümlədən;

- Mal göndərmə müqaviləsinin məzmunu;

74

- Maddi məsuliyyət və mal göndərmə

müqaviləsinin pozulmasının;

- Dövlət ehtiyacı üçün mal göndərilməsinin

əsaslarını;

- Kontraktasiya müqavilələrini;

- Tələbnamələri və sifarişləri onların fərqini;

- Bir başa müqavilələrin xüsusiyyəti;

- Topdan müəssisələrin təsərrüfat əlaqələrində və

mal daşınmasında rolu;

- Topdan müəssisənin alıcı – müştəri kimi

funksiyalarını.

Bacarmalı

- Ticarətdə təsərrüfat əlaqələrinin tənzimlənməsi

qaydalarını və onların mahiyyətini

əlaqələndirməyi;

- Təsərrüfat əlaqələri sisteminə nələrin daxil

olduğunu izah etməyi;

- Alqı – satqı müqavilələrinin ümumi qaydalarını,

şərtlərini, satıcının vəzifələrini, malın

keyfiyyətinin yoxlanması, nəticələrin lazımi

qaydada aşkarlandırılmasını, mal alanın, mal

göndərənin hüquqlarını, öhdəliklərini fəaliyyətdə

olan qanunlara görə əsaslandırmağı;

- Pərakəndə alqı – satqı müqaviləsinin özəlliklərini

və mal göndərmə müqaviləsinin növlərini izah

etməyi;

- Mal göndərmə müqaviləsinin məzmununu,

şərtlərini açıqlamağı;

- Dövlət kontraktlarının bağlanması qaydalarını

təhlil etməyi.

75

Test sualları

1) Ticarətdə təsərrüfat əlaqələrinin mahiyyəti və

tənzimlənməsi qaydaları.

2) Mal göndərmə müqavilələrinin məzmununu,

hüquqi şərhi, müqavilələrin dəyişdirilməsi və

ləğvi.

3) Dövlət müqavilələri, onların bağlanması

qaydaları.

4) Mal üçün tələbnamə və sifarişləri.

5) Ticarət müəssisələri və istehsalçılar arasında

birbaşa müqavilə əlaqələri.

6) Topdan ticarət müəssisələrinin mal

göndərilməsində rolu.

7)Təsərrüfat əlaqəsi nədir.

8)Təsərrüfat əlaqələri sisteminə nələr daxildir.

9)Pərakəndə alqı – satqı müqavilələri nə ilə fərqlənir.

10)Mal göndərilmə müqaviləsində malın keyfiyyəti

necə müəyyən olunur.

11)Malın çeşidi spesifikasiyada hansı əlamətlərə görə

göstərilir.

12)Hesablanma qaydası və qiymətlər müqavilədə öz

əksini necə tapır.

13)Dövlət ehtiyacları üçün mal göndərilməsinin

əsasları hansılardır.

14)Kontaktasiya müqaviləsi nədir.

15)Mal birjası nədir.

16)Broker kimdir.

17)Agent kimdir.

76

MÜHAZİRƏ MƏTİNLƏRİ

KOMMERSİYA FƏALİYYƏTİ SFERASI

P L A N

1. Malların alışının həyata keçirilməsi

2. Alış-müqavilə fəaliyyətinin təşkil olunması

1.Təsərrüfatçılığın bazar şərtləri malgöndərənlərlə

əmtəə alıcıları arasında kommersiya münasibətlərinin

yeni tipinin yaranmasına səbəb olmuş, ticarət işçilərinin

təşəbbüskarlığı və müstəqilliyi üçün geniş imkanlar

açmışdır. Müasir şəraitdə bu keyfiyyətlərsiz kommersiya

işini müvəffəqiyyətlə həyata keçirmək mümkün deyil.

İnkişaf etmiş bazar iqtisadiyyatı ölkələrində

kommersiya fəaliyyətində təşəbbüskarlıq, əmtəəni

satmaq bacarığı çox yüksək qiymətləndirilir.

Mürəkkəb və çox şaxəli bazar münasibətləri

şəraitində kommersiya fəaliyyətini yalnız yaxşı

hazırlanmış yüksək ixtisaslı və kommersiya işinin

müasir təşkili və texnologiyası, marketinq, menecment

sahəsində dərin hazırlıq keçmiş kadrlar həyata keçirə

bilərlər. Ticarət müəssisələrinin, kommersiya

xidmətlərinin başında kommersiya işini yaxşı bilən

ixtisaslı kommersant – təşkilatçılar, kommersant

əmtəəşünaslar, kommersant menecerlər durmalıdırlar.

Topdan bazarlarda, ticarət müəssisə və təşkilatlarında

kommersiya xidməti və ya şöbəsi yaratmaq

məqsədəuyğun hesab olunur və onlara rəhbərliyi, bir

qayda olaraq, direktorun birinci müavini və ya

kommersiya direktoru həyata keçirir.

77

Kommersiya xidmətinin tərkibinə ticarət və ya

əmtəə şöbələri, tələbatın və ya ticarət konyukturunun

öyrənilməsi şöbəsi, topdan bazarların kommersiya

köşkləri, əmtəə nümunələri zalları və müəssisələrin digər

ticarət bölmələri daxil edilir.

Ticarət müəssisə və təşkilatlarının kommersiya

işçilərinn akyual vəzifəsi milli istehsalçıların

məhsullarının mal dövriyyəsinə cəlb edilməsindən

ibarətdir.

Bununla əlaqədar, əmtəə istehsalçıları və mal

göndərənlərlə müqavilə münasibətlərinin səmərəliliyinin

və təsirini artırmaq lazımdır. Malgöndərilməsi

müqavilələri milli istehsala aktiv təsir göstərməlidir, bu

da öz növbəsində, xalq istehlakı mallarının buraxılışının

artırılmasına, onların ucuz alternativ xammaldan

hazırlanmasına, əhali üçün optimal əmtəə çeşidinin

formalaşdırılmasına gətirib çıxarmalıdır.

Bazar iqtisadiyyatı şəraitində kommersiya işinin

keyfiyyəti bilavasitə azad satış qaydasında reallaşdırılan

əmtəələri axtarıb tapmaq, sənaye və kənd təsərrüfatı

müəssisələrini, kooperativləri, fərdi əmək fəaliyyəti ilə

məşğul olan şəxsləri əhali üçün zəruri olan əmtəə

istehsalında maraqlandırmaq bacarığından asılıdır.

Bu vəzifələrin öhdəsindən gəlmək üçün

kommersiya işçiləri öz iqtisadi rayonlarını və onun təbii

sərvətlərini yaxşı tanımalı, sənayenin, kənd təsərrüfatının

vəziyyətini,bölgə müəssisələrinin istehsal imkanlarını və

onların istehsal etdikləri məmulatların çeşidini real

qiymətləndirməlidirlər.

Mal göndərənlərin və onların imkanlarını

öyrənmək üçün kommersiya xidməti işləri əmtəə

78

birjalarının, topdan yarmarkaların, satış sərgilərin və ən

yaxşı nümunələrin və yeni məmulatların baxış

sərgilərinin işində iştirak etməli, kütləvi informasiya

vasitələrində reklam elanlarını diqqətdə saxlamalı, tələb

və təklif bületenlərində, birja məlumatlarında, prospekt,

kataloq və s olan informasiyaları nəzərdən

qaçırmamalıdırlar.

Bölgə və əmtəə bazarlarının tutumunun

öyrənilməsi və proqnozlaşdırılması, reklam-informasiya

fəaliyyətinin inkişafı və təkmilləşdirilməsi,

malgöndərənlərlə itehlakçılar arasında alqı- satqı işinin

əlaqələndirilməsi də ticarətdə kommersiya xidmətinin

əsas vəzifələrinə daxildir. Bunun üçün isə marketinqin

istifadə olunmasında xarici ölkələrin təcrübəsini

öyrənmək lazımdır ki, bu da bazar şəraitində

müəssisələrin kommersiya fəaliyyətlərini

müvəffəqiyyətlə təşkil etməyə imkan verəcək.

Müasir mərhələdə ticarət təşkilatları və

müəssisələrinin kommersiya işi iqtisadi- maliyyə

əlaqələrinin müxtəlif formalarından istifadə etməklə

xarici iqtisadi fəaliyyətin əhatə dairəsinin genişlənməsinə

kömək etməlidir.

Malların alışını ticarət müəssisələri –topdansatış və

ya xırda topdansatış mal dövriyyəsinin həyata keçirilməsi

prosesi zamanı hüquqi şəxslər və yaxud fərdi sahibkarlar

– fiziki şəxslər yerinə yetirirlər.

Alışın planlaşdırılması və həyata keçirilməsi

zamanı lazımdır:

- alınan mallara alıcılıq tələbini nəzərə almaq;

79

- malların istehsalçıları və satıcılarının bu mallara

olan təklifini nəzərə almaq;

- malın real bazar konyunkturuna uyğun gələn

qiymətinə istiqamətlənmək;

- mal istehsalçılarına və topdan satıcılara alıcılıq

tələbinin daha yaxşı nəzərə alınması istiqamətində

təsir etmək;

- ticarət müəssisəsinin mənfəətli ticarətin təşkili

üzrə maraqlarını nəzərə almaq;

- malların çeşidinin formalaşdırılması

zəruriyyətinin nəzərə alınması;

- qabaqcadan işlənmiş kommersiya strategiyasına

əsasən hərəkət etmək.

Yuxarıda qeyd edilən tələblərdən asılı olaraq mal

alışı fəaliyyəti aşağıdakı mütləq şərtlərə əməl edilməsi ilə

həyata keçirilməlidir:

- mal göndərənlərin rəqabəti;

- mal göndərənlərin sərbəst olaraq seçilməsi;

- qiymətin sərbəst olaraq seçilməsi;

- mülkiyyət formasından, dövlətə məxsusluğundan,

müəssisənin formasından asılı olmayaraq alqı-

satqı sövdələşmələri zamanı tərəf- müqabillərin

(partnyorların) bərabərliyi;

- sövdələşmə üzrə tərəf-müqabillərin bir-birləri

qarşısında maddi və mənəvi (etik) məsuliyyəti;

80

- mal alışını həyata keçirən kommersiya işçisinin

müstəqilliyi.

Alışların həyata keçirilməsi zamanı mal

istehsalçılarına, iri topdan malgöndərənlərə, həmçinin

mötəbər xarici firmalara üstünlük (prioritet) verilməlidir.

Xırda magöndərənlərdən malın alışını xırda

partiyalarla və geniş çeşidinin formalaşdırılması və

saxlanılması məqsədilə əsasən yeni malların alınması ilə

həyata keçirmək lazımdır.

Malların alışı aşağıdaakı kommersiya işinin

aparılmasını tələb edir:

- alıcılıq tələbinin tədqiq olunması və

proqnozlaşdırılması;

- əsas malgöndərənlərin axtarılıb tapılması və

öyrənilməsi, onlarla əlaqədar olan mal təklifinin

müəyyən olunması;

- malgöndərənlərlə imkan daxilində daimi əlaqələri

sahmana salmaq;

- malgöndərənlərə sifarişlərin və tələbnamələrin

rəsmiləşdirilməsi;

- mal göndərişi üzrə müqavilələrin hazırlanması və

bağlanması;

- malların istehsalçılardan, vasitəçilərdən, topdan

mal satanlardan və digər mümkün olan

malgöndərənlərdən alışının təşkil olunması;

- mal alışı fəaliyyətə nəzarət, uçotun və təhlilin

təşkili.

81

Adları çəkilən tədbirlərin qısaca məzmununu

nəzərdən keçirək.

Alıcılıq tələbinin tədqiq olunması və

proqnozlaşdırılması- marketinqin fəaliyyət sahəsidir. Bu

işlə müvafiq marketoloq mütəxəssislər məşğul olurlar.

Kommersantın vəzifəsi – buna hərtərəfli yardım

etməkdir. Bunun üçün malların hərəkəti və satışının

daimi daimi uçotunu aparmaq, ticarət müəssisələrinin

tələbnamələrini və sifarişlərini sistemləşdirmək,

ödənilməmiş tələbin səbəblərini təhlil etmək, alıcılarla

işləmək lazımdır.

Malgöndərənlərin axtarılıb tapılması mal

istehsalçılarının daimi monitorinqi (müşahidəsi), onlarla

israrlı, təkidli işin aparılması, onlardan malı alan

müəssisə ilə də marağın yaradılması yolu ilə əldə edilir.

Bu zaman, müntəzəm olaraq topdansatış yarmaka və

sərgilərini, əmtəə birjalarını, hərraclara baş çəkmək,

kütləvi informasiya vasitələrində verilən reklam

elanlarını öyrənmək, xüsusi mətbuatı birja kataloqlarını

izləmək lazımdır.

Malgöndərənlərlə sıx əlaqələrin yaranması

uzunmüddətli müqavilə öhdəliklərinin formalaşmasını,

birbaşa əlaqələrin həyata keçirilməsini, vasitəçilərin

iştirakı olmadan sabit alışların aparılmasını nəzərdə tutur.

Pərakəndə ticarət müəssisələri tərəfindən

malgöndərənlərə ilkin tələbnamələrin və sifarişlərin

verilməsi mal alışı fəaliyyətinin sabitləşdirilməsi

formalarından biridir ki, bu da tələbin və təklifin

qabaqcadan bilinməsi effektini gücləndirər və bununla da

kommersiya işinin səmərəliliyini artırar.

82

Tələbnamə - ticarət müəssisəsinin malgöndərənə

ünvanladığı və müəssisənin konkret dövr üçün konkret

mala olan tələbatı haqqında məlumatdır. Ciddi olaraq

tələbnamə nə ticarət müəssisəsini, nə də ki, malgöndərəni

heç bir şeyə edilmir.

Sifariş - tələbnamədən fərqli olaraq ticarət

müəssisəsinin malgöndərənə ünvanladığı və onun

tərəfindən müəyyən müddət ərzində alınacaq müəyyən

malların siyahısını özündə cəmləşdirən rəsmi tələbddir.

Lakin sifariş heç də malgöndərilməsi müqaviləsi

deyildir. Onu müqavilədən qabaq sənəd kimi nəzərdən

keçirmək daha düzgün olardı. Sifariş malgöndərən

tərəfindən icraya qəbul olunan kimi, o malgöndərilmə

müqaviləsi hüququnu alır.

Tələbnamələr və xüsusilə sifarişlər yazılı formada

verilir və uçota alınmalıdır. Ayrı-ayrı hallarda, məsələn

sadə çeşidli malların satışı, telefon və teleqraf üzrə

sifarişlə yerrinə yetirilə bilər.

Bütün hallarda alış fəaliyyətinin nəzarəti, uçotu və

təhlili ancaq o həcmlərdə yerinə yetirilməlidir ki, bu,

kommersiya fəaliyyətinin effektivliyinin artmasına,

mənfəətin artmasına səbəb olur. Həddindən artıq uçot,

nəzarət və təhlil çox vaxt zərərlidir.

2. Ticarət müəssisəsi tərəfindən malların alışını

hərəsi öz mal qrupuna təhkim edilmiş operativ

əmtəəşünaslar aparırlar. Bu işdə həm də öz təklif və

arzularını verən və malın satışını həyata keçirən ticarət

zalının işçiləri də iştirak edir.

Malların alışı zamanı mal göndərişi, alqı-satqısı və

yaxud komissiya müqaviləsi bağlanılır. Müqavilələr

ölkədə fəaliyyət göstərən qanunvericiliyə uyğun

83

gəlməlidir. Müqavilələr o zaman bağlanmış hesab edilir

ki, tərəflər bütün əhəmiyyətli mövqelər üzrə razılığa

gəlmiş olsunlar.

Müqavilələr, bir qayda olaraq, iştirakçı müəssisənin

birinci şəxsləri və yaxud onların səlahiyyətli müavinləri

tərəfindən imzalanır.

Mal göndərişi müqaviləsində, sahibkarlıq

fəaliyyətini həyata keçirən malgöndərən, özünün istehsal

etdiyi və yaxud aldığı malı müəyyən olunmuş müddətdə

sonradan satış üçün və yaxud sahibkarlıq fəaliyyətində

digər istifadə üçün alıcının sərəncamına verməyi öz

öhdəsinə götürür.

Mal göndərişi müqaviləsində aşağıdakı məsələlər

öz əksini tapmalıdır:

- Malların göndərilmə müddəti;

- Göndərilməsi qaydası;

- Göndərişin təşkili;

- Tam göndərilməmənin yerinin doldurulması;

- Malın alıcı tərəfindən qəbul olunması;

- alıcı tərəfindən qəbul olunmayan malın məsul

saxlanılmaya qəbul edilməsi;

- tara və qablaşdırma , hesablaşma qaydası;

- lazımi keyfiyyətdə və tam dəstləşdirilməmiş

malların göndərişi zamanı iddiaların

nizamlanması;

84

- malların göndərilməsinin gecikdirilməsi və yaxud

göndərilməsi zamanı dəbbələmə pulu (cərimə);

- müqavilənin yerinə yetirilməsindən birtərəfli

qaydada imtina edilməsi və bu zaman yaranan

zərərlərin hesablanması qaydası;

- mübahisələrin yoluna qoyulması qaydaları.

Kommersiya təcrübəsində alqı-satqı müqaviləsi

kontrakt adlandırılır. Kontraktda aşağıdakılar öz əksini

tapmalıdır:

- malın adı; bu , alqı-satqı müqaviləsinin

predmetini təşkil edir;

- malın keyfiyyəti; onun müəyyənedilməsi üsulları

nəzərdə tutulmalıdır;

- malın qiyməti; həm malın vahidinin qiyməti, həm

də onun ümumi dəyəri göstərilməlidir;

- göndəriş şərtləri; bu, başqa sözlə,göndərilmənin

bazis şərtləri adlanır;

- kontraktın ümumi dəyəri;

- ödəniş şərtləri; ödəniş formaları və bunun üçün

tələb olunan sənədlər göstərilir;

- göndəriş müddəti;

- qablaşdırma və markalanma;

- malın qəbul edilib təhvil verilməsi; malın

qəbuledilmə proseduru təsvir olunur.

85

Alqı-satqı müqaviləsini öyrənən zaman

kommersiya işçisi xüsusi diqqət göndərişin “bazis

şərtləri” nə yetirməlidir. Bu şərtlər satıcı və alıcının

malların çatdırılması öhdəliklərini və ən vacib, malın

məhv olması və yaxud zədələnməsi riskinin satıcıdan

alıcıya keçməsi anını müəyyən edir.

Bazis şərtləri malın daşınması üzrə xərclərin

kimin daşıdığını müəyyən edirlər ki, bunlar da bəzi

hallarda malın dəyərinin 40-50%-ni təşkil edir. Bu

xərclərə: malın daşınmağa hazırlanması xərcləri,

yüklənmənin haqqının ödənilməsi, həmçinin

sığortalanma və malların yolda saxlanılma xərcləri aid

edilir. Bundan başqa, dövlət sərhədini keçmə zamanı

gömrük rüsumlarının, vergilərinin və yığımlarının

haqqının ödənilməsi də nəzərə alına bilər.

Kontrakt satıccı kimi hazırlayarkən sahibkar öz

üzərinə bir sıra öhdəlikləri götürməli və bunları bu

sənəddə əks etdirməlidir:

- mal, müqavilənin bütün şərtlərinə ciddi surətdə

uyğun olaraq göndərilməli;

- alıcı malın göndərilməsinə hazır olması barədə

vaxtında məlumatlandırılmalı;

- malın vəzifəli şəxslər tərəfindən yoxlanılması

üzrə xərcləri öz hesabına ödəməli;

- malın qablaşdırılmasını, həmçinin gömrük

rüsumlarını və vergilərini öz hesabına ödəməli;

- alıcıya, “təmiz sənəd” deyilən, yəni malın

razılaşdırılmış şərtlərdə göndərişini təsdiq edən

təqdim etməli (“təmiz “– tara və qablaşdırmanın

86

qüsurları barədə qeyd-şərtlərin olmaması

deməkdir);

- ixracat rlisenziyasını almalı və onun haqqını

ödəməli;

- kontraktda müəyyən edilmiş yerdə və müddətdə

malın alıcıya keçmə anınadək bütün riskləri və

xərcləri daşımalı.

Kontraktı alıcı kimi hazırlayarkən sahibkar öz

üzərinə bir sıra öhdəlikləri götürməli və bunları bu

sənəddə əks etdirməlidir:

- malı kontrakt üzrə müəyyən edilmiş yerdə və

müddətdə qəbul etməli;

- malın daşınması üzrə bütün riskləri və xərcləri

daşımalı;

- malın hərəkəti prosesində sənədlərin alınması

zamanı yaranan bütün rüsumları və xərcləri

ödəməli;

- malın xaricə göndərilməsi üçün lazım olan

lisenziyanın və digər sənədlərin alınması və

haqqının ödənilməsini təmin etməli.

Komissiya üzrə müqavilənin bağlanması zamanı

satan tərəf komitent, alan tərəf isə- komissioner kimi

çıxış edirlər.

Komissioner öz öhdəsinə götürür ki, komitentin

tapşırığına əsasən müqavilə üzrə müəyyən edilmiş

mükafatla öz adından, lakin komitentin hesabına bir və

ya bir neçə alqı-satqı sövdələşməsini həyata keçirəcəkdir.

87

Bağlanmış müqavilələr məcburi qeydiyyata və

uçota alınmalıdır. Müqavilələr və malların alışı ilə bağlı

olan digər sənədlər onların müddətləri qutardıqdan sonra

üç il ərzində saxlanılmalıdır.

Kommersiya işinin səviyyəsinin artırılması onun

texnologiyasının daim təkmilləşdirilməsini, idarəetmənin

yeni texnikasından, avtomatlaşdırılmış idarəetmə

sistemindən, kommersiya işçilərinin avtomatlaşdırılmış

iş yerlərindən istifadə olunmasını, kommersiya

prosseslərinin, o cümlədən əmtəələrin topdan və

pərakəndə satışının idarə olunmasının

kommpüterləşdirilməsini tələb edir.

Çoxlu sayda mal göndərənlərə, mürəkkəb çeşidlə

xarakterizə olunan əmtəələrin topdan alışının daimi uçotu

və nəzarəti yalnız informasiya texnologiyalarının köməyi

ilə mümkündür. Mal daxil olmasının əmtəəşünaslar

tərəfindən əllə, kartoçka formasında uçota alınması

əməktutumlu bir işdir və çoxlu sayda malgöndərənlərdən

və daxilolma müddətlərinə görə çeşidin bütöv məcmuyu

üzrə tez və dəqiq uçot aparılmasını təmin etmir.

Bu uçot sistemi öhdəlikləri pozan malgöndərənlərə

qarşı operativ təsir tədbirləri görməyə imkan vermir, mal

göndərilməsinin pozulmasına və fasilələrin yaranmasına

səbəb olur. Bu məqsədlə əmtəə şöbələrində, əmtəə

nümunələri zallarında, kommersiyra pavilyonlarında

kommersiya məlumatlarının operativ işlənməsi və

kommersiya prosseslərinin operativ idarə olunması üçün

avtomatlaşdırılmış iş yerlərinin təşkil olunması zəruridir.

Bu əmtəələrin qrupdaxili çeşid üzrə daxil olmasının və

reallaşdırılmasının uçotunun avtomatlaşdırılmasının

təmin edir, əmtəəşünasları əmtəələrin uçotu və hərəkəti

üzrə kartoteka işlərinin aparılması kimi süründürücü əl

88

əməyindən azad edir, malgöndərənlərlə və alıcılarla real

kommersiya işi üçün vaxtı artırır, kommersiya işçilərinin

əmək məhsuldarlığını yüksəldir.

Mağazalarda əmtəələrin pərakəndə satışının

uçotunun kompüterləşdirilməsi əmtəə satışının və ticarət

çeşidinin optimal ölçülərdə saxlanması və tamamlanması

işlərinin gedişatına fasiləsiz nəzarətin həyata

keçirilməsini təmin edir.

Kommersiya əməliyyatlarının kompüterləşdirilməsi

kommersiya məlumatlarının işlənməsi və ötürülməsi üzrə

informasiya sisteminin yaradılmasına imkan verir ki, bu

da əmtəə tədavülü sferasında bazar, marketinq

fəaliyyətinin texniki əsasını təşkil edir.

Kommersiya fəaliyyəti, hər hansı digər bir

sahibkarlıq fəaliyyəti kimi, müəyyən dərəcədə dövlət

tərəfindən tənzimlənməyə ehtiyac duyur. Kommersiya

münasibətləri əsasən bu sahəyə aid olan qanun və hüquqi

aktların vasitəsilə tənzimlənir.

Azərbaycanın İqtisadi İnkişaf Nazirliyinin

yaradılması daxili və xarici ticarət məsələlərinin təşkilati

cəhətdən bir orqanda cəmlənməsinə imkan vermişdir. Bu

isə Azərbaycan mallarının nəinki daxili, həm də xarici

bazarlarda irəliləməsi üçün və milli əmtəə

istehsalçılarının müdafiəsi baxımından əlverişli şəraitin

yaradılması imkanlarını genişləndirir.

Ədəbiyyat

1. Коммерческое дело М.: Экономика. Учебник,

1992.

89

2. P.S. Zavyalov, V.İ. Demidov, Müvəfəqiyyətin

düsturu:marketinq. M. Beynəlxalq münasibətlər,

1991.

3. Levşin F.M. Dünya əmtəə bazarlarının

konyukturası: spesifik və varislik. M. 1992

4. Ələsgərov F.N. İstehlak malları bazarı: idarəetmə

formaları və metodları. Bakı “Azərnəşr”, 1993.

5. Hacıyev Ş. H. Xalq istehlak mallarının əhali

tələbinə proqnozlaşdırılması. Bakı, Azərnəşr,

1989

6. Sənaye mallarının marketinqi. Tərəqqi, 1992.

7. Qerçıkova İ.Q. Marketinq və beynəlxalq

kommersiya işi. M. Xarici ticarət nəşriyyatı.

1991.

8. Ağamalıyev M.Q. Kommersiya fəaliyyətinin

təşkili. Bakı, 2004

MÖVZU6.

KOMMERSİYA FƏALİYYƏTİNDƏ REKLAM

Açar sözlər

Reklam, ticarət reklamı, inandırma, brendinq,

personal satış, seylz promouşn, pablik rileyşnz, KİV,

vitrin, reklam elanları, çap reklamı, kataloq, prospekt,

plakat, audiovizual reklam, reklam roliki, texniki reklam

filmləri, slayd filimlər, radio və televiziya reklamı,

topdan yarmarka, reklam suvenirləri, seriyalı suvenir

məlumatlar, qablaşdırıcı materiallar, direkt meyl, xarici

reklam, reklam şitləri, afişalar, transporantlar,

preskonferensiya, simpozium, kompüter reklamı,

dequstasiya.

90

Mövzunun proqram sualları

Reklamın mahiyyəti, məzmunu və əsas məsələləri.

Reklamın sosial – psixoloji əsasları. Reklam insanları

idarəetmə metodu kimi. Alıcı davranışında reklamın

psixoloji rolu. Xaricdə reklam biznesinin inkişafının əsas

təyinatı. Reklam vasitələrinin növləri və onların tətbiqi.

Vitrinlər reklam vasitələri kimi. Vitrinin əhəmiyyəti.

Vitrinlərin avadanlıqları və quraşdırılması. Vitrin üçün

mal seçimi. Vitrin sərgilərinin tərtibi. Malların

dequstasiyası, nümayişi, açıq yığılması. Reklam –

məlumat agentliklərinin işinin təşkili. Reklam elanlarının

mətnlərinin işlənməsinin əsasları. Reklam fəaliyyətinin

işlənməsinin əsasları.

Bilməli

- Reklam mahiyyətini, reklam vəzifələrini,

ümumiyyətlə, reklam anlayışı haqqında;

- Reklam psixologiyası;

- Reklam marketinqini;

- Reklam vasitələrinin növlərini, onların

xüsusiyyətlərini, birinin digərindən üstün və zəif

cəhətlərini;

- 1000 nəfər hesabı ilə konkret reklam daşıyıcısının

dəyərinin hesablanmasını;

- Reklam vasitələri, əhatə dairəsi, təsir gücü

görünmə tezliyinə görə təsnifləşdirilməsini;

- Reklam proqramının və onun səmərəliliyinin

qiymətləndirilməsini;

- Ticarət reklamının vacib xüsusiyyətlərini

(düzgünlük, konkretlilik, məqsədyönlülük,

humanistlik, kompitentlik);

91

- Reklamın sosial-psixoloji əsaslarını, yəni

reklamın insanları idarəetmə vasitəsi kimi

xüsusiyyətlərini, alıcı davranışına, yəni alıcının

nail olmaq istəyinə reklamın təsirini;

- Beynəlxalq reklamın xüsusiyyətləri, çətinliklərini;

- Beynəlxalq reklam kodeksinin əsas prinsipləri,

normaları.

Bacarmalı

- Reklamın xüsusiyyətlərini respublikada

inkişafının müasir vəziyyətini, reklamın vəzifələri

və məqsədlərini əlaqələndirməyi;

- Ticarət reklamının digər reklam növlərindən

fərqləndirmək;

- Alıcı davranışına reklamın psixoloji təsirini izah

etməyi;

- Reklamın insanları idarə etməsi fikrinə münasibət

bildirməyi;

- Beynəlxalq reklamın yaranmasını, inkişafını,

problemlərini təhlil etməyi;

- Dünyanın ən iri reklam şirkətləri haqqında

məlumat verməyi;

- Beynəlxalq reklam kodeksinin əsas prinsiplərini,

normalarını təhlil etməyi;

- Azərbaycan Respublikasının reklam haqqında

qanunun madələrini, reklama verilən ümumi və

xüsusi tələbləri izah etməyi;

- Reklam vasitələrinin növlərini, onların tətbiqinin

xüsusiyyətlərini, ayrı-ayrılıqda təhlil etməyi;

- Vitrinlərin əhəmiyyətini, qurulmasını, vitrinlərin

inventarları, tərtibatını, vitrin üçün mal seçilməsi

92

xüsusiyyətlərini, vitrin sərgilərinin tərtibatını və s.

məsələlərin mahiyyətini çatdırmağı;

- Reklam məlumat agentliklərində işin təşkili

xüsusiyyətlərini açıqlamağı;

Test sualları

1) Reklam anlayışı, mahiyyəti və əsas məsələləri;

2) Reklamın sosial, psixoloji əsasları;

3) Xaricidə reklam biznesinin inkişaf istiqamətləri.

Reklam vasitələrinin növləri və onların tətbiqi;

4) Reklam vasitələrinin növləri və onların tətbiqi;

5) Vitrin reklam vasitəsi kimi, onun əhəmiyyəti,

qurulması, inventarları onun tərtibatı, mal

seçilməsi və s.

6) Reklam mətnləri və elanlarının hazırlanmasının

əsasları;

7) Reklam fəaliyyətinin effektivliyinin müəyyən

edilməsi;

8)Reklam nədir;

9)Reklamın təbliğatdan əsas fərqi nədir;

10)Reklam vasitələrinin əsas təşkilat əlamətləri

hansıdır;

11)Xaricdə reklam biznesinin inkişafının əsas

istiqaməti;

12)Vitirinlərin digər reklam vasitələrindən fərqi

nədədir;

13)Ticarət reklamının, sahibkarlıq reklamından fərqi

nədədir;

14)Respublikada reklam fəaliyyətinin

tənzimlənməsinin əsas vasitəsi nədir;

93

MÜHAZİRƏ MƏTİNLƏRİ

KOMMERSİYA FƏALİYYƏTİNDƏ REKLAM

P L A N

1. Kommersiya fəaliyyətində reklam, onun hüququ

tənzimlənməsi və dövlət nəzarəti

2. Reklam vasitələri və formaları

1. Əmtəə və xidmətlərin istehlakçısı onları əldə

edərkən alqı-satqı prosesinin həyata keçirilməsinə hazır

olmalıdır, yəni o, onu belə zərurətə inandıracaq müvafiq

informasiyanı əldə etməlidir. Bu rolu reklam yerinə

yetirir.

“Reklam haqqında” qanunda reklam anlayışına

aşağıdakı kimi tərif verilir. “Reklam istənilən formada,

istənilən informasiya vasitələrinin köməyilə fiziki və ya

hüquqi şəxslər, əmtəələr, ideyalar və təşəbbüslər (reklam

informasiyası) haqqında qeyri-müəyyən şəxslər dairəsi

üçün nəzərdə tutulan informasiyanın yayılmasıdır,

həmçinin o, bu fiziki və ya hüquqi şəxsə, əmtəələrə,

ideyalara və təşəbbüslərə qarşı maraq formalaşdırmalı

olan və bu marağı saxlamalı, əmtəə, ideya və

təşəbbüslərin reallaşdırılmasına şərait yaratmalıdır”.

Beləliklə, reklam, hər şeydən əvvəl, konkret fiziki

və ya hüquqi şəxsə qarşı maraq formalaşdırmaq və ya bu

marağı dəstəkləmək məqsədilə fiziki və ya hüquqi

şəxslər, əmtəələr, ideyalar və təşəbbüslərin

reallaşdırılmasına yol açan informasiyaların yayılmasıdır.

Bu informasiyalar istənilən formada, istənilən

vasitələrin köməyilə yayıla bilər.

94

Reklam təkcə istehlakçıları yeni əmtəələr,

xidmətlər və ya qiymətlər haqqında məlumatlarla təmin

edən özünəməxsus yol göstərən kimi çıxış etmir, o, həm

də vətəndaş hüquqi nöqteyi-nəzərindən alqı-satqı

müqavilələrinin bağlanması zamanı kommersiya təklifi

funksiyasını da yerinə yetirə bilər. Yəni əmtəə və

xidmətlərin potensial istehlakçılarının ümumi formada bu

əmtəə və xidmətlərin reklam verənə müracitə etmə yolu

ilə əldə edilə bilməsi, alınması və sifarişi imkanının

olması, məlumatlandırılması kimi çıxış edir.

Tanınmış marketoloq ABŞ-ın Şimal- Qərb

Universitetinin profesoru F. Kotler reklama aşağıdakı

tərifi verir: Reklam dəqiqləşdirilmiş maliyyə mənbəyi

göstərilməklə lazımi kommunikasiya vasitəsilə pullu

xidmətlərin və məlumatların yayılmasını özündə əks

etdirir.

Geniş mənada reklam, mahiyyət etibarı ilə bir

sıra elmi sahələri özündə cəmləşdirir. Bunlara incəsənət,

poeziya, ədəbiyyat kommunikasiya, iqtisadiyyat,

marketinq, riyaziyyat, pisxololgiya və s. daxildir. Eyni

zamanda, reklamın əhalinin ictimai-iqtisadi həyatını əks

etdirən ayrı-ayrı növləri də fərqləndirilir. Bu konteksdə

reklamın dəqiq ticarət, siyasət, elmi, dini və s. növləri

vardır.

Reklam təsərrüfat fəaliyyətində ən geniş

yayılmış reklam obyektləri mallar, ticarət müəssisələri,

xidmətlər və s. sahələrdir. Öz mahiyyəti etibarı ilə ticarət

reklamının başlıca vəzifələri, malların istehlak xassələri,

göstərilən xidmətlər haqqında alıcılara məlumatlar

vermək, tələbatlarını formalaşdırmaq, onların diqqətini

cəlb etmək və satışın həcmini artırmaqdan ibarətdir.

95

Adi məlumatlardan fərqli olaraq, reklam vasitəsilə

çatdırılan məlumatlar, adamlara məsləhət verməklə

onların mallar və xidmətlərdən istifadə etməsinə təsir

göstərir. Ona görə də reklamın admlara təsir etmə

qabliyyəti, onlarda tələbin formalaşmasına, zövqünə və

nəhayət, təklif edilən xidmətlərdən və mallardan

məqsədyönlü istifadə etməsinə müsbət təsir göstərir.

Reklam marketinqin bir hissəsini təşkil etməklə, həm də

istehsal edilmiş məhsülların fasiləsiz təchizini təmin edir.

Reklam vasitəsilə alıcılara mallar və xidmətlər,

onların kəmiyyət və keyfiyyəti, xassələri, çeşidləri,

istifadəsi, istismarı və digər məlumatlar haqqında doğru,

dürüst məlumatlar verilməlidir.

Reklam vasitəsilə alıcılara mallar haqqında

yalan və şişirdilmiş məlumatların verilməsi

yolverilməzdir. Habelə bazar subyektlərinin, əmtəənin,

istehlakçını çatdıra bilən yanlış müqayisə edilməsi və

onun reklam yayımı, əmtəənin alınması, yaxud

sövdələşmə zamanı istehlakçının seçmə sərbəstliyinə

təsir gösərən qanunsuz reklam üsullarından istifadə

olunması kimi istehlakçiları çatdırmağa yönəldilmiş

hərəkətlər yolverilməzdir. Reklamın tərtib edilməsinə

çəkilən xərclər çox yüksək olmamalı və malın qiymətinə

təsir göstməməlidir.

Reklam malla təchizetmənin və alıcı tələbinin

formalaşdırılması üzrə aparılan məqsədyönlü işlərin əsas

tərkib hissəsi hesab olunur.

Dünya təcrübəsində reklamın gücü və rolu

məlumdur. Hər şeydən əvvəl, reklam vasitəsilə alıcılara

mal və xidmətlər haqqında məlumatlar verilir. Onu da

qeyd etmək lazımdır ki, əgər reklam həmişə ancaq

məlumatdırsa, onda məlumat həmişə reklam ola bilməz.

96

Reklam, bir tərəfdən istehlakçıya lazım olan

malların alınması və onlardan istifadə edilməsi haqqında

məlumat verir, digər tərəfdən isə adamların emosiyası və

psixologiyasına təsir göstərərək onların seçiminə inam

yaradır.

Qeyd olunduğu kmi ticarət reklamı, başqa

reklam növləri içərisində aparıcı yerlərdən birini təşkil

edir. Bununla yanaşı, digər reklam növləri adamların

həyatında özünəməxsus əhəmiyyətə malikdir. Bütün

dünyada siyasi rəhbərləri, onların proqram və

məqsədlərini təbliğ etmək üçün siyasi reklam

vasitələrindən və təbliğat üsullarından geniş istifadə

olunur. Son vaxtlar bizim cəmiyyətimizdə də bu tipli

reklam vasitələrindən istifadə edilməyə başlanmışdır.

Buna baxmayaraq, reklamın ümumi cəhətlərində başlıca

məzmunu: mal və xidmətləri seçməyə, təklif edilən

namizədə səs verməyə, müəyyən mədəni tədbirlərdə

iştirak etməyə yönəltməkdən ibarətdir.

Reklamın əsas məzmunu təbliğ edilən obyektin

sosial nüfuzunu qaldırmaqda ibarətdir. Reklam

xidmətlərindən istifadə olunarkən nailiyyətlərin inkişafı,

reklamçıların öz müştərilərini psixoloji xüsusiyyətlərini

və məlumatları daha yaxşı tədqiq edir. Lakin bütün

hallarda reklam vicdanlı olmalı, istehlakçıları çaşdıra

bilən yanlış məlumat verilməməli, adamların işgüzar

münasibətlərinə, onların maraq və məqsədlərinə mənfi

təsir göstərən ementlər olmamalıdır.

Ticarət reklamı istehlakçılara malların faydalı

cəhətləri, onlardan səmərəli istifadə və istehlak

etmələrinə yardım göstərməlidir.

Bundan başqa, ticarət reklamı alıcılara göstərilən

ticarət xidmətinin keyfiyyətinin yüksəldilməsinə kömək

97

göstərməlidir. Reklamın köməyi ilə alıcılar az vaxt və

əmək sərf etməklə özlərinə lazım olan malları ala bilirlər.

Bu zaman mal satışı sürətlənir, xərclər aşağı düşür

(azalır) və ticarət heytinin faydalı iş əmsalı çıxalır.

Reklam fəaliyyəti ən müxtəlif sosoal sferalara

(iqtisadiyyat, ticarət, məişət xidmətləri, siyasət, tamaşa

və s) toxunur.

Reklam fəaliyyətinin ən geniş yayılmış sferası

ticarət reklamıdır, reklam təsirinin predmeti isə ticarət

müəssisələrinin əmtəə və xidmətləri və müəssisənin

özüdür. Ticarət reklamının köməyilə əmtəələrin istehlak

xassələri və bu əmtəələrin satışını müşayiət edən

xidmətlər haqqında informasiyalar məqsədyönlü şəkildə

yayılır. Bu əmtəə və xidmətlər, habelə onları reallaşdıran

müəssisələrə qarşı istehlakçıların diqqətini cəlb etmək

məqsədilə onlara məşhurluq yaratmaq üçün zəruridir.

Reklam fəaliyyətinin son məqsədi satış həcminin

artırılması və mənfəətin əldə edilməsidir.

Reklam bazar marketinqinin bir hissəsidir. O,

istehlakçının əmtəə və xidmətlərin keyfiyyəti,

xüsusiyyətləri, çeşidi, istismar üsulları haqqında və başqa

məlumatlarla dəqiq və düzgün şəkildə

məlumatlandırmalıdır. Onun tərtibatı müasir estetik

tələblərə cavab verməli və ona sərf olunan xərclər

nöqteyi-nəzərindən rasional olmalıdır. Onun köməyi ilə

alıcılar əmtəə və xidmətlərin əldə edilməsinə daha az

vaxt sərf etməlidirlər. O, ticarət işçilərinin əməyinin

məhsuldarlığının artırılmasına yol açmalıdır.

Ayrı-ayrı ticarət müəssisələri, təklif edilən

xidmətlər, iş vaxtı satış forma və üsulları, onların iş

xüsusiyyətləri və s. haqqında verilən məlumatlar mühüm

əhəmiyyətə malikdir. Ona görə də ticarət reklamına:

98

düzgünlük, məqsədyönlülük, konkretlilik, humanistlik və

s. cəhətlər xas olmalıdır.

- Düzgünlük (doğruluq, gerçəklik) – malların

keyfiyyəti, dəyəri üstün cəhətləri və s. haqqındakı

məlumat.

- Konkretlik (dəqiqlik) – reklam məlumatlarında

göstərilən dəlillər və sübutlar, cədvəllərinə və s.

rəqəmlərin həqiqətə uyğunluğu.

- Məqsədəyönlülük – onun yükgöndərəni bazar

konyukturasını və malları reklam edəndir, obyekti

isə istehlakçıdır. Reklam zamanı bu prinsiplərə

riayət edilməsi, səmərəsiz xərcləri aradan qaldırır,

ticatər müəssisəsinin mal dövriyyəsini yüksəldir.

- Humanistlik – ticarət reklamını humanistlik

şəxsiyyətin harmonik inkişafına, adamların

mənəvi inkişafına, onun dünya görüşünün

genişlənməsinə, sağlamlığının

möhkəmlənməsinə, xidmətin və istehsalın

səviyyəsinin yüksəldilməsinə təsir göstərməsi

aiddir.

- Etibarlılıq – bu ticarət reklamının müasir və

müxtəlif elm v texniki tərəqqinin inkişafına

əsaslanmasıdır (incəsənət, sosiologiya,

psixologiya, tibbi, iqtisadiyyat, dizayn və s.).

Hazırda geniş istifadə edilən reklam termini latın

sözü olan –reklamera sözündən götürülmüş və mənası

yüksəkdən çığırmaq və ya məlumat vermək deməkdir.

Öz mahiyyət etibarı ilə reklam malların istehlak xassələri

və müxtəlif xidmət növləri haqqında məlumat verməklə

onların siatışını təşkil etmək və onlara alıcılıq qabliyyəti

99

yaratmaqdır. Bundan başqa, reklam vasitəsilə təşkilati,

ədəbi əsərləri, incəsənəti və s tanıtmaq, məhşurlaşdırmaq

məqsədilə məlumatlar yaymaq olar.

Azərbaycan Respublikasının “Reklam haqqında” 3

oktyabr 1997-ci il 376 -1 QD saylı qanununda göstərilir

ki, Reklam fiziki və hüquqi şəxslər, əmtəə, ideya və

yenliklər haqqında maraq formalaşdırmaq və ya bu

marağı saxlamaq, əmtəənin satılmasına, ideya və

yenliklərin həyata keçirilməsinə kömək göstərmək

məqsədilə yayılan informasiyadır.

“Reklam haqqında” qanun reklama qarşı ümumi

və xüsusi tələbləri müəyyən edir. Onda ədalətsiz, qeyri-

düzgün, qeyri-etik, yalan və gizli reklamın başlıca

əlamətləri ifadə edilmişdir. Reklamın bir sıra növlərinə,

ayrı-ayrı əmtəə növlərinin reklamının sponsorluqla,

habelə həddi- buluğa çatmamış şəxslərin istehsalda

hüquqlarının müdafiəsi, reklamın yerləşdirilməsi və

yayılması ilə bağlı xüsusiyyətlərinə diqqət ayrılmışdır.

Qanunun xüsusi fəsli reklam verənlərin, reklam

istehsalçılarının və reklam yayanların hüquq və

öhdəliklərinə həsr olunmuşdur. Belə ki, reklam

istehsalçısı və reklam yayan reklam informasiyasını tələb

etmək hüququ var, reklamverən isə həmin informasiyanı

təqdim etməyə borcludur. Əgər reklam verənin fəaliyyəti

liseziyalaşdırılmalıdırsa, onda müvafiq əmtəənin

reklamlaşdırılması, habelə reklam verənin özünün

reklamlaşdırılması zamanı sonuncu müvafiq lisenziyanı

və ya onun təsdiq olunmuş sürətini təqdim etməyə

borcludur, reklam istehsalçısı və reklam yayanın isə

bunu tələb etməyə hüququ vardır. Burada reklam

prosesində iştirak edən tərəflərin başqa hüquq və

öhdəlikləri də ifadə edilmişdir.

100

“Reklam haqqında” qanunda reklam sahəsində

dövlət nəzarəti üzrə orqanın federal antiinhsar

səlahiyyətləri, habelə reklam haqqında qanunun

pozilması faktınınmüəyyən olunması halında əks

reklamın verilməsi qaydası və müvafiq reklama görə

məsuliyyəti də müəyyən olunmuşdur.

Bir sıra reklamla bağlı məsələlər “Kütləvi

informasiya vasitələri haqqınd,” “Qiymətli kağızlar

bazarı haqqında,” “Narkotik vasitələr və psixotop

maddələr haqqınd” və b. Qanunları, habelə müxtəlif

dövlət və regional orqanların normativ sənədləri ilə

tənzimlənir.

Beynəlxalq Ticarət Palatası reklam fəaliyyəti

məsələlərini tənzimləmək üçün reklam təcrübəsinin

beynəlxalq kodeksini tənzimləyir. O, istənilən əmtəə və

Xidmətlərin bütün növ reklamlarına, o cümlədən

imic reklamına şamil edilir. O, hər şeydən əvvəl, özü

intizamın aləti kimi çıxış edir və Beynəlxalq Ticarət

Palatasının marketinq fəaliyyəti haqqındakı başqa

məsəllləri ilə müştərək tətbiq olunur:

Marketinq tədqiqatları məsələsi;

Satışın stimullaşdırılması üzrə fəaliyyət məsələləri;

Birbaşa poçt göndərişləri və kataloqlar üzrə ticarət

məcəlləsi;

Birbaşa satışlar məcəlləsi.

Reklam təcrübəsinin beynəlxalq məcəlləsi reklam

fəaliyyətinə münasibəti olan bütün tərəflərin

(reklamverənlər, reklam istehsalçıları, kütləvi

101

informasiya vasitələri və reklam daşıyıcıları) əməl

etməli olduğu etik davranış standartlarını müəyyən edir.

Məsələnin tərkibinin əsasını ədalətlilik, doğruluq

və s kimi ən mühüm reklam normaları qoyulmuşdur.

Cinayət məcəlləsində yalan reklama görə

məsuliyyət nəzərdə tutulmuşdur. Xüsusilə, reklamda

əmtəələrə, iş və xidmətlərə, habelə onların

istehsalçılarına (icraçılar və satıcılar) münasibətdə

nəfskar maraq üzündən qəsdən yalan informasiyadan

istifadə olunaraq əhəmiyyətli dərəcədə vurulmuş ziyana

görə minimum əmək haqqının 200 – dən 500 mislinə

qədər ölçüsündə cərimə ödənilir, və ya 2 aydan 5 aya

qədər əmək haqqının tutulması, 180 saatdan 240 saata

qədər icbari iş, ya 3 aydan 6 aya qədər həbs, ya da iki ilə

qədər azadlıqdan məhrum etmə ilə cəzalandırılır.

2. Malların sahibkar- satıcıdan istehlakçı-alıcıya

doğru yeridilməsi üçün bir sıra vasitələrdən, o cümlədən:

- reklamdan,

- satışın həvəsləndirilməsindən,

Bu vasitələrdən ən vacibi reklamdır.

Reklam – malın mənfəətli satışının təmin

olunması məqsədilə satıcıdan istehlakçıya yönəldilən

informasiyadır.

Reklam aşağıdakı növlərdə tətbiq oluna bilər:

- İnformasiya xarakterli(rubrika formasında);

- Təbliğat izahedici;

102

- Malın nişanı (markası);

- Nüfuzlu (prestijli);

- Satış.

İnformasiya xarakterli (rubrika formasında),

reklam potensial alıcılar arasında satışa təklif olunan

mallar və yaxud xidmətlər haqqında məlumatların

yayılması üçün nəzərdə tutulub.

Təbliğat-izahedici reklam, müəyyən bir istehlakçı

üçün nəzərdə tutulan malın və yaxud xidmətin konkret

üstünlüklərinin dərindən təsvirinə xidmət göstərir.

Mal nişanının reklamı alıcını konkret mala deyil,

malı (xidməti) istehsal edən firmanın nişanına yönəldir.

Prestijli reklam uzun müddət üçün nəzərdə tutulub

və malın və onu buraxan firmanın cəlbedici surətinin

formalaşdırılmasına xidmət edir.

Satış reklamı malın endirimlə satışı haqqında

məlumat verir.

Reklam aşağıdakı formalara malik olur:

- Tanışedici;

- Təbliğedici;

- Müqayisəedici;

- Xatırladıcı;

- Möhkəmləndirici.

103

Tanışedici reklam potensial alıcının tanış olması

üçün kifayət edən malın və yaxud xidmətin təsvirindən

ibarətdir. Bu forma reklam kampaniyasının başlanğıcı

üçün xarakterikdir. O, malın bazara çıxarılması

mərhələsində ilkin tələbin formalaşdırılması üçün tətbiq

olunur. Reklamın bu formasının əsas məqsədi –alıcılara

yeni mal haqqında, onun fəaliyyət prinsipi və ya mövcud

mallar üçün açılan imkanlar haqqında, alıcılarda yeni mal

ilə bağlı olan çəkinmənin, ehtiyat etmənin aradan

götürülməsi, istehsalçı - firmanın və satıcının cəlbedici

surətinin formalaşdırılması, malın əlverişli qiyməti

haqqında təsəvvürün yaradılmasından ibarətdir.

Təbliğedici reklam malın bazarda satışının artımı

mərhələsində tətbiq olunur. O, alıcını təbliğ etməli, onu

inandırmalıdır ki, bu məhz ona lazım olan maldır. Bu

reklamın əsas məqsədi alıcıda seçimli tələbin

formalaşdırılmasından, məhz bu mal nişanına üstünlüyün

verilməsindən ibarətdir. Burada alışın təxirə salınmadan

edilməsi motivi, firmanın nümayəndələri ilə dərhal

əlaqəyə girməsi və s. iştirak edir.

Təbliğedici reklam müqayisəedici reklam

formasını da ala bilər ki, burada əsas fikir məhz həmin

malın bu qəbildən olan digər mallarla müqayisədə

mövcud üstünlüklərin müəyyən olunmasından ibarətdir.

Biz bu forma ilə diş məcununun, şampunun, yuyucu

tozun və digər gündəlik tələbat mallarının reklamı

zamanı rastlaşırıq.

Xatırladıcı reklam malın yetkinlik mərhələsində

onun üçün tətbiq olunur ki, alıcı həmin malın bazarda

mövcudluğunu yadından çıxarmasın, bu mal daim

lazımdır, o, alıcı üçün əlverişli yerdə satılır.

104

Reklamın bu forması möhkəmləndirici reklamla

əlaqələndirilir ki, onun da əsas məqsədi alıcının malı

seçməkdə düzgün hərəkət etdirməyə inandırmaqdır. Bu

isə malın alışından razı qalan və edilən alışdan olan

sevinclərini bölüşdürən alıcıların çıxışlarının nümayişi

yolu ilə əldə olunur.

Reklam vasitələri haqqında qərar qəbul edilərkən,

reklam üzrə mütəxəssis aşağıdakı üç suala cavab

tapmalıdır:

- Reklamın görünmə tezliyi necə olmalıdır?

- Reklam auditoriyasının əhatə olunma dərinliyi

necə olmalıdır?

- Reklamın auditoriyaya təsiri necə olmalıdır?

Bu suallara cavab ilk növbədə, nəyin reklam

olunmasından, reklam olunan malın mümkün ola bilən

istehlakçısı kimi hansı auditoriyanın çıxış etməsindən və

reklam olunan malı almağa auditoriyanı inandırmaq üçün

hansı səylərin göstərilməsindən asılıdır.

Göstərilən suallara cavabdan asılı olaraq reklam

vasitələri də seçilir:

- Mətbuat (qəzet jurnallar);

- Radio;

- Televiziya;

- Ünvanlı poçt;

Xarici reklam; (lövhəli, metroda, vağzallarda və s.)

105

Reklamın tələblərinə uyğun olan vasitələri təhlil

edərək, mütəxəssis, firmanın rəhbərliyinə özünün

tövsiyələrini verir və rəhbərlik də öz növbəsində

reklamın vasitələrinin və formalarının seçilməsi haqqında

prinsipial qərar qəbul edir.

Firma rəhbərliyinin qərarı əsasında reklam üzrə

mütəxəssis konkret reklam daşıyıcılarını seçir və bu

vasitələrdən istifadə olunması qrafikini onlarla

razılaşdırır.

Reklam daşıyıcılarının müqayisəli qaydada

qiymətləndirilməsi üçün, qərbin reklam agentliklərinin

təcrübəsinə əsasən, konkret daşıyıcının reklamının dəyəri

1000 nəfərdən ibarət auditoriya hesabı ilə müəyyən

olunur.

Ədəbiyyat

1. Ağamalıyev M.Q. Kommersiya fəaliyyətinin

təşkili. Bakı, 2004.

2. Коммерческое дело. М.: Экономика. Учебник,

1992.

3. Harri Karter. Səmərəli reklam. M. tərəqqi, 1991.

4. P.S. Zavalov, V.İ. Demidov. Müvəffəqiyyətin

düsturu: marketinq. M. Beynəlxalq münasibətlər,

1991.

5. S.H. Məmmədov. Maliyyə. Bakı, 1999.

6. Хруцкий В.Е. Современный маркетинг. М.

Финансы и статистика. 1991.

106

MÖVZU 7.

BEYNƏLXALQ KOMMERSİYA İŞİ

Açar sözlər

Gömrük tarifi, gömrük rüsumu, lisenziya, kvota,

barter, klirinq, proteksionizm, ixrac əməliyyatları.

Gömrük (rüsum), gömrük hüququ, ixrac, idxal, gömrük

itifaqı, gömrük ərazisi, gömrük tarifi, gömrük rüsumu,

gömrük anbar, azad gömrük zonası, gömrük qeydiyyatı,

gömrük nəzarəti.

Mövzunun proqram sualları

Beynəlxalq kommersiya işinin zəruriliyi, fəaliyyət

sahəsinin seçilməsi. Beynəlxalq kommersiya

fəaliyyətinin formaları. Beynəlxalq bazarda fəaliyyət

göstərən kommersiya strukturlarının növləri. İxrac-idxal

əməliyyatlarının təşkili. Əsas anlayışlar və təyinatlar.

İxracat-idxalat və kontrakt qiymətlərinin

formalaşmasının mexanizm. Gömrük əməliyyatları.

Gömrük anlayışı və onun funksiyaları. Azərbaycan

Respublikasında gömrük işinin təşkili. Mallar və

nəqliyyat vasitələri. Gömrük ərazisi anlayışı. Gömrük

ittifaqı. Gömrük orqanları, gömrük tarifləri. Gömrük

rüsumu. Malların deklorasiyası. Malların və nəqliyyat

vasitələrinin gömrük yerdəyişməsi qaydası. Müvəqqəti

saxlama, gömrük qeydiyyatı, gömrük nəzarəti.

Bilməli

- İdxalat-ixracat əməliyyatları və beynəlxalq ticarət

sövdələşmələrinə hazırlığın xüsusiyyətlərini;

107

- Beynəlxalq ticarət praktikasında istifadə olunan

bir sıra müəyyənlikləri (ixracat, idxalat, gömrük

ərazisi, əlavə olaraq artırma anbarlar, azad zona

ərazisi, tranzit əməliyyatlar);

- İdxalat-ixracat əməliyyatları sistemində gömrük

tarif tənzimi xüsusiyyətləri;

- İdxalat-ixracat əməliyyatlarının uçotu və onun

unifikasiyasını;

- Malların təsfiri və kodlaşdırılmasının harmonik

sistemi və onun nomenkulatur strukturunu;

- İdxalat-ixracat əməliyyatlarının təşkilini;

- Xarici bazarın öyrənilməsi xüsusiyyətlərini;

- Gömrük fəaliyyəti, onun funksiyaları və

anlayışları.

Bacarmalı

- Beynəlxalq ticarət əməliyyatlarının yerinə

yetirilməsi metodlarını göstərməyi;

- İdxalat-ixracat əməliyyatları sistemində gömrük-

tarif məsələlərinin neçə tənzimlənməsini;

- İdxalat-ixracat əməliyyatlarının uçotu, onun

unifikasiyası və malların kodlaşdırılmasının yeri

və rolunu izah etməyi;

- İdxalat-ixracat sövdələşmələrinə hazırlıq

üsullarını xarakterizə etməyi;

- Alqı-satqı kontraktlarının bağlanması üsulları və

qaydalarının müəyyənləşdirməyi;

- Gömrük fəaliyyəti, gömrük işi, gömrük

əməliyyatlarının mahiyyətini izah etməyi;

108

Test sualları

1) İdxal, ixrac əməliyyatlarının təşkili;

2) Xarici ticarət əməliyyatlarında idxalatçılar və

ixracatçılar arasında iqtisadi-maliyyə əlaqələrinin

formalları (barter, klirinq.);

3) Xarici bazarın öyrənilməsi metodları;

4) Azərbaycan Respublikasında gömrük işinin

təşkili;

5) Gömrüyün fəaliyyəti və onun funksiyaları

anlayışları;

6) Gömrük ittifaqı və gömrük ərazisi anlayışı;

7) Gömrük qeydiyyatı və yüklərə nəzarət qaydaları;

8) Malların və nəqliyyat vasitələrinin gömrük

yerdəyişməsi qaydası;

9) Əsas idxal-ixrac anlayışları hansılardır;

10)Gömrük tarifi nədir;

11)Gömrük rüsumu nədir;

12)Gömrük sözünün mənası nədir;

13)Gömrük hüququ hansı prinsip üzrə qurulur;

14)İxrac nədir;

15)İdxal nədir;

16)Barter nədir;

17)Klirinq nədir;

109

MÜHAZİRƏ MƏTİNLƏRİ.

BEYNƏLXALQ KOMMERSİYA İŞİ

P L A N

1. Beynəlxalq kommersiya fəaliyyətinin zəruriliyi,

imkanları və fəaliyyət sahəsinin seçilməsi

2. Beynəlxalq kommersiya fəaliyyətinin formaları

1. Beynəlxalq kommersiya fəaliyyəti və onun əsas

istiqamətləri haqqında qərarın qəbul edilməsi üçün

həlledici rolu – potensial tərəf-müqabillərin

(partnyorların) təsərrüfat inkişafının müqayisəli təhlilinin

aparılması və bu ölkələrin siyasi-iqtisadi və milli –

mədəni xüsusiyyətlərinin öyrənilməsi oynayır.

Təsərrüfatın inkişafının səviyyəsinə görə ölkələr

fərqləndirilir:

1. Müasir sənayesi və inkişaf etmiş bazar

münasibətləri olan ölkələr;

2. Inkişaf etmiş bazar münasibətləri yolunda olan

və sənayenin geniş imkanlarına malik olan

ölkələr;

3. Müasir kənd təsərrüfatı istehsalı və bazar

iqtisadiyyatı olan, öz sənayelərini inkişaf

etdirən ölkələr;

4. İxracat hesabına yaşayan inkişaf etməmiş

sənayeyeə malik olan ölkələr;

110

5. Bol xammal və əmək resurslarına malik olan və

iqtisadi inkişafın ilkin mərhələsində olan kasıb

ölkələr.

Göstərilən bölgü, şübhəsiz ki, çox şərtidir və xalis

halda bir qayda olaraq, onlara rast gəlinmir, lakin hər

hansı bir ölkənin bu qruplardan birinə aid edilməsində bu

bölgüdən istifadə edilə bilər. Bu bölgü müəyyən

beynəlxalq mübadilə sahələrində kommersiya üzrə

mümkün ola bilən cüt tərəf-müqabillərin seçilməsi

imkanını yaradır. Məsələn, 1-ci qrup ölkələri digər qurp

ölkələrin hamısı ilə qarşılıqlı təsir göstərə bilər; 2-ci qrup

ölkələri ilk növbədə 3-cü və 5-ci qrup ölkələri ilə iqtisadi

münasibətlərin inkişaf etdirilməsinə maraqlıdırlar və s.

Dövlətlərdə - kommersiya üzrə potensial tərəf-

müqabillərində siyasi-iqtisadi vəziyyət aşağıdakı

əlamətlərlə xarakterizə edilir:

- Ölkədə siyasi dayanıqlıq; daha çox siyasi

dayanıqlıq ölkələr inkişaf etmiş bazar

münasibətləri olan və bununla bağlı vətəndaş

cəmiyyəti və demokratik azadlıqlar olan

ölkələrdir. Digər tərəfdən, totalitar inzibati-

amirlik rejim olan və planlı iqtisadiyyatlı

ölkələrdəki müəyyən sabitlikdən də danışmaq

olar, lakin son illərin təcrübəsi göstərir ki, xalqa

qarşı cəza tədbirlərinin cüzü də olsa zəiflədilməsi,

belə bir iqtisadiyyatın zəifləməsinə və sonradan

dağılmasına gətirib çıxarır;

- İlk növbədə ailə gəlirləri ilə bağlı olan əhalinin

yaşayış səviyyəsi;

- “ixracat-idxalat mühiti,” bu da əhalinin və

hakimiyyətin malların xaricə ixrac olunmasına və

xarici mallara olan münasibət ilə bağlıdır;

111

- Dövlətin valyuta siyasəti; sərbəst valyuta

konvertasiyasının olmaması və yaxud

məhdudlaşdırılması, beynəlxalq kommersiya

fəaliyyətinin vəziyyətinə və inkişafına kəs kin

təsir göstərir;

- Dövlətin iqtisadi-siyasəti; beynəlxalq

kommersiyanın inkişafında bu fəaliyyətin

iştirakçıların müdafiəa dövlət yardımının və

güzəştlərinin verilməsi, onların hüquqi cəhətdən

müdafiə edilməsi , beynəlxalq qanunlara əməl

olunmasına və təhlükəsizliyə dövlət tərəfindən

zəmanətlərin verilməsi böyük əhəmiyyət daşıyır.

Ölkələrin milli- mədəni xüsusiyyətləri təklif olunan

mallara və xidmətlərə onlarda mövcud olan

münasibətlərdə özünü göstərir. Bu münasibətlər milli

ənənələrin, dini qadağaların, mövhumat və xurafatçılığın

təsiri altında formalaşır. Milli xüsusiyyətləri bilməmək

uğurlu kommersiyanın aparılmasında çox ciddi maneələr

yaradır. Firmanın xaricə çıxma təşəbbüsü ya müəssisənin

daxili tələbatları ilə, ya da xaricidən daxil olan təkliflərlə

bağlıdır. Hər iki halda müəyyən etmək lazımdır ki,

məhsulun hansı növü və miqdarı ixrac və yaxud idxal

ediləcəkdir, hansı ölkələrdən və hansı ölkələrə, hansı

bazarlara ilk növbədə istiqamətlənmək lazım gələcəkdir.

Bazarın seçimi zamanı aşağıdakı cəhətləri nəzərə

almaq lazımdır:

- Bazara yeridilmə problemi və bununla bağlı olan

məsrəflər;

- Mal göndərişi və satışının mümkün ola bilən

həcmləri;

112

- Biznesin artırılması üçün inkişafın meyilləri və

perspektivləri;

- Bazarda rəqabətqabliyyətli malların olması;

- Vəziyyətin qeyri-müəyyən olması və informasiya

qıtlığı ilə bağlı olan risk;

- Istehlakçıların milli xüsusiyyətləri ilə şərtlənən

məhdudiyyətlər;

- Kommersiya üzrə tərəf-müqabillərin dil və

mədəni yaxınlığı.

2. Beynəlxalq kommersiya fəaliyyəti üç əsas

formada həyata keçirilə bilər:

ixracat-idxalat əməliyatları formasında,xarici

sərmayələr əsasında müəssisələrin yaradılması

yolu ilə və birgə sahibkarlıq fəaliyyətinin həyata

keçirilməsi əsasında.

İxracat-idxalat əməliyyatları iki üsulla həyata

keçirilə bilər: birbaşa və dolayı.

Birbaşa əməliyyatlarda kommersiya

müəssisəsiixracat-idxalat əməliyatları müstəqil olaraq

həyata keçirir, bunun üçün özünün vətəndə və xaricidə

olan ixtisaslaşmış xidmətlərindən, həmçinin xarici

agentlərdən istifadə edirlər.

Dolayı əməliyatlarda ixracat-idxalat əməliyyatları

müstəqil vasitəçilər – beynəlxalq tacirlər tərəfindən

aparılır.

Birbaşa əməliyyatlar ciddi ilkin kapital

qoyluşlarını, hazırlıqlı kadırların və xaricidə geniş

113

şəbəkəli aparatın olmasını, böyük təcrübə tələb edir.

Buna görə də onlar adətən əhəmiyyətli resurslara malik

olan iri müəssisələr tərəfindən aparılır.

Dolayı əməliyyatlar beynəlxalq kommersiya

fəaliyyətinə təzə başlayan və onun üçün xas olan riskdən

yaxa qutarmağa can atan nisbətən böyük olmayan

müəssisələr üçün xarakterikdir.

Fəal və passiv ixracat –idxalat əməliyyatlarını

fərqləndirmək lazımdır.

Fəal əməliyyatlar malın yeridilməsi strategiyasının

xarici və yerli bazarlarda reallaşdırılması ilə bağlıdır,

passivlər – gündəlik məsələlərin həll olunması məqsədi

daşıyırlar, məsələn, müəyyən malın müvəqqəti qıtlığının

ləğv edilməsi, artıq olan mövsümi malların satışı və s.

İxracat-idxalat əməliyyatlarının həyata keçirilmə

texnologiyası bir sıra dövrələri nəzərdə tutur:

Sıfır dövrəsi: ixracat və yaxud idxalat üçün ilkin

şərtlərin yaradılması; burada söhbət ixracat imkanlarının

və idxalat tələbatlarının aydınlaşdırılmasından gedir.

Birinci dövrə: əməliyyatdan qabaq fəaliyyət

dövrüdür; o, aşağıdakı addımlardan ibarətdir:

- ixracatçı bazarı tədqiq edir və satış haqqında təklif

verir;

- idxalatçı bazarı tədqiq edir və sifariş və yaxud

tələbnamə verir;

- ixracatçı idxalatçıdan tələbnamələrin və yaxud

sifarişlərin alınmasını təsdiq edir və onların şərtlərini

təhlil edir;

114

- idxalatçı ixracatçıdan təkliflərin alınmasını təsdiq

edir və onların şərtlərini təhlil edir;

İkinci dövrə: kontraktın bağlanması; bu aşağıdakı

addımlardan ibarətdir:

- ixracatçı sifarişi təsdiq edir və kontraktın layihəsini

hazırlayır;

- idxalatçı kontraktın layihəsini hazırlayır;

- idxalatçı və ixracatçı danışıqlar zamanı kontraktı

razılaşdırırlar;

Üçüncü dövrə: kontraktın yerinə yetirilməsinin təmin

edilməsi; bu aşağıdakı addımlardan ibarətdir:

- ixracatçı lazım olan hallarda idxalat lisenziyasını

rəsmiləşdirir;

- idxalatçı malın daşınması üzrə ixraçatçıya təlimatlar

verir;

- ixracatçı malı hazırlayır və yükləyib göndərir;

- ixracatçı və idxalatçı yükü sığortalayırlar;

- ixracatçı və idxalatçı yükün sərhəddən keçirilməsi

üçün lazımi sənədləri təmin edirlər;

- idxalatçının bankı pulu ixracatçının bank hesabına

köçürür.

Dördüncü dövrə: malların yüklənməsi və

daşınması; bu, aşağıdakı addımlardan ibarətdir:

- ixracatçı malı daşınmaya hazırlayır və hazır olma

barədə idxalatçıya məlumat göndərir;

115

- ixracatçı yükün təyinat məntəqəsinədək daşınmasını

təmin edir;

- idxalatçı nəqliyyatın təyinat məntəqəsində vaxtında

verilməsini təmin edir;

- ixracatçı ölkənin gömrük orqanı malın yoxlanışını

yerinə yetirir;

- ixracatçı və idxalatçı yükün sərhəddən keçməsi

haqqında məlumat alırlar;

- idxalatçı ölkənin gömrük orqanı malın yoxlanışını

aparır, rüsum və yığımları həyata keçirir və malın

alınmasına razılıq verir (bu yükün gömrük

tənzimlənməsi adlanır).

- Beşinci dövrə: hesablaşma əməliyyatlarının yerinə

yetirilməsi; bu aşağıdakı addımlardan ibarətdir:

- idxalatçı ixracatçıya yükün alınmasını təsdiqləyir;

- ixracatçı idxalatçı kommersiya hesabını göndərir;

- idxalatçı yükün pulunu ödəyir;

Altıncı dövrə: son əməliyyatlar; bu aşağıdakı

addımlardan ibarətdir:

- ixracatçı və idxalatçı kontraktın yerinə yetirilməsi

barədə hesabat hazırlayır;

- hesabatların nəticələrinin təhlili üzrə danışıqlar

aparılır;

- həyata keçirilən təhlilə uyğun olaraq kommersiya

fəaliyyətinin təkmilləşdirilməsi üzrə tədbirlər

nəzərdə tutulur.

116

Xarici sərmayələrlə müəssisələrin yaradılması

yolu ilə həyata keçirilən beynəlxalq kommersiya

fəaliyyəti, yerli iqtisadiyyata xarici maddi və maliyyə

resurslarının, mükəməl xarici texnika və

texnologiyaların, həmçinin qabaqcıl idarəetmə

təcrübəsinin cəlb edilməsi əsasında mənfəətin əldə

olunması məqsədini daşıyır.

Xarici sərmayələr kimi xarici investorlar tərəfindən

sahibkarlıq və digər fəaliyyət növlərinə qoyulan əmlak və

əqli dəyərlərin bütün növləri istifadə oluna bilər:

- məqsədli pul qoyluşları;

- qiymətli kağızlar;

- yeni və yeniləşdirilən əsas fondlar və dövriyyə

vəsaitləri;

- elmi-texniki məhsullar;

- əmlak hüquqları;

- əqli mülkiyyət.

Xarici investorlar kimi çıxış edə bilərlər:

- xarici hüquqi şəxslər (şirkətlər, firmalar,

müəssisələr);

- xarici vətəndaşlar, xaricidə daimi yaşayan

Azərbaycan vətəndaşları;

- xarici dövlətlər;

- beynəlxalq təşkilatlar.

117

Xarici investorlar tərəfindən ölkə ərazisində

sərmayə qoyuluşu aşağıdakı yollarla həyata keçirilir:

- bütünlükdə onlara məxsus olan müəssisələrin və

filialların yaradılması yolu ilə;

- yerli hüquqi və fiziki şəxslərlə yaradılan

müəssisələrdə pay hesabı iştirak etməklə;

- müəssisələrin, əmlak komplekslərinin, qiymətli

kağızların əldə edilməsi yolu ilə;

- torpaqdan və digər təbii resurslardan istifadə

hüququnun əldə edilməsi yolu ilə;

- digər fəaliyyət növləri, o cümlədən, kreditlərin,

borcların və əmlakların təqdim edilməsi yolu ilə.

Xarici tərəf-müqabillərlə birgə sahibkarlıq

fəaliyyəti əsasında həyata keçirilən beynəlxalq

kommersiya aşağıdakı formalarda olur:

- istehsalat kooperasiyası;

- kontrakt üzrə istehsal;

- idarəetmə kontraktı;

- lisenziyaların satışı;

- françayzinq.

İstehsalat kooperasiyası hər hansı mürəkkəb

məhsulun birgə istehsalı üzrə yerli və xarici

müəssisələrin səylərinin birləşdirilməsi və

əlaqələndirilməsi məqsədini daşıyır.

118

İstehsalat kooperasiyası xüsusi uzunmüddətli

sazişlə möhkəmləndirilir ki, burada istehsalat

proqramlarının razılaşdırılması, məmulatın tərkib

hissələri, məhsulun hazırlanması üçün lazım olan

materiallar və xammal ilə mübadilə öz əksini tapır.

Lisenziyalaşdırma əmtəələrin çıxarılması

(gətirilməsi) qaydasıdır ki. bu zaman dövlətin səlahiyyətli

idarəsi müəyyən əmtəələrlə (ixrac və idxal üzrə

lisenziyalaşdırma siyahısına daxil edilmiş) xarici ticarət

əməliyyatları aparılmasına icazə-lisenziya verir. Xarici

ticarət əməliyyatlarının lisenziyalaşdırılması ayrı-ayrı

əmtəələrin ixracına və idxalına miqdar məhdudiyyətinin

- kvotaların tətbiqi ilə sıx əlaqəlidir.

Lisenziyaların satışı malların və xidmətlərin

istehsalçısının beynəlxalq kommersiya fəaliyyətinə cəlb

edilməsinin ən əlverişli üsullarından biridir.

Satıcı ( lisenziar) xarici alıcı (lisenziat) ilə müəyyən

muzdla (qonorar və yaxud lisenzia ödənişi) istehsal

texnologiyasının, patentin, əmtəə nişanının və digər əqli

mülkiyyətin istifadə olunması barəsində saziş bağlayır.

Beynəlxalq kommersiyanın bu cür formasının

üstünlüyü ondan ibarətdir ki, lisenziar özünün əqli

əməyinin dünya bazarına heç bir xərc və risk çəkmədən

çıxarılması imkanına malik olur və bu zaman müəyyən

mükafat da əldə edir. Lisenziata gəldikdə isə, o,

başqasının hazır ixtirasından, istehsalat

texnologiyasından, firmanın malından və adından öz

maraqları üçün istifadə imkanını qazanır və bu zaman

elmi tədqiqatlara və öşləmələrə heç bir böyük vəsait sərf

etmir.

119

Lisenziyaların satışının adi praktikasından fərqli

olaraq, françayzinq firmaya, lisenziya alana və onun

fəaliyyətinə nəzarətə daha çox təsir etmək imkanı verir.

Son zamanlar xarici ticarət fəaliyyətində

nizamlanmanın qeyri tarif üsulları daha geniş tətbiq edilir

ki, bura da dövlətin xarici ticarət və iqtisadi siyasət

sahəsində tətbiq etdiyi və xarici ticarətə əhmiyyətli

dərəcədə təsir göstərən müasir vasitələrin geniş yığımı

aiddir. Bura bilavasitə, idxalın bəzən isə ixracın da

lisenziyalaşdırılmasını və kvotasını, texniki standartlara

uyğunluğu, ixracın könüllü məhdudlaşdırılması və s tipli

gizli tədbirləri, xüsusi maliyyə və valyuta

məhdudiyyətlərini və s aid etmək olar.

Kvota (və ya kontragentlər) müəyyən dövr

ərzində (məsələn, rüb ) əmtənin ixracına və idxalına

verilmiş icazənin maksimal həcmidir. (dəyər və ya fiziki

ölçüdə).

Ticarət təşkilatları və müəssisələri xarici ticarət

əməliyyatlarını öz şəxsi təşəbbüsü ilə və ya xarici

firmalarla müqavilələr bağlamaq yolu ilə xarici ticarət

əməliyyatlarının təşkili ilə məşğul olan yuxarı orqanların

və digər müəssisələrin təşəbbüsü ilə həyata keçirə

bilərlər.

Əksər hallarda, xarici ticarət sövdələşməsini həyata

keçirmək üçün öz xüsusi ixrac resursllarına malik olmaq

zəruridir, yəni əvvəlcə əmtəəni satıb, sonra isə lazımi

məmulatları almaq. Xarici ticarət əməliyyatlarının

təcrübəsində əmtəə ixracatçıları və idxalçıları arasında

iqtisadi maliyyə əlaqələrinin barter, sərbəst dönərli

valyuta ilə hesablaşmalar və s bu kimi formaları tətbiq

olunur.

120

Barter – müəyyən sayda əmtəənin şərtləşdirilmiş

sayda digər bir əmtəəyə dəyişdirilməsini nəzərdə tutan

sövdələşmədir. Bir qayda olaraq, barter sövdələşməsi

alıcının hesabından satıcının hesabına pul vəsaitlərinin

köçürülməsi ilə müşaiət olunmur.

Kilirinq – qarşılıqlı tələblərin və öhdəliklərin

nəzərə alınmasına əsaslanan nəqdsiz hesablaşma

sistemidir.

Maliyyə hesablaşmalarının ən təkmilləşdirilmiş forması

sərbəst dönərli valyuta ilə hesablaşmalar hesab olunur ki,

bu da ixracatçıya əldə etdiyi valyuta gəlirindən digər hər

hansı bir dövlətlə ikitərəfli xarici ticarət əlaqələrində

hesablaşmalarda istifadə etməyə imkan verir.

Xarici ticarət əməliyyatlarının təşkili aşağıdakı

mərhələləri nəzərdə tutur:

- xarici bazarın və onun konyukturunun

öyrənilməsi;

- xarici bazarda reallaşdırmaq məqsədi ilə ixrac

resurslarının formalaşdırılması;

- müqavilələr bağlamaq üçün kontragentlərin

axtarışı və seçilməsi;

- müqavilələrin bağlanması və yerinə yetirilməsi

Xarici bazarın öyrənilməsi əmtəələrin mənfəətli

satışının və ya adekvat məbləğli digər bir əmtəəyə

dəyişdirilməsinin mümkünlüyünü müəyyən etməyə

kömək etməlidir. Bunun üçün bazarın vəziyyətinin onun

tutumunun, qurluşunun, satış üçün kommersiya

şəraitinin, əsas rəqiblərin və s öyrənilməsi vacibdir.

Müəssisənin ixrac resursları hər şeydən əvvəl xarici

bazarda, rəqabət qabliyyətli məhsulun mövcudluğu ilə

müəyyənləşdirilir. Məhsulu rəqabət qabliyyətli etmək

121

üçün ilk növbədə müəssisənin resurs təminatını xammal,

maliyyə,texniki, kadr və s təhlil etmək lazımdır. Bu

zaman nəzərə almaq lazımdır ki, iqtisadi cəhətdən sərfəli

xarici ticarət fəaliyyəti yalnız iri partiyalı əmtəə satışı

zamanı mümkündür.

Xarici ticarət əməliyyatlarının təşkili üzrə

kommersiya işinin mühüm elementi kontragentlərin

xarici firmaların əmtəə alıcılarının, satıcılarının seçilməsi

hesab olunur.

Xarici ticarət əməliyyatlarının tərtibat texnikası

bunları nəzərdə tutur:

- Oferta (təkliflərin) göndərilməsi;

- Alıcı (satıcı) tərəfindən sifarişin təsdiq olunması;

- Danışıqlarda iştirak etmək;

- Müqavilələrin tərtib olunması və imzalanması.və s.

Ədəbiyyat

1. Ağamalıyev M.Q. Kommersiya fəaliyyətinin

təşkili. Bakı, 2004.

2. Коммерческое дело. М.: Экономика. Учебник,

1992.

3. İ.Ə.feyzullabəyli. Biznes, bazar, ticarət,

marketinq, plan nədir. Bakı. “Azərnəşr”, 1993.

4. Azərbaycan Respublikasının gömrük məcəlləsi.

Bakı, 2003.

5. Хруцкий В.Е. Современный маркетинг. М.

Финансы и статистика. 1991.

122

MÖVZU 8.

MARKETİNQ KOMMUNİKASİYA

SİSTEMİNDƏ SATIŞIN HƏVƏSLƏNDİRİLMƏSİ

Açar sözlər

Kommunikasiya, reklam, kommersiya təbliğatı,

informasiya, stimullaşma, kupon, şəxsi satış, ticarət

agenti, firma stili, brendinq, mal nişanı, loqotip, firma

bloku, firma şüarı, firma rəngi, firmanın şifri, komplekti.

Mövzunun proqram sualları

Marketinq kommunikasiyalarının bir forması kimi

satışın həvəsləndirilməsi sisteminin əsas xüsusiyyətləri.

Marketinq kompleksində marketinq kommunikasiyasının

rolu. Satışın həvəsləndirilməsi üsulları. Vasitəçilərin

həvəsləndirilməsi. Marketinq kommunikasiyası

sistemində reklam. Kommersiya təbliğatı. Satışın

stimullaşdırılması. Şəxsi satış. Firma stili və onun tərkib

elementləri.

Bilməli

- Marketinq kommunikasiya sistemi vo onun

marketinq kompleksində rolunu;

- Marketinq kommunikasiyasının əsas

elementlərini;

- Marketinq kommunikasiya sistemində reklamın

rolunu;

- Marketinq kommunikasiya sistemində

kommersiya təbliğatının rolunun mahiyyətini;

123

- Marketinq kommunikasiya sistemində satış

stimullaşmasının rolunun və onun mahiyyətinin

əhəmiyyətini, əsas üsullarını;

- İstehlakçıya yönələn satışın stimullaşması

tədbirlərini;

- Ticarət vasitəçilərinə yönələn satışın

stimullaşması tədbirlərini;

- Özünün ticarət heyətinə yönələn stimullaşma

tədbirlərini;

- Şəxsi satış, onun xüsusiyyətlərini;

- Firma stili anlayışının mahiyyətini və onun tərkib

elementlərini;

- Mal nişanı, loqotip, sloqon firmanın rəngi və s.

anlayışları.

Bacarmalı

1) Marketinq kompleks elementləri, onları bir – biri

ilə əlaqələndirməyi, əhəmiyyətinə görə

qiymətləndirməyi.

2) Marketinq kommunikasiya sisteminin 4 ünsürünü

izah etməyi. Marketinq kompleksi ilə

əlaqələndirməyi.

3) Reklamı təbliğatdan fərqləndirməyi.

4) Firmanın stili anlayışını (brendinq), onun tərkib

elementlərinin mənasını açıqlaması və s.

bacarmalı.

5) Şəxsi satışın digər kommunikasiya

elementlərindən üstün və çatışmayan cəhətlərini

göstərməyi.

6) Satış stimullaşmasının digər stimullaşmalardan

fərqini ayırmaq və s.

124

Test sualları

1) Marketinq kommunikasiyasının əsas elementləri;

2) Reklam marketinq kommunikasiya vasitəsi kimi;

3) Təbliğatın mahiyyəti və kommunikasiya

sistemində əhəmiyyətinə görə yeri;

4) Şəxsi satış və satışın stimullaşmasının təhlili;

5) Firmanın stili və onun tərkib elementləri;

6)Marketinq kompleksinə daxil olan elementlər

hansılardır;

7)Reklam tərifi hansıdır;

8)Reklam və təbliğatın fərqi nədədir;

9)Şəxsi satış nədir;

10)Loqotip nədir;

11)Brendinq nədir;

12)Firma nişanı nədir?

MÜHAZİRƏ MƏTİNLƏRİ

MARKETİNQ KOMMUNİKASİYA

SİSTEMİNDƏ SATIŞIN HƏVƏSLƏNDİRİLMƏSİ

P L A N

1. Marketinq kommunikasiya sistemində satışın

həvəsləndirilməsinin yeri və rolu

2. Satışın həvəsləndirilməsinin məqsədləri, forma və

metodları.

1.Müasir dövrdə əmtəə bazarlarında rəqabətin

güclənməsi marketinqin kommunikasiya sisteminin əsas

elementlərindən biri olan satışın həvəsləndirilməsinin

125

rolunu xeyli artırmışdır. Əmtəənin irəlilədilməsinin bu

vasitəsi reklamla yanaşı satışın həvəsləndirilməsi

məqsədilə həyata keçirilən tədbirlər kompleksini

xarakterizə edir. Firmaların reklam fəaliyyəti həm vaxt

baxımından, həm də həyata keçirilən reklam tədbirlərinin

xarakterindən asılı olaraq xeyli məhduddur. Bu da reklam

fəaliyyəti ilə yanaşı satışın stimullaşdırılması

tədbirlərinin də həyata keçirilməsini tələb edir.

Satışın həvəsləndirilməsi – bu və ya digər məhsulun

alınmasının stimullaşdırılmasını nəzərdə tutur. Satışın

həvəsləndirilməsi marketinq fəaliyyətinin ən mühüm

vəzifələrindən və funksiyalarından biridir. Bu, yeni

məhsulun bazara çıxarılmasında özünü daha qabarıq

şəkildə göstərir. İstehlakçılar bazara çıxarılan məhsul

haqqında demək olar ki, heç bir məlumata malik

olmurlar. Bu baxımdan yeni məhsul istehsal edən və

bazara çıxaran müəssisələr məhsul haqqında, onun

istehlak xüsusiyyətləri, hansı tələbatı ödəyə bilməsi,

tətbiq sahələri və s. haqqında istehlakçılara geniş

məlumat verməyə çalışırlar. Bu mənada satışın

həvəsləndirilməsi istehlakçılara zəruri məlumatlar

çatdırmaqla onlarda məhsula tələbatın yaradılmasını, bu

və ya digər məhsulun alışını maraqlandırmağı nəzərdə

tutur.Satışın həvəsləndirilməsi üzrə həyata keçirilən

tədbirlər təsir etmə xüsusiyyətinə görə 3 səciyəvi

xarakterə malik olurlar:

1. Cazibədarlıq və məlumatlılıq. Onları təmin edən

tədbirlər nəzər-diqqəti cəlb etməyə və

istehlakçıları əmtəyə yaxınlaşdırmağa xidmət

edir.

126

2. Bazarlığa sövqetmə. Bu cür tədbirlər alıcılar

üçün xeyirli olan hər hansı bir güzəşt, imtiyaz

və ya kömək təklif edilməsini nəzərdə tutur.

3. Bazarlıq etməyə dəvət. Bu cür tədbirlər aydın

şəkildə tezliklə saziş bağlanmasının baş

verməsini təmin etməyə yönəldilir.

Firmalar satışın həvəsləndirilməsi vasitələrindən tez

bir zamanda cavab reaksiyasına nail olmaq üçün istifadə

edirlər. Satışın həvəsləndirilməsi vasitələrindən əmtəə

təkliflərinin təsirini artırmaq və aşağı düşən satışı

canlandırmaq məqsədilə istifadə edilir. Eyni zamanda,

qeyd etmək lazımdır ki, satışın həvəsləndirilməsi

tədbirləri qısa müddət ərzində təsir göstərir və məhsulun

markasına sabit üstünlük verilməsini təmin etmək

imkanına malik olmurlar.

Firmalar satışın həvəsləndirilməsi kompleksini

işləyib hazırlayarkən bir sıra amilləri nəzərə almalıdırlar:

1. Bazarın və ya məhsulun tipi

2. Əmtəənin irəli itələnməsi strategiyası və yaxud

alıcıların məhsula cəlb edilməsi strategiyası.

3. Alıcıların hazırlıq dərəcəsi.

4. Məhsulun həyat dövranının mərhələləri.

İstehsal vasitələri və istehlak malları bazarlarında

satışın həvəsləndirilməsi vasitələrinin səmərəliliyi

müxtəlifdir. Geniş çeşidli istehlak malları buraxan

firmalar vəsaitlərini adətən reklama və yalnız bundan

sonra satışın həvəsləndirilməsinə, şəxsi satışın təşkilinə

və son növbədə təbliğata xərcləyirlər. İstehsaı vasitələri

bazarında fəaliyyət göstərən firmalar isə vəsaitlərinin

127

əsas hissələrini şəxsi satışın təşkilinə və yalnız bundan

sonra qalan hissəni satışın həvəsləndirilməsinə, reklama

və təbliğata xərcləyirlər. Ümumiyyətlə isə şəxsi satış

bahalı malların və yüksək riskli məhsulların satışı

zamanı, həmçinin az sayda iri alıcıları olan bazarlarda

daha fəal tətbiq edilir.

Həvəsləndirmə kompleksinin tərkibi firmanın hansı

satış təminatı strategiyasından - əmtəənin irəlilədilməsi

strategiyasından və yaxud da istehlakçıların məhsula cəlb

edilməsi strategiyasından istifadə etməsindən asılıdır.

Əmtəənin irəlilədilməsi strategiyası malların satış

kanalları vasitəsilə irəlilədilməsi üçün ticarət heyətindən

istifadə olunmasını və satışı sahəsinin

stimullaşdırılmasını nəzərdə tutur. İstehsalçı öz malını

sərfəli qiymətlə tpodansatış tacirinə, o isə pərakəndə

tacirə, o da öz növbəsində istehlakçılara satmağa

çalışırlar. İstehlakçıların əmtəyə cəlb edilməsi

strategiyası isə istehlakçıda məhsula tələbat yaradılması

məqsədilə reklam və həvəsləndirmə tədbirlərinə xeyli

xərc çəkilməsini tələb edir. Belə yanaşma müvəffəqiyyət

qazandıqda istehlakçılar məhsulu pərakəndə satıcılardan,

pərakəndə satıcılar topdansatış tacrlərindən, onlar da

istehsalçılardan istəyəcəklər. Firmalar öz məqsədlərindən

asılı olaraq qeyd olunan metodlardan hər hansı birini seçə

bilərlər.

Həvəsləndirmə vasitələrinin rentabelliyi, alıcının

hazırlıq səviyyəsindən asılı olaraq müxtəlif cür

qiymətləndirilir. Məlumatlılıq mərhələsində əsas rolu

reklam və təbliğat oynayır. İstehlakçının biliyinə ilk

növbədə onun təhsil səviyyəsi təsir göstərir, reklam və

şəxsi satışa isə bu halda köməkçi rol verilir. İstehlakçı

əqidəsinə ilk növbədə şəxsi satış texnikası və bir qədər az

reklam təsir göstərir. Nəhayət, sövdələşmənin yerinə

128

yetirilməsi əsasən şəxsi satışın funksiyasıdır. Tamamilə

aydındır ki, şəxsi satış ona xas olan yüksək dəyərlə öz

səylərini istehlakçının keçdiyi bazarlıq prosesinin axrıncı

mərhələlərində cəmləşdirilməlidir.

Həvəsləndirmə tədbirlərinin səmərəliliyi əmtəənin

həyat dövranının mərhələsindən də çox asılıdır.

Əmtəənin bazara çıxarılma mərhələsində yüksək

dərəcədə məlumatlılığın yaradılması nöqteyi- nəzərindən

reklam və təbliğat daha səmərəli hesab edilir. Satışın

həvəsləndirilməsi isə istehlakçıları əmtəəni sınaqdan

keçirməyə sövq etməkdə, onları məhsulu almağa

inandırmaqda və həvəsləndirməkdə faydalıdır.

Artım mərhələsində reklam və təbliğat öz

əhəmiyyətini saxlayır, daha az sövq etmə tələb olduğuna

görə isə satışın həvəsləndirilməsi üzrə tədbirlərin həyata

keçirilməsini azaltmaq mümkün olur.

Yetginlik mərhələsində reklamla müqayisədə

satışın həvəsləndirilməsinin əhəmiyyəti nisbətən artır.

Məhsul haqqında artıq istehlakçılarda kifayyət qədər

məlumat olduğundan reklamın köməkliyi ilə yalnız onun

mövcudluğunu xatırlatmaq lazım gəlir.

Böhran mərhələsində reklamdan istifadə xeyli

azalır və ondan yalnız xatırlatmaq mənasınd istifadə

olunur, təbliğat demək olar ki, ləğv olunur, satışın

həvəsləndirilməsi tədbirləri isə həyata keçirilməkdə

davam edir.

Kommunikasiya sisteminin əsasını təşkil edən

reklam və satışın həvəsləndirilməsi marketinq

konsepsiyasının 4 əsas funksiyasından biri olmaqla

əmtəənin irəlilədilməsində həlledici rol oynayır.

129

Bu funksiyanın tərkibinə daxil olan reklam, satışın

həvəsləndirilməsi, təbliğat və şəxsi satış həm müxtəlif,

həm də bir-birini tamamlayan vəzifələri yerinə yetirirlər

və onların səmərəli şəkildə uzlaşdırılması üçün firmanın

əlaqələndirmə vəzifələri dəqiq müəyyənləşdirilməlidir.

Satışın stimullaşdırılmasını həyata keçirməyə qərar

verən firma onun vəzifələrini müəyyənləşdirməli, lazımı

stimullaşdırma vasitələrini seçməli, müvafiq proqram

işləyib hazırlamalı, onun yerinə yetirilməsini təşkil

etməli, icrasına nəzarəti həyata keçirməli və əldə

olunmuş nəticələri qiymətləndirməlidir.

Satışın stimullaşdırılmasının vəzifələri məhsul

marketinqinin vəzifələri ilə birbaşa əlaqədardır.

Stimullaşdırmanın konkret vəzifələri və həyata keçirilən

tədbirləri məqsədli bazarın tipindən asılı olaraq müxtəlif

olurlar. Stimullaşdırmanım vəzifələri içərisində -

əmtəədən daha intensiv istifadənin, onun böyük həcmdə

alınmasının mükafatlandırılması, əmtəədən istifadə

etməyənlərin isə onu sınaqdan keçirməyə, sövq etməsi

xüsusi yer tutur. Pərakəndə ticarət sahəsində bu, yeni

əmtəəni satdıqları məhsul çeşidinə daxil etdiklərinə,

ehtiyatlarının yaradılmasına və saxlanmasına görə onların

mükafatlandırılmasından, rəqiblərin stimullaşdırma

tədbirlərini pozmadan pərakəndə tacirlərdə markaya

qarşı yaxşı münasibət yaratmaqdan, öz məhsullarını yeni

yaranan pərakəndə satış müəssisələrinin məhsul çeşidinə

daxil etməkdən ibarətdir. Öz satıcılarına gəldikdə isə, bu

yeni əmtəəni və yeni modeli təbliğ etdiklərinə görə

mükafatlandırmaqdan, onları daha çox müştəri ilə görüş

keçirməyə, mövsümdən kənar satışların səviyyəsini

yüksəltmək səylərinə görə həvəsləndirməkdən ibarətdir.

130

Beləliklə, satışın həvəsləndirilməsi müəssisənin

məhsuluna tələbat və müsbət münasibət yaratmaq,

bunların sayəsində satışın həcmini artırmaq, məhsul

alışını stimullaşdırmaq məqsədilə həyata keçirilən

tədbirlər kompleksidir.

2. Satışın həvəsləndirilməsi bu və ya digər

məhsullara, xidmətlərə tələb yaratmağa, onların alışını

maraqlandırmağa yönəldilən tədbirlərin həyata

keçirilməsini nəzərdə tutur. Bu zaman müxtəlif

məqsədlər güdülür və bir sıra vəzifələr yerinə yetirilir.

Satışın həvəsləndirilməsi prosesi özündə aşağıdakı

vəzifələri birləşdirir:

1. Satışın həvəsləndirilməsinin məqsədlərinin

mü əyyənləşdirilməsi;

2. Satışın həvəsləndirilməsi vasitələrinin

seçilməsi;r;

3. Satışın stimullaşdırılması proqramının işlənib

hazırlanması;

4. Satışın stimullaşdırılması proqramının həyata

keçirilməsi;

5. Nəticənin qiymətləndirilməsi.

Satışın həvəsləndirilməsində müxtəlif məqsədlər

güdülü. Onları adətən üç kateqoriyaya bölürlər:

- Strateji məqsədlə;

- Xüsusi məqsədlər;

- Fərdi məqsədlər.

131

Strateji məqsədlərə aşağıdakıları aid etmək olar:

- İstehlakçıların sayının artırılması;

- Məhsul satışının həcminin artırılması;

- Marketinq planında nəzərdə tutulmuş dövriyyə

göstəricilərinə nail olunma səviyyəsinin

yüksəldilməsi;

- Satış üzrə plan göstəricilərinin yerinə yetirilməsi.

Xüsusi məqsədlərə aşağıdakılar aid edilir:

- Daha sərfəli olan malın satışının surətləndirilməsi;

- Hər hansı məhsulun dövriyyə surətinin

artırılması;

- Yüksık həcmdə mal satışının daimi olaraq nizama

salınması;

- Rəqiblərin hərəkətinə qarşı əks tədbirlərin həyata

keçirilməsi;

- Satış tempi aşağı düşən məhsulların satışının

canlandırılması.

Fərdi məqsədlərə aşağıdakıları aid etmək olar:

- il ərzində mövcud bayramlardan, baş verən

hadisələrdən, həyata keçirilən dövlət

tədbirlərindən faydalanmaq və s.

Bu və ya digər məqsədlər stimullaşdırmanın hansı

məqsədli auditoriyaya yönəldilməsindən asılı olaraq

seçilir. Aydındır ki, istehlakçılar daha böyük əhəmiyyət

kəsb edirlər. Marketinqin bütün kommunikasiya siyasəti

132

məhz istehlakçılaratəsir etmək ideyasına xidmət edir.

Çoxlu sayda stimullaşdırma metodları və üsulları vahid

bir məqsədlə istehlakçıları ən səmərəli formada məhsula

cəlb etmək məqsədilə yaradılmışdır. İstehlakçıların

stimullaşdırılması məqsədləri də müxtəlifdir və onlara

aşağıdakıları aid etmək olar:

- satışın həcminin qısa müddət ərzində artırmaq;

- alıcıların sayını çoxaltmaq;

- uzun müddət müəssisəni qane edən bazar payını

əldə etmək;

- yeni istehlakçıları əmtəəyə cəlb etmək;

- istehlakçıları əldə saxlamaq məqsədilə

mükafatlandırmaq.

İstehsalçılar istehlakçılarla yanaşı vasitəçiləri və

satıcıları da diqqət mərkəzində saxlamalıdırlar, çünki

məhz onların malları satmaq qabliyyətindən müəssisənin

müvəffəqiyyəti çox asılı olur.

Satıcıların həvəsləndirilməsinin əsas məqsədi

məhsula münasibətdə süst və etinasız satıcıları aktiv

satıcılara çevirmək, eyni zamanda onları:

- yeni məhsulu çeşidə daxil etməyə;

- həmin məhsulu reklam etməyə və ona ticarət

zalında layiqli yer verməyə;

- müştərilərin sayını artırmağa;

- müəssisənin satışda olan məhsullarının ehtiyatını

artırmağa sövq etməkdən ibarətdir.

133

Satışın həvəsləndirilməsində qarşıya qoyulan

məqsədlərə uyğun olaraq malların istehsalçıdan

istehlakçıya çatdırılmasında bilavasitə iştirak edən üç

kateqoriya alqı-satqı iştirakçıları: vasitəçilər, satıcılar və

istehlakçılar həvəsləndirilirlər. Bu zaman onların hər

birinə müvafiq olaraq xüsusi metodlardan və üsullardan

istifadə edilir.

Öz növbəsində marketinq kommunikasiyalarının

məqsədlərinin seçimi onlara nail olmaq üçün istifadə

olunan vasitələri müəyyənləşdirir.

Marketinq əlaqələrinin əsas vasitələrinə reklam,

kommersiya təbliğatı, satışın stimullaşdırılması, şəxsi

satış daxildir.

Bazar münasibətləri şəraitində reklam artöq qeyd

olunduğu kimi, informatib funksiya ilə yanaşı, əlaqə

funksiyasını da daşıyaraq əmtəələrin hərəkəti prossesini

maksimum idarəolunması yolu ilə istehsalın bazarla və

alıcı ilə əks əlaqəsini təmin edir.

Reklamı əlaqələrin elə bir forması kimi də

nəzərdən keçirmək olar, hansı ki, əmtəə və xidmətlərin

keyfiyyətini, həmçinin ideyaları istehlakçıların ehtiyac və

tələbatlarının dilinə çevirməyə çalışır.

Marketinq sistemnin məntiqi elementi kimi müasir

reklamın fərqləndıirici cəhəti sadəcə olaraq, yalnız

tələbin formalaşdırılması deyil, həm də seçilmiş

istehlakçı qrupunun daxilində onun idarə olunmasından

ibarətdir. Bu ilk növbədə ona görə mümkün olmuşdur ki,

bazar istehlakçıların zövq və ehtiyaclarının

xüsusiyyətlərini əks etdirən seqmentlər məcmuyu

olmuşdur. Firmaların əsas məqsədi səylərini bütün bazara

səpələmək deyil, seçilmiş seqmentlərə maksimum daxil

134

olmaqdan ibarətdir. İkincisi, tələbin variasiyasının

(dəyişilməsini) dəqiqliklə müəyyənləşdirmək olar ki, bu

da məhsulun və müvafiq olaraq onun reklamının əsasını

təşkil edə bilər. Mənfəətin ölçüsü və reklam üçün zəruri

olan vəsaitl ərin məbləği adətən tələbin dərəcəsindən

asılıdır.

Hazırda tələbin öyrənilməsi ilə yanaşı, tələbatın,

alıcı motivlərinin, istehlakçı gəlirlərinin istifadə

olunmasının öyrənilməsinə daha çox üstünlük verilir.

Beləliklə, reklam bir tərəfdən məhsul satışının

stimullaşdırılmasının qeyri- dəyər sistemində daha çevik

bir aləti olmaqla yanaşı, digər tərəfdən birləşmiş reklam-

informasiya əlaqələrinin yeni bir növünə şevrilir.

Son nəticədə, digər marketinq kompleksləri

elementləri reklamın da bütün funksiyaları marketinq

əlaqələri sisteminin əsas məqsədlərinə: tələbin

formalaşdırılması və satışın stimullaşdırılmasına nail

olunmasına xidmət edir. Məhşur amerikan reklamşısı

Alfred Simenin obrazlı şəkildə dediyi kimi:Reklam

iqtisadiyyat mexanizmində həm enerji paylayıcısı, həm

də sürtgü yağı rolu oynayaraq, istehlakçılar üçün bolluq

yaradır. Buna görə də onun əsas vəzifəsi

məlumatlandırmaqdan ibarətdir. Lakin sadəcə

məlumatlandırmaq deyil, reklamın funksiyası satmaqdan

da ibarət olmalıdır. Əmtəələri satmaq, ideyaları satmaq,

həyat tərzini satmaqdan ibarətdir.

Kommersiya təbliğatı dedikdə əmtəə və

xidmətlərə tələbin qeyri-şəxsi stimullaşdırılması nəzərdə

tutulur. Yəni mətbuatda rəylərin çap olunması, radio,

televiziya və səhnədə faydalı və əlverişli görüşlərin

təşkili formasında aparılan və heç bir konkret xoş

135

sponsor tərəfindən maliyyələşdirilməyən fəaliyyət başa

düşülür.

Öz məqsədlərinə nail olmaq üçün kommersiya

təbliğatı çoxsaylı və rəngarəng vasitə və üsullardan

istifadə edir. Onları bir neçə istiqamət üzrə

sistemləşdirmək olar:

1.Kütləvi informasiya vasitələri ilə əlaqə

- firma tərəfindən öz fəaliyyətlərindəki problemlərə

həsir olunmuş mətbuat konfranslarının təşkili

- kütləvi informasiya vasitələrinə mətbuat

bületenlərinin paylanması

2. Çap məhsulları vasitəsilə təbliğat aşağıdakı

formaları almışdır:

- Firamanın fəaliyyəti haqqında illik rəsmi

hesabatların dərc olunması. Bir çox ölkələrdə bəzi tip

müəssisələrin (məsələn, səhmdar cəmiyyətlərinin)

maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinin nəticələri haqqında

məlumatların dərc olunması mütləq xarakter daşıyır və

qanunvericiliklə möhkəmləndirilmişdir.

- Firmanın təbliğat xarakterli prospektinin çap

olunması. Adətən nüfuzlu prospektlərdə firmanın tarixi,

böyük əhəmiyyət kəsb edən nailiyyətləri əks olunur. Bəzi

hallarda prospekt oxucuları firmanın təşkilat strukturu və

rəhbərləri ilə tanış edir. Beləliklə, prospekt aşkarlıq

atmosferinin formalaşmasına və firma ilə ictimaiyyət

arasında qarşılıqlı inamın yaranmasına səbəb olur.

Prospektlər, adətən, kütləvi informasiya vasitələrinin

redaksiyaları, hökumət təşkilatları, tədris müəssisələri, iş

ortaqları və digərləri arasında yayılır;

136

Ədəbiyyat

1. Коммерческое дело. М.: Экономика. Учебник,

1992.

2. Harri Karter. Səmərəli reklam. M. tərəqqi, 1991.

3. S.H. Məmmədov. Maliyyə. Bakı, 1999.

4. F.Kotler. Marketinqin əsasları. 1992.

5. P.S. Zavalov, V.İ. Demidov. Müvəffəqiyyətin

düsturu:marketinq. M. Beynəlxalq münasibətlər,

1991.

6. Ağamalıyev M.Q. Kommersiya fəaliyyətinin

təşkili. Bakı, 2004.

MÖVZU 9.

KOMMERSİYA FƏALİYYƏTİNİN

İDARƏ EDİLMƏSİ

Açar sözlər

Biznes, ticarət, tədarük, əmtəə, kapital,

kreditləşmə, məsrəflər, strateji istiqamətlər, xidmət,

topdan ticarət, reklam-informasiya, qəbzi, obyekt, çeşid,

optimal, müqaqvilə, malgöndərən, mənfəət, tədarük,

istehlakçı, ticarət müəssisəsi, firma, istehsalçı, maksimal

satış, məsrəflərin ödənilməsi.

Mövzunun proqram sualları

Kommersiya fəaliyyəti idarəetmə obyekti kimi.

Kommersiya fəaliyyətinin idarəedilməsi konsepsiyası.

137

İdarəetmənin xüsusiyyətləri. Kommersiya fəaliyyətinin

idarə edilməsinin tərkibi və strukturu. Ticarət

müəssisələrinin idarəetmə sisteminin təkmilləşdirilməsi

üzrə dəyişikliklərin idarə edilməsi. Kommersiyanın idarə

edilməsinin effektivliyinin artırılması yolları.

Bilməli

- Əhalinin tələbinin və əmtəələrin satış bazarının

öyrənilməsi

- əmtəələrin daxilolma mənbələrinin və mal

göndərənlərin aşkar edilməsi və öyrənilməsi;

- mal göndərənlərlə səmərəli əlaqələrin təşkili;

- əmtəələr üzrə müqavilələrin işlənib hazırlanması

və onlara təqdim edilməsi;

- əmtəələrin göndərilməsi üzrə müqavilələrin

bağlanması;

- malgöndərənlər tərəfindən müqavilə

öhdəliklərinin yerinə yetirilməsi üzərində

nəzarətin təşkili;

- əmtəələrin topdansatışının təşkili;

- optimal çeşidin formalaşdırılması;

- əmtəə ehtiyatlarının idarə edilməsi;

- reklam-informasiya fəaliyyətinin təşkili;

Bacarmalı

- Ticarət təşkilatının mənfəətinin artmasına

istiqamətlənmiş saqtışın təşkili;

- Maliyyə fəaliyyətinin təşkili;

- Ticarət xidmətlərinin təşkili;

- Cari dövrdə işlərin vəziyyətinin

qiymətləndirilməsi;

138

- Biznesin inkişaf istiqamətlərinin müəyyən

edilməsi;

- Qarşıya qoyulmuş məqsədlərə nail olunması

planının tərtib edilməsi;

- Planın yerinə yetirilməsi üzrə tədbirlərin təşkil

edilməsi;

- Əldə edilmiş nəticələrin yoxlanılması, onlar əldə

edilmədikdə isə səbəblərin aydınlaşdırılması;

- Ticarət yüklərinin daşınmasının təşkilində

nəqliyyatın rolu ;

- Təşkilatın idarə edilməsi;

- Alıcılara çatdırma, quraşdırma və satışdan

sonrakı xidmətlər;

- Kommersiya fəaliyyətinin dəstəklənməsi

meyyarları;

- Ticarət -iqtisadi fəaliyyətin təşkili;

- Tədarükatların idarə edilməsinin çətinliyi;

- İl ərzində formalaşmış möhkəm əlaqələrin

qırılması;

- Əmtəələrin vasitəçi strukturları ilə satışın

artırılması.

Test sualları

1) Müasir şəraitdə müəssisə və təşkilatların effektif

fəaliyyətinin təşkili;

2) Rəqabət qabliyyətli idarəetmənin təşkili

formaları;

3) Uzun müddətli strategiyanın işlənib hazırlanması;

4) İdarəetmənin təşkili prinsipləri və

xüsusiyyətləri;

5) İdarəetmə sxemləri və təsisatlarının

formalaşdırılması;

139

6) Kommersiya fəaliyyətinin dəstəklənməsi

meyarları;

7) Bazarın kompleks öyrənilməsinə əsaslanan

istehsal- satış fəaliyyətinin idarə edilməsi;

8) Ticarət başqa fəaliyyət nəticəsində hansı

funksiyaları yerinə yetirir;

9) Marketinqin spesifikliyi nədən ibarətdir;

10) Ticarət əmtəyə qoyulan kapital üzrə maliyyə

riskini öz üzərinə götürərək hansı formada

mənfəət əldə etməlidir.

MÜHAZİRƏ MƏTİNLƏRİ

KOMMERSİYA FƏALİYYƏTİNİN İDARƏ

EDİLMƏSİ

P L A N

1.Kommersiya fəaliyyətinin idarə edilməsi

konsepsiyası və xüsusiyyətləri

2. Kommersiya fəaliyyətinin idarə edilməsinin tərkibi

və strukturu

1. İdarəetmə - təşkilatın elə idarə edilməsidir ki,

orada təşkilat insan potensialına əsaslanır, istehsal

fəaliyyəti istehlakçıların tələblərinə istiqamətlənir,

təşkilatdakı dəyişikliklərə çevik reaksiya verilir, mühitin

çağırışlarına cavab verilir və rəqabət üstünlüklərinə nail

olmağa imkan yaradan dəyişikliklər həyata keçirilir ki,

bu da ümumi halda təşkilata uzunmüddətli perspektivdə

davamlı olmağa və eyni zamanda öz məqsədlərinə

çatmağa imkan verir.

140

Hazırki dövrdə idarəetmə mürəkkəbləşmiş bazar

şəraitində uğurlu davamlılığın ən mühüm amilidir, lakin

bununla belə, təşkilatların fəaliyyətlərində daimi olaraq

strategiyanın mövcud olmadığını müşahidə etmək olar ki,

bu da çox vaxt rəqabət mübarizəsində məğlubiyyətə

gətirib çıxarır. İdarəetmənin olmaması, hər şeydən əvvəl,

aşağıdakı iki formada təzahür edir:

1. Müəssisələr öz fəaliyyətlərini ona əsaslanaraq

planlaşdırırlar ki, mühit ya ümumiyyətlə

dəyişməyəcəkdir, ya da onda keyfiyyət

dəyişiklikləri baş verməyəcəkdir.

2. Onlar fəaliyyət proqramlarını daxili imkanların və

təşkilatın resurslarının təhlilindən başlayaraq

işləyib hazırlayırlar. Belə yanaşmada tez-trez

məlum olur ki, təşkilat öz məqsədlərinə nail olmaq

iqtidarında deyildir, belə ki, onlara nail olunması,

prinsipial olaraq, müştərilərin imkan, arzi və

tələbatlarından, habelə rəqiblərin davranışlarından

asılıdır.

İdarəetmə imkanları qeyri-məhdud deyildir.

İdarəetmədən istifadə edilməsi üzrə bir sıra

məhdudiyyətlər mövcuddur:

1. O, gələcəyin dəqiq və müfəssəl mənzərəsini vermir.

Təşkilatın gələcəyinin idarəetmədə

formalaşdırılması arzu olunan təsviri – onun daxili

və xarici mühitdəki vəziyyətinin müfəssəl təsviri

deyil, daha çox təşkilatın gələcəkdə hansı

vəziyyətdə olacağı, onun bazarda hansı mövqeyi

tutacağı, hansı təşkilati mədəniyyətə sahib olacağı,

hansı işgüzar qruplara daxil olacağı və s.

haqqındakı istəkləridir.

141

2. O, ədalətli qaydada , prosedur və sxemlər dəsti

kimi müəyyən oluna bilməz. İdarəetmə- biznes və

ya menecmentin müəyyən fəlsəfəsi və ya

ideologiyasıdır. Hər bir menecer tərəfindən o,

əhəmiyyətli dərəcədə özünəməxsus şəkildə başa

düşülür və reallaşdırılır.

3. Təşkilatda idarəetmə prosesinin həyata

keçirilməsinin başlanması üçün çoxlu səy, çox vaxt

və resurs məsrəfləri tələb olunur. İstənilən şəraitdə

mütləq yerinə yetirməli olan uzunmüddətli

planların işlənib hazırlanmasından köklü surətdə

fərqli olaraq, artıq strateji planlaşdırmanın

aparılması və həyata keçirilməsi ələb olunur.

Həmçinin mühitin izlənilməsini və təşkilatın

mühitə daxil edilməsini həyata keçirən xidmətlərin

yaradılması da zəruridir.

4. Strateji davranışın səhvlərinin mənfi nəticələri

kəskin güclənir. Qısa vaxt ərzində tamamilə yeni

məhsulların yaradılması zamanı, biznes üçün yeni

imkanlar meydana çıxdıqda və uzun illər mövcud

olmuş imkanlar göz qarşısında yox olduqda, kapital

qoyuluşlarının istiqaməti əsaslı şəkildə dəyişir,

qeyri-düzgün öncəgörmənin və müvafiq olaraq,

strateji seçim səhvlərinin əvəzi çox vaxt təşkilat

üçün həlledici olur.

5. Əsas səylər strateji planlaşdırma üzrə həyata

keçirilir. Ancaq bu, əsasla kifayət etmir, belə ki,

strateji plan onun mütləq və uğurla yerinə

yetirilməsini təmin etmir.Əslində idarəetmənin ən

mühüm tərkib hissəsi strateji planın

reallaşdırılmasıdır.

142

2. İdarəetmənin beş qarşılıqlı əlaqəli idarəetmə

prosesinin dinamik məcmusu kimi nəzərdən keçirmək

olar. Ancaq hər bir prosesin, məntiqi olaraq,

birbirlərindən çıxırlar. Ancaq hər bir prosesin yerdə

qalanlarla dayanıqlı əks əlaqəsi, onlara və onların

məcmusuna əks təsiri mövcuddur. İdarəetmə

strukturunun mühüm xüsusiyyəti aşağıdakılardan

ibarətdir:

Mühitin təhlili

Mühitin təhlili adətən idarəetmənin ilkin prosesi

hesab edilir. İstənilən idarəetmənin əsas rollarından biri

müəssisənin mühitlə qarşılıqlı fəaliyyətinin tarazlığının

dəstəlkənməsidir.

İdarəetmə mühiti üç mühitin məcmusu kimi

nəzərdən keçirilir:

- Makromühit;

- Birbaşa mühit;

- Təşkilatın daxili mühiti.

Xarici mühitin təhlili firmanın, əgər işləri uğurla

həyata keçirirsə, nəyə ümüd bəslədiyinə və əgər o,

mühitin törədə biləcəyi mənfi prosesləri vaxtında dəf

edərsə, onu hansı çətinliklərin gözlədiyinə istiqamətlənir.

Makromühit təşkilatın xarici mühitdə mövcud olması

üçün ümumi şəraitini yaradır. Makromühitin müxtəlif

komponentlərini öyrənərkən, aşağıdakı iki məqamı

nəzərə almaq çox vacibdir:

- Makromühitin bütün komponentləri bir-birilərinə

güclü təsir göstərir;

143

- Makromühitin ayrı-ayrı komponentlərinin

müxtəlif təşkilatlarda bir-birinə təsir dərəcəsi

müxtəlifdir.

Ümumi halda, iqtisadiyyatın vəziyyəti və iqtisadi

yenidənqurmanın gedişi ticarətdə işlərin vəziyyətinə

biləvasitə təsir göstərir. Xalq istehlakı mallatrı

istehsalının aşağı düşməkdə davam etməsi və onların

idxal üzrə tədarükünün azaldılması, fəaliyyətin qeyri-

idarə edilmsiəsi, əmtəə istehsal edən topdan və pərakəndə

şəbəkənin işinin tənzimlənməsi, xidmət göstərilməsi

keyfiyyəti və mədəniyyətinin kəskin aşağı düşməsi –

istehlakçı bazarında mövcud vəziyyəti yaradan başlıca

amillərdir.

Bazar münasibətlərinin formalaşması şəraitində

ticarət əmtəələrin tələb və təklifinin tənzimləyicisi kimi

çıxış etmir. Bunun iqtisadi vasitələri, həm federal, həm

də regional səviyyələrdə, praktiki olaraq, itirilmişdir.

Ticarət və ictimai iaşə sferasında dövlət siyasətini işləyib

hazırlamalı və reallaşdırmalı olan orqanların effektiv

sistemi yaradılmamışdır. İstehlakçı bazarında yaranmış

vəziyyət aşagğdakılarla xarakterizə olunur:

- Müəssisələr, malgöndərənlər və əmtəələrin

istehlakçıları arasında təsərrüfat əlaqələrinin

qırılması. Əmtəə istehsalının regionların təbii-

iqlim və sosial-iqtisadi xüsusiyyətlərinin nəzərə

alınması ilə yerləşdirilməsinin xarakteri

istehlakçı bazarının vahidliyini və regionların

böyük əksəriyyətinin əmtəə təchizatında bir-

birindən asılılığını şərtləndirir.

- Dövlətin əmtəələrin, xammal və materialların

qarşılıqlı göndərilməsinin təmin edilməsi üzrə

razılıq kompaniyasına fəal təsir göstərməkdən

144

özü-özünü kənarlaşdırması nəticəsində istehlakçı

bazarının sabitliyinin pozulması. Görülən

tədbirlərin qeyri-ardıcıl və qeyri-məqsəduyğun

olur. Maliyyə-büdcə və kredit siyasəti ləng və

kifayət qədər öyrənilmədən həyata keçirilir.

- İstehlak malları üzrə qiymətlərin artımı əhalinin

pul gəlirlərinin artmını üstələyir. Həyat səviyyəsi

aşağı düşür.

- İstehsalı tənəzzülü ləngisə də, davam etməkdədir.

İstehsalın yüksəlişinin ilkin iqtisadi şərtləri

qoyulmamışdır:

- Ödənilməmə nəticəsində böhran artır;

- Bir sıra sahələrdə istehsal inhisarının yüksək

səviyyəsi üzündən, müəssisələrin malgöndərənlər

və istehlakçıları seçmək və təbii ki, rəqabət və

bazar qiymətinin formalaşması üçün imkanları

yoxdur. Bu şəraitdə dövlətin dövlət

müəssisələrinin fəaliyyəti və maliyyə vəziyyəti

üzərində nəzarətdən, iri ticarət müəssisələri və iri

mağazaların marketinq şöbələri üçün tərkib

informasiyasının qeyri- müəyyənliyi zamanı

qiymətlərin kalkulyasiyasından imtina etməsi;

- əmtəələrin dəyərinin əvvəlcədən ödənilməsi üçün

vəsaitlərin çatışmaması, bütün müəssisə -

istehsalçıları isə əvvəlcədən ödənilmələrlə

işləyirlər;

- kreditdən geniş istifadə etməyə imkan verməyən

yüksək bank faizləri.

145

İstehlakçı bazarlarındakı və bu sahədəki problemlər

müəssisədə kommersiya fəaliyyətinin bütün

altsistemlərində kommersiya fəaliyyətinin idarə

edilməsi məsələsini həddən artıq çətinləşdirir.

Tədarükatların idarə edilməsinin çətinliyi;

- İllər ərzində formalaşmış möhkəm əlaqələrin

qırılması;

- Əmtəələrin tədarükat mənbələrinin aşkar

edilməsinin çətinliyi;

- İnformasiya toplanılması üzrə ixtisaslaşmış

firmaların və marketinq informasiyalarının

olmaması;

- Ümumi halda, pərakəndə ticarətdə xidmət

göstərilməsi mədəniyyəti və keyfiyyətinin kəskin

azalması baş vermiş, mütərəqqi formaların tətbiqi

azalmışdır;

- Pərakəndə ticarət müəssisələri şəbəkəsi 30 %

həcmində ixtisar olunmuşdur;

- Ticarət-vasitəçi strukturların artan sayı qiymətləri

də süni olaraq artırır;

- Topdansatış müəssisələri pərakəndə ticarətin

əmtəə təchizatı üzrə topdansatış fəaliyyətini

aradan qaldırmışlar, habelə muxtar kommersiya

və əmtəələrin, fiziki şəxslərin yaratdıqları şəxsi

pərakəndə şəbəkə vasitəsilə kütləvi satışla məşğul

olaraq, dövlət ehtiyacları üçün əmtəələrin

göndərilməsindən yayınırlar;

146

- Yüksək faizlər üzündən bank kreditlərindən

istifadənin mümkünsüzlüyü və s.

Ticarətin inkişafı problemləri aşağıdakılardır:

- Əmtəələrin vasitəçi strukturları ilə satışı artmışdır;

- Cəmiyyətin təbəqələşməsi. Əhalinin təxminən

üçdə biri yaşayış minimumundan aşağı gəlirlərə

malikdir. Buna görə də, təbii ki, ildənilə ilkin

tələbat malları və ilk növbədə, ərzaq malları üzrə

tələb artır.

Malgöndərənlərə möhkəm təsərrüfat əlaqələrinin

qurulması və istehsalçılarla müqavilələrin bağlanılması

bazara yeni rəqabətqabliyyətli əmtəə ilə çıxmağa

yardımçı olacaqdır.

Çeşidin formalaşdırılması üzrə əsas çətinliklər

ondan ibarətdir ki, istehsal edilən əmtəələrin çeşidi

daralır. Bir sıra əmtəəni istehsalçılar elə yüksək qiymətə

təklif edirlər k, ticarət müəssisəsi onları böyük mənfəətlə

sata bilmir. Burada ziddiyyət mövcuddur: bir tərəfdən,

ticarət firması yalnız ən böyük mənfəət gətirən əmtəələrlə

ticarət aparmalıdır, digər tərəfdən, bi istehlakçılar üçün

zəruri olan bir sıra əmtəələrin çeşid qruplarının

piştaxtalardan yox olmasına gətirib çıxarır. Rəhbərlər

istehlakçıların təmin edilməsi üçün əmtəələrin

tədarükünün çıxış qiymətləri üzrə işlənib hazırlanması

hesabına çeşidin azalmasına yol verməməlidirlər.

Əmtəə ehtiyatlarının tərəddüdü və əmtəələrin

göndərilməsilə bağlı çətinliklər mənfəətə və müəssisənin

rentabelliyinə mənfi təsir göstərir və əmtəə ehtiyatlarının

idarə edilməsi məsələsini ən mühüm məqsədə çevirir.

Əmtəə ehtiyatları ölçüsünün optimallaşdırılmasına

147

istiqamətlənmiş tədbirlər kompleksini işləyib hazırlamaq

lazımdır: əmtəə əlavəsinin azaldılması, yaxud artırılması,

mübadilə əməliyyatları, səyyar ticarət və s.

Satışın idarə edilməsi əhalinin tələbindən və

bazardakı rəqabətdən, nağd pulların məbləğindən və

onları sərf etmək imkanından bir başa asılıdır. Bu,

əmtəllərin tədarükü zamanı istiqamətlənməni zəruri idi.

Effektiv satış üçün özünəxidmət metodundan geniş

istifadə etmək, xidmət göstərilməsi mədəniyyətinə daha

çox diqqət ayırmaq lazımdır. Xidmət göstərilməsi

mədəniyyəti heyətin motivləşdirilməsi ilə sıx əlaqədardır.

Hazırda motivləşdirmənin əsas üsulu - əməkhaqqıdır.

Ticarət müəssisəsi üçün işçini maraqlandıracaq səviyyədə

əməkhaqqını qazanmaq getdikcə daha çətin olur. Bu,

həyatın kəskin bahalaşması, ticarət müəssisələrinin

məhsuldarlığının və əməyin effektivliyinin azalması ilə

izah olunur.

Reklamın idarə edilməsində əsas çətinlik reklamın

daha ucuz növlərinin tətbiqi ilə azaldıla bilən pul

xərclərinin zəruriliyidir.

Təşkilatın birbaşa mühitinin öyrənilməsi xarici

mühitin təşkilatın birbaşa qarşılıqlı təsirdə olan tərkib

hissələrinin vəziyyətinin təhlilinə istiqamətlənmişdir.

Təşkilatın birbaşa mühitinin komponenti kimi,

alıcıların təhlili, ilk növbədə, təşkilat tərəfindən

reallaşdırılan məhsulu alan şəxslərin ixtisasının müəyyən

edilməsi vəzifəsinə malikdir.

Malgöndərənlərin təhlili təşkilatı müxtəlif xammal,

yarımfabrikat, enerji və informasiya resursları, maliyyə

və s. ilə təmin edən subyektlərin fəaliyyətinin təşkilatın

işinin effektivliyinin, maya dəyəri və təşkilat tərəfindən

148

istehsal edilən məhsulun keyfiyyətinin asılı olduğu

aspektlərinin aşkar edilməsinə istiqamətlənir.

Malgöndərənlərin öyrənilməsi zamanı, ilk növbədə,

onların fəaliyyətinin aşağıdakı xüsusiyyətlərinə diqqət

yetirmək lazımdır:

- Göndərilən əmtəələrin dəyəri və keyfiyyətinə

zəmanət;

- Əmtəələrin göndərilməsi şərtlərinin yerinə

yetirilməsinin vaxt qrafiki, dəqiqliyi və

mütləqliyi.

Rəqiblərin, yəni müəssisənin öz mövcudluğunu

təmin etmək məqsədilə alıcılar və xarici mühitdən əldə

etməyə çalışdığı resurslar üçün mübarizə apardığı

subyektlərin öyrənilməsi idarəetmədə çox mühüm və

xüsusi yer tutur. Rəqiblərin sistematik öyrənilməsi

aşağıdakılara imkan yaradır:

- firmanın şəxsi uğurlarının daha adekvat şəkildə

qiymətləndirilməsinə;

- resurslardan istifadə edilməsinin prioritet

istiqamətlərinin müəyyən edilməsinə;

- onlar tərəfindən həyata keçirilən tədbirlərə

operativ reaksiya verilməsinə;

- müəssisənin bazarda mövqeyinin

möhkəmləndirilməsinə.

İşçi qüvvəsi bazarının təhlili təşkilatın, onun

vəzifələrini həyata keçirmək üçün lazım olan kadrlarla

təmin edilməsinə və onun potensial imkanlarının aşkar

edilməsinə istiqamətlənmişdir.

149

Təşkliatın daxili mühiti – ümumi mühitin təşkilatın

hüdudları daxilində olan hissəsidir. Daxili mühitin

öyrənilməsi firmanın rəqabət mübarizəsində öz

məqsədlərinə nail olma prosesində arxalana biləcəyi

imkanları və potensialı müəyyən edir. Bu iş prosesində

kommersiya fəaliyyətinin strategiyası işlənib

hazırlandığından, daxili mühitin təhlili özünə

kommersiya fəaliyyətinin idarə edilməsi sisteminin və

təşkilati mədəniyyətin təhlilini daxil etməlidir.

İdarəetmə mexanizmi özünə idarəetmənin məqsəd,

vəzifə, prinsip, funksiya və metodlarını birləşdirir.

Ticarət müəssisələri özündə, fəaliyyəti ümumi

məqsədə nail olunması üçün şüurlu olaraq koordinasiya

edilən təşkilati – insan qrupunu əks etdirir.

Təşkilatın məqsədi – qrupun birgə işləyərək nail

olmaq istədiyi konkret son vəziyyət və ya axtarılan

nəticələrdir.

Heç bir təşkilat, əgər o, nəyə səy göstərməyi və öz

fəaliyyəti ilə nəyə nail olmağı ifadə edən dəqiq müəyyən

olunmuşməqsədə, istiqamətlərə malik deyildirsə, rəqabət

mübarizəsində uğur qazana bilməz. Təşkilatın

məqsədinin qoyuluşu onun missiyasının müəyyən

edilməsindən başlayır.

Əgər missiya təşkilatın mövcudluq mahiyyətini

ifadə edən fəaliyyətinin ümumi məqsədlərini,

istiqamətlərini verirsə, onda təşkilatın hər an səy

göstərdiyi konkret vəziyyət onun məqsədləri şəklində əks

edilir.

Məqsəd- insan fəaliyyətində yol göstərən ulduzdur,

nəticələri bir-birinin ardınca əldə etməyə imkan verir və

150

məqsədə doğru hərəkətin ümumi istiqaməti ilə bağlı

nəticələrdir. Məhz buna görə, məqsəd inteqrasiyalı

amildir. Məqsədin real olması və öz inteqrasiyalı

təyinatını yerinə yetirməsi üçün onu müəyyən metodika

üzrə işləyib hazırlamaq, intuisiyaya az istinad etmək

lazımdır, baxmayaraq ki, o, burada zəruridir. Məqsədli

analitik şəkildə işləyib hazırlamaq, bütün amillərini,

nəticələrini, tərkibi və mahiyyətini yoxlamaq və

qiymətləndirmək lazımdır. Məqsəd – arzu olunan, zəruri

və mümkün vəziyyətin ideal obrazı, bizim nəyə nail

olmaq istədiyimiz haqqında təsəvvürdür.

Ticarət firması qarşısında duran məqsədlər

göstərilmişdir. Ticarət müəssisəsinin əsas məqsədi –

ticarət sisteminin optimal fəaliyyətinin təmin edilməsi və

deməli, təşkilatın mürəkkəb inkişaf şəraitlərində rəqabətə

davamlı olmasını təmin etməkdir.

Ədəbiyyat

1. Ağamalıyev M.Q. Kommersiya fəaliyyətinin

təşkili. Bakı, 2004.

2. Коммерческое дело. М.: Экономика. Учебник,

1992.

3. F.Fotler. Marketinqin əsasları. 1992.

4. Novikov P.S. Mal hərəkəti və xalq istehlakı

mallarının satışı. Proqress nəşriyyatı. Krasnodar.

1988.

5. Коговкин Г.Н. Совершенствование

товародвижение на индустриальной основе.

М. «Знание», 1987.

6. Məmmədov T.S., Ələkbərob Ə.Ə., Məmmədov

M.Q. Ərzaq malları ticarətinin təşkili. Bakı,

“Maarif”, 1991.

151

MÖVZU 10.

BİRJA, YARMARKA –SƏRGİ VƏ HƏRRAC

(AUKSİON) TİCARƏTİNİN SPESFİK

XÜSUSİYYƏTLƏRİ

Açar sözlər

Əmtəə birjaları, birja sövdələşmələri, birja ticarəti,

birjalar, birja komitəsi, xüsusi birjalar, kütləvi birjalar,

varrant, fyucers əməliyyatlar, makler, agent, broker, fond

birjası, auksion, sazişlər, kompaniyalar, sığorta,

yarımfabrikatlar, hesablaşmalar, kontor, dividentlər,

yarmarkalar, reklam, informasiya, kontrakt, qiymətli

kağızlar, kotirovka tender, auksion, auksion ticarət,

auksion direktoru, kommersant hüquq məsləhətçisi,

ekspert, mühasib, açıq və qapalı müsabiqələr, auksionlar,

beynəlxalq torqlar, tender komitəsi, məcburi auksionlar,

könüllü auksionlar və s.

Mövzunun proqram sualları

Bilməli

- Birja ticarətinin mahiyyətinin rolu;

- Birja ticarətinin inkişaf tarixini;

- Birjaların növlərini;

- Mal birjalarının quruluşunu;

- Mal birjalarının yaradılması qaydasını;

- Birjaların funksiyalarını;

- Kütləvi birjaların xüsusiyyətlərini;

- Birja üzvlərinin və yaradıcıllarının ümumi

yığıncağının tabeçiliyini;

- Xüsusi birjaların xüsusiyyətini;

152

- Birja əməliyyatlarının növlərini;

- Fyuçers əməliyyatları;

- Birjalarda ticarət əməliyyatlarının təşkilini;

- İlk auksionların keçirilməsi tarixini;

- Auksion ticarətinin digər ticarət növlərindən

fərqini;

- Açıq və qapalı auksionların xüsusiyyətlərini;

- auksionların keçirilməsi qaydasını;

- Auksion ticarətinin beynəlxalq təcrübəsi;

- Beynəlxalq torqların (tenderlərin) mahiyyətini;

- Müsabiqənin (tender) mahiyyətini.

Bacarmalı

- Birjaları digər ticarət növlərindən fərqləndirməyi;

- Mal birjasının təşkilinin dünya təcrübəsinin

respublikadakı birja fəaliyyəti ilə

əlaqələndirməyi;

- Birjaların formalarını, funksiyalarını, növlərini

iza etməyi ;

- Auksion ticarətinin birja ticarətindən

fərqləndirməyi;

- qapalı və açıq torqların fərqini izah etməyi;

- Auksionların, tenderlərin keçirilməsi qaydasını,

onun əsas xüsusiyyətlərini;

- Respublikada hərrac ticarətinin keçirilməsi və

onun xarici ölkə təcrübəsindən bəhrələnməsini;

- Tender komitələrinin gördüyü işlərin mahiyyətini

izah etməyi;

- Tenderlər, auksionlar haqqında məlumatların

verilməsi qaydalarını açıqlamağı.

153

Test sualları

1) Birja ticarətinin inkişafı, rolu, mahiyyəti.

2) Mal birjalarının, onun strukturlarının yaradılması

qaydası.

3) Birja əməliyyatlarının növləri.

4) Birjaların ticarət əməliyyatlarının təşkili.

5) “Birja” sözünün mənası

6)Birja ticarətinin mahiyyəti.

7)Mal birjasının yaradılması qaydası.

8)Mal birjasının strukturu.

9)Kütləvi birja nədir.

10)Xüsusi birja nədir.

11)Varrant nədir.

12)Fyucers əlaqələri, onun mahiyyəti.

13)Makler kimdir.

14)Brokerin xüsusiyyətləri hansılardır

15)Torqların növləri (auksionlar tenderlər);

16)Auksionların mahiyyəti və təşkili xüsusiyyətləri;

17)Auksionların keçirilməsi qaydası;

18)Tenderlərin keçirilməsinin təşkili;

19)Auksionların tenderlərdən fərqli cəhədləri

hansılardır;

20)Birjaların auksionlardan fərqli cəhədləri hansılardır;

21)Tenderlərin keçirilməsi qaydası neçədir;

22)Məcburi auksionlar nə vaxt keçirilir;

23)Beynəlxalq torqların mahiyyəti nədən ibarətdir;

24)Qapalı auksionların xüsusiyyətləri hansılardır;

25)Açıq auksionların xüsusiyyətləri hansılardır;

154

MÜHAZİRƏ MƏTİNLƏRİ

BİRJA, YARMARKA –SƏRGİ VƏ HƏRRAC

(AUKSİON) TİCARƏTİNİN SPESFİK

XÜSUSİYYƏTLƏRİ

P L A N

1. Birja ticarətinin mahiyyəti, rolu, inkişafı və

təşkili qaydaları.

2. Hərracların təşkilati formaları, mahiyyəti və

keçirilmə qaydaları

3.Yarmarka ticarəti.

4. Satış sərgiləri

1. Birja - əmtəələrin, xammalın, qiymətli kağızların

satışı ilə məşğul olan vaxtaşırı fəaliyyət göstərən topdan

bazadır. Onlar bazar iqtisadiyyatının iqtisadi aləti rolunu

yerinə yetirir və əmtəələrin, xammalın və qiymətli

kağızların alışı və satışında azad bazar münasibətlərini

formalaşdırırlar.

Birja termini latın sözü olub (bursa), “çanta”

mənasını daşıyır. XV əsrdə Niderlandın iri ticarət

mərkəzi Brüqqe şəhərində əldə məhşur dəlal və pul

dəyişən Van der Bursanın evinin qarşısındakı meydanda

xarici vekscellər əldə etmək və ticarət məlumatlarının

mübadiləsi məqsədilə dünyanın müxtəlif ölkələrindən

tacirlər yğılırdılar. Beləliklə, XV –XVI əsrlərdə birjalar

Holandiyada, İtaliyada, İngiltərədə yaranmışdır.

Birjaların çiçəklənməsi XIX əsrin ikinci yarısına təsadüf

edir və istehsalını inkişafı və ticarət, nəqliyyat, rabitənin

həcminin artması ilə bağlıdır. Rusiyada ilk birja I Pyotur

tərəfindən 1703- cü ildə Sankt Peterburqda təsis

155

edilmişdir. Keçmiş SSRİ- də Yeni İqtisadi Siyasət

dövründə 100 qədər birya fəaliyyət göstərmiş, lakin1930-

cu ildən onların fəaliyyəti dayandırılmışdı. İnzibati-

amirlik sistemi dövründə əmtəə-pul münasibətlərinin

inkişafı formal xarakter daşıdığına görə, əmtəə birjaları

yox idi. Azərbaycan Respublikası da bu sistemə daxil

olduğuna görə burada da eyni vəziyyət mövcud

olmuşdur. Bazar iqtisadiyyatına qədəm qoyduqdan sonra

respublikamızda da bazarın bu növü yaranmağa və

inkişaf etməyə başlamışdır. Azad sahibkarlığın inkişafı

və 2000- ci ildə “Əmtəə birjaları və birja ticarəti

haqqında” Azərbaycan Respublikası qanununun qəbul

edilməsi buna daha böyük təkan vermişdir.

Birjalar üçün standartlar üzrə (müəyyən edilmiş

sortlar) və ya standart nümunələr üzrə (taxıl, qənd, yun,

pambıq, qəhvə, kauçuk, metallar) əmtəələrin kütləvi alqı-

satqısı xarakterikdir.

Sənayecə inkişaf etmiş ölkələrdə birja ticarəti taxıl

və digər kənd təsərrüfatı məhsulları, qənd, yun, qəhvə,

kauçuk, neft, neft məhsulları, tikinti materialları, əlvan və

qara metallar və digər əmtəə bazarlarının vəziyyətinə

əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərir.

Birja qanunvericiliklə müəyyən edilmiş qaydada

marağı olan hüquqi və fiziki şəxslər tərəfindən könüllü

pay əsasında yaradılmış təşkilatdır. Birjaların

yaradılmasında dövlət orqanları, banklar, sığorta və

investisiya şirkətləri və fondları, ictimai, dini və

xeyriyyəçi təşkilatlar və qrumlar iştirak edə bilməzlər.

Biryalar təsisçilərin iclasında qəbul edilmiş qərar

əsasında yaradılır. Təsisçilər iclasda müəyyən edilmiş

ölçüdə öz paylarını daxil edirlər. Daxil edilmiş pay

ölçüsündə təsisçilər birjanın təsərrüfat fəaliyyətinin

156

nəticələrinə görə əmlak məsuliyyəti daşıyırlar. Birja

dövlət qeydiyyatına alındığı andan hüquqi şəxs statusunu

əldə edir, birja ticarəti aparmaq üçün lisenziya əldə

etdikdən sonra isə birja sövdələşmələri aparmaq

hüququna malik olur.

Birjanın nizamnamə kapitalında iştirak edən və ya

birjanın nizamnaməsində nəzərdə tutulan və birjanın

əmlakına üzvlük haqqı və ya digər məqsədli haqlar

şəklində ödəmələr edən hüquqi və fiziki şəxslər birjanın

üzvü ola bilərlər. Birjanın üzvü olmaq birja ticarətində

iştirak etmək, birjanın ümumi iclasında və digər

idarəetmə orqanlarının iclaslarındakı qərarların qəbul

edilməsində, mənfəət və dividentlərin (gəlirlərin)

bölüşdürülməsində iştirak etmək hüquqi və digər

üstünlüklər verir.

Biryanın idarəetmə orqanlarına təsisçilərin və birja

üzvlərinin ümumi iclası, birja komitəsi (şurası), birjanın

idarə heyyəti (direktorluğu) daxildir.

Birja təsisçilərinin və üzvlərinin ümumi iclası birja

fəaliyyətinə rəhbərlik edən ali orqan hesab edilir.

Birjanın ümumi iclasının işində səsvermə hüquq olmadan

birjanın işçiləri və qulluqçuları, dəvət olunmuş və digər

şəxslər də iştirak edə bilərlər.

Ümumi iclasın səlahiyyətlərinə aiddir:

- birjanın iş qaydasının nəzərdən keçirilməsi və

təsdiq olunması;

- birja üzvlüyünə qəbul olunma və birja

üzvlüyündən azad olunma məsələlərinin nəzərdən

keçirilməsi və həll olunması;

157

- birja komitəsi üzvlərinin və onun sədrinin, təftiş

komissiyası üzvlərinin və onun sədrinin, orbitiraj

komissiyası və onun sədrinin seçilməsi və komissiya

üzvlərinin yerinə yetirdikləri vəzifələrdən azad edilməsi

və s.

Birja komissiyasının səlahiyyətlərinə aiddir:

- birja üzvlərinin ümumi iclasları arasındakı dövrdə

birja fəaliyyətinə rəhbərlik edilməsi;

- birjanın idarə heyyətinin fəaliyyətinə nəzarət;

- birjanın maliyyə vəsaitlərindən və digər

əmlakından istifadəyə sərəncam verilməsi, idarə

heyyətinin vəsaitlərinin sərf olunmasına nəzarət;

- birjanın bütün işləri üzrə dövlət təşkilatlarında və

digər təşkilatlarda birjanın təmsil olunması;

- birja üçün zəruri olan və ictimai əsaslarla

fəaliyyət göstərən bölmələrin yaradılması;

- birja təsisçilərinin və üzvlərinin ümumi

iclaslarında qəbul edilmiş qərar və qətnamələrin həyata

keçirilməsi;

- birja iştirakçıları tərəfindən birja ticarəti

qaydalarına riayət olunmasına nəzarətin həyata

keçirilməsi və s.

2. Hərrac (latın sözündən götürülüb –mənası

kütləvi ticarət formasıdır) əvvəlcədən yeri və vaxtı

müəyyən edilmiş xüsusi və kütləvi xassəyə malik olan

malların satışı üsuludur.

158

Hərrac (auksion) ticarəti- topdansatış və

pərakəndə ticarətin elə bir növüdür ki, bu zaman satıcı

mənfəət əldə etmək məqsədilə eyni bir vaxtda satışda

iştirak edən bir neçə alıcı arasında birbaşa rəqabət

prinsipindən istifadə edir.

Auksion – açıq hərrac zamanı elə malların satışıdır

ki. onlar fərdi xüsusiyyətlərə və dəyərlərə malik olurlar.

Onların açıq satışı müəyyən olunmuş yerdə və

qabaqcadan qoyulan vaxtda həyata keçirilir.

“Kim çox” prinsipi ilə malların və digər dəyərlərin

satış forması kimi auksionlar: əmtəə və valyuta

auksionlarına bölünürlər. Auksionun əsas iştirakçılarına:

dəyərlərin sahibi (satıcı), auksionun təşkilatçısı, alıcı

aiddirlər. Auksion hərracını auksionist həyata keçirir və

o, satışın keçirilməsi zamanı qiymətləri və yüksək qiymət

təklif eyləyən alıcını elan etmək səlahiyyətinə malikdir.

Əmtəə auksionlarında incəsənət əsərləri, zərgərlik

məmulatları, xəzlər, əntiq əşyalar və digər unikal, çox az-

az rast gəlinən və yüksək tələb olunan mallar və digər

qəyərlər satılır. Auksionlar bir qayda olaraq, aşkar və

yaxud qeyri-aşkar formada keçirilən qiymətin qalxmasına

və qiymətin aşağı düşməsinə olan auksionlara bölünürlər.

Qiymətlərin qalxmasına keçirilən aşkar

auksionlar zamanı hərrac satıcı tərəfindən müəyyən

olunan minimal qiymət elan edildikdən sonra başlanır.

Bundan sonra alıcılar könüllü surətdə alışın son qiyməti

müəyyən olunanadək əlavələr edirlər, hərrac auksionistin

çəkicinin üçüncü zərbəsindən sonra alıcının nömrəsi və

son qiymət elan olunduqdan sonra bitmiş hesab olunur.

İlkin qiymət auksionun təşkilatçısı və malın sahibi

arasında müqavilə ilə müəyyən olunur.

159

Qeyri-aşkar auksionda alıcılar qiymətin

qaldırılması barədə auksionistə əvvəlcədən müəyyən

olunan razılıq işlərini verirlər. Auksionist alıcının adını

demədən hər dəfə yeni qiymət elan edir. Auksionun aşkar

olmayan keçirilməsi alıcının adını gizli saxlamağa imkan

verir.

Auksion satış zamanı auksionist satılan mala görə

heç bir məsuliyyət daşımır, çünkialıcılar mallarla

hərracın keçirilməsindən əvvəl təfsilatı ilə qabaqcadan

tanış ola bilərlər.

Auksionlar qiymətin aşağı düşməsinə görə keçirilə

bilər. Qiyməti tədricən azaldılan auksionlar açıq-aşkar

yüksək müəyyən olunan ilkin start qiymət elan

olunduqdan sonra başlayır, bu qiymət sonradan o

səviyyəyə kimi aşağı salınır ki, hərracın iştirakçılarından

biri onu almağa razılığını versin. Son zamanlar məcburi

auksionlar da yayılmışdır ki, bunlar da kommersiya

firmasının və yaxud şirkətinin müflisləşdirilməsi zamanı

təşkil olunurlar, yəni məcburi satış, başqa sözlə, “hərracla

satış” adlandırırlar.

Hərracda qiymət artımı aşkarlıq və qeyri-aşkarlıq

üsulu ilə də aparıla bilər.

Qeyri-aşkarlıq şəraitində (xəlvəti) alıcılar hərracdan

əvvəlcədən mala ediləcək qiymət əlavələr barədə razılıq

alır və mala qoyulan yeni qiyməti elan edirlər. Hərracçı

isə hər dəfə alıcının adını çəkməyərək malın yeni

qiymətini elan edir. Xəlvəti ticarət zamanı alıcının adını

gizli şəkildə saxlamaq mümkündür.

Hərraclar müvafiq binalar, avadanlıqlar yüksək

ixtisaslı heyətlə təmin olunmuş kommersiya təşkilatı

hesab edilir.

160

Azərbaycanda hərrac ticarəti ticarət təşkilatları və

müəssisələri tərəfindən təşkil olunur. Belə hərraclar

Bakıda, Gəncədə, Sumqayıtda, Mingəçevirdə və digər iri

şəhərlərdə fəaliyyət göstərirlər. Sözü gedən hərraclarda

əsas alıcılar, xarici ölkələrin topdan mal alan firmaları

olurlar. Adi ticarət qaydalarından fərqli olaraq hərrac

ticarətində satıcılar malların keyfiyyətinə məsuliyyət

daşımır. Hərracın keçirilməsi hərrac komitəsi tərəfindən

idarə olunur. Bu heyyətə sədr (hərracın direktoru),

kommersant, hüquqşünas- məsləhətçi, ekspert, hərracçı

və mühasib daxildir.

Malları hərraca qəbul etmək üçün satıcılar hərraca

mal vermək istəyənlərə müəyyən təkliflər edirlər.

Təklifdə satışa verilən malların tam adı, onun haqqında

qısa yazılar, malın istehlak xassəsi və keyfiyyəti,

nüsxələrin sayı, həm də sahibi haqqında məlumatlar

göstərilir.

Hərraclarda satılan mallar (əmlaklar) üçün ekspertlər

tərəfindən ilkin qiymətlər müəyyənləşdirilir. Bəzi

hallarda satıcı və hərrac komitəsinin işçiləri hərraca

gətirilən malları həddindən aşağı qiymətə satılmamaq

üçün “ehtiyat” qiymətlər nəzərdə tuturlar. Yəni, mal

nəzərdə tutulan (razılaşdırılmış) qiymətdən aşağı satıla

bilməz. Hərrac vasitəsilə satılan mallar tərəflərin

maraqlarını təmin etməklə hərrac vasitəsilə razılaşdırılır.

Satıcılardan qəbul edilmiş mallar, kəmiyyət və

keyfiyyət göstəricilərinə görə çeşidlənir və hər partiyadan

nümunə götürürlər. Hər bir mal vahidi, yaxud da mal

partiyası satılmaq üçün nömrələnir və hərraca verilir.

Malların çeşidlənməsi qutardıqdan sonra hərrac

siyahısı tərtib edilir, hərrac tərəfindən nümunələrin adları

göstərilməklə alıcılara müvafiq məlumatları əks etdirən

161

kataloqlar buraxılır. Hərracın təklif edilməsi şərtlərində

imkanlı alıcılara əvvəlcədən mallarla tanış olmaq üçün

imkanlı alıcılara şərait yaradılmalıdır. Belə olduqda,

hərracda satılan malların keyfiyyəti haqqında sonralar

heç bir iddia və şikayət qəbul edilmir (gizlinöqsanlardan

başqa)

Hərrac qabaqcadan satıcılara (malgöndərənlərə)

satışın keçirilməsi müddəti haqqında məlumat verməlidir.

Bunun üçün hərrac üsulu ilə satışın başlanmasına 1,5-2

ay qalmış hərracın keçirildiyi yer, vaxt, şərtlər, malların

kəmiyyəti və təklif edilən çeşidləri elan formasında

münasib yerdə yerləşdirilr.

Ən səmərəli informasiya vasitəsi – hərrac ərazisində

tərtib edilmiş reklam şitləri və transporantları.

Transporantlarda, reklam elanlarında hərracın iş qaydası,

satışların keçirildiyi vaxt satışa verilən əmlakın və

malların siyahısı göstərilir. Bu məqsədlə radio və

televiziya verlişlərindən, reklamlardan, reklam tipli

məqalə və vərəqlərdən istifadə olunur.

Satışlar əvvəlcədən müəyyənləşdirilmiş gün və

saatda xüsusi hərrac salonlarında aparılır. Aşkar üsulda

hərracçı satılan partiya malı və mal nüsxəsinin ilkin

qiymətini elan edir (deyir) və soruşur: “Kim çox verir,”

sonradan yenə həmin sualla müraciət edir. Cavab

verilmədikdə axrıncı qiymət təklif edənə mal verilir və

çəkiclə xüsusi diskə vurulduqdan sonra malın satışı

dayandırılır. Satış qutardıqdan sonra alıcının aldığı mal

rəsmiləşdirilir. Hərracdan alınan mala mühasib 2

nüsxədən ibarət mal çeki yazır. Çekdə malların adı,

məlumat kartası, nüsxənin və mal partiyasının nömrəsi,

hərracın son qiyməti, alıcı haqqında məlumat və satış

162

vaxtı göstərilir. Hərrac yolu ilə əldə edilən gəlirin

bölüşdürülməsi qaydası hərrac razılığı ilə həyata keçirilir.

Bəzi Avropa ölkələrində satışlar avtomatlaşdırılmış

formalarda aparılır. Bu zaman qiymətin azaldılması və ya

artırılması alıcı tərəfindən xüsusi elektron düymələr

vasitəsilə müəyyənləşdirilir.

3.Yarmarka ticarəti – qısamüddətli və vaxtaşırı

təkrarlanan mal satışı olmaqla, istehsalat-texniki təyinatlı

və geniş istehlak mallarının müayinədən keçirilməsi və

nümunələrin seçilməsindən sora alqı-satqı aktlarının

həyata keçirilməsi ilə başa vurulur.

Yarmarka ticarətin prinsipləri satış-sərgilərin,

sərgi salonların təşkilati qurluşunun və funksional

fəaliyyətinin əsasını təşkil etdikləri üçün yarmarka və

sərgi yicarəti bir-biri ilə qarşılıqlı bağlantıda nəzərdən

keçirilir.

Yarmarka ticarətinin xarakterik cəhətlərinə

aşağıdakılar aiddirlər:

- Təqdim olunmuş nümunələr üzrə malların

topdansatış ticarəti;

- Sövdələşmələrin dövrililiyi;

- Müddətin və satış yerinin qabaqcadan müəyyən

edilməsi;

- Satıcıların və alıcıların eyni vaxtda və kütləvi

olaraq iştirakı.

Bir qayda olaraq, yarmarkaların (sərgilərin) açılışı

və keçirilməsi təsisçilərin yerli hakimiyyət orqanları ilə

birgə qərarına əsasən həyata keçirilir. Nəticədə əmr

163

verilir və burada keçirilmə müddəti, qaydaları və iştirak

etmə şərtləri göstərilir, bu tədbirlərin həyata

keçirilməsinə məsul olan şəxslər təyin olunurlar.

Birja və sərgi ticarətinin təşkili zamanı üç əsas

mərhələni: ilkin, təşkilati və yekunların vurulması

mərhələlərini ayırmaq lazımdır.

İlkin mərhələyə qərarın qəbul edilməsi və

yarmarkanın keçirilməsi barədə əmrin hazırlanması

daxildir. Bu mərhələdə yarmarka komitəsi yaradılır və

işçi qrupu formalaşdırılır ki, bunlar da yarmarkanın

keçirilməsi haqqında əsasnamə hazırlayır, iştirakçılara

yarmarkada iştirakın şərtləri barədə tam informasiya olan

məktublar göndərir. İşçi qrupu digər reklam

materiallarını: dəvətnamələri, reklam bukletlərini, qonaq

kartoçkalarının və digərlərini də hazırlayır.

Keçirilmə şərtləri haqqında reklam kitabçası nəşr

olunur, burada iştirak şərtləri haqqında dolğun

informasiya verilir, yəni ekponatlarsız iştirak haqqı,

pavilyonun icarə haqqı, reklam materiallarından istifadə

etməklə qiyabi olaraq iştirakın haqqı və s. göstərilir.

İstənilən iştirak formalarından asılı olmayaraq,

yarmarkanın açılışına 15 gün qalmış qeydiyyat haqqını

köçürmək və yarmarkanın müştərisi haqqında tam

informasiya olan, onun rekvizitləri, ekspozisiyasının

yerləşdirilməsinə qoyulan tələblər və s göstərilən iştirak

haqqında ərizəni rəsmiləşdirmək lazımdır.

Yarmarka ticarətinin keçirilməsindən olan gəlirin

əsas mənbəyi: iştiraka görə ödəniş haqqından,

ekspozisiyanın tutduğu sahələrin icarəsi haqqından,

nəqliyyat, anbar sahələrinin icarəsi, biletlərin bron

edilməsi və alınması, yükləmə-boşaltma və nəqliyyat-

164

ekspedisiya işləri, texniki və informasiya-kommersiya

məsləhətlərinin verilməsi kimi əməliyyatlardan əldə

olunan gəlirdən ibarətdir.

Sənaye-ticarət yarmarkasının ticarət

yarmarkasından fərqli cəhəti təklifin miqyası və sərgilərə

xas olduğu kimi, oraya gələnlərin qeyri-məhdud

olmaması ilə bağlıdır. Qeyd etmək lazımdır ki, bir çox

ticarət yarmarkalarında , sərgilərində qoyulan ənənə, yəni

qeyri – kommersiya insan kütləsinin konkret gündə və

yaxud saatda buraxılması, onların xarakterlərinin

dəyişməsinə şəhadət vermir.

Təşkilati mərhələdə həyata keçirilən əsas iş,

yarmarkaya ərizə vermiş bütün iştirakçıları özündə

cəmləşdirən reklam kataloqunun hazırlanmasıdır.

Kataloqun iştirakçısı olmaq – öz firması haqqında və

təklif olunan mallar və xidmətlər barədə bildirmək

deməkdir. İştirakçılardan başqa bu kataloqlarda ölkə və

dünya firmaları haqqında elmi və elmi-texniki ən yeni

reklam informasiyası çap olunur. Təşkilati mərhələyə

həm də qonaqların yerləşdirilməsi, onların asudə vaxtının

təşkili, gündəlik nümunəvi yarmarka sövdələşmələrinin

keçirilməsi v s. daxildir.

Yekun mərhələsi məsuliyyətli mərhələ olmaqla,

yarmarkanın işindəki həm müsbət, həm də mənfi

tərəflərin göstərilməsi ilə yekunun vurulmasından

ibarətdir. Məhz bu yekun mərhələ yarmarka ticarətinin

gələcək perspektivi üzrə strateji qərarların qəbul

olunması üçün əsas sayılır.

Yarmarkanın təşkilati quruluşu yarmarka

komitəsinin onun icra orqanı olan işçi qrupu ilə birgə

fəaliyyətdə olmasından ibarətdir. Təşkilat komitəsinin

165

hər bir üzvü həll edici səsə malikdir. Təşkilat komitəsinə

sədr rəhbərlik edir.

Yarmarka ticarətinin idarə edilməsi üzrə bir sıra

təşkilati strukturlarda baş direktor və icraedici müdriyyət

nəzərdə tutulur. Baş direktor yarmarkanın işinə operativ

rəhbərlik məsələlərini həll edir, onun iş qaydalarını

müəyyən edir və nümunələrin daşınmasına, onların

anbarda yerləşdirilməsinə, saxlanılmasına tabeçilikdə

olan məhsul xidmətlərin işinə nəzarət edir.

4. Yarmarkalardan fərqli olaraq satış -sərgilər bir

qayda olaraq, elmi mövzular və istiqamətlər üzrə

sistemləşdirilir.

Dünyada hər il çox sayda tematik sərgilər keçilir.

Onlardan daha tanınanı ekologiya problemləri üzrə

Honnoverdə, metallurgiya və maşınqayırma

məmulatlarının problemləri üzrə Düsseldorfda və s

keçirilən sərgilərdir.

Satış sərginin məqsədi- yeni məhsul növlərinin,

malların nümayişi, göstərilməsi və təqdim olunması və

onların sonradan satışı üzrə ən müasir informasiyanın

hazırlanmasından, potensial alıcılar ilə işgüzar əlaqələrin

yaradılması üçün şəraitin təşkil olunmasından ibarətdir.

Satış sərgi-satışı təzə başlayan, həyat dövrəsinin

başlanğıcında olan, tələbin olmamasından əsassız olaraq

zərərə düşmə qorxusunun olması səbəbindən hələ kütləvi

qaydada istehsal edilməyən ən müasir mallar bazarının

sınaqdan çıxarılmasının məqsədəuyğun formasıdır.

Satış- sərginin fəaliyyətinin predmeti- yeni

məhsul növləri ilə tanışlıq və bunlarla sövdələşmələrin

bağlanılması üzrə xidmətlərin göstərilməsindən,

166

həmçinin aparıcı alimlərin və müətxəssislərin cəlb

olunması ilə kommersiya və elmi-texniki informasiyanın

verilməsindən ibarətdir.

Yarmarka (sərgi) ticarətinin təsnifat əlamətləri

aşağıdakılardan ibarətdir:

1.Əmtəə (mal) və yaxud ərzaq əlaməti; bu da

yarmarkaların (sərgiləri): ixtisaslaşdırılmış – burada bu

və digər sahənin müəyyən məhsul növlərinin nümayişi

və satışı baş verir və universal –həm sənaye. Həm də

kənd təsərrüfatı kompleksinin müxtəlif sahələrinin

müxtəlif mal növlərinin satışı həyata keçirilir.

2. Sahəvi əlamət yarmarkaları (sərgilər)- sahəvi

və sahələrarası yarmarkalara bölünür. Sahələrarasında

hər hansı bir sahənin malların deyil, çoxsahəli məhsulları,

məsələn, tibbi, maşınqayırma, kosmik və s. əhatə eləyən

yarmarkaları ayırmaq olar.

3.Ərazi əlamətinə görə, fəaliyyət miqyasına görə

və mal dövriyyəsinin həcminə görə yarmarkalar

(sərgilər) əraziyə və yerli, milli, daxili və yaxud xarici

bazarın miqyaslarına istiqamətlənən – beynəlxalq,

respublika, regionlararası, zonalar üzrə və yerlilərə

bölünürlər.

Ədəbiyyat

1. Коммерческое дело. М.: Экономика. Учебник,

1992,

2. Хруцкий В.Е. Современный маркетинг. М.

Финансы и статистика. 1991.

167

3. İ.Ə.feyzullabəyli ilə başkaları. Biznes, bazar,

icarət, marketinq, plan nədir. Bakı. “Azərnəşr”,

1993.

4. Levşin F.M.Dünya əmtəə bazarlarının

konyukturası: spesifik və varislik. M. 1992.

5. Ağamalıyev M.Q. Kommersiya fəaliyyətinin

təşkili. Bakı, 2004.

6 İ.Ə.feyzullabəyli ilə başkaları. Biznes, bazar,

ticarət, marketinq, plan nədir. Bakı. “Azərnəşr”,

1993.

7 İ.Ə. Feyzullabəyli. E.İ.İbişov, H.İ.İsrafilov,

Beynəlxalq kommersiya işi. B., 2001

MÖVZU 11

KOMMERSİYA FƏALİYYƏTİNDƏ

RİSK VƏ KREDİTLƏŞMƏ

Açar sözlər

Risk, inflyasiya, investisiya, kredit, bank, qiymətli

kağızlar, fond riski, maliyyə riski, bazar seqmentləri,

bank riski, valyuta riski, sığorta, likvidləşmə, sahibkarlıq

riski, strateji risklər, kommersiya riski, reklam,

marketinq.

Mövzunun proqram sualları

Risk kommersiyan fəaliyyətinin əsas elementi

kimi. Risk anlayışı, onun mahiyyəti və məzmunu.

Risklərə təsirin xarakterik xüsusiyyətləri. Bazarda

firmanın riskə təsirinin optimallaşdırılması. Azərbaycan

168

Respublikasında sahibkarlıq riskinin müxtəlif növləri və

onların dərəcəsinin qiymətləndirilməsi.

Risklərin tənzimlənməsi metodları:

- riskdən uzaqlaşma;

- ziyanın dayandırılması

- itkilərin minimumlaşdırılması və maksimumlaşdırılması;

- riskə görə nəzarətin ötürülməsi.

Bilməli

Risklərin təsnifatı:

- Ticarət firmalarının idarə edilməsi fəaliyyətinə aid

olan risklərin növləri;

- Marketinqin idarə edilməsi funksiyalarından asılı

olan risklər;

- Strateji planlaşdırma zamanı risklər;

- Təşkilati risklər;

- İcraçı risklər;

- Nəzarət riski.

Bazar məkanında baş verə biləcək təsadüflərdən

asılı olan risklər:

- Likvidləşmə;

- İdarəetmə qərarlarının sığortalanması;

169

- Ticarət portfelinin idarə edilməsi;

- Bazar seqmentlərinin seçilməsi;

- Bazarda rəqiblərin mövqeyinin müəyyən

edilməsi.

Bacarmalı

Bazar situasiyalarının dəyişilməsi nəticəsində baş

verə biləcək risklər:

- Bank riski

- Fond riski

- Qiymətli kağızların kursunun dəyişilməsi

- Valyuta riski

- Valyuta kurslarının dəyişilməsi

- Risklərin qiymətləndirmə səviyyəsindən asılı olan

risklər:

- Ayrıca götürülmüş firma səviyyəsində risk

- Sahənin inkişaf səviyyəsində risk

- Ümumdövlət səviyyəsində risk

- Ticarət müəssisələrinin idarə edilməsinə

- Aid olan riskllər və onların növləri:

- Sahibkarlıq riski

170

- Maliyyə riski

- İdarəetmə risk

Test sualları

1) Bazarda risklərin təsiri alqoritmi

2) Kommersiya müəssisəsi

3) Davranış məqsədlərinin formalaşması

4) Xarici mühitdə risklərin təhlili və

qiymətləndirilməsi

5) Müəssisənin ən zəif və güclü tərəflərinin

öyrənilməsi və idarə edilməsi

6) Strategiyanın yoxlanılması və qiymətləndirilməsi

7) Strateji risklərin təhlili

8) Yaxın gələcəkdə kommersiya planlarının

hazırlanması və həyata keçirilməsi

9) Azərbaycanda risklərin qiymətləndirilməsi

10) Sosial-siyasi risklər

11) Daxili- iqtisadi risklər

12) Xarici-iqtisadi risklər

13) Risklərin bölüşdürülməsi

14) Risklərin bölüşdürülməsi metodları

171

15) Kommersiya müəssisələrində söğortalaşdırılan və

sığortalaşdırılmayan risklər

16) Bunlar arasında fərqli və ümumi cəhətlər

17) Kommersiya fəaliyyərində sığorta işinin təşkili və

idarə edilməsi.

MÜHAZİRƏ MƏTİNLƏRİ

KOMMERSİYA FƏALİYYƏTİNDƏ

RİSK VƏ KREDİTLƏŞMƏ

1. Kommersiya riski və onun xüsusiyyətləri

2. İnvestisiya riski

1. Risk müasir idarəetmənin, kommersiya

fəaliyyətinin qeyri-müəyyənlik şəraitində menecerlərin

spesfik fəaliyyəti, onun variantlarının mürəkkəb seçimi

ilə əlaqədar olan ən mühüm sahələrindən biridir. Hazırda

dünya və yerli bazarlar getdikcə daha çox qeyri-stabil

olur və gözlənilməz dəyişikliklərlə müşayiət olunurlar.

Riskli biznes surətlə inkişaf edir. Bu şəraitdə riskli

qərardan çəkinən menecer təşkilat üçün təhlükəli olur,

onu durğunluğa, rəqabət qabliyyətliliyinin itməsinə

gətirib çıxarır. Riskli situasiyalar zonasının genişlənməsi

ilə, risk menecment idarəetmənin obyektiv zəruri və

kifayət qədər əhəmiyyətli elementi, işgüzar uğurun ən

mühüm ilkin şərti kimi çıxış edir.

172

Risk demək olar ki, bütün istiqamət və aspektləri

ilə bağlı olan müxtəlif problemləri əhatə edən çox geniş

anlayışdır. Bu sahədə kommersantın əsas vəzifələri

ümumən məlumdur: aşağı, yüksək risk aşkar etmək, risk

haqqında xəbərdarlıq edən tədbirləri işləyib hazırlamaq

və həyata keçirmək, zərərə uğradıqda onun optimal əvəz

olunması üçün tədbirlər görmək, risklərin təhlili və

əvvəlcədən onlar haqqında xəbər verilməsi və s.

Təcrübə göstərir ki, aşağı risk ən müxtəlif

şəraitlərdə, xüsusilə qeyri-düzgün idarəetmə qərarı qəbul

olunduqda, tabelikdə olanların öz tapşırıqlarını qeyri-

qənaətbəxş şəkildə yerinə yetirdikləri zaman, icraçı

uğursuz olaraq seçildikdə, marketinq proqnozunda səhv

olduqda, rəhbərlik menecerin radikal təklifini qəbul

etməkdən imtina etdikdə mövcud ola bilər.

Bazar iqtisadiyyatı şəraitində istehsalçılar, alıcılar və

satıcılar rəqabət mühitində müstəqil olaraq fəaliyyət

göstərirlər. Onların maliyyə gələcəyi bu səbəbdən

gözlənilməz və az proqnozlaşdırılan olur. Risk

menecmenti riskin qiymətləndirilməsi, biznes prosesində

ortaya çıxan riskin və maliyyə münasibətlərinin

idarəedilməsi sistemini əks etdirir. Riskli hadisənin baş

verməsini müəyyən dərəcədə proqnozlaşdırmağa və

riskin dərəcəsini vaxtlı-vaxtında azaltmaq üçün tədbir

görməyə imkan yaradan müxtəlif vasitələrdən istifadə

edərək riski idarə etmək mümkündür.

Respublika təcrübəsində sahibkar riski

kəmiyyətcə kapital qoyluşundan maksimal və minimal

gəlirin gözlənilən ölçüsünün subyektiv

qiymətləndirilməsi ilə xarakterizə olunur. Maksimal və

minimal gəlir arasındakı diapazon nə qədər çoxdursa,

risk dərəcəsi də bir o qədər yüksəkdir. Risk özündə

173

“bəxti gətirəcək-gətirməyəcək” prinsipi üzrə xoşbəxt

sonluğa yönəlmiş fəaliyyəti əks etdirir. Riski ğz üzərinə

götürməyə sahibkarı təsərrüfat situasiyasının qeyri-

müəyyənliyi, siyasi və iqtisadi şəraitin və şəraitin

dəyişmə perspektivlərinin nəməlumluğu vadar edir.

Qərar qəbul edərkən təsərrüfat situasiyasının qeyri-

müəyyənliyi nə qədər yüksəkdirsə, risk dərəcəsi də bir o

qədər yuxarıdır.

Riskin dərəcəsi və kəmiyyətinə maliyyə mexanizmi

vasitəsilə təsir etmək realdır və bu strategiya üsulları və

maliyyə münücmüntinin köməyi ilə həyata keçirilir.

Riskin idarə edilməsinin bu özünəməxsus mexanizmi elə

risk menecmentidir. Risk – menecmentin əsasında riskin

aşkar edilməsi və dərəcəsinin azaldılması üzrə işlərin

təşkili durur.

Riskin idarə edilməsi sistemi. Risk-menecment

riskin idarə edilməsi və bu idarəetmə prosesində ortaya

çıxan iqtisadi münasibətlərinin idarə edilməsi sistemidir

və özünə, həmçinin idarəetmə fəaliyyətlərinin strategiya

və taktikasını daxil edir.

İdarəetmə sistemi kimi, risk-menecment iki alt

sistemdən ibarətdir; idarə edilən alt sistem-idarə etmə

obyekti və idarə edən alt sistem-idarə etmə subyekti.

Risk-menecmentndə idarəetmənin obyekti kimi riskli

kapital qoyuluşu və riskin reallaşdırılması prosesində

təsərrüfat subyektləri arasındakı iqtisadi münasibətlər

hesab olunur. Belə iqtisadi münasibətlərə sığortalayan və

kreditor, sahibkarlar, rəqiblər və s. arasındakı əlaqələrə

aid edilir. Risk – menecmentdə idarəetmənin subyekti öz

təsirlərinin müxtəlif variantları vasitəsilə idarəetmə

obyektinin məqsədyönlü fəaliyyət göstərməsini həyata

keçirən rəhbərlər qrupudur. Bu proses yalnız lazımi

174

informasiyanın idarəetmənin obyekt və subyekti arasında

dövr etməsi şərtilə həyata keçirilə bilər. Göstərilən

informasiyaya bu və ya digər sığorta halının və ya

hadisənin baş vermə ehtimalı, əmtəələr və kapital üzrə

tələbin mövcud olması və kəmiyyət müştərilərin,

partnyorların, rəqiblərin və s. maliyyə dayanıqlığı və

ödəmə qabliyyətliliyi haqqında məlumatlar daxil edilir.

Təsərrüfat subyekti təkcə informasiyanı toplamağı yox,

həm də onu saxlamağı və lazım olduqda informasiyanın

sürətlə tapmağa imkan verən kompyuterdir.

Kommersantlar müəyyən funksiyaları yerinə

yetirirlər. Bunlar aşağıdakılardan ibarətdir:

- İdarəetmə obyektinin funksiyaları, buraya riskə

yol verilməsinin; riskli kapital qoyuluşlarının;

riskin dərəcəsinin azaldılması üzrə işlərin;

riskdən sığortalanma prosesinin; təsərrüfat

prosesinin subyektləri arasındakı iqtisadi

münasibət və əlaqələrin təşkil edilməsi daxildir;

- İdarəetmə subyektinin funksiyaları, buraya

proqnozlaşdırma, təşkiletmə, kordinasiya,

tənzimləmə, stimullaşdırma və nəzarət daxildir.

Proqnozlaşdırma özündə ümumən obyektin və

onun müxtəlif hissələrinin maliyyə vəziyyətinin

dəyişmə perspektivlərinin işlənib hazırlanmasını əks

etdirir. Proqnozlaşdırma müəyyən hadisələrin

əvvəlcədən görülməsidir. Təşkiletmə riskli kapital

qoyuluşu proqramını müştərək şəkildə reallaşdıran

insanların müəyyən qaydada və prosedurlar əsasında

birləşdirilməsidir. Kordinasiya riskin idarə edilməsi

sisteminin bütün halqalarının işinin uzlaşmasının

təmin edilməsinin, stimullaşdırma maliyyə

menecerlərində və başqa mütəxəssislərdə öz

175

əməklərinin nəticəsinə qarşı maraq oyatmaq, nəhayət,

nəzarət riskin dərəcəsinin azaldılması üzrə işlərin

təşkilinin yoxlanılmasıdır.

Riskin hazır reseptləri olmur və ola da bilməz.

Amma onun metodlarını, üsullarını bu və ya digər

təsərrüfat məsələlərinin həlli yollarını bilərək konkret

situasiyada nəzərə çarpan uğura nail olmaq olar.

Riski hesablamaq qeyri -mümkün olduqda, riskli

qərarların qəbulu evristikanın köməyi ilə həyata

keçirilir ki, bu da özündə həqiqətin nəzəri olaraq

tədqiqi və tapılmasının məntiqi üsulları çoxluğunu

əks etdirir. Başqa sözlə desək, bu, xüsusi mürəkkəb

məsələlərin həlli üsullarıdır. Risk – menecmenti risk

şəraitində qərar qəbul etmək üçün özünün evristik

üsullar sisteminə malikdir:

- Şəxsi kapitalın yol verdiyindən daha çox risk

etmək olmaz;

- Hər zaman riskin həticələri haqqında düşünmək

lazımdır;

- Müsbət qərar yalnız şübhənin olduğu halda qəbul

olunur;

- Az üçün çox da riskə getmək olmaz;

- Şübhə olduqda mənfi qərar qəbul olunur;

- Elə düşünmək olmaz ki, hər zaman yalnız bir yol

var, ola bilsin, başqa variantlar da mövcuddur.

Riskli kapital qoyuluşu haqqında qərar qəbul etməzdən

əvvəl maliyyə meneceri bu risk üzrə maksimal zərərin

həcmini müəyyən etməli; onu sərmayə edilən kapitalın

həcmi ilə müqayisə etməli; onu bütün şəxsi maliyyə

176

resursları ilə tutuşdurmalı və bu kapital itkisinin

investoru müflisləşməsinə gətirib çıxarıb-

çıxarmayacağını müəyyən etməlidir. Kapital

qoyuluşudan zərərin həcmi verilmiş kapitalın həcminə

bərabər, ondan az və ya çox ola bilər.

Risk-menecmentin ayrılmaz elementi nəzərdə

tutulmuş proqramın yerinə yetirilməsi üzrə tədbirlərin

təşkilidir, yəni bu işlərin maliyyələşdirilməsi üzrə

tədbirlərin, maliyyələşdirmənin həcmi və mənbələrinin,

yerinə yetirilmə müddətlərinin müəyyən edilməsi və s.

dir. Nəzərdə tutulmuş proqramın yerinə yetirilməsi

üzərində nəzarət, riskli qərarın seçilmiş variantının təhlili

və nəticələrinin qiymətləndirilməsi risk - menecmentin

təşkilinin mühüm mərhələsidir.

Kommersiya riskinin təşkili riskin idarə edilməsi

orqanının müəyyən edilməsini nəzərdə tutur ki, bu da

maliyyə meneceri, risk üzrə menecer və ya müvafiq

idarəetmə aparatı, məsələn, riskli kapital qoyuluşları

şöbəsi ola bilər və o da aşağıdakı funksiyaları həyata

keçirməlidir:

- Vençur və portfel investisiyaları, yəni qüvvədə

olan qanunvericiliyə və təsərrüfat subyektinin

nizamnaməsinə müvafiq olaraq riskli sərmayə

həyata keçirməli;

- Risqli investisiya fəaliyyəti proqramını işləyib

hazırlamalı;

- ətraf şərait haqqında informasiya toplamalı, təhlil

etməli, işləməli və saxlamalı;

- sığorta fəaliyyətini həyata keçirməli, sığortalama

və yenidən sığortalama müqavilələri bağlamalı,

177

sığortalama və yenidən sığortalama əməliyyatları

aparmalı;

- riskli kapital qoyuluşları üzrə müvafiq mühasibat,

statistik və operativ hesabdarlığn aparılmasıdır.

Kommersiya riskinin strategiyası qeyi-müəyyən

təsərrüfat situasiyasında riskin proqnozlaşdırılmasına və

onun dərəcəsinin azaldılmasının müxtəlif üsullarına

əsaslanan riskin idarə edilməsi sənətidir. Bu strategiya

özünə riskili qərarların və qərar variantının seçilməsi

üsulunun qəbul olunduğu qaydaları daxil edir.

Riskin strategiyasına aşağıdakı qaydalar tətbiq edilir:

- maksimum uduş;

- nəticənin optimal ehtimalı;

- nəticənin optimal tərəddüdü;

- uduş və riskin kəmiyyətinin optimal

uyğunlaşdırılması.

Uduşun maksimumu qaydasının mahiyyəti ondan

ibarətdir ki, riskli kapital qoyuluşunun mümkün

variantlarından investor üçün minimal və ya əlverişli risk

dərəcəsində nəticənin ən böyük effektivliyini təmin edən

variant seçilir.

2. Riskin müəyyən edilməsi investisiya qərarlarının

qəbulu zamanı xüsusilə vacibdir. Risk və qeyri-

müəyyənlik şəraitində investisiya layihələrinin seçilməsi

meyarları çox halda riskin dərəcəsindən asılı olur. Qərar

rəhbərin fərdi olaraq riskə meyilliyi, habelə firmanın

mövcud olduğu konkret situasiya ilə müəyyən edilir.

Menecer yeni layihəni digər variantlarla və firma

178

fəaliyyətinin artıq yoluna qoyulmuş növləri ilə qarşılıqlı

əlaqədə nəzərdən keçirilir. Riskin azaldılması məqsədilə

elə əmtəələri seçmək lazımdır ki. onlar üzrə tələb əks

istiqamətlərdə dəyişsin, yəni bir əmtəə üzrə tələb

artdıqda, digər əmtəə üzrə tələb azalsın və ya əksinə.

Lakin heç də hər bir risk diversfikasiyanın köməyilə

azaldıla bilinmir. Sahibkarlığa yüksəlişin və ya böhranın

gözlənilməsi, bank faizi dərəcəsinin hərəkəti və s. kimi

makroiqtisadi amillər təsir göstərir. Menecer belə

proseslərlə şərtlənən riski istehsalın diversfikasiyanın

köməkliyi ilə azalda bilmir.Müəssisədə idarəetmə

qərarlarının qəbulu riskin bütün növlərinin sıx

əlaqələndirilməsini nəzərdə tutur, amma menecerin hətta

ən düz hesab edilən proqnozları belə firmanın özündən

asılı olmayan gözlənilməz və əvvəlcədən müəyyən edilə

bilinməyən şəraitlər üzündən qeyri-real ola bilər: iqtisadi

toqquşmalar, müştərilərin zövqlərində kəskin

dəyişikliklər, rəqiblərin gözlənilməz hərəkətləri, tətillər,

yeni dövlət qərarları. Buna görə də qeyri-əlverişli

hadisələrin baş verməsi halı üçün ehtiyat vəsaitləri,

istehsal gücləri, xammal və hazır məhsul hesabına mənfi

nəticələrin azaldılmasının mümkünlüyü nəzərdə tutulur,

fəaliyyətin yenidən istiqamətləndirilməsi üçün maddi

təmin olunmuş planlar işlənib hazırlanır.

İstənilən investisiyanın effektivliyinin

qiymətləndirilməsi zamanı iki tərəf nəzərdən keçirilir:

gəlirlilik və risk dərəcəsi. Gəlirlilik və risk arasındakı

əlaqə iqtisadi təhlilin əsas müddəasıdır. İstənilən vəsaitin

investisiyalaşdırılması bu və ya digər dərəcədə özünə risk

elementini daxil edir ki, bu da investisiya riski adını

daşıyır. Bu riski qoyulmuş vəsaitlərin tam və ya qismən

itirilməsi və ya gözlənilən gəlirlərin əldə edilə

bilinməməsi kimi xarakterizə etmək olar. Əgər investor

daha ciddi riskə gedirsə, deməli o, verilmiş

179

investisiyadan böyük gəlir də gözləyir. Risk isə

gözlənilən gəlirin əldə edilməyəcəyinin kəmiyyət

formasında ifadəsidir. İnvestisiyanın mahiyyəti müəyyən

həqiqi dəyərin müəyyən gələcək dəyərə görə

özgəninkiləşdirilməsindən ibarətdir.

Ümumi halda, investorun məcmu gözlənilən gəliri iki

komponentdən ibarət olur: kapital artımı; səhmlər üzrə

dividendlər və fiksə edilmiş gəlirə malik başqa qiymətli

kağızlar üzrə faizlər. Minimal risk şəraitində gəlir demək

olar ki, olmur. Riskin artması ilə əvvəlcə maliyyə faizləri

şəklində kiçik gəlirlər üzməyə tərəddüd etməyə başlayır,

onların qeyri-müəyyənliyi də artır, zəif proqnozlaşdırılan

dividendlər və gəlirlərin ən yüksək riskli hissəsi olan

kapital artımını simvolizə edən dəyişkən məzənnə əlavəsi

əmələ gəlir.

İnvestisiya risklərinin ortaya çıxması mənbələrini bir

sıra başlıca kateqoriyalara bölmək olar.

Məlumdur ki, faiz dərəcəsinin artması ilə istiqrazların

qiyməti aşağı düşür. Faiz dərəcəsi ilə bağlı risk onunla

şərtlənir ki, onun gələcəkdə dəyişməsi bizim üçün qeyri-

məlumdur. İnvestorlar nə qədər uzaq perspektivi nəzərə

alırlarsa, faiz dərəcəsinin qeyri-müəyyənliyi də bir o

qədər yuxarı olur. Buna görə də uzunmüddətli istiqrazlar

qısamüddətlilərə nisbətən faiz dərəcəsinin dəyişməsinə

qarşı həssasdırlar. Faiz dərəcəsi artıqda səhmlərin

məzənnəsi də aşağı düşür, çün ki, səhmlər maliyyə

alətləridir, misal üçün, depozit əmanətlərinə münasibətdə

rəqibdirlər. Artan faiz dərəcəsi pul bazarı üçün müsbət,

bütünlükdə kapital bazarı üçün isə mənfi amildir. Gəlirin

istinilən qiymətli kağızla diskontlaşdırılması uçot

dərəcəsinin kəmiyyəti ilə birbaşa bağlıdır. Uçot

dərəcələri nə qədər yuxarıdırsa, gələcəkdə nəzərdə

180

tutulmuş gəliri qazanmaq məqsədilə hazırkı dövrdə

qiymətli kağızların əldə edilməsi üçün də bir o qədər

böyük məbləğ tələb olunur. Faiz dərəcələri aşağı

düşdükdə belə bir risk təhlükəsi yaranır ki, investorlar

özlərinin gələcək gəlirlərini daha aşağı faiz dərəcələri

altında yenidən investisiyalaşdırmalı olacaqdır.

İnflyasiya pulun alıcılıq qabliyyətini azaldır. İnvestor

qiymətlərin artımını kompensasiya edə və inflyasiyanın

səviyyəsini üstələyən gəlir səviyyəsini təmin edə bilən

maliyyə alətləri axtarır. Hər şeydən çox stabil

iqtisadiyyat şəraitində məzənnə dəyəri daima artan

səhmlər ən dayanıqlı səhmlər hesab olunur. Əgər

kompaniyanın mənfəəti sadəcə olaraq inflyasiyaya

proporsional olaraq artırsa və ya hətta inflyasiyanın orta

səviyyəsindən aşağıdırsa, onda belə kompaniyanın

səhminin keyfiyyəti böyük olmayacaqdır. Səhmin

məzənnə dəyərinin müəssisə fəaliyyətinin iqtisadi

göstəricilərindən asılılığı inflyasiyanın səviyyəsinin aşağı

düşməsi və makroiqtisadi şəraitin stabilləşməsi zamanı

daha qabarıq şəkil alır.

Mübadilə məzənnəsinin tərəddüdü valyuta riskinin

ortaya çıxmasına səbəb olur. Bu zaman xarici

investisiyaların effektivliyi dəyişir; ixracatçı və

idxalatçıların mənfəətlərinin nisbəti dəyişir; inflyasiya

gecikdirilir və ya əlavə olaraq stimullaşdırılır.

İnflyasiyanın səviyyəsi dolların məzənnəsinin

artmasından asılı olan Azərbaycan şəraiti üçün valyuta

riski xüsusi əhəmiyyət kəsb edir, çünki inkişaf etməmiş

valyuta bazarında valyuta məzənnəsinin dəyişməsi çox

halda iqtisadi yox, siyasi amillərlə müəyyən olunur.

Bundan başqa, valyuta riskinin kəmiyyəti həmçinin

valyuta bazarı alətlərinin sayının məhdud olması ilə də

müəyyən olunur ki, bu da valyutaların müxtəlif növləri

181

üzrə diversfikasyanın mümkünlüyünü azaldır.Valyuta

aktivləri üzrə investisiyaların məhdudlaşdırılmasını

Azərbaycanda qüvvədə olan valyutanın tənzimlənməsi

haqqında qanun həyata keçirir.

İstehsal amili. Müəssisə də investisiyanın həyata

keçirilməsindən əvvəl onların maliyyə vəziyyətini və

fəaliyyət şərtlərini müəyyən edən digər amilləri

qiymətləndirmək lazımdır. Onlara xüsusi olaraq

aşağıdakılar aiddir:

- verilmiş sahənin inkişaf səviyyəsi, kompaniyanın

aid olduğu konkret istehsal sektorunda bazar

konyunkturu;

- sahənin spesifikası. Məsələn, hasilat sahəsi üçün

əsas amillər xammalın qiyməti, istehsal sahələri

üçün isə xammalın asan əldə edilə bilməsi və

istehsal dövünün uzunluğu və s.

- müəssisənin olduğu həyat dövrü mərhələsi, onun

verilmiş sahədə ixtisaslaşması səviyyəsi, yeni

texnologiyaların tətbiqi və ya keyfiyyətcə yeni

məhsulun istehsalı və s.

Siyasi amil. Bu risk amili iqtisadiyyatın inkişafının

keçid mərhələlərində xüsusilə əhəmiyyətlidir. Yuxarıda

adları çəkilən risk amillərindən bir çoxu dövlətin

siyasətindən, kabinetin tərkibindən və s. dən asılıdır.

182

Ədəbiyyat

1. Коммерческое дело. М.: Экономика. Учебник,

1992.

2. Qerçikova İ.Q. Marketinq və beynəlxalq

kommersiya işi. M. Xarici ticarət nəşriyyatı.

1991.

3. İ.Ə. Feyzullabəyli, E.İ.İbişov, H.A. İsrafilov.

Beynəlxalq ticarət işi. Bakı, 2001.

4. A.Bordevin. Lizinq və vergi hüququ M., 1990.

5. Novikov P.S. Mal hərəkəti və xalq istehlakı

mallarının şatışı. Proqress nəşriyyatı.

Krasnodar.1988.

6. Ağamalıyev M.Q. Kommersiya fəaliyyətinin

təşkili. Bakı, 2004.

MÖVZU 12.

KOMMERSİYA HESABLAŞMALARININ

FORMA VƏ METODLARI

Açar sözlər

Mal əməliyyatları, hesablaşmaların nəğd forması,

hesablaşmaların nəğdsiz forması, kassa, etibarnamə,

mədaxil, məxaric, qeyri-mal əməliyyatları, akkreditiv,

ödəniş tapşırıqlar, qabaqcadan ödəniş, çeklə

hesablaşmalar, planlı ödəniş çekləri, sadə veksel,

köçürmə vekseli (Tratta diskont bank), aksiya, banknot,

depozit, divident, əmanət.

183

Mövzunun proqram sualları

Hesablaşmaların nəqd forması. Qeyri – nəqd

hesablaşma formaları. Hesablaşmanın akreditiv

formaları. Kassa əməliyyatlarının aparılması qaydası.

Nəzarət kassa aparatının tətbiqi xüsusiyyətləri. Pulların

kassaya daxil olması və kassadan verilməsi metodu.

Xarici valyutada hesablar. Çeklə hesablaşmalar. Planlı

ödəmə qaydasında hesablar. Qarşılıqlı tələbatlara

əsaslanmış və veksel istifadəsi əsasında hesablar. Bankda

hesab açmaq qaydası. Pul vəsaitlərinin daxil olması.

Kassa kitabının düzgün aparılması. Kassa kitabında

pozuntular. Kassa sənədlərinin tam qorunması.

Təşkilatların kassaları mövcud qanunvericiliyə uyğun

sığortalanması.

Bilməli

- Kommersiya hesabat formalarının xüsusiyyətləri;

- Nəğd hesablaşma formalarını;

- Pul hesabları ilə iş şərtlərinə və kassa

əməliyyatlarının düzgünlüyünə əməl edilmədikdə

tətbiq olunan cərimələrin miqdarını;

- qeyri nəğd hesablaşma formalarını;

- Mal əməliyyatlarına və qeyri – mal

əməliyyatlarına tətbiq olunan qeyri – nəğd

hesablaşmaların xüsusiyyətlərini;

- Hesablaşmanın akkreditiv formalarını;

- hesablaşmanın akkreditiv formasında sənədləşmə

dövrriyyəsinin sxemini;

- Ödəmə tapşırıqları ilə hesablaşmaları;

- Çeklə hesablaşmaları;

- Planlı qaydada ödəmələr;

- Sadə veksellər, köçürmə vekselini;

184

- Bankda hesab aparmaq qaydasını, xarici valyuta

ilə hesablaşmaları;

Bacarmalı

- Nağd hesablaşmanın mahiyyətini, qeyri – nəğd

hesablaşmalardan fərqli xüsusiyyətlərini izah

etməyi;

- Nəğd pul əməliyyatlarının formallarını;

- qeyri – nəğd hesablaşmaların üstün cəhədlərini

fərqləndirmək;

- Akkreditivdən istifadə etməyin ardıcıl

mərhələlərini göstərmək;

- Ödəniş tapşırıqlrından nə vaxt istifadə

olunduğunu əsaslandırmağı;

- Bankdan hesab aparmağın qaydalarını, xarici

valyuta ilə hesablamaların xüsusiyyətlərini izah

etməyi;

Test sualları

1) Nəğd hesablaşma formaları.

2) Qeyri – nəğd hesablaşmaların formaları.

3) Akkreditivlər, çeklə hesablaşmalar, kredit kartları.

4) Veksellərlə hesablaşmalar.

5) Xarici valyuta hesabları.

6)Akkreditiv nədir?

7) Nəğd hesablaşmanın əsas xüsusiyyətləri

8) Qeyri – nəğd hesablaşmanın əsas əlamətləri.

9) Ödəniş tapşırığı və ödənişin akkreditivin

formasının tətbiqinin fərqli cəhətləri hansılardır.

10) Vekselin, kredit kartlarının, pul çekləri.

185

11)Kommersiya hesablarının açılmasının xarici

valyuta əməliyyatlarında tətbiqi sxemi hansıdır.

MÜHAZİRƏ MƏTİNLƏRİ

KOMMERSİYA HESABLAŞMALARININ

FORMA VƏ METODLARI

P L A N

1. Hesablaşmaların nəğd forması.

2. Hesablaşmaların nəğdsiz forması.

3. Hesablaşmaların akkreditiv forması.

1. Hesablaşmaların müəssisələr tərəfindən

ya nəqd pulla, ya da nəqdsiz ödəmələr yolu ilə həyata

keçirilir.

Öz təşkilati-hüquqi formalarından və fəaliyyət

sferalarından asılı olmayaraq müəssisələr sərbəst pul

vəsaitlərinin banklarda saxlamağa borcludurlar.

Təşkilatlar digər müəssisələrlə öhdəliklər üzrə

hesablaşmaları, bir qayda olaraq, bank vasitəsilə nəqdsiz

qaydada həyata keçirirlər və ya Azərbaycan

Respublikasının qanunvericiliyinə uyğun olaraq Milli

Bank tərəfindən müəyyən edilmiş nəqdsiz

hesablaşmaların digər formalarını tətbiq edirlər.

Hesablaşmaları nəqd pulla həyata keçirmək üçün

hər bir təşkilatın kassası olmalı və müəyyən edilmiş

formada kassa kitabı açılmalıdır.

186

Əhali ilə hesablaşmaların həyata keçirildiyi

zaman təşkilatlar tərəfindən nəqd pulun qəbulu mütləq

qaydada nəzarət-kassa aparatının tətbiqi ilə aparılmalıdır.

Təşkilatların banklardan aldıqları nəqd pullar

çekdə göstərilən məqsədlərə sərf edilməlidir.

Kassa əməliyyatlarının aparılması kassirə həvalə

olunur və o qəbul etdiyi dəyərlərin saxlanmasına görə

tam maddi məsuliyyət daşıyır.

Kiçik təsərrüfat xərclərini ödəmək, ezamiyyət

üçün avans vermək və digər xırda ödəmələri həyata

keçirmək üçün kassada bankın müəyyən etdiyi limit

daxilində kiçik pul məbləğləri saxlamaq olar. Yalnız

müəssisənin işçilərinə əmək haqqı, müvəqqəti işsizlik

üzrə müavinətlər, təqaüdlər və pul mükafatları verildiyi

dövrdə 3 iş günü müddətində kassada müəyyən edilmiş

limitdən artıq pul saxlamağa icazə verilir.

Pulların kassaya daxil olması və kassadan

verilməsi mədaxil və məxaric kassa orderləri vasitəsilə

tərtib olunur. Əməliyyatlaın məbləği örderlərdə rəqəmlə

və yazılı göstərilir. Mədaxil ordeni baş mühasib və ya

onun müvəkkil etdiyi şəxs, məxaric orderini isə təşkilatın

rəhbəri və baş mühasib və ya onun müvəkkil etdiyi şəxs

imzalayırlar.

Mədaxi kassa orderləri və əlavə olunmuş qəbzlər,

məxaric kassa orderləri və onları əvəz edən sənədlər

dəqiq və aydın əl yazısı ilə doldurulmalıdır və ya çap

olunmalıdır. Bu sənədlərdə düzəlişlərə, qaralamalara,

pozmalara icazə verilmir. Kassa orderləri üzrə pulun

qəbulu və ya verilməsi yalnız onların tərtib olunduğu

gündə həyata keçirilə bilər.

187

Əgər pullar etibarnamə ilə verilərsə, onda məxaric

kassa orderinin mətnində pul alanın soyadı, adı və

atasının adından sonra etibarnamə verilmiş şəxsin soyadı,

adı atasının adı göstərilməlidir. Pullar etibarnamə üzrə

verildikdə imza yerinin qarşısından kassir “Etibarnamə

ilə” sözünü əlavə etməlidir. Etibarnamə kassirdə qalır və

məxaric kassa orderinə və ya ödəmə cədvəlinə bərkidilir.

Mədaxil və məxaric kassa orderləri kassaya

verilməmişdən öncə, mühasibatlıqda mədaxil və məxaric

kassa sənədlərinin qeydiyyatı jurnalında uçota alınır.

Baş kassir iş gününün başlanğıcında digər

kassirlərə avans şəklində məxaric əməliyyatlarını

aparmaq üçün nəqd pul məbləğini verir və kassirin qəbul

etdiyi və verdiyi pulların uçotu kitabında onlara imza

etdirir.

İş gününün sonunda kassirlər baş kassir qarşısında

alınmış avans və mədaxil sənədləri üzrə qəbul edilmiş

pullar haqqında hesabat verməli, həmçinin nəqd pulun

qalığını və aparılmış əməliyyatlar üzrə kassa sənədlərini

baş mühasibə kassirin qəbul etdiyi və verdiyi pulların

uçotu kitabında imza etməklə qaytarmalıdırlar.

Pul vəsaitlərinin daxil olması və xərclənməsi üzrə

bütün əməliyyatları kassir kassa kitabına yazmalıdır və

bu kitab nömrələnməli, tikilməli və surğuclu möhürlə

möhürlənməlidir. Kitabdakı səhifələrin sayı təşkilatın

rəhbərinin və baş mühasibin imzaları ilə təsdiqlənməlidir.

İş gününün sonunda kassir kitabında gün ərzində

aparılmış əməliyyatların yekununu hesablayır və növbəti

gün üçün kassadakı pul qalığını çıxarır. Kassa kitabında

qeydlər diyircəkli və ya çernilli qələmlə sürətçıxaran

kağız vasitəsilə iki vərəqdə aparılır. Kitabın bir vərəqi

qoparılır və onu günün sonunda digər mədaxil və

188

məxaric sənədləri ilə birlikdə kassa əməliyyatları üzrə

hesabat kimi kassa kitabında imzalamaqla təhvil verirlər.

Kassa kitabında pozuntular və razılaşdırılmamış

düzəlişlər kassirin və təşkilatın baş mühasibinin imzası

ilə təsdiqlənir.

Kassa sənədlərinin tam qorunması təmin

olunduğu şəraitdə kassa kitabını avtomatlaşdırılmış

üsulla aparmaq olar.

Kassa kitabının düzgün aparılmasına nəzarət

təşkilatın baş mühasibinə həvalə olunur.

Təşkilat rəhbərləri kassa otağını avadanlıqla təmin

etməli və pulların kassada saxlandığı zaman və bankdan

gətirildiyi və banka qaytarıldığı zaman onun qorunmasını

təmin etməlidirlər.

Əgər təşkilat rəhbərlərinin günahı ucundan pul

vəsaitlərinin saxlanması və nəqliyyatlaşdırılması zamanı

onların qorunmasını təmin edən zəruri şərait

yaradılmayıbsa, onda rəhbərlik qanunvericilikdə

müəyyən edilmiş qaydada məsuliyyət daşıyır.

Kassa otağı təcrid olunmalı, kassanın qapıları isə

əməliyyatlar aparılan zaman daxildən kilidlənməlidir.

Aidiyyatı olmayan şəxslərin kassa otağına daxil olması

qadağan edilir.

Təşkilatların kassaları mövcud qanunvericiliyə

uyğun olaraq sığortalana bilərlər.

Metal şkafların və mahirlərin açarları kassirlərdə

olur və onlara açarları hardasa qoymaq, kənar şəxslərə

vermək və uçota alınmamış dublikatlar hazırlamaq

qadağan edilir. Açarların uçota alınmış dublikatların

189

kassirlər tərəfindən mphürlənmiş paketlərdə, mücrülərdə

təşkilat rəhbərində saxlanılır. Rübdə bir dəfədən az

olmayaraq təşkilatın rəhbərinin təyin etdiyi komissiya

tərəfindən onun təftişi aparılır.Təftişin rnəticələri aktda

fiksə edili.

Açarın itdiyi aşkar edildikdə təşkilatın rəhbəri bu

barədə daxili işlər orqanına məlumat verməlidir və metdl

şkafın kilidinin dəyişdirilməsi üçün təcili tədbir

görməlidir.

Kassada müəssisəyə məxsus olmayan nəqd

pulların və digər qiymətli şeylərin saxlanması

qadağandır.

Bir kassiri olan təşkilatlarda, onun müvəqqəti

əvəz edilməsi zərurəti mövcud olduğu halda, kassirin

səlahiyyətlərinin yerinə yetirilməsi təşkilatın rəhbərinin

yazılı əmri ilə digər işçiyə həvalə olunur. Bu işçi ilə tam

maddi məsuliyyət barədə müqavilə bağlanır.

Kassir iş yerini gözlənilmədən tərk etdiyi halarda

onun hesabatında olan dəyərlilər dərhal müəssisə

rəhbərinin və baş mühasibin və ya müəssisə rəhbərinin

təyin etdiyi komissiya üzvlərinin iştirakı ilə digər kassir

tərəfindən sayılır və hesablanır. Hesablamaların nəticəsi

və dəyərlərin təhvil verilməsi barədə göstərilən şəxslərin

imzası ilə akt tərtib olunur.

Ştat üzrə kassiri olmayan kiçik təşkilatlarda bu

vəzifəni baş mühasib və ya təşkilat rəhbərinin yazılı

sərəncamı ilə maddi məsuliyyət haqda müqavilə

bağlamaq şərtilə digər işçi yerinə yetirə bilər.

Təşkilat rəhbərinin müəyyən etdiyi müddətlərdə,

həmçinin kassirlərin dəyişdirilməsi zamanı kassada olan

190

dəyərlilərin təftişi aparılır. Kassadakı nəqd pul qalığını

kassa kitabı üzrə uçot məlumatları ilə tutuşdururlar.

Kassanın təftişini həyata keçirmək üçün təşkilat

rəhbərinin əmri ilə komissiya təyin olunur və bu

komissiya akt tərtib edir. Təftiş zamanı kassada

dəyərlilərin əskikliyi və ya artıqlığı aşkar edilərsə, aktda

onun məbləği və əmələgəlmə səbəbləri göstərilməlidir.

Kassa kitabının avtomatlaşdırılmış üsulla

aparıldığı şəraitdə kassa sənədlərinin işlənib-hazırlanması

üzrə proqram vasitələrinin işinin düzgünlüyünün

yoxlanması həyata keçirilir.

Kassa əməliyyatlarının aparılması qaydalarına

əməl olunmasına görə məsuliyyət təşkilat rəhbərlərinin,

baş mühasiblərin və kassirlərin üzərinə düşür. Kassa

intizamının pozulmasında dəfələrlə günahkar olan şəxslər

Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyinə müvafiq

olaraq məsuliyyətə cəlb olunurlar. Banklar sistematik

olaraq kassa əməliyyatlarının aparılması qaydasını

yoxlayırlar.

Nəqd pul kütləsi ilə iş şərtlərinə və kassa

əməliyyatlarının aparılması qaydalarına əməl

olunmamasına görə qanunvericiliklə müəyyən edilmiş

qaydada müxtəlif cərimə sanksiyaları tətbiq olunur, o

cümlədən “kassa nəzarət maşınlarının tətbiq olunması”

qanunun tələblərinin pozulmasına görə də təşkilatlara və

onların rəhbərlərinə qarşı böyük məbləğlərdə cərimə

sanksiyaları tətbiq edilir.

2. Nəğdsiz hesablaşmalar banklarda müştərilərin

hesablaşma, cari və valyuta hesabları, müxabir hesabları

sistemi üzrə müxtəlif banklar arasında, qarşılıqlı

tələblərin klirinq məğbulu üzrə hesablama palataları

vasitəsilə, həmçinin nəğd pulu əvəz edən veksel və

191

çeklərin köməyi ilə nəqdsiz köçürmələr yolu ilə həyata

keçirilir.

Nəqdsiz hesablaşmaları əsasən, bank, kredit və

hesablaşma əməliyyatları vasitəsilə həyata keçirirlər.

Nəqdsiz formada hesablaşmalar pul tədavülü xərclərini

əhəmiyyətli dərəcədə azaltmağa, nəqd pul vəsaitlərinə

olan tələbatı aşağı salmağa imkan verir, həmçinin onların

daha etibarlı qorunmasını təmin edir.

Nəqdsiz hesablaşmaları əmtəə və qeyri-əmtəə

əməliyyatları üzrə həyata keçirirlər. Əmtəə

əməliyyatlarına xammalın, materialların, hazır məhsulun

və s. alqı-satqısını, qeyri-əmtəə əməliyyatlarına isə -

kommunal idarələri, elmi-tədqiqat təşkilatları, təhsil

müəssisələri ilə və s. hesablaşmaları aid edilir.

Əmtəə əməliyyatlarını nəqdsiz hesablaşmaların

bu formalarından istifadə etməklə həyata keçirirlər:

ödənc tapşırıqları- tələbnamələr, ödənc tapşırıqları,

akkreditivlər, plan ödəncləri qaydasında çeklərlə,

qarşılıqlı tələblərin məğbuluna əsaslanan veksellərdən

istifadə etməklə.

Malgöndərənin və alıcının yerləşdiyi məkandan

asılı olaraq nəqdsiz hesablaşmaları şəhərlərarası və

şəhərdaxili hesablaşmalara ayırırlar. Şəhərlərarası

hesablaşmalara müxtəlif yaşayış məntəqələrində yerləşən

bank idarələri tərəfindən xidmət göstərilən müəssisələr

arasındakı hesablaşmalar, şəhərdaxili hesablaşmalara isə

eyni yaşayış məntəqəsində yerləşən bir və ya iki bank

idarəsi tərəfindən xidmət göstərilən təşkilatlar arasındakı

hesablaşmalar aid edilir.

Şəhərlərarası hesablaşmaların əsas formaları –

ödənc tapşırıqları-tələbnamələri üzrə hesablaşmalar,

192

akkreditivlərlə, xüsusi hesablardan, pul köçürmələri,

şəhərdaxili hesablaşmaların əsas formaları – planlı

ödəmələr qaydasında hesablaşmalar, ödənc tapşırıqları-

tələbnamələri əsasında, ödənc tapşırıqları və hesablaşma

çekləri əsasında hesablaşmalar.

3. Hesablaşmaların bir forması müqavilədə müəyyən

edildiyi hallarda tətbiq olunur. Hesablaşmaların

akkreditiv formasının xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki,

ödəniş sənədlərinin ödənilməsi malgöndərən tərəfindən

əmtəələr yükləndikdən dərhal sonra onun yerləşdiyi

məkanda həyata keçirilir.

Akkreditiv – xüsusi hesab açılması barədə alıcının

bank şöbəsinin malgöndərənin bank şöbəsinə tapşırığıdır.

Bu hesabdan akkreditiv ərizəsində nəzərdə tutulmuş

şərtlərlə və ərizədə göstərilən məbləğ civarında

malgöndərənin haqqı dərhal ödənilir. Hər bir akkreditiv

yalnız bir malgöndərənlə hesablaşmalar üçün nəzərdə

tutulur və müqavilədə göstərilən müddət ərzində qüvvədə

olur və yalnız malgöndərənin və alıcının razılığı ilə

uzadıla bilər.

Akkreditivlər üzrə ödəmələri onun qüvvədə olduğu

müddətdə malgöndərənin bankında malgöndərən

tərəfindən əmtəələrin yüklənməsini təsdiq edən

hesabların reyestri və nəqliyyat və ya qəbul-təhvil

sənədləri təqdim olunduqdan sonra akkreditivin tam

mabləğində və ya hissə-hissə həyata keçirilir. Hesabların

reyestri malgöndərən tərəfindən ona xidmət göstərən

bank müəssisəsinə, bir qayda olaraq, əmtəələrin

yükləndiyi gündən bir gün sonra təhvil verilməlidir.

Qeyd:

1-akkreditiv ərizəsi;

193

2.akkreditiv açılması barədə tapşırıq;

3.akkreditiv açılması barədə bildiriş;

4.məhsulun yüklənməsi və müvafiq sənədlərin

göndərilməsi;

5.ödənişin dərhal aparılması üçün hesabların

reyestrlərinin təqdim olunması.

Akkreditivin istifadə olunmamış qalığını alıcı

müəssisəyə qaytarır və əgər akkreditiv alıcının öz xüsusi

vəsaitləri hesabına açılıbsa, onun hesablaşma hesabına

köçürülür, akkreditiv bank krediti hesabına açılıbsa,

ssuda üzrə borcların silinməsinə köçürülür.

Hesablaşmaların akkreditiv formasının nöqsan

cəhətləri odur ki, akkreditivin fəaliyyəti dövründə onun

faktiki istifadə olunduğu müddətə qədər alıcının

vəsaitləri dondurulur, həmçinin akkreditiv daxil olana

qədər malgöndərən tərəfindən məhsulun göndərilməsi

ləngidilə bilər. Lakin bununla yanaşı, hesablaşmanın bu

forması malgöndərənlərin hesablarının dərhal

ödənilməsinə zəmanət verir və hesablaşma-ödəniş

intizamına əməl olunmasını təmin edir.

Ədəbiyyat

1. Коммерческое дело. М.: Экономика. Учебник,

1992,

2. Azərbaycan konstitusiyası, Bakı, 1995.

3. Хруцкий В.Е. Современный маркетинг. М.

Финансы и статистика. 1991.

4. Лайс Г. Маркетинг. М. Машиност. 1992.

194

5. Коровкий Г.Н. Совершенствование

товародвижение на индустральной основе. М.

«Знание», 1987.

6. Ələsgərov F.N. İstehlak malları bazarının

idarəetmə formalları və metodları. Bakı.

«Azərnəşr»,1993

7. Məmmədov T.S., Ələkbərob Ə.Ə., Məmmədov

M.Q. Ərzaq malları ticarətinin təşkili. Bakı,

“Maarif”, 1991.

8. İ.Ə.Feyzullabəyli. Real bazara doğru. Bakı.

“Azərnəşr”, 1993.

9. Ağamalıyev M.Q. Kommersiya fəaliyyətinin

təşkili. Bakı, 2004.

MÖVZU 13.

LİZİNQ ƏMƏLİYYATLARININ

TƏŞKİLİ, FAKTORİNQ, FRANÇAYZİNQ

Açar sözlər

Lizinq, lizinq verən, lizinq alan, satıcı, maliyyə

lizinqi, qaytarılan lizinq, operativ lizinq, beynəlxalq

lizinq, daxili lizinq, müqavilə lizinqi, faktorinq,

ixtisaslaşmış lizinq, vasitəçi lizinq firmaları, lizinq

assosiasiyaları, komisiya, françayzinq, konsessiya.

Mövzunun proqram sualları

195

Lizinqin mahiyyəti, onun formalları, tipləri və

növləri. Lizinq müqavilələrinin bağlanması və icrası

qaydaları. Lizinqin iqtisadi əsasları. Faktorinq

Bilməli

- Lizinq termini, lizinqin mahiyyəti, onun

formalarını;

- Lizinq əməliyyatlarını;

- İxtisaslaşmış lizinq firması, onun fəaliyyətinin

özünəxas xüsusiyyətlərini;

- Sənaye transmilli korporasiyalarının lizinq

şirkətləri;

- Transmilli banklar sistemində lizinq firmalarının

xüsusiyyətlərini;

- Lizinq əməliyyatlarını həyata keçirən sənaye

tikintisi və s. firmaların fəaliyyət xüsusiyyətləri;

- Vasitəçi lizinq firmaları, lizinq assosiasiyaları və

onların fəaliyyətini;

- Lizinq müqavilələrinin bağlanması və onun

yerinə yetirilməsinin xüsusiyyətlərini;

- Lizinqin iqtisadi əsasını;

- Faktorinq mahiyyətini və s.

Bacarmalı

- Maliyyələşdirilən lizinq üzrə sazişləri, onların

şərtlərini təhlil etməyi;

- Faktorinq lizinqdən şərtləndirməni;

- Lizinqlə məşğul olan firmaların xüsusiyyətlərini

bir – birindən ayırmağı;

- Lizinqin mahiyyətini, onun formaları, tiplərini,

növlərini açıqlamağı;

196

- Lizinq müqavilələrinin bağlanmasının

xüsusiyyətlərinin, şərtlərinin mahiyyətini

açıqlamağı;

- Lizinqin iqtisadi əsasını izah etməyi;

- Lizinq vermənin mükafatlandırılmasının

səbəblərini izah etməyi;

- Faktorinqin mahiyyətini, faktorinq xidmətinin

tarixini, xüsusiyyətlərini izah etməyi.

Test sualları

1) Lizinq mahiyyəti, onun formalları, tipləri, növləri;

2) Lizinq müqaviləsinin bağlanması qaydasını;

3) Lizinqin iqtisadi əsaslarını;

4) Faktorinqin mahiyyəti, faktorinq firmaların iş

prinsipi;

5) Müxtəlif lizinq təşkilatlarının iş prinsiplərinin

təhlili;

6) Lizinq müqavilələrinin obyekti və tərəfləri;

7)Lizinq müqaviləsinin əsas şərtləri;

8)Lizinq əməliyyatlarının təşkili formaları;

9)İxtisaslaşmış lizinq firmasının iş prinsipi;

10)Lizinq müqaviləsinin şərtləri;

11)Lizinqin iqtisadi əsasları hansılardır;

12)Faktorinqin mahiyyəti, lizinqdən fərdi nədir;

13)Faktorinq firma nədir;

197

MÜHAZİRƏ MƏTİNLƏRİ

LİZİNQ ƏMƏLİYYATLARININ

TƏŞKİLİ, FAKTORİNQ, FRANÇAYZİNQ

P L A N

1. Lizinq anlayışı və əsas formaları

2. Kommersiya konsepsiyası (Françayzinq)

3. Faktorinq

4. Komissiya

1. Lizinq, iqtisadi mənada material və pul

formasında birbaşa investisiyaların köməyilə müəssisənin

texniki cəhətdən yenidən silahlanmasını və elmi –texniki

tərəqqinin sürətləndirilməsini təmin edən mülkiyyət

münasibətləri kompleksidir.

Lizinq –özünə üç növ təşkilati iqtisadi münasibəti

daxil edən sahibkarlıq fəaliyyəti sistemidir. Lizinq

münasibətlərinin sosial əhəmiyyəti ondan ibarətdir ki,

onlar sahibkarlara istehsal vasitələrindən fəal şəkildə

istifadə etməyə imkan yaradır, onların əmək fəallığını və

yaradıcılıq imkanlarını stimullaşdırır. Lizinq

münasibətləri mexanizmi hüquqi, maliyyə və təşkilati-

texniki münasibətlər əsasında qurulur.

Sistemli iqtisadi böhran və bütün növdən olan

investisiya resurslarının çatışmaması lizinqdən hazır

məhsulun əlavə satış kanalı kimi istifadə olunmasını

zəruri və optimal edir.

198

Müasir tarixdə “lizinq” anlayışından ilk olaraq

1877-ci ildə, “Bell” telefon kompaniyasının özünün

istehsal etdiyi telefonları satmaq yox, onları icarəyə

vermək qərarına gəldiyi zaman istifadə olunmuşdur.

İlk lizinq birliyi 1952-ci ildə San-Fransiskoda

(ABŞ) yaradılmış və “Yunayted steyts lizinq korporeyşn”

adını almışdır. Amerikan lizinqin atası bu kompaniyanın

prezidenti Henri Şonfeld hesab olunur.

ABŞ- da lizinq maliyyə-lizinq birlikləri sayəsində

iqtisadi fəaliyyətin effektiv alətinə çevrildi. Lizinq

müqavilələrinin çoxvariantlığı investisiya vəsaitlərinin

əldə edilməsi və onlardan istifadə olunması yollarını

əhəmiyyətli dərəcədə diversifikasiya etməyə imkan

yaratdı.

Avropada lizinq fəaliyyəti sistemli olaraq 1960-cı

illərdən həyata keçirilməyə başlanmışdı. Özünün

çoxnövlü formaları sayəsində lizinq qanunvericiliyi də öz

rəngarəngliyi ilə fərqlənir.

Belə ki, Fransa, Belçika, İtaliyanın qanunverici

aktlarında müvafiq terminalogiyadan istifadə

olunmuşdur: kredit –carə, icarənin maliyyələşdirilməsi,

maliyyə icarəsi üzrə əməliyyatlar.

Lizinq fenomeni ondan ibarətdir ki, bu gün o,

perspektiv maliyyələşdirmənin yeni, qeyri-ənənəvi və

spesfik sistemi kimi formalaşır və burada icarə

münasibətləri, kredit maliyyələşdirməsi elementləri, borc

öhdəlikləri üzrə hesablaşmalar və başqa maliyyə

mexanizmiləri özünə yer tapır.

Müasir lizinq bank strukturlarının iqtisadiyyatın

real sektoru ilə istehsalın maliyyələşdirilməsi və

199

stimullaşdırılması üzrə qarşılıqlı fəaliyyətin forma və

metodlarını tamamlayır və zənginləşdirir. Lizinqin

reallaşdırılması forması maliyyələşdirmənin ənənəvi

formalarının müxtəlif cür əlaqələndirilməsi vasitəsilə

diversifikasiya etdirilmiş və zənginləşdirilmişdir.

ABŞ-da 1990- cı illərdə avadanlıqların lizinqi

maşın və avadanlıqlara investisiya qouluşunun ümümi

həcminin 3-% -ni təşkil edirdi, lizinq müqavilələri isə il

ərzində 100-130 mlrd. Doll-ra bərabər olurdu. Lizinq

əməliyyatlarının belə faiz səviyyəsi Böyük Britaniya

üçün də xarakterikdir.

Qərbi Avropa ölkələrində avadanlıqların lizinqi

onların ümumi tədarükünkn 15%-ni, mütləq ifadədə isə

120 mlrd. doll. təşkil edir.

Lizinq icarə münasibətlərinin növ

müxtəlifliklərindən biridir və özündə müvəqqəti azad

olmuş və ya cəlb olunmuş maliyyə vəsaitlərinin

müqavilə üzrə müəyyən haqq müqabilində hüquqi və ya

fiziki şəxslərə müvəqqəti istifadə üçün icarəyə verilən

əmlak üzərinə investisiya etdirilməsi üzrə sahibkarlıq

fəaliyyətinin əsas növünü əks etdirir.

Bank və kredit təsisatları lizinq müqavilələrinin

yerinə yetirilməsi üzrə maliyyə lizinqi əməliyyatlarının

reallaşdırılması şərtilə üç və daha artıq il üçün kreditlərin

təqdim edilməsindən əldə olunan mənfəət üzrə vergidən

azad edilirlər. Hazırki dövrdə lizinq əmlakın, əldə

edilməsi və onun müəyyən müddət üçün müqavilə üzrə,

dövlətin səlahiyyətli orqanları qismində dövlətə, fiziki və

hüquqi şəxslərə mənfəət əldə edilməsi və ya sosial

effektə nail olunması məqsədilə, lizinqverənin,

malgöndərənin, lizinqalanın və lizinq layihəsinin başqa

iştirakçılarının iştirakı şərtilə lizinq predmetinin

200

amortizasiyasının nəzərə alınması və istifadəyə verilməsi

ilə bağlı investisiya-sahibkarlıq fəaliyyətinin bir növü

kimi nəzərdən keçirilir.

Lizinq predmeti kimi sahibkarlıq fəaliyyətində

istifadə olunan hər bir şey, o cümlədən müəssisələr,

əmlak kompleksləri, binalar, qurğular, avadanlıqlar,

nəqliyyat vasitələri digər tərpənən və tərpənməz əmlak

iştirak edə bilər.

Torpaq sahələri və digər təbii obyektlər, həmçinin

qanunvericiliklə azad tədavül üçün qadağan olunmuş

əmlak lizinq predmeti ola bilməz.

Lizinq sövdələşməsində, bir qayda olaraq, üç tərəf iştirak

edir: lizinqverən, lizinqalan və satıcı (malgöndərən).

Lizinqverən – fiziki və ya hüquqi şəxs olub, cəlb

olunmuş və ya xüsusi pul vasitələri hesabına əmlak əldə

edir və onu lizinq predmeti qismində lizinqalana

müəyyən haqq ilə, müəyyən müddətə və müəyyən

şərtlərlə (lizinq predmetinə mülkiyyət hüququnun

lizinqalanın istifadəsinə keçməsi və ya keçməməsi şərti

ilə) təqdim edir.

Lizinqalan – fiziki və ya hüquqi şəxs olub, lizinq

müqaviləsinə uyğun olaraq, müəyyən haqq ilə, müəyyən

müddətə və müəyyən şərtlərlə lizinq predmetini

müvəqqəti əmlak kimi və müvəqqəti istifadəyə qəbul

edir.

Satıcı (malgöndərən) – fiziki və ya hüquqi şəxs

olub, lizinqverənlə bağlanmış alqı-satqı müqaviləsinə

uyğun olaraq şərtlənmiş müddətdə lizinqverənə lizinq

predmeti qismində özünün istehsal etdiyi (göndərdiyi)

əmlakı satır. Satıcı (mal göndərən) lizinq predmetini

201

lizinqverənə və ya lizinqalana alqı-satqı müqaviləsinin

şərtlərinə müvafiq şəkildə təqdim etməyə borcludur.

Lizinq sövdələşməsinin tərəfləri həm Azərbaycan

Respublikasının rezidentləri, həm də qeyri-rezidentləri,

yəni respubliksamızda kommersiya fəaliyyətini həyata

keçirən xarici hüquqi şəxslər ola bilər.

Lizinq fəaliyyəti bilavasitə, bu cür fəaliyyəti

həyata keçirmək üçün icazə (lisenziya) almış lizinq

lampaniyaları (firmaları) tərəfindən həyata keçirilir.

Lizinq kampaniyalarının (firmalarının) təsisçiləri

hüquqi və ya fiziki şəxslər, o cümlədən fərdi sahibkarlar

qismində qeydiyyata alınmış vətəndaşlar ola bilər.

Lizinqin əsas formaları daxili və beynəlxalq

lizinqdir.

Daxili lizinq həyata keçirilərkən lizinqalan da,

lizinqverən də və satıcı da (malgöndərən) Azərbaycan

Respublikasının rezidenti olurlar. Daxili lizinq “Lizinq

haqqında” qanunla tənzimlənir.

Beynəlxalq lizinq həyata keçirilərkən lizinqverən

və ya lizinqalan qeyri-rezidenti olur.

Əgər lizinqverən Azərbaycan Respublikasının

rezidentidirsə, yəni lizinq predmeti Azərbaycan

Respublikasının rezidentinin mülkiyyətindədirsə, onda

beynəlxalq lizinq adı şəkilən respublika qanunvericiliyi

ilə tənzimlənir.

Əgər lizinqverən Azərbaycan Respublikasının

qeyri-rezidentidirsə, yəni lizinq predmeti qeyri-

rezidentinin mülkiyyətidirsə, onda beynəlxalq lizinq

202

müqaviləsi xarici iqtisadi fəaliyyət sahəsində respublika

qanunları ilə tənzimlənir.

Müddətindən asılı olaraq lizinqin üç tipini

fərqləndirirlər:

- uzunmüddətli lizin – üç və daha çox illər

ərzində həyata keçirilən liznq;

- ortamüddətli lizinq – il yarımdan üç ilə qədər

müddətdə həyata keçirilən lizinq;

- qısamüddətli lizinq – il yarımdan az müddətdə

həyata keçirilən lizinq.

“Lizinq haqqında” qanunda lizinqin bu növləri

qeyd olunmuşdur: maliyyə, qaytarılan və operativ.

Maliyyə lizinqi lizinqin elə növüdür ki, bu zaman

lizinqverən müəyyən satıcıdan lizinqalanın qeyd etdiyi

əmlakı öz mülkiyyətinə almağı və həmin əmlakı lizinq

predmeti qismində müəyyən haqq ilə müəyyən müddətə

və müəyyən şərtlərlə lizinqalanın müvəqqəti ixtiyarına və

istifadəsinə verməyi öhdəsinə götürür. Həm də bu zaman

lizinq predmetinin lizinqalanın istifadəsinə verildiyi

müddət lizinq predmetinin tam amortizasiyası müddəti

ilə eynidir və ya onu üstələyir.

Maliyyə lizinqi müqaviləsi əsasında lizinqalana

verilmiş lizinq predmeti tərəflərin razılığı əsasında ya

lizinqverənin, ya da lizinqalanın balansında uçota alınır.

Qaytarılan lizinq – maliyyə lizinqinin bir növüdür,

bu zaman lizinq predmetinin satıcısı (malgöndərən) eyni

zamanda lizinqalan qismində də iştirak edir.

Operativ lizinq – lizinqin elə bir növüdür ki, bu

zaman lizinqverən öz təhlükə və riski əsasında əmlak

əldə edir və onu lizinq predmeti qismində müəyyən haqq

203

ilə, müəyyən müddətə və müəyyən şərtlərlə lizinqalanın

müvəqqəti ixtiyarına və istifadəsinə verir. Operativ lizinq

zamanı lizinq predmeti onun amortizasiya müddəti tam

başa çatana qədər bir neçə dəfə lizinqə verilə bilər.

2.Kommersiya konsessiyası (françayzinq)

müqaviləsi ondan ibarətdir ki, sahubkar özünün firma

vasitələrindən: firma adından və kommersiya

işarələrindən, əmtəə nişanından, xidmət nişanından,

müəyyən mükafatla digər sahibkara fəaliyyətində istifadə

etmək hüququnu, qorunan kommersiya informasiyasını

verir, həmçinin məsləhət verməyi və biznesin təşkilində

yardım edilməsini öhdəsinə götürür.

Kommersiya konsessiyasının mənası –hüquqa

malik olanın işgüzar adından və kommersiya

təcrübəsindən istifadə etməklə istifadəçi-müəssisənin

mənfəətiniartırmaq üçün ona əlverişli şərait

yaradılmasından ibarətdir.

Kommersiya konsessiyası müqaviləsinin

iştirakçıları kimi kommersiya təşkilatları, həmçinin

hüquqi şəxs olmayan fiziki şəxslər çıxış edə bilərlər.

Kommersiya konsessiyası müqaviləsi aşağıdakı

əsas növlərdə ola bilər:

- istehsalat – malların istehsalının inkişaf

etdirilməsi və onların yeni bazarlara

yeridilməsi üçün;

- satış istehsalçının nəzarətində olan geniş

şaxələnmiş şatış şəbəkəsinin yaradılması

üçün;

- ticarət-hüquqi cəhətdən müstəqil olan firma

mağazalarının açılması üçün;

204

- xidmət sahəsində - hüquqi cəhətdən müstəqil

olan mehmanxana, restoran, emalatxana

şəbəkələrinin açılması üçün.

Kommersiya konsessiyası müqaviləsi yazılı

formada bağlanılır və müqavilə üzrə tərəflərin

öhdəlikləri aşağıdakı qaydada bölüşdürülür:

a) hüquqa malik olan:

- istifadəçiyə kommersiya və texniki sənədləri

verir, lazımi informasiya ilə onu təchiz edir və

konsessiya müqaviləsi ilə nəzərdə tutulan

məsələlər üzrə məsləhətlər verir;

- istifadəçiyə müvafiq lisenziyalar verir;

- daimi olaraq istifadəçiyə yardım göstərir, o

cümlədən, heyətin öyrədilməsi məsələlərində;

- digər şəxslərə oxşar konsessiyaları vermək

hüququna malik olmur;

- istifadəçi tərəfindən istehsal olunan məhsulun

və xidmətin keyfiyyətinə nəzarət edir.

b) İstifadəçi:

- hüquqa malik olanın firma adından,

kommersiya işarələrindən, əmtəə və xidmət

nişanından istifadə edir, bunun barəsində

alıcılara məlumat verir;

- konsessiya müqaviləsi ilə nəzərdə tutulan

məsələlər üzrə hüquqa malik olanın

təlimatlarına və göstərişlərinə əməl edir

- buraxılan məhsulun və göstərilən xidmətlərin

müqavilə ilə nəzərdə tutulan keyfiyyətini

təmin edir;

- hüquqa malik olan ticarət sahələrinin xarici və

daxili tərtibatını və onların yerini razılaşdırır;

- hüquqa malik olan rəqabət aparmamağı və

onun rəqiblərindən konsessiya

205

müqaviləsindəki hüquqlara oxşar olan

hüquqları almamağı öz öhdəsinə götürür;

- hüquqa malik olandan aldığı məxfi

informasiyanı açıqlamamağa söz verir.

İstifadəçi malın və xidmətin satış qiymətini

müstəqil olaraq müəyyən etmək hüququna malikdir; o,

hər hansı bir yolla alıcıların dairəsini məhdudlaşdırmaq

hüququna malik deyildir. Kommersiya konsessiyası

hüquqa malik olan və istifadəçi qarşısında geniş

perspektiv imkanlar açır.

Hüquqa malik olan müəssisə kommersiya

fəaliyyətinin genişləndirilməsinə vəsait əldə edir, bütün

dünya üzrə çoxsaylı bölmələr yaratmaq, onları

qeydiyyatdan keçirmək, satış üçün yer almaq, işçi

heyyətini yığmaq zəruriyyəti azad olur. Eyni zamanda

hüquqa malik olan istifadəçi-müəssisələr üzərində lazımi

nəzarəti əldə edir. Bazar qısa müddət ərzində keyfiyyətli

mal və xidmət alır.

İstifadəçi -müəssisə, hüquqi şəxs olaraq qalmaqla,

tanınmış firmanın hazır nüfuzunu, onun alıcılarını və

müştərilərini, rəqabət mübarizəsində güclü silah əldə

edir. Bütün bunlar dövriyyəsinin tezləşməsinə,

investisiyaların özünü doğrultmasına, sahibkarlıq riskinin

aşağı salınmasına gətirib çıxarır. Fransçayzinqin xırda

sahibkarlıqla xüsusi olaraq yayılması bununla izah

olunur.

Kommersiya konsessiyası neqativ nəticələrə də

gətirib çıxarır. Onlardan ən əsası – konsessiya istifadəçisi

tərəfindən istehsal olunmuş, firma nişanına görə

prototipdən fərqlənməyən, lakin bir qayda olaraq, aşağı

keyfiyyətdə olan malların bazarda peyda olmasıdır. Bu

206

isə hüquqa malik müəssisəyə olan inamı azaldır, onun

bazarını dağıdır, rəqiblərə əlavə üstünlüklər verir.

3.Faktorinq- komissiyanınmüxtəlif növlərindən

biridir.

Faktorinqin mahiyyəti ondan ibarətdir ki, bank və

yaxud ixtisaslaşdırılmlş təşkilat ( faktorinq firma və

yaxud faktor) satıcı-müəssisələrdən alıcı-müəssisələrin

borclarını alır (ilk növbədə, alıcıların göndərilmiş

malların, görülmüş işlərin və ya xidmətlərin ödənişi üzrə

öhdəlikləri) və onları satıcıya faktiki göndəriş və yaxud

yerinə yetirilməyə əsasən ödəyir. Sonradan faktor bu

borcları birbaşa borclu müəssisələrdən alır.

Öz xidmətlərinə görə faktor satıcıdan (müştəridən)

komissiyon muzdunu alır ki, buraya kredit resurslarından

istifadəyə görə faiz dərəcəsi daxil edilir. Bundan başqa,

faktor onunla qazanır ki, onun ədə etdiyi borc öhdəlikləri

bu borcların alış qiymətindən yüksək olur.

Faktorinqin icrası üçün bir neçə il müddətinə

müqavilə bağlanır.

Faktorinq müqaviləsində müştərinin faktora

müəyyən borcları güzəştə gedir. Faktor öz üzərinə

gələcək borcların ödəniş qabiliyyətinin yoxlanılmasını

götürür, bundan sonra isə onlara müəyyən limit daxilində

kredit verilməsinə razılıq verir. Bu limit daxilində faktor

öz üzərinə ödəməməyin riskini götürür.

Kredit öhdəliyinin keçməsi borcluya çatdırılır,

bundan sonra o, özünün maliyyə problemlərini satıcı ilə

deyil, faktorinq firmailə həll edir.

207

Müştəri tərəfindən mal göndərişi üzrə öhdəliklərin

pozulması zamanı borcların alınması üzrə bütün risklər

müştəriyə qaytarılır.

Faktorinqin müştərilər üçün, şübhəsiz üstünlüyü

vəsaitlərin dövriliyinin tezləşdirilməsindən borcların

alınması ilə bağlı olan xərclərin azaldılmasından,

informasiya və təşkilati- maliyyə yardımından, maliyyə

risklərinin azaldılmasından ibarətdir.

Faktorinq – müştərinin debitor borcunun inkasso

edilməsi, bu vaxt hesablar dərhal, yaxud borclar

ödənildikcə verilə bilər. Faktorinqin qısa müddətli

kreditvermə forması daha geniş yayılmışdır. Bu cür

əməliyyat nəticəsində tələbləri satan sahibkar 2-3 gün

müddətində avans şəklində tələblərin məbləğinin 70%-

dən 90%-ə qədərini əldə edir.Qalan 10-30 % isə

faktorinq-firma üçün bir növ zəmanət məbləğini təşkil

edir.

İlk dəfə faktorinq xidmətləri 1947-ci ildə amerika

bankı “Ferst Neshnl Bank of Boston” (först noşnl bank of

bostn) tərəfindən bir sənaye kampaniyasına

göstərilmişdir. Qərbi Avropada ilk faktorinq firmaları bir

qədər gec – Böyük Britaniyada 60-cı illərin sonlarında

meydana çəxmışdır. 70-ci və 80-ci illər, demək olar ki,

bütün inkişaf etmiş ölkələrdə faktorinq əməliyyatlarının

yüksək və sabit artım templəri ilə (40-50-%) xarakterizə

olunur.

Faktorinq-firmalar “of line” (of layn) sisteminə malik

olurlar, bunun isə mahiyyəti ondadır ki, bu cür firmalar

kompüter sistemi vasitəsilə bütün sutka ərzində onların

tələblərinin maliyyə vəziyyəti haqqında, həmçinin

hesabların ödənildiyi, hansılarının isə vaxtı ötdüyü və s.

haqda dəqiq və operativ informasiya əldə edə bilirlər.

208

Faktorinq ilk növbədə, müvafiq olaraq istehlak

mallarını istehsal edən və satan istehsal müəssisələrində

və topdan firmalarda daha səmərəlidir.

4.Komissiya kommersiya fəaliyyətinin vacib

formalarından biridir.

Komissiyanın mahiyyəti ondan ibarətdir ki, ticarət

müəssisəsi (komisyonçu) adlanan bir tərəf, komitent

adlanan digər tərəfin tapşırığına əsasən öz adından və

komitentin hesabına sövdələşmələri həyata keçirməyi

müqavilə ilə öz öhdəsinə götürür.

Bu zaman komissiya müqaviləsi ilə əldə olunan

hüquq və öhdəlikləri komisyonçu, hətta komitent üçüncü

şəxslə birbaşa münasibətə girdiyi zaman özündə saxlayır.

Komissiya müqaviləsi, bir qayda olaraq, müəyyən

müddətə bağlanılır və komisiyonçuya tapşırılan

sövdələşmələrin həyata keçirilməsi hüququnun digərlərə

verilməməsi haqqında komitentin öhdəliyini özündə əks

etdirir.

Komisyonçu komissiya üzrə öz xidmətlərinə görə

komitentdən komisyon muzdu alır, bundan başqa

sövdələşmənin üçüncü şəxs tərəfindən düzgün və

vaxtında yerinə yetirilməsinə görə öz üzərinə zəmanət

götürməklə əlavə haqq ala bilər.

Əgər haqqın ölçüsü və onun şərtləri komissiya

müqaviləsi ilə nəzərdə tutulmayıbsa, müqavilənin yerinə

yetirilməsi oxşar xidmətlərə görə, adətən alınan haqq

səviyyəsində ödənilir.

Əgər komissyon müqaviləsi komitentin günahı

ucbatından yerinə yetirilməyibsə, komisyonçu komisiyon

209

muzdunun alınması, həmçinin məruz qaldığı xərclərin

haqqının ödənişi hüququnu saxlayır.

Komsyonçu komissiya müqaviləsini komitentin

göstərişinə əsasən və onun üçün ən əlverişli şərtlərlə

yerinə yetirməyə borcludur. Əgər komisyonçu

müqavilədə nəzərdə tutulan şərtlərdən daha əlverişli

şərtlər əldə etməyə nail olursa, o, əlavə haqq ala bilər.

Sövdələşmənin üçüncü iştirakçısı tərəfindən onun

şərtlərinin yerinə yetirilməsinə görə komisyonçu

komitent qarşısında cavabdeh deyildir. Qçqncq iştirakçı

tərəfindən şərtlərə əməl olunmadıqda komisyonçu bunu

komitentə bildirməlidirlər.

Komisyonçu müqavilənin şərtlərindən iki halda geri

çəkilə bilər:

- əgər o, sahibkardırsa və komitent ona öz

göstərişlərindən geri çəkilmək hüququ

vermişdir.

- əgər bu işin gedişatı zamanı komitentin

maraqları üçün lazımdırsa.

Hər iki halda komisyonçu ağlabatan müddətlərdə

komitenti xəbərdar etməlidir.

Komitent ilə razılaşdırılmış qiymətlərdən aşağı

qiymətə əmlakı satan komisyonçu, komitentə fərqi

ödəməli və yaxud sübut etməlidir ki, əmlakı yüksək

qiymətə satmağa onun imkanı yox idi və əmlakın aşağı

qiymətə satılması daha böyük xərclərin qarşısını almışdır.

Əmlakı razılaşdırılmış qiymətlərdən yuxarı alan

komisyonçu, komitenti xəbərdar edir və o, səmərəli vaxt

210

ərzində komisyonçuya bu sövdələşmədən imtina etməsi

göstərişini verə bilər.

Komitentdən daxil olmuş əşyalar, yaxud onun

hesabına komisyonçu tərəfindən alınanlar, komitentin

mülkiyyətində olur. Lakin komisyonçu bu malları özünün

komissiya müqaviləsi üzrə qanuni tələblərinin yerinə

yetirilməsinə təminat kimi özündə saxlaya bilər. O, həm

də ona komissiya müqaviləsi üzrə çatacaq məbləği

komitentin hesabına daxil olan puldan çıxa da bilər.

Komisyonçu komitent qarşısında komitentin onda

olan əmlakını zədələnməsi, itirilməsi və ya

çatışmamasına görə cavabdehlik daşıyır.

Komissiya müqaviləsi yerinə yetirildikdən sonra:

- komisyonçu komitentə hesabat təqdim edir və

komissiya üzrə alınmış bütün əmlakı ona

qaytarır;

- komitent komisyonçudan əmlakı qəbul edir,

onu nəzərdən keçirir və dərhal aşkar edilmiş

çatışmazlıqlar barəsində komisyonçuya

məlumat verir;

- komitent hesabat üzrə bütün ehtirazları

haqqında komisyonçuya onun alındığı gündən

sonra otuz gün ərzində məlumat verir; digər

halda hesabat qəbul edilmiş hesab olunur.

Ədəbiyyat

1. İ.Ə. Feyzullabəyli. Biznes, bazar, ticarət,

marketinq, plan nədir. Bakı. Azərnəşr, 1993.

2. A.Bordevin. Lizinq və vergi hüququ. M., 1990.

211

3. Ф.Г. П анкратов, Т.К. Серегина. Коммерческая

деятельность.

4. İ.Ə.Feyzullabəyli. Real bazara doğru. Bakı,

“Azərnəşr”, 1993

5. Ağamalıyev M.Q. Kommersiya fəaliyyətinin

təşkili. Bakı, 2004.

MÖVZU 14.

ƏMTƏƏLƏRİN TOPDAN ALIŞI ÜZRƏ

KOMMERSİYA İŞİ

Açar sözlər

Topdan ərzaq bazarı, iddia ərizəsi, irad, mal

nişanı, yarmarka komitəsi, yarmarka komitəsinin

arbitirajı, kiçik topdan mağaza anbarlar, distribyutor,

broker, iddia, agent, topdan tacir – təşkilatçı, komisyonçu

– topdan tacir. Xidmət göstərən topdan tacir.

Mövzunun proqram sualları

Əmtəənin alışı məzmunu, mahiyyəti və rolu.

Əmtəə alışı üzrə kommersiya tərəfdaşlarının axtarılması.

Kommersiya tərəfdaşlarının funksiyaları. Malların

təsnifləşdirilməsi. Mal göndərənlər ilə təsərrüfat

əlaqələrinin təşkili. Mal göndərənlərdən daxil olan

malların uçotu və nəzarəti. İddia işləri. Mal alışında

212

topdan yarmarkaların rolu. Topdan yarmarkaların növləri

və əhəmiyyəti. Yarmarkalarda müqavilə bağlanması

qaydası. Topdan ərzaq bazarı və onun mal alışında rolu,

funksiyaları. Təşkilati işləri. Kiçik topdan mağaza

anbarları.

Bilməli

- Topdan ticarətin mahiyyətini;

- Topdan ticarətin funksiyalarını;

- Topdan ticarətin pərakəndə tacirdən fərqini;

- Topdan ticarətin son illərdəki inkişafının əsas

səbəblərini;

- Topdan ticarətin qruplarını;

- Topdan mal alışının məzmunu, rolunu;

- Mal alışı üzrə kommersiya partnyorlarının

axtarılması və öyrənilməsini;

- Malların təsnifləşdirilməsini;

- Malların uçotu, nəzarəti, iddia işlərini;

- Mal alışında topdan yarmarkaların rolunu;

- Topdan yarmarkaların növlərini;

- Topdan satışla ticarət edənlərin digərlərindən

fərqini;

- Tam xidmət göstərən topdan tacirlərin

xüsusiyyətlərini;

- Sənaye təyinatlı əmtəələrin distribyutorlarının

xüsusiyyətlərini;

- Tam xidmət göstərən topdan tacirlərin

xüsusiyyətlərini;

- Agentlərin, brokerlərin xüsusiyyətlərini.

Bacarmalı

213

- Topdan ticarətin mahiyyətini, məzmununu,

rolunu, funksiyalarını izah etməyi.

- Topdan ticarətin əsas xüsusiyyətlərini, vacibliyini

izah etməyi.

- Son dövrlər topdan ticarətin inkişafının əsas

səbəblərini sadalamağı.

- Topdan ticarətin peşəkar xüsusiyyətlərini

açıqlamalı.

- Topdan ticarətdə tacirlərin əsas qruplarını

fərqləndirməyi.

- Məhdud xidmət göstərən topdan tacirlərin,

xüsusiyyətlərini açıqlamağı.

Test sualları

1) Mal alışı işinin məzmunu, mahiyyəti, rolu.

2) Mal göndərənlər ilə təsərrüfat əlaqələrinin təşkili.

3) Mal alışında topdan yarmarkaların rolu.

4) Topdan ərzaq bazarı və onun mal alışında rolu,

funksiyaları, təşkilat işləri.

5)Topdan mal alışı nədir.

6)Malgöndərən – istehsalçı hansı əlamətlərə görə

təsnifləşdirilir.

7)Topdan yarmarkaların növləri hansılardır.

8)Yarmarka komitəsi hansı funksiyaları yerinə yetirir.

9)Topdan ərzaq bazarı hansıdır.

10)Xırda topdan mağaza anbar nədir.

214

MÜHAZİRƏ MƏTİNLƏRİ

ƏMTƏƏLƏRİN TOPDAN ALIŞI ÜZRƏ

KOMMERSİYA İŞİ

P L A N

1. Alqı işinin mahiyyəti, rolu və məzmunu

2.Topdan yarmarkaların əhəmiyyəti və növləri.

3.Topdan əpzaq bazarları və əmtəələrin

alqısında onların rolu

1. Alqı işi ticarətdə kommersiya fəaliyyətinin

əsasını təşkil edir. Mahiyyət etibarıilə, kommersiya işi

burdan başlayır. Alıcıya əmtəənin satışından əldə etmək

üçün, zəruri əmtəələrə malik olmaq lazımdır. Qeyd

olunduğu kimi, əmtəə tədavülünün əsas funksiyası

dəyərin formasının dəyişilməsində öz əksini tapır.

P-Ə və Ə-P

Bu formula ticarətdə kommersiya işinin

mahiyyətini açır:

Müəyyən məbləğ pul vəsaitlərinə malik olan

sahibkar əmtəələri alır və sonradan onları sataraq yenidən

müəyyən artımla pul vəsaitlərinə çevirir. Əmtəə

tədavülünün əsas funksiyasına istinad edərək, belə bir

nəticəyə gəlmək olar ki, ticarətdə kommersiya işi

sonradan satmaq məqsədilə əmtəələrin alışından başlanır.

Öz iqtisadi təbiətinə görə alqı, ticarət

müəssisələri və ya fiziki şəxslər tərəfindən alınmış

əmtəələrin sonradan satılması məqsədilə həyata keçirilən

215

topdan və ya xırda topdan maldövriyyəsini təşkil edir.

Düzgün təşkil olunmuş topdan alış əhalini təchiz etmək

üçün pərakəndə satış şəbəkəsində zəruri əmtəə çeşidinin

formalaşdırılmasına, alıcı tələbatının tələblərinə uyğun

olaraq əmtəə istehsalçılarına təsir etməyə, həmçinin

ticarət müəssisəsinin işinin səmərəliliyini təmin etməyə

imkan verir.

Bazar iqtisadiyyatı şəraitində respublikamızda

alqı işinin təşkili və texnologiyası köklü dəyişikliklərə

məruz qalmışdır: inzibati-amirlik iqtisadiyyatı döründəki

əmtəələrin fond bölüşdürülməsi, alıcıların

malgöndərənlərə mərkəzləşdirilmiş qaydada təhkim

olunması, sabit dövlət qiymətləri, təsərrüfat

subyektlərinin qeyri - bərabərliyi, əmtəələrin

göndərilməsinin ciddi reqlamentləşdirilməsi,

kommersiya işçilərinin müstəqilliyinin,

təşəbbüskarlığının olmadığı dövrün əvəzinə azad bazar

münasibətləri dövrü gəlmişdir ki, bu dövr də

aşağıdakılarla xarakterizə olunur.

- əmtəələrin alqı-satqısı üzrə partnyorun,

kontragentin seçilməsində sərbəstlik;

- alqı mənbələrinin çoxsaylığı;

- partnyorların bərabər hüquqluluğu;

- əmtəələrin göndərilməsi üzrə müqavilələrin,

kontraktların rolunun yüksəlməsi;

- əmtəələrin göndərilməsi prosseslərinin dövlət

müdaxiləsi olmadan tənzimlənməsi;

- qiymətqoyma sərbəstliyi;

- malgöndərənlərlə alıcılar arasında rəqabətin

olması;

- tərəflərin iqtisadi məsuliyyəti və s

216

- əmtəə alışı zamanı kommersantın

təşəbbüskarlığının, müstəqilliyinin olması və

sahiblik hissinin artması.

Topdan alış üzrə kommersiya işi aşağıdakı

mərhələlərdən ibarətdir.

- alıcı tələbatının öyrənilməsi və

proqnozlaşdırılması

- əmtəələrin daxil olma mənbələrinin və

malgöndərənlərin müəyyən edilməsi və

öyrənilməsi.

- Malgöndərənlərə səmərəli təsərrüfat

əlaqələrinin təşkili, o cümlədən mal göndərişi

üzrə müqavilələrin hazırlanması və

bağlanması, malgöndərənlərə sifarişlərin və

sifariş vərəqələrinin təqdim olunmsı.

- Alıcıların bilavasitə əmtəə istehsalçılarından,

vasitəçilərdən, əmtəə birjalarından,

idxalçılardan və digər mal göndərənlərdən

həyata keçirilməsinin təşkili və texnologiyası.

- Topdan alqı üzrə üçotun və nəzarətin təşkili.

Bazar şəraitində əmtəələrin topdan alqısı üzrə

kommersiya işi müasir marketinqin prinsipləri üzərində

qurulmalıdır. Marketinq metodlarının köməyi ilə

kommersiya işçiləri, rəhbərlər, ticarət müəssisələrinin

menecerləri istehlakçıların hansı məmulatı və nə üçün

almaq istəyi, alıcının ödəməyə hazır olduğu qiymətlər

barədə, hansı bölgədə mövcud məmulata daha çox tələbat

olduğu haqda ( yəni bazar tutumu barədə) məmulatın

satışının və ya alışının harada daha çox mənfəət gətirməsi

barədə zəruri informasiya əldə edə bilirlər.

Alıcı tələbatının öyrənilməsi və

proqnozlaşdırılması əmtəələrin alışı üzrə kommersiya

işinin müvəffəqiyyətlə aparılması üçün marketiqdən

217

səmərəli istifadə olunmasının zəruri şərtidir. Marketinq

nəzəriyyəsi və təcrübəsi alıcı tələbatının öyrənilməsi və

proqnozlaşdırılmasında tətbiq olunan vasitə və üsulların

böyük bir arsenalını işləyib hazırlamışdır ki, bunlardan

da əmtəələrin topdan alışının təşkili zamanı istifadə

etmək zəruridir. Buna görə də topdan alışa alıcıların

tələblərinin, tələbatlarının, alıcı fikirlərinin və tələbi

formalaşdıran digər amilərin öyrənilməsindən başlamaq

lazımdır. Topdan ticarət müəssisələri, müəyyən ərazi

iqtisadi rayona və konkret alıcılara xidmət göstərərək,

əmtəələrin bu və ya digər növlərinə alıcı tələbinin

həcmini öyrənməklə yanaşı, tələbin çeşid qurluşunu da

öyrənirlər. Bunun üçün ticarət müəssisələri tələbin

öyrənilməsinin və proqnozlaşdırılmasının müxtəlif

metodlarından istifadə edirlər. Bura ötən dövr üçün

əmtəələrin satışının və əmtəə ehtiyatlarının hərəkətinin

operativ uçotu, əmtəələrin alınması və göndərilməsi üzrə

alıcıların sifarişlərinin öyrənilməsi və ümumiləşdirilməsi,

topdan alıcıların ödənilməmiş tələbatının uçotu və təhlili,

alıcılarla çeşid və konyuktur müşavirələrin keçirilməsi,

tələbatın proqnozlaşdırılmasının iqtisadi-riyazi metodları

və.s aid edilir.

Tələbatın öyrənilməsi və proqnozlaşdırılması üçün

iri və orta ticarət müəssisələrində marketinq xidmətləri

yaradılır ki, bunlarında əsas funksiyaları həm tələbatın

ümumi həcminin öyrənilməsi, həm də alınan əmtəələrə

olan tələbatın qrupdaxili qurluşunu öyrənməkdən

ibarətdir.

2. Əmtəələrin göndərilməsi barədə topdan

yarmarkalarda müqavilənin bağlanması topdan alışın ən

mütərəqqi formasıdır.

218

Topdan yarmarkalarda əmtəələrin satışı-alışı topdan

ticarətin ən köhnə formalarından biridir.

Respublikamızda topdan yarmarkalar hələ inqilabdan

əvvəlki dövrlərdə keçirilirdi. Mərkəzləşdirilmiş planlı

iqtisadiyyat dövründə bu cür yarmarkaların keçirilməsi

60-cı illərdeə geniş yayılmağa başlamışdır. Lakin

sonralar topdan yarmarkalar daha çox inzibati-direktiv

xarakter almağa başladı – onları dövlət idarə orqanları

təşkil edirdi; onların keçirilməsi qaydaları ciddi

reqlamentləşdirilirdi.

Bazar iqtisadiyyatına keçidin ilk mərhələsində

kommersiya məqsədlərinə daha çox ticarət-vasitəçi

strukturlar – daim fəaliyyətdə olan əmttə birjaları uyğun

gəlirdi. Lakin sonralar topdan yarmarkalar öz əvvəlki

əhəmiyyətini bərpa etməyə və rolunu artırmağa müvəffəq

oldular. Yarmarka ticarətinin əsas məqsədi - əmtəələrin

topdan satışı və alışı, satıcılarla alıcılar arasında birbaşa

müqavilələrin və ya kontraktların bağlanmasıdır. Topdan

yarmarkalar ticarət təşkilatlarının çeşid və keyfiyyətə

görə əmtəə istehsalına təsirini gücləndirir, müqavilələrin

bağlanması prosesini sürətləndirir, belə ki,

malgöndərənlər və alıcılar birbaşa kontaktda olurlar.

Bazar iqtisadiyyatında beynəlxalq və ümumdövlət

miqyaslı həmçinin regional əhəmiyyətli topdan

yarmarkalar geniş yayılmışdır. Beynəlxalq və ya

ümumdövlət topdan yarmarkalarda beynəlxalq

kompaniyalar yaxın və uzaq xaricidən malgöndərənlər

iştirak edirlər. Bu yarmarkaları dövlət idarəetmə

orqanları, həmçinin iri kommersiya strukturları təşkil

edirlər.

Yerli miqyaslı topdan yarmarkalarda, eynicinsli

standart əmtəələr üzrə satış aparan daimi fəaliyyət

219

göstərən əmtəə birjalarından fərqli olaraq, yerli istehsal

müəssisələrinin buraxdıqları mürəkkəb çeşidli əmtəələrin

alqı-satqı üzrə sövdələşmələr həyata keçirilir. Bu cür

topdan yarmarkalarda alıcılar müxtəlif istehsalçıların

məhsullarının çeşidi arasından fərdi müqayisə və seçim

əsasında sərbəst qiymətlərlə əmtəələrin alışını həyata

keçirirlər.

Ərazi əlaməti ilə yanaşı, topdan yarmarkalar,

həmçinin əmtəə və sahə əlamətlərinə görə görə də

təsnifatlaşdırılırlar.

Əmtəə əlaməti yarmarkada reallaşdırılan əmtəələrin

növü deməkdir. Bu əlamətə görə yarmarkalar

ixtisaslaşdırılmış və universal ola bilər.

Sahə əlamətinə görə yarmarkalar sahələr və

sahələrarası, müxtəlif istehsal sahələrinin məmulatlarını

əhatə edən yarmarkalara bölünürlər.

Müasir dövrdə yarmarkaların keçirilməsi üçün

xüsusi, daim fəaliyyət göstərən təşkilati strukturlar

yaradılır, məsələn Ticarət Palatası, Respublika Sərgi-satış

Kompleksi və s.

Yarmarkaların fəaliyyət predmetinə ticarət

sazişlərinin bağlanması üzrə iştirakçılara kompleks

xidmətlərin göstərilməsi, işgüzar əlaqələrin yaradılması,

topdan-ticarət prosesinin qaydaya salınması, konyuktur

informasiyanın təhlili və hazırlanması, reklamın təşkili və

s. aiddir.

Topdan yarmarka ticarətinin xarakterik

xüsusiyyətləri aşağıdakılardan ibarətdir:

220

- verilmiş nümunələr üzrə əmtəələrin topdan

reallaşdırılması alışı;

- topdan yarmarkaların keçirilməsinin dövriliyi;

- əmtəələrin satış müddətlərinin və yerinin

əvvəlcədən müəyyən edilməsi;

- əmtəə satıcılarının və alıcılarının eyni vaxtda

və kütləvi iştirakı.

Yarmarkalarda əmtəələrin topdan

reallaşdırılmasının təşkilinin əsas metodu təqdim

olunmuş nümunələr üzrə əmtəələrin sərgi-satışının həyata

keçirilməsidir. Əmtəələrin nümunələri mal göndərən

müəssisələrin öz hesabına yarmarkalara

göndərilir.Topdan yarmarkaya rəhbərliyi daima fəaliyyət

göstərən yarmarka komitəsi həyata keçirir ki, onun da

tərkibinə ticarət üzrə dövlət idarəetmə orqanlarının məsul

nümayəndələri, sənaye müəssisələrinin - əmtəə

istehsalçılarının, kommersiya strukturlarının- alıcıların və

digər müəssisələrin nümayəndələri daxil edilir. Onun

səlahiyyətinə daxi olan məsələlər üzrə yarmarka

komitəsinin qərarı yarmarka iştirakçıları tərəfindən

mütləq yerinə yetirilməlidir.

Yarmarka komitəsi aşağıdakı funksiyaları yerinə

yetirir:

- yarmarka keçirilməsi müddətlərini və yerini təyin

edir;

- yarmarkanın işçi orqanlarını yaradır, onların

rəhbərlərini və tərkibini təsdiq edir;

- malgöndərənlərlə alıcıların görüş qrafiklərini

müəyyən edir;

- yarmarkanın gəlir və xərclər smetasını,

yarmarkanın keçirilməsi üçün vəsaitlərin həcmini

və onların daxilolma mənbələrini təsdiq edir;

221

- yarmarkanın iş rejimini və qaydalarını müəyyən

edir;

- yarmarkanın təşkili və keçirilməsi ilə bağlı olan

digər məsələləri həll edir.

Yarmarka komitəsinin qərarı protokolda əks olunur

və protokol yarmarka komitəsinin sədri və ya onun

müavini tərəfindən imzalanır.

Yarmarkanın direktorluğu:

- müqavilələrin uçotu üzrə qrupa rəhbərliyi həyata

keçirir, yarmarkaya hazırlıq və onun keçirilməsi ilə bağlı

olan təşkilati, reklam və kommersiya fəaliyyətini aparır;

- yarmarkaya təqdim olunmuş əmtəə nümunələrinin

və modellərinin qəbulunu və saxlanmasını təmin edir,

müqavilələrin bağlanmasında yarmarka iştirakçılarına

texniki yardım göstərir, lazımi hesabatları aparır.

Müqavilələrin uçotu üzrə qrup:

- zəruri uçot sənədləşdirməsini aparır və

yarmarkada bağlanmış müqavilələri

qeydiyyata alır;

- müqavilələrin bağlanması gedişatını təhlil

edir, yarmarka komitəsinin və ya yarmarka

direktorluğunun tapşırığı ilə müvafiq analitik

arayışlar, qeydlər, təkliflər hazırlayır.

Yarmatka komitəsinin arbitrajı:

- Yarmarkaya hüquqi xidməti təmin edir;

- Yarmarka iştirakçılarına hüquqi məsələlər

üzrə məsləhətlər verir;

- Yarmarkada yaranmış müqavilələrqabağı

mübahisələri nəzərdən keçirir.

222

Yarmarka ticarətinin təşkili zamanı onun

keçirilməsinin 3 əsas mərhələsini ayırırlar: başlanğıc,

təşkilati və yekun.

Başlanğıc mərhələyə topdan yarmarkanın və ya

sərgi-satışın keçirilməsi barədə qərarın qəbul edilməsi

daxildir. Bu mərhələdə yarmarka komitəsi yaradılır və

işçi qrupu formalaşdırılır və onlar yarmarkanın

keçirilməsi qaydasını işləyib hazırlayırlar və potensial

iştirakçılara yarmarkada iştirakın şərtləri barədə tam

məlumatlı məktublar göndərirlər. İşçi qrupu həmçinin

yarmarkanın təşkili və keçirilməsi haqqında reklam

materiallarını da işləyib hazırlayırlar. Yarmarkada

iştirakın şərtləri barədə tam informasiyalı reklam

broşurası nəşr olunur, burada eksponatlarla və onlarsız

iştirakın dəyəri, pavilyonların icarə qiyməti, reklam

materiallarının yerləşdirilməsi qiymətləri və s. göstərilir.

Alıcıların əvvəl müəyyən müddət ərzində yarmarka

iştirakçıları qeydiyyat haqqını keçirir və iştirak ərizəsini

tərtib edirlər və burada özləri və öz rekvizitləri barədə,

ekspozisiyaların yerləşdirilməsi tələbləri və s barədə

məlumatlar verirlər. Yarmarkanın keçirilməsindən əldə

olunan əsas gəlir mənbələri: iştirak haqqı, ekspozisiya

üçün sahənin icazə haqqı, nəlliyyat və anbar sahələrinin

icarə haqqı. yükləmə boşaltma haqqı, texniki və

informasiya-kommersiya məsləhətlərinin aparılması və

əlavə xidmətlərin göstərilməsindən əldə edilən gəlirdən

ibarətdir.

Təşkilati mərhələ reklam kataloqunun

hazırlanmasından ibarətdir, bura malgöndərənlərin,

onların əmtəələrinin, xidmətlərin xarakteristikası və digər

reklam informasiyası daxil edilir. Bu mərhələyə həmçinin

iştirakçıların yerləşdirilməsi, onların istirahət vaxtının

223

təşkili, hərrac ticarətinin, prezentasiyaların və digər

tədbirlərin keçirilməsi üzrə operativ işlər də daxildir.

Yekun mərhələdə yarmarkanın işindəki müsbət və

mənfi cəhətlər qeyd olunmaqla onun nəticələri

yekunlaşdırılır.Yarmarkanın əmtəə çeşidlərindən ibarət

ticarət konyukturunun təhlilinin yekun nəticələri, əmtəə

istehsalı üzrə təkliflər və s. istehlak tələbinin daha dolğun

ödənilməsi məqsədilə tədbirlər görmək üçün maraqlı və

aidiyyatı olan təşkilatlara və ticarətin idarəetmə

orqanlarına təqdim olunur.

3.Ərzaq məhsullarının dövlət mərkəzləşdirilmiş

topdan ticarətinin ləğvi, topdan və pərakəndə satış ticarət

müəssislərinin özəlləşdirilməsi, kənd təsərrüfatı və ərzaq

məhsullarının istehlakçılara doğru irəlilədilməsinin

mövcud sisteminin dağıdılmasına gətirib çıxartdı. Bir çox

ərzaq və meyvə-tərəvəz bazarları sənaye məhsullarının

satışı ilə məşğul olmağa başladılar, kənd təsərrüfatı

istehsalçıları öz məhsullarının reallaşdırılması problemi

ilə üzləşdilər. Ərzaq məhsulları ticarətinin dövlət

tənzimlənməsinin olmadığı bir vaxtda emaledici

sənayenin və pərakəndə ticarətin lokal inhisarçılığı

güclənməyə başladı, bu isə ərzaq məhsullarının

pərakəndə qiymətlərinin artmasına, adambaşına düşən

mühüm ərzaq məhsullarının pərakəndə qiymətlərinin

artmasına, adambaşına düşən mühüm ərzaq

məhsullarının istehlakının kəskin azalmasına səbəb

olmuşdu.

Bazar iqtisadiyyatı şərtlərinə uyğun gələn yeni

bölgü sisteminin olmamsı, bu sahədə müasir marketinqin

tətbiq edilməməsi qeyri-sivil bazar mühitinin

formalaşmasına səbəb oldu, bu da özünü maklerlərin,

brokerlərin komissionerlərin, küçə ticarətçilərinin

224

sistemsiz fəaliyyətlərində büruzə vermişdi və bu da ərzaq

məhsullarının topdan satışının və əmtəə hərəkətinin

təşkilində neqativ fəsadlara gətirib çıxarmışdır. Ölkənin

ərzaq təminatı problemi ərzaq məhsullarının və kənd

təsərrüfatı xammalının topdan ticarətinin və əmtəə

hərəkətinin təşkilinin yeni yollarının tapılmasını tələb

edirdi.

Təşkilin ən optimal forması kimi topdan ərzaq

bazarı müəyyən edildi.

Topdan ərzaq bazarları- topdan və pərakəndə

ticarət müəssisələri və fərdi ticarətçilər tərəfindən rəqabət

qabiliyyətli kənd təsərrüfatı xammalının və ərzaq

məhsullarının alqı-satqı yeridir.

Bazar iqtisadiyyatı bir çox ölkələrdə topdan

yarmarka və əmtəə-xammal birjaları arasında orta mövqe

tutan topdan bazarlar mühüm rol oynayırlar. Lakin bu

ikisindən fərqli olaraq topdan ərzaq bazarı öz xüsusi

anbar təsərrüfatına malik olur.

Topdan ərzaq bazarlarının əsas funksiyaları

aşağıdakılardır:

- ilboyu əhalinin keyfiyyətli ərzaq məhsulları ilə

təchizatının təmin olunması, kənd təsərrüfatı

məhsullarının itgisinin azaldılması;

- kənd təsərrüfatı məhsulları üzrə bütün

malgöndərənlərə rəqabətli bazara sabit çıxmaq

imkanlarının təşviq edilməsi;

- kənd təsərrüfatı və ərzaq məhsullarının alqı-

satqısı üzrə sövdələşmələrin həyata keçirilməsi

üçün vahid abadlaşdırılmış yerin təmin

olunması;

225

- iri şəhərlərdə sənaye mərkəzlərində və

respublikanın ayrı-ayrı bölgələrində ərzaq

məhsulları təchizatının və bölgüsünün

səmərəliliyinin artırılması;

- yeni iş yerlərinin açılması, kənd yerlərindən

əhali axınının azaldılması.

Göstərilən funksiyaların reallaşdırılması

istehsalçılar, alıcılar və vasitəçilər üçün rəqabət əsasında

topdan əməliyyatların həyata keçirilməsi və tədavül

xərclərinin azaldılması, kənd təsərrüfatı məhsulları və

ərzaq üzrə əmtəə hərəkəti sisteminin optimallaşdırılması,

nəqliyyat və informasiya təminatı üçün zəruri şəraitin

yaradılmasına imkan verir. Bu həm də vasitəçilərin və

kənd təsərrüfatı məhsulları və ərzaq istehsalçılarının

fəaliyyətlərini nizamlamağa şərait yaradır.

Topdan ərzxaq bazarlarının tərkibinə daxildir:

ərazi əlaməti üzrə formalaşmış bazarlar; ixtisaslaşdırılmış

topdan ərzaq bazarları; 10 növə qədər müxtəlif

məhsulları reallaşdıran universal bazarlar. İri ərazi topdan

ərzaq bazarlarının fəaliyyətini təmin etmək üçün onların

nəzdində xüsusi xidmət bölmələri yaradılır: informasiya,

hesablaşma- maliyyə, hüquq, ictimai iaşə və

mehmanxana təsərrüfatı, nəqliyyat, həmçinin

sertifikatlaşdırma və məhsulun keyfiyyətinə nəzarət üzrə

dövlət xidməti.

Ədəbiyyat

1. Ağamalıyev M.Q. Kommersiya fəaliyyətinin

təşkili. Bakı, 2004.

2. Коммерческое дело. М.: Экономика. Учебник,

1992.

226

3. Хруцкий В.Е. Современный маркетинг. М.

Финансы и статистика. 1991.

4. Лайс Г. Маркетинг. М. Машиност. 1992.

5. Sənaye mallarının marketinqi. Tərəqqi, 1992.

6. Kembell R., Makkonell, Stenli L Bryu:

Ekonomiks. 1-2-ci cildlər. M, 1992.

7. Harri Karter. Səmərəli reklam. M. tərəqqi, 1991.

MÖVZU 15.

TOPDAN VƏ PƏRAKƏNDƏ MAL

SATIŞINDA KOMMERSİYA FƏALİYYƏTİ

Açar sözlər

Topdan satış anbarları, topdan ticarət, bazarda

seqmentin seçilməsi, pərakəndə ticarət, kommersiya işi,

məqsədli bazarların təyini, tələb və təklifin proqnozu,

bazar tutumu, satışın stimullaşdırılması, mal təchizi,

təsərrüfat əlaqələri, tranzit mal satışı, mal nümunələri

zalı, mal ehtiyatı, kommersiya məlumatı, özünəxidmət,

mal nümunəsi, qabaqcadan sifariş, mal alışı və s.

Mövzunun proqram sualları

Marketinq tədqiqatları çərçivəsində. Satışın

stimullaşdırılması. Pərakəndə istehlakçıların

stimullaşdırılması. Pərakəndə mal satışı üzrə kommersiya

işinin təşkili. Pərakəndə mal satışının metodları. Alıcılara

ticarət xidməti göstərilməsinin təşkili. Mal satışı üzrə

kommersiya işinin məzmunu, mahiyyəti və rolu. Topdan

mal satışı üzrə kommersiya işinin təşkili. Malların topdan

alıcılarının tapılması. Topdan mal satışının forma və

227

metodları.Topdan bazarlarda marketinq qərarları.Satışın

stimullaşdırılmasının əsas vasitələri.

Bilməli

- Mal satışı üzrə kommersiya işinin mahiyyətinin,

məzmununun və rolunun nədən ibarət olduğunu;

- Malların topdan alıcılarının tapılmasını;

- Təsərrüfat əlaqələrinin təşkilini;

- Topdan mal satışının metod və formalarını;

- Müştərilərə topdan müəssisələr tərəfindən xidmət

göstərilməsinin təşkilini;

- Pərakəndə mal satışı üzrə kommersiya işinin

təşkilini;

- Pərakəndə mal satışının metodlarını (özünəxidmət

üzrə, piştaxta vasitəsi ilə mal satışı, qabaqcadan

sifarişlə mal satışı və s.)

- Alıcılara ticarət xidməti göstərilməsinin təşkilini

və s.

Bacarmalı

- Pərakəndə və topdan ticarətin mahiyyətini, rolunu,

məzmununu bir – birindən fərqləndirməyi;

- Topdan ticarət xidmətinin forma və metodlarını

sadalamağı, bu sahədəki kommersiya işini təşkil

etmək yollarını izah etməyi;

- Mal satışı üzrə kommersiya işinin iki etapını

ayırmağı, əhəmiyyətinə görə əsaslandırmağı;

228

- Topdan satış ticarətin son dövrlər respublikada,

həm də dünyadakı inkişaf xüsusiyyətlərini

açıqlamağı;

- Bazarın mal təchizində topdan ticarətin rolunu

əsaslandırmağı;

- Təsərrüfat əlaqələrinin təşkilini bazar iqtisadiyyatı

şəraitində onun yeni xüsusiyyətlərini, çətinliklərini

və. s izah etməyi;

- Topdan mal satışının forma və metodlarını,

respublikada hazırda onların hansılarının tətbiq

olunduğunu göstərməyi;

- Topdan müəssisələrdə müştərilərə göstərilən

xidmətlərin təşkilini (həm mal alanlara, həm də mal

göndərənlərə göstərilən xidmətləri açıqlamağı);

- Pərakəndə mal satışında kommersiya işinin təşkil

olunması yollarını, etaplarını;

- Alıcı tələbatının öyrənilməsi proqnozlaşdırılmasını;

- Mağazada optimal mal çeşidinin formalaşmasını;

- Reklam – məlumat fəaliyyət təşkili xüsusiyyətləri;

- Mal satışının daha optimal variantlarının axtarılıb

tapılmasının və s. izah etməyi.

- Pərəkandə mal satışının metodlarını fərqləndirməyi;

Test sualları

1) Mal satışı üzrə kommersiya işinin məzmunu, rolu,

mahiyyəti.

2) Topdan mal satışının metod və formaları.

3) Topdan müəssisələr tərəfindən alıcılara xidmət

göstərilməsinin təşkili.

4) Malların pərakəndə satışı üzrə kommersiya işinin

təşkili.

229

5) Malların pərakəndə satış metodları.

6) Alıcılara ticarət xidməti göstərilməsinin təşkili.

7)Topdan ticarət nəyə görə mövcuddur.

8)Topdan ticarətin əsas xüsusiyyətləri, mövcud

olmasının əsas səbəbləri hansılardır.

9)Pərakəndə mal satışı nə deməkdir.

10)Pərakəndə mal satışının əsas metodları hansılardır.

11)Topdan ticarət üzrə kommersiya işinin əsas

mərhələləri hansılardır.

12)Pərakəndə mal satışında kommersiya işi nə

deməkdir.

13)Təsərrüfat əlaqələrinin təşkilinin mal satışına təsiri

nə cürdür.

14)Topdan mal satışında müştəriyə göstərilən

xidmətlər hansılardır.

15)Pərakəndə mal satışında kommersiya işinin

etapları hansılardır.

MÜHAZİRƏ MƏTİNLƏRİ

TOPDAN VƏ PƏRAKƏNDƏ MAL

SATIŞINDA KOMMERSİYA FƏALİYYƏTİ

P L A N

1. Topdan müəssisələr tərəfindən müştərilərə

xidmət göstərilməsinin təşkili.

2. Əmtəələrin pərakəndə satışı üzrə kommersiya

işinin təşkili

230

1. Bazar münasibətləri şəraitində yalnız əmtəə

satışı topdan müəssisələrin əsas funksiyası kimi nəzərdən

keçirilə bilməz.Topdan ticarətin səmərəliliyi topdan

müəssisələrin öz müştərilərinə - əmtəə alıcılarına və

malgöndərənlərə göstərdiyi xidmətlərin kəmiyyəti və

keyfiyyəti ilə də xarakterizə olunur.

Əmtəə hərəkətinin şəraitindən və bazar

münasibətləri iştirakçılarına göstərilən informasiya

kommersiya xidmətindən asılı olaraq topdan ticarət

xidmətlərinin tərkibi və növləri çox müxtəlif ola bilər.

Topdan müəssisələrin fəaliyyətinə əmtəələrin

reallaşdırılması funksiyası ilə yanaşı, geniş dairəli

xidmətlər də daxil edilir ki, bu xidmətlər də həm

malgöndərənlər- əmtəə istehsalçıları, həm də pərakəndə

ticarət müəssisələri tərəfindən ödənilir. Bu şəraitdə

topdan müəssisələrin maliyyə vəziyyəti təkcə topdan və

digər dövriyyənin səviyyəsindən deyil, həmçinin

malgöndərənlərə və əmtəə alıcılarına göstərdikləri

xidmətlərin kəmiyyətindən və keyfiyyətindən də asılı

olacaq.

Topdan müəssisələr alıcı müştərilərə aşağıdakı

xidmətləri göstərməlidirlər;

-Tələb və tələbatın qiymətləndirilməsi;

-İstehsal çeşidinin ticarət çeşidinə çevrilməsi

(markalanma, qablaşdırma, sortlaşdırma, çəki

qablaşdırılması və s.)

-Əmtəə ehtiyatlarının saxlanılması;

- Əmtəələrin çatdırılması;

-Alışın kreditləşdirilməsi;

231

Malgöndərən – müştərilərə münasibətdə topdan

ticarətin xidmətləri bunlardan ibarət olmalıdır:

- Kommersiya fəaliyyətinin mərkəzləşdirilməsi;

- Əmtəəyə mülkiyyət hüququnun ötürülməsi

prosesinin dəstəklənməsi;

- Əmtəə hərəkəti prosesinin investisiya təminatı;

- Kredit riskinin minimuma endirilməsi;

- Marketinq xidməti;

Topdan xidmətlərin geniş spektiv topdan

müəssisələrə imkan verir ki. Bazar şəraitində rəqabətli

bazar mühitində müvəffəqiyyətlə fəaliyyət göstərsinlər,

ziyandan qaçmağa və işin səmərəliliyinə nail ola

bilsinlər.

Topdan müəssisələr öz müştərilərini

(kontragentlərini) maraqlandırmalı, müxtəlif topdan

xidmətlər göstərməklə onları özlərinə cəlb etməlidirlər.

Bununla əlaqədar topdan xidmətin kommersiya

kreditləşdirilməsi, sövdələşmənin maliyyələşdirilməsi

kimi formasının inkişafının böyük əhəmiyyəti vardır.

Qərb ölkələrinin topdan vasitəçilərinin təcrübəsi göstərir

ki, əmtəə hərəkəti kanalının seçimi, bilavasitə onun

təşkilatçısının maraqlı tərəflərin bazar sövdələşməsinin

kreditləşdirilməsi imkanlarından çox asılıdır. Praktiki

fəaliyyətdə topdan firmalar çox vaxt istehsalçılara

əmtəələrin satışına zəmanət verməklə müəyyən əmtəələrə

sifariş təqdim edərək və bu zaman sifariş olunmuş əmtəə

partiyasının bir hissəsinin məbləğini avans şəklində

ödəmək yolu ilə onları maliyyələşdirirlər. Topdan bazalar

pərakəndə ticarət müəssisələrinin maliyyələşdirilməsini

232

onlara satılmış əmtəələrin dəyərinin ödəniş müddətlərinin

uzadılması yolu ilə həyata keçirirlər. Kreditlərin təqdim

olunması şərtləri müxtəlifdir və ticarət sövdələşməsinin

həcmindən, alıcının kredit qabiliyyətliliyindən, satılan

məhsulun keyfiyyətindən və iqtisadi konyukturundan

asılıdır.

Bazar münasibətlərinin formalaşması prosesində

topdan vasitəçilərin funksiyalarının əsas inkişaf

istiqamətlərindən biri də idarəetmə və konsaltinq üzrə

xidmətlərin inkişafıdır.

İxtisaslaşmış xidmətlər siyahısına əmtəələrin

istifadə olunması, onların təmiri və zəmaanət xidmətləri

üzrə məsləhətlər daxildir. Topdan ticarətdə

mütəxəssislərin bilik səviyyələri kifayət qədər yüksək

olduğundan, məhz burada satışdan sonrakı zəmanət

xidmətlərinin və müştərilər üçün məsləhətlərin təşkili

daha məqsədəuyğundur.

Bazar münasibətlərinin əsas xüsusiyyətlərindən biri

ondan ibarətdir ki, material axınlarının formalaşması və

hərəkətinin əsasında təkcə kapital deyil, həmçinin

informasiya da durur.

Məhz, topdan müəssisələr informasiya axınlarının

kəsişdıyi bir məntəqə kimi öz vəziyyətlərindən istifadə

edərək, kommersiya məlumatlarının tam həcmdə

toplanmasını, yığılmasını və işlənməsini və onların tərəf

müqabillərə ötürülməsini təmin etmək imkanlarına

malikdirlər.

Beləliklə, göstərilən xidmətlər kompleksinin

genişləndirilməsi, topdan bazaların bütövlükdə təsərrüfat

fəaliyyətinin, o cümlədən sənaye müəssisələri ilə və

233

pərakəndə ticarətlə qarşılıqlı münasibətlərinin

təkmilləşdirilməsinin mühüm tərkib hissəsidir.

Yuxarıda deyildiyi kimi,topdan xidmətlərin tərkibi

və növləri müxtəlif ola bilər, lakin funksional təyinatına

görə aşağıdakı əsas xidmətlər komplekslərini qeyd etmək

olar:

- texnoloji - anbarda saxlama, sortlaşdırma,

qablaşdırma, markalanma, nəqliyyat-ekspedisiya və s

üzrə;

- kommersiya - əmtəələrin reklam üzrə kömək,

komissyon xidmət, əmtəə göndərənlərin və topdan

alıcıların tapılmasında vasitəçilik;

- təşkilati – məslət - əmtəələrin çeşidi və keyfiyyəti,

məmulatların istismarı, pərakəndə satışın təşkili,

tələbin öyrənilməsi, marketinq və digər məsələlər üzrə

məsləhətlər;

- informasiya - kommersiya məlumatlarının

toplanması, yığılması, işlənməsi və onların

kontragentlərə ötürülməsi;

- maliyyə - ticarət- hesablaşma əməliyyatlarının təşkili

üzrə.

Topdan bazaların öz müştərilərinə göstərdikləri

xidmətlər, bir qayda olaraq, pullu olmalıdır və topdan

fəaliyyətin aktivləşməsinə təsir göstərməlidir.

Xidmətlərin ödənilməsinin konkret məbləğləri topdan

müəssisə ilə müştəri arasında bağlanan müqavilələrdə

təyin olunmalıdır. Bu məbləğ, əmək tutumu və bu

əməliyyatların normal rentabelliyi nəzərə alınmaqla

xidmətlərə çəkilən xərcləri, o cümlədən topdan bazarların

öz müştərilərinə göstərdikləri xidmətlərdə iqtisadi

maraqlarını özündə əks etdirməlidir.

234

Beləliklə, topdan müəssisələrin gəlirləri əmtəələrin

satışından – ticarət əlavələrindən və topdan ticarət

xidmətlərinin haqqından ibarətdir.

2. Əmtəələrin pərakəndə satışı üzrə kommersiya işi

aşağıdakı mərhələlərdən ibarətdir:

- Mağazalarda satılan əmtəələrə alıcı tələbinin

öyrənilməsi və proqnozlaşdırılması;

- Mağazalarda əmtəələrin optimal çeşidinin

formalaşdırılması;

- Pərakəndə ticarət müəssisələrinin reklam –informasiya

fəaliyyəti;

- əmtəələrin pərakəndə satışının daha səmərəli

metodlarının seçilməsi;

- Alıcılara ticarət xidmətləri göstərilməsinin təşkili.

Əmtəələrin pərakəndə satışı üzrə kommersiya

fəaliyyəti topdan müəssisələrdəkinə nisbətə bir sıra fərqli

xüsusiyyətlərə malikdir.

Pərakəndə ticarət müəssisələri pərakəndə ticarətin

özünəməxsus xüsusi, spesfik üsul və metodlarını tətbiq

etməklə,əmtəələri bilavasitə əhaliyə, yəni fiziki şəxslərə

satırlar.

Əhaliyyə ticarət xidmətləri göstərilməsi xüsusi

quraşdırılmış və avadanlıqlarla təchiz edilmiş ticarət

yerlərinin olmasını şərtləndirir. Bu yerlər alıcılara

xidmətin dahanda yaxşılaşdırılmasını, ticarət çeşidinin

seçilməsi və formalaşdırılmasını və onun əhalinin

tələbinin dəyişməsinə müvafiq olaraq dəyişdirilməsi

mümkünlüyünü təmin etmək, istehlakçı tələbatının daimi

235

öyrənilməsi və uçotunu təşkil etmək, hər bir konkret

alıcıya əmtəə təklif etmək, satmaq bacarığını nümayiş

etdirmək işinə xidmət etməlidir. Pərakəndə ticarət

şəbəkəsi topdan şəbəkədən fərqli olaraq, böyük və geniş

ərazi parçalanması, sahəsi və mal dövriyyəsinin həcmi

kiçik olan çoxlu sayda müəssisələrin mövcudluğu ilə

xarakterizə olunur və buna görə də onun fəaliyyətini

kiçik biznes sahəsinə aid etmək olar. Pərakəndə satış

ticarət müəssisələrində işçilərin sayının müəyyən edilmiş

meyarlarına görə ticarət müəssisələrinin böyük hissəsi

kiçik müəssisələrə aid edilir.

Əhaliyə əmtəələrin reallaşdırılmasının (satışı)

təşkili, alıcılara yaxşı xidmət göstərilməsi, rəqiblərə qarşı

durum və normal mənfəətin təmin olunması üzrə

kommersiya işində bu müəssisələrin rəhbərlərindən

(menecerlərindən) böyük işgüzarlıq təşəbbüskarlıq tələb

olunur.

Bazar münasibətləri şəraitində Azərbaycanda

pərakəndə ticarət inkişaf etmiş bazar iqtisadiyyatı

ölkələrində ticarətin inkişaf təcrübəsinə istinad edir, belə

ki, bu ölkələrdə böyük insan resursları cəmlənmiş, bu

sahətə geniş həcmdə maliyyə vəsaitləri cəlb olunur, elm

və texnikanın son nailiyyətləri geniş tətbiq olunur.

Bu ölkələrdə ticarətdə (topdan və pərakəndə)

məşğul olanların xüsusi çəkisi ümumi işləyən əhalinin 20

%-dən çoxunu təşkil edir. Qərb ölkələrində ticarət

sahəsində işçi qüvvəsindən istifadənin miqyasları geniş

olsa da, bu sahəyə işçi qüvvəsinin daimi axını xarakterik

hal daşıyır. Bu cür vəziyyət onunla izah olunur ki, ticarət

sahəsinin daxilində əmtəə satışı prosesinin daha səmərəli

olmasını təmin edən kommersiya fəaliyyətinin yeni

növlərinə tələbat yaranmışdır. Xüsusi xidmət bölmələri

236

yaradılır ki, bunlar da istehlakçı tələbinin öyrənilməsi və

proqnozlaşdırılması, mağazaların fəaliyyətinə nəzarət,

ticarətin bu və ya digər forma və metodlarının təhlili və

səmərəliliyinin müəyyən edilməsi, ehtimal olunan tələbin

proqnozları əsasında məmulatların yeni növlərinin

işlənməsi və hazırlanması, standartların və

markalanmanın tətbiqi, alıcıların yeni əmtəələrin istehlak

keyfiyyətləri və xüsusiyyətləri barədə

məlumatlandırılması, sərgilərin təşkili və s. bu kimi

işlərlə məşğul olurlar.

Satışdan sonrakı xidmət genişlənir və təkmilləşir.

Xidmətin bu növünün payına ticarət firmasının

dövriyyəsinin 5% -ə qədəri düşür. Texniki cəhətdən

mürəkkəb məhsullara satışdan sonra xidmət göstərilməsi

üzrə ixtisaslaşmış firmaların yaradılması geniş vüsət

almışdır. Bu ölkələrin ticarətində mağazaların

iriləşdirilməsi prosesi nəzərə çarpır ki. Bu da yeni

yerlərdə yeni tikintilər hesabına, ya da xırda az səmərəli

köşklərin bağlanması hesabına həyata keçirilir.

Ticarət sahəsi 1500 –dən 10000 m 2-dək və daha

çox və 10 min addan artıq əmtəələrə malik olan hiper və

super marketlərin inkişafı geniş yer almışdır.

Böyük ticarət sahəsinə malik mağazaların

üstünlükləri göz qabağındadır: mal dövriyyəsinin

sürətinin yüksək, tədavül xərclərinin səviyyəsinin isə

aşağı olması. Məsələn, supermarketlərdə əmək haqqı

xərcləri, adi mağazalarda olduğundan orta hesabla 10-

20% aşağıdır.

ABŞ-da ərzaq məhsulları üzrə ticarət

dövriyyəsinin 2\3 hissəsi, Qərbi Avropada isə yarısından

çoxu supermarketlərin payına düşür.

237

Əmtəə satışı üzrə əməliyyatların xarakteri və

quruluşu , hər şeydən əvvəl, reallaşdırılan əmtəələrin

çeşidindən və onların satış metodlarından bilavasitə

asılıdır. Belə ki, gündəlik tələbat mallarının seçiminə

alıcı xeyli az vaxt sərf edir, nəinki dövrü və ya nadir

tələb olunan malların seçiminə. Satışın müxtəlif

metodlarını tətbiq edən mağazalarda əmtəə satışı üzrə

əməliyyatların məzmunu da mahiyyət etibarı ilə fərqlənir.

Belə əməliyyatlar adı altında alıcılara əmtəələrin

reallaşdırılması üsulları və metodlarının məcmuyu başa

düşülür.

Pərakəndə ticarətdə əmtəə satışının aşağıdakı metodları

tətbiq olunur:

- özünə xidmət;

- xidmət piştaxtası arxasından;

- nümunələr üzrə;

- malların açıq nümayişi və alıcıların əmtəələri sərbəst

seçmək yolu ilə;

- əvvəlcədən verilmiş sifarişlər üzrə.

Əmtəələrin özünəxidmət əsasında satışı – alıcılara

əmtəə satışının ən əlverişli metodlarından biridir.

Özünəxidmət əmtəə satışı üzrə əməliyyatların

tezləşməsinə, mağazaların buraxılış qabiliyyətinin

artırılmasına, əmtəə satışı həcminin genişləndirilməsinə

imkan yaradır. Bu metod ticarət zalında düzülmüş

əmtəələrlə alıcıların sərbəst təmasda olmasını satıcıların

köməyi olmadan onların sərbəst baxışını keçirmək və

seçmək mümkünlüyünü nəzərdə tutur ki, bu da mağaza

işçiləri arasında funksiyaların daha səmərəli

bölüşdürülməsinə imkan verir. Seçilmiş əmtəələrin

dəyəri nəzarətçi- kassirlərin xidmət göstərdiyi kassalarda

ödənilir. Özünəxidmət şəraitində mağazanın ticarət zalını

238

və digər işçi otaqlarının texnoloji planlaşdırmasında,

maddi məsuliyyət və əmtəə təchizatı işinin təşkilində, o

cümlədən mağaza işçiləri arasında funksiyaların

bölüşdürülməsində dəyişikliklər aparılır.

Bu metod əksər ərzaq və qeyri-ərzaq mallarının

satışı zamanı tətbiq olunur. Bu baxımdan, məişət elektrik

cihazları və maşınları, soyuducular, xalça və xalça

məmulatları, servis və xrustallar, velosipedlər, motorlar,

qayıqlar, radio və televiziya aparatları və digər bu kimi

əmtəələr istisna təşkil edir.

Özünəxidmət mağazalarında ticarət zalı işçilərinin

funksiyalarına əsasən alıcılara məsləhətlər verilməs,

əmtəələrin göstərilməsi və onların qorunmasına və haqq-

hesab əməliyyatlarının yerinə yetirilməsinə nəzarət

daxildir. Burada satış prosesi aşağıdakı əsas

əməliyyatlardan ibarətdir.

- alıcının qarşılanması və satılan əmtəələr, göstərilən

xidmətlər və s. haqda ona lazım olan məlumatların

təqdim olunması;

- əmtəələrin seçilməsi üçün alıcıya inventar zənbilinin

və ya arabasının verilməsi;

- əmtəələrin alıcı tərəfindən sərbəst seçilməsi və

hesablaşmaq üçün kassaya gətirilməsi;

- seçilmiş əmtəələrin dəyərinin hesablanması və çekin

alınması;

- alınmış əmtəələrin dəyərinin ödənilməsi;

- alınmış əmtəələrin qablaşdırılması və alıcının

çantasına yerləşdirilməsi;

- əmtəə seçimi üçün götürülmüş inventar zənbilinin və

ya arabasının yerinə qaytarılması və s.

239

Satıcı- məsləhətçinin köməyi tələb olunan texniki

cəhətdən mürəkkəb əmtəələrin satışı zamanı bu

əməliyyatların siyahısı daha da genişlənə bilər.

Ticarət personalı müəyyən edilmiş ticarət

qaydalarına ciddi əməl olunmasını təmin etməlidir. Belə

ki, özünəxidmət mağazasının ticarət zalına daxil olan

alıcıdan digər mağazalardan alınmış əmtəələrin təqdim

olunmasını tələb etmək, onlara ştamplar qoymaq və ya

digər qeydiyyatlar aparmaq, şəxsi əşyalarını girəcəkdə

qoymaq və ya digər qeydiyyatlar aparmaq, şəxsi

əşyalarını girəcəkdə qoymaq və s bu kimi hallara icazə

verilmir. Alıcı öz istəyi ilə təsərrüfat zənbilinin, çantasını

və s. ticarət zalının girişində qoya bilər və bu zaman

mağaza onların qorunmasını təmin etməyə borcludur.

Seçilmiş əmtəələri alıcılar inventar zənbillərinə və

ya ara bıçaqlara yerləşdirib, sonra isə hesablaşma yerinə,

yəni kassaya gətirirlər. Burada həm alıcının özü

tərəfindən seçilmiş, həm də xidmət piştaxtası arxasından

satılmış əmtəələr üzrə hesablaşma aparılır. Burada

alıcıya kassa çekləri təqdim olunur. Bu çeklər

hesablaşmaların düzgün aparılmasını təsdiq edən və ya

lazım gəldikdə, əmtəələrin dəyişdirilməsinə əsas verən

sənəd rolunu yerinə yetirirlər. Alıcı ilə hesablaşma

aparılarkən ikili nəzarət tətbiq etmək qadağandır. Mağaza

müdiriyyəti hesablaşmaların aparılmasının düzgünlüyünü

yalnız seçmə yolu ilə yoxlamaq hüququna və bununla da

kassirin işinə nəzarət həyata keçirmək imkanına malikdir.

Ədəbiyyat

1. Ağamalıyev M.Q. Kommersiya fəaliyyətinin

təşkili. Bakı, 2004.

240

2. Коммерческое дело. М.: Экономика. Учебник,

1992.

3. Azərbaycan Respublikasında olan mülkiyyətin

özəlləşdirilməsi haqqında Azərbaycan

Respublikası qanunu 07.01.1993.

4. Novikov P.S. Mal hərəkəti və xalq istehlakı

mallarının satışı. Proqress nəşriyyatı. Krasnodar.

1988.

5. Ələsgərov F.N. İstehlak malları bazarının

idarəetmə formalları və metodları. Bakı.

«Azərnəşr»,1993

6. Məmmədov T.S., Ələkbərob Ə.Ə., Məmmədov

M.Q. Ərzaq malları ticarətinin təşkili. Bakı,

“Maarif”, 1991.

7. Hacıyev Ş.H. Xalq istehlak mallarının əhali

tələbinə proqnozlaşdırılması. Bakı, Azərnəşr,

1989.

8. Хруцкий В.Е. Современный маркетинг. М.

Финансы и статистика. 1991.

9. İ.Ə.feyzullabəyli ilə başkaları. Biznes, bazar,

icarət, marketinq, plan nədir. Bakı. “Azərnəşr”,

1993.

241

KOMMERSİYA FƏALİYYƏTİNİN ƏSASLARI

FƏNNİ ÜZRƏ SİLLABUS

Tədris ili 2012-2013

Sillabus

Müəllim: Fərhadi Püstə Oruc qızı

İş ünvanı: Bakı Biznes Universiteti

H.B.Zərdabi 88a

İş saatları: Öncədən razılaşdırılmış saatlarda

İş tel: 431-91 18

E- mail:

Mob. tel: 055 453 37 72

Dərs günləri:

Dərs saatı:

Dərsin keçirildiyi ünvan: Bakı Biznes Universiteti

A. 370122 Bakı, Zərdabi prosp.,88a

Dərslik \ materialı:

Predmet. Kommersiya fəaliyyətinin əsasları.

Ədəbiyyat: M.Q.Ağamalıyev, M.M. Məmmədrzayev

“Kommersiya fəaliyyətinin əsasları” Bakı- 2004 və s.

Eyni zamanda tələb olunur: İnternet

səhifələrindən bu predmet haqqında beynəlxalq axtarış

sistemindən istifadə etməklə məlumat əldə edə bilərsiniz

242

və ölkənin iqtisadi həyatında kommersiya fəaliyyətinin

əsasları haqqında məlumat mənbələrini oxuyun.

Fənn haqqında ümumi anlayış: Bu fənn müasir

şəraitdə kommersantın yeni unversal tipinin:

təşəbbüskar, müstəqil, geniş profilli, yeni iqtisadi şəraitdə

öz fəaliyyətini uğurla həyata keçirə bilmək bacarığına

malik olan işçinin hazırlanmasını tələb edir.

Fənnin məqsədləri:

Fənnin sonunadək siz aşağıdakılara nail

olmalısınız.

1. Kommersiya fəaliyyətinin nəzəri və metodoloji

əsaslarını elmi cəhətdən əsaslandırmaq;

2. Kommersiya anlayışını, mahiyyətini,

məzmununu və nəzəri əsaslarını araşdırmaq;

3. Maksimum gəlir əldə etməyə imkan verən

mallar üzrə qiymətin müəyyən edilməsini araşdırmaq;

4. Müqavilə və sazişlərin bağlanması və həyata

keçirilməsini öyrənmək.

Fənnin metodologiyası:

Bu dərsin mərkəzi kommersiya fəaliyyətinin

mahiyyəti, prinsipləri, funksiyaları, metodları və

informasya sistemləri barədə qısa və yığcam məlumat

vermək və kommersiyanın xarakterik xüsusiyyətlərini

şərh etmək olacaq.

Dərsdən qalma:

Tələbənin dərsdən qalması qəti qadağandır. Yalnız

rəhbərliyin yazılı imzası ilə icazə olduğu hal istisna

olmaqla.

243

Yekun imtahanı:

Əvvəlcədən cədvələ salındığı kimi cədvələ uyğun

gəlməyən fərqli bir istəyiniz olarsa, təlimata əsasən

rəhbərliyə müraciət etməlisiniz.

Akademik vicdansızlıq:

İmtahanların normal gedişinə mane olmaq və hər

hansı neqativ halın yaranmasına şərait yaratmaq olmaz.

Belə olan halda lazımi tədbirlər görüləcək və rəhbərliklə

birlikdə qərar qəbul olunacaq.

Dərsə davamiyyət:

Dərsə davamiyyət siyasəti qətidir. Bu siyasətdə

istisnalar etməyi müəllimdən xahiş etməyin. Tələbələr

bütün dərsə gəlməlidirlər. Bu davamiyyət bütün dövrə

şamil edilir. Dərsə gecikmə qayib, iştirak etməmək

sayılır, sizin yekun qiymətinizə təsir edir. İştirak

etməmək üçün üzrlü səbəblər bunlardır: ( 1) xəstəlik –

həkimdən arayış tələb olunur; (2) ailədə yas düşəndə

ölüm haqqında şəhadətnamənin nüsxəsi; (3) məhkəmə

qarşısında öhdəçilik – məhkəmədən rəsmi bildiriş. Üzrlü

qayıblar qayib həddini aşmamalıdır, qayıb həddi nəzərə

alınmalıdır.

Dərsdə mövzudan kənar söhbətlər:

Dərsdə yoldaşlarınızla kənar söhbətlər, onların fəal

dinləmə və öyrənməsini çətinləşdirir. Başqalarına qarşı

diqqətli olun

Diqqətsizlik:

dərs vaxtı başqa kitablar, qəzetlər oxumayın, nə də

kompüterdə işləməyin. Qeydlər əllə aparılmalıdır.

244

Diqqətli olmanız və fərdi, qrup müzakirələrinə

qoşulmanız gözlənilir. Bu sizə materialı mənimsəməkdə

kömək edər.

Ədəb qaydalarını gözləyin:

Bütün mobil telefonlar və peycerlər dərs vaxtı

səssiz vəziyyətə keçirilməlidir. Sinifdə yemək yeməyə

icazə verilmir, hər dərsin ortasında tənəffüs var. Məhz bu

bütün şəxsi məsələləri həll etmək müddətidir. Dərsin

gedişi vaxtı bu yol verilməzdir.

Tapşırıqlar siyasəti:

Mühazirə mətinləri izah olunduqdan sonra məşğələ

dərslərinə hazırlıq məqsədilə tapşırıqlar verilə bilər.

Ev tapşırığı:

Müəlliminizin dərsə hazırlıqda və dərslərdə

məzmunlu surətdə iştirakda sizə yardımçı olacaq ev

tapşırığı verə bilər.

Semestr ərzində faydalı aktivlik:

Sizin dərsdə iştirak qiymətiniz sizin töhfələrinizin

keyfiyyətinə əsaslanacaq, buna sizə siz güclü şəkildə

həvəsləndiriləcəksiniz. Bütün tapşırıqları vaxtında

tamamlayın, fəsilləri, beynəlxalq qəzetlərdən məqalələri,

videoları və bütün digər materialları müzakirə etməyə

hazır olmalısınız. Ən vacibi isə odur ki, mətinlər və digər

oxu materiallarından istifadə etməklə öz arqumentlərinizi

əsaslandıra bilməlisiniz. Qrupda tutarlı, maraqlı suallar

verməklə və qrup müzakirələrində fəal rol oynamaqla,

müvafiq nümunələri, təcrübələri, xəbərləri öz tələbə

yoldaşlarınızala bölüşməklə öz töhfənizi verməlisiniz.

245

Tədris prosesində balların

hesablanması meyarları

Semestr (və ya il) ərzində fəaliyyətə görə balların

miqdarı aşağıdakılara müvafiq olaraq müəyyənləşdirilir.

10 bala qədər – tədris məşğələlərinə davamiyyətə

görə.

10 bala qədər - mühazirə və seminar materialları

mətnlərinin əsas və əlavə ədəbiyyatlardan istifadə

etməklə tərtibinə görə.

10 bala qədər – seminar və praktik məşğələlərin

nəticələrinə görə ( mühazirəsi olmayan fənnlər üzrə 20

bala qədər).

10 bala qədər - əsas və əlavə ədəbiyyatlardan

istifadə etməklə tələbənin müstəqil işi, kurs işi, referat və

elmi işlərin hazırlanması və müdafiəsinə görə.

10 bala qədər - aralıq sınaq imtahanlarının

nəticələrinə görə.

İmtahana görə balın yığılması

Ayrı-ayrı ixtisaslar üzrə təhsil proqramlarının

təhsil alanlar tərəfindən mənimsənilməsi səviyyəsi və

keyfiyyəti müvafiq qaydalar əsasında cari, aralıq və

dövlət attestasiyası zamanı müəyyənləşdirilir. Təhsil

alanların cari, aralıq və dövlət attestasiyası zamanı

biliyinin qiymətləndirilməsi çoxballı (100 ballı) sistemlə

həyata keçirilir.

İmtahana görə balların hesablanması aşağıdakı

kimi aparılır. Balların maksimum miqdarı 50-dir.

246

İmtahanda qiymət almaq üçün tələbə fənn üzrə tərtib

olunmuş biletə uyğun 5 suala cavab verməlidir. Hər bir

cavab 10 balla qiymətləndirilir. İmtahanın qiymət

meyarları aşağıdakılardır.

10 bal – tələbə keçirilmiş materialı dərindən başa

düşür və cavabı hərtərəflidir.

9 bal - tələbə keçirilmiş materialı tam başa düşüb,

cavabı dəqiqdir və mövzunun məzmununu aça bilir.

8 bal – tələbə cavabında ümumi xarakterli bəzi

qüsurlara yol verir.

7 bal - tələbə keçirilmiş materialı yaxşı başa

düşüb, lakin nəzəri cəhətdən bəzi məsələləri əsaslandıra

bilmir.

6 bal – tələbə bəzi suallarına tam, qalanlara isə

səthi cavab verir.

5 bal – tələbənin cavabında çatışmamazlıqlar var,

materialı tam əhatə edə bilmir.

4 bal – tələbənin cavabı qismən doğrudur, lakin

materialı izah edərək bəzi səhvlərə yol verir.

3 bal – tələbənin mövzudan xəbəri var, lakin fikrini

əsaslandırmağı bacarmır.

1-2 bal - tələbənin mövzudan qismən xəbəri var.

0 bal – suala cavab yoxdur.

Konkret fənn üzrə semestr ərzində toplanmış balın

yekun miqdarına görə təhsil alanların biliyi aşağıdakı

kimi qiymətləndirilir.

51 baldan aşağı - “qeyri - kafi” – F

51 – 60 bal - “qənaətbəxş” – E

61-70 bal - “kafi” - D

247

71- 80 bal - “ yaxşı” - C

81- 90 bal - “çox yaxşı” -B

91-100 bal - “əla” – A

Ali təhsil proqramları təhsil alanların dövlət

attestasiyası ilə yekunlaşır. Dövlət attestasiyası bütün

təhsil alanlar üçün məcburidir.

248

“Kommersiya fəaliyyətinin əsasları”

fənni üzrə referat mövzular.

1. Kommersiya anlayışı, mahiyyəti məzmunu,

məqsədi və vəzifələri

2. Kommersiya əlaqələrinin inkişafı

3. Kommersiya fəaliyyətinin informasiya təminatı

4. Kommersiya fəaliyyətinin psixologiyası və

etikası

5. Kommersiya fəaliyyəti sferası

6. Kommersiya fəaliyyətində reklam

7. Beynəlxalq kommersiya işi

8. Marketinq kommunikasiya sistemində satışın

həvəsləndirilməsi

9. Kommersiya fəaliyyətinin idarə edilməsi

10. Birja, yarmarka, sərgi və hərrac (auksion)

ticarətinin spesfik xüsusiyyətləri

11. Kommersiya fəaliyyətində risk və kreditləşmə

12. Kommersiya hesablaşmalarının forma və

metodları

13. Lizinq əməliyyatlarının təşkili, Faktorinq,

françayzinq

14. Əmtəələrin topdan alışı üzrə kommersiya işi

15. Topdan və pərakəndə mal satışında

kommersiya fəaliyyəti

249

“Kommersiya fəaliyyətinin əsasları”

fənni üzrə imtahan sualları.

1.Kommersiya anlayışı mahiyyəti məzmunu və nəzəri

əsasları.

2.Kommersiya biznesin tərkib hissəsi kimi.

3.Kommersiya maddi dəyərlərin mübadiləsinə xidmət

edən fəaliyyət növü kimi.

4.Kommersiya fəaliyyətinin yaranması və

formalaşmasını şərtləndirən sosial-iqtisadi mühit.

7.Kommersiya fəaliyyətinin əsasları.

8.Kommersiya fəaliyyətinin əsas vəzifələri və metodları.

9. Kommersiyanın digər sahələrlə idarəetmə, maliyyə,

proqnozlaşdırma, sosiologiya, pisxologiya, estetika,

dizayn, riyazi-statistika, hüquq, marketinq və s. üzvi

əlaqəsi.

10. Marketinq-kommersiya fəaliyytinin metodoloji əsası

kimi.

11.Kommersiya fəaliyyətinin inkişafının əsas

mərhələləri.

12.Kommersiyanın əsas konsepsiyaları və onların

təkamülü.

13. Kommersiya konsepsiyaları haqqında müasir fikirlər.

250

14.Kommersiyanın əsas elementləri.

15.Kommersiya fəaliyyətinin əsas növləri və tipləri.

16.Kommersiyanın əsas tətbiq sferaları.

17.Kontragent anlayışı və onların kateqoriyaları.

18.Ticarət, sığorta, nəqliyyat-ekspedisiya, turist, reklam

firmalarının xarakterik cəhətləri.

19.Sahibkarlıq birlikləri, məhdud məsuliyyətli müəssisə,

səhmdar cəmiyyəti, korporasiyalar, holdinq assosasiyalar

və s.

20.Dövlət firmaları, koperativ firmalar.

21.İstehsal və istehlak koperativləri.

22.Sahibkarlar ittifaqları, onların firmalardan fərqi.

21.Kommersiya fəaliyyətinə bilavasitə iştirak edən və

etməyən dövlət orqan və təşkilatları.

23. Kommersiya müəssisələrinin imici və onun

formalaşmasına təsir edən amillər və vasitələr.

24.Müasir dövrdə kommersantların psixoloji cəhətdən

hazırlığının əsas istiqamətləri.

25.Kommersiya sirlərinin qorunmasını təmin edən

hüquqi və normativ sənədlər.

26. Patent hüququ.

251

27.Kommersiya fəaliyyətində mal nişanələri, onların

mahiyyəti və seçilməsi prinsipləri.

28.Mal nişanlarının qeydiyyatı və qorunması.

29.Mal nişanlarından istifadə edilməsi.

30.Fyuçers (təcili) sazişləri, onların əsas xüsusiyyətləri,

yaranma səbəbləri və keçirilmə mexanizmi.

31. Fyuçers sövdələşmələrinin ləğvi şərtləri.

32.Fyuçers konraktlarının alqı-satqısı üzrə

sövdələşmələrinin bağlanması və həyata keçirilməsi

qaydaları.

33.Fyuçers sövdələşmələrinin əsas şərtləri: qiymət və

mövqe.

34.Birjada sığortalaşma əməliyyatları və onların

mahiyyəti.

35.Kommersiya fəaliyyətində hərrac anlayışı onun

mahiyyəti və spesifik xüsusiyyətləri.

36. Hərracların tipləri, aşkar və gizli hərraclar.

37.Hərrac ticarətinin keçirilmə texnologiyası və müasir

metodları.

38.Hərracların idarə edilməsi.

39.Hərrac sövdələşmələrinin bağlanması və malın alıcıya

təhvil verilməsi qaydaları.

252

40.Yarmarka və sərgi anlayışları.

41. Onların mahiyyəti və əsas məqsədləri.

42.Sərgilərin keçirilmə müddətinə və üsuluna görə

növləri.

43.Səyyar sərgilər, qısa müddətli sərgilər

44.Universal sərgi və yarmarkalar.

45. Torq anlayışı və onu mahiyyəti.

46.Torqların keçirilmə üsulundan asılı olaraq növləri.

47. Açıq və qapalı torqlar.

48.Torqların təşkili və idarə edilməsi.

49.Banklarla işin təşkili.

50. Nəqliyyat və kommersiya.

51.Bazarda tələb və təklif, təklifin formalaşması

52.Tələbat, istehlak tələbi və istehlakı xarakterizə edən

anlayışlar sistemi;

53.Bazara təsir göstərmək və istehlak tələbini

formalaşdırmaq.

54.Kommersiya subyektləri anlayışı.

55.Onların tərkibi və əsas funksiyaları.

253

56.Sahibkarlar, sahibkar kollektivləri və assosiasiyaları,

şəxsi və kollektiv istehlakçılar, muzdla işləyən və

qulluqçular, dövlət strukturları.

57.Kommersiya fəaliyyətinin obyektləri və iştirakçıları.

58. Kommersiyada psixologiya anlayışı.

59.Kommersiya fəaliyyətində psixoloji yanaşma və onun

mahiyyəti.

60.Kommersiya işçilərinin psixoloji hazırlığı və onlara

verilən tələblər.

61.Kommersiya sazişlərinin bağlanması prosesində

işçilərin psixoloji cəhətdən hazırlığının əsas prinsipləri.

62.Kommersiya informasiyası anlayışı.

63.Kommersiya fəaliyyətində informasiyanın rolu.

64.İnformasiya-kommersiya fəaliyyətinin əsası kimi.

65. Kommersiya informasiyasının əsas mənbələri.

66. İnfrastruktur anlayışı, onun mahiyyəti və iqtisadi

təbiəti.

67.Kommersiya fəaliyyəti infrastrukturunun tərkib

hissələri: birjalar, hərraclar,sərgilər, yarmarkalar və

torqlar.

68. Birja anlayışı və onların növləri.

254

69.Ticarət-vasitəçilik əməliyyatlarının anlayışı və

növləri.

70.Kommersiya-vasitəçilik fəaliyyətinin konsepsiyası.

71.Bazarın dövlət nizamlaşdırılması və bu prosesdə

topdan-vasitəşilik strukturunun rolu.

72.Təsərrüfat əlaqələrinin mahiyyəti, təşkili və

nizamlaşdırılması qaydası.

73. Mal göndərilməsinə dair müqavilələr, məzmunu,

bağlanması və pozulması qaydası.

74.Reklam anlayışı, onun mahiyyəti və vəzifələri.

75. Reklamın meydana gəlməsi və inkişaf mərhələləri.

76. Reklamin sosial-pisxaloji əsasları.

77.Reklam insanların idarə edilməsi metodu kimi.

78.Reklamin təsiri və qəbul edilməsi prosesi.

79.Marketinq-kommersiya fəaliyyətinin metodoloji əsası

kimi.

80. Onun mahiyyəti məzmunu və vəzifələri.

81.Marketinq və bazar.

82.Alıcı və satıcı bazarı.

83.Marketinq və ticarət, satış və kommersiya səyləri.

84.Risk-kommersiya fəaliyyətinin əsas elementi kimi.

255

85.Risk anlayışı, onun mahiyyəti və məzmunu.

86. Risklərə təsirin xarakterik xüsusiyyətləri.

87.Bazarda firmanın riskə təsirinin optimallaşdırılması.

88.Beynəlxalq kommersiya fəaliyyəti anlayışının

məzmunu, xüsusiyyətləri və vəzifələri.

89.Beynəlxalq kommersiya xarici bazarlarda sahibkarlıq

fəaliyyətinə sistemli yanaşma kimi.

90.Beynəlxalq kommersiya fəaliyyətinin strategiyasının

hazırlanması və əsaslandırılması.

91.Onların tərkibi və fəaliyyətinin əsas prinsipləri.

92.İdarəetmə strukturlarında kommersiya fəaliyyətindən

istifadənin əsas istiqamətləri.

93.Kommersiya fəaliyyətinin idarə edilməsində

menecmentin yeri və rolu.

94.Kommersiya subyektləri və obyektləri anlayışı.

95.Onların tərkibi və fəaliyyətinin əsas prinsipləri.

96.İdarəetmə strukturlarında kommersiya fəaliyyətindən

istifadənin əsas istiqamətləri.

97.Kommersiya fəaliyyətinin idarə edilməsində

menecmentin yeri və rolu.

98.Kommersiya müəssisələrinin təsərrüfat-maliyyə

fəaliyyətinin əsas göstəriciləri.

256

99. Mənfəət, sabitlik, likvidləşmə, inkişaf və səmərəlilik

anlayışları və onların mahiyyəti.

100. Kommersiya fəaliyyətində baş verən dəyişikliklər və

onların təhlili.

101. Bazar iqtisadiyyatı inkişaf etmiş ölkələrdə

kommersiya fəaliyyətinin təşkili

102.“Böyük yeddilərdə” Ticarət-vasitəçiliyi təcrübəsinin

öyrənilməsi: diler və distubütor biznesi

103.Sənaye qiymətlərinin satış filialları, onların tipi və

funksiyaları

104. Komission ticarət nümayəndələri, onların istehlak

bazarında ixtisaslaşması və rolu.

105.Marketinq müəssisələrin istehlak kommersiya

fəaliyyətini əlaqələndirən sistem kimi.

106.Marketinqin informasiya təminatı.

107.Marketinqin əsas informasiya mənbələri.

108.Kommersiya müəssisələrində marketinq xidmətinin

təşkili və vəzifələri.

109.Marketinq strategiyası və taktikası.

110. Strateji planlaşdırma.

111.Marketinqə nəzarət və onun formaları.

257

112.Bazarın seqmentləşdirilməsi və məqsədli bazarların

seçilməsi.

113.İstehlakçıların tədqiqi və istehlakçı davranışının

modelləşdirilməsi.

114.Kommersiya müəssisələrinin rəqabət qabiliyyətinin

tədqiq edilməsi.

115.Marketinqin əsas vasitələri.

116.Mal və mal siyasəti.

117.Malların qablaşdırılması, saxlanması, markalanması

və ştrixli kodlaşdırma.

118.Marketinqdə qiymət siyasəti.

119.Kommersiya müəssisəsinin satış strategiyasında

servis xidməti və onun təşkilinin əsas istiqaməti.

120. Marketinqin kommunikasiya sistemi, satışın

həvəsləndirilməsi və reklam.

121.Kommersiya fəaliyyətində marketinqdən istifadənin

inkişaf prespektivləri.

122.Lizinq əməliyyatlarının həyata keçirilmə texnikası.

123.Maliyyələşən lizinq, operativ icarə.

124.Lizinq firması və onun fəaliyyətinin əsas

istiqamətləri.

258

125.Maliyyələşdirilən lizinq zamanı lizinq firmasının

bağladığı müqavilələr.

126.Lizinq müqaviləsinə görə ödənişlər və onların

formaları.

127.Faktorinq anlayışı, onu mahiyyəti və zəruriliyi.

128. Faktorinqin tətbiq sahələri. Faktorinq firmaları.

129.Onların fəaliyyətinin əsas istiqamətləri.

130.Faktorinq firmalarının maliyyələşdirilməsi sistemi.

131.Kommersiya müəssisələrinin əsas və dövriyyə

kapitalı, onların növləri və təsnifatı.

132.Kommersiya fəaliyyətində bank kreditinin rolu.

133.Kommersiyada kreditləşmənin prinsipləri və növləri.

134.Kommersiya müəssisələrinin maliyyə planı, onun

məzmunu və işlənib hazırlanma mərhələləri.

135.Maliyyə möhkəmliyi və ödəmə qabiliyyəti.

136.Maliyyə-iqtisadi möhkəmlilik və onun statistik

fərqləndirilməsi.

137.Kommersiya müəssisəsində kredit, kassa planı və

onun təhlili.

138. Kommersiya fəaliyyətində səmərəli inkişafının

qiymətləndirilməsi göstəriciləri.

259

139. Dünya iqtisadiyyatında inteqrasiya proseslərinin

inkişafı.

140.Ticarət xidmətinin müasir-yeni təşkilati formaları.

141.Gömrük ödənişlərinin təsnifatı.

142.Gömrük rüsumu, aksizlər.

143.Gömrük dəyəri və onun qiymətləndirilməsi

metodları.

144. Qeyri-tarif məhdudiyyətləri.

145.Lisenziyalaşdırma və kvotalaşdırma.

146.Beynəlxalq kommersiya sövdələşmələrinin təsnifatı.

147.Beynəlxalq birbaşa alqı-satqı müqavilələri, onların

hazırlanması və bağlanması mərhələləri. 148.Beynəlxalq

alqı-satqı müqavilələrinin məzmunu və qurluşu.

149. Beynəlxalq alqı-satqı müqavilələrinin icrasının

təşkili.

150.Beynəlxalq icarə əməliyyatlarının təşkili və idarə

edilməsi.

260

MÜHAZİRƏ VƏ MƏŞĞƏLƏLƏRİN

TEZİS FORMALARI

MÖVZU 1.

KOMMERSİYA ANLAYIŞI, MAHİYYƏTİ,

MƏZMUNU, MƏQSƏDİ VƏ VƏZİFƏLƏRİ.

1. Müasir bazar iqtisadiyyatında komersiya və

kommersiya vasitəçiliyi iqtisadiyyatın ayrılmaz bir ünsüri

kimi çıxış edir. Alverçilik isə, kommersiya fəaliyyətinin

bir növüdür, amma burada istehlakçı seçim hüququndan

məhrumdur və yüksək qiymətlərlə təklif olunan malları

(və ya xidmətləri) almaq məcburiyyətində qalır. Elə bu

cür hallar bazar iqtisadiyyatı ölkələrində qeyri-qanuni

sayılır. Lakin göstərmək lazımdır ki, biznesə təkcə ticarət

və vasitəçilik kimi baxmaq düzgün olmazdı. O, ilk

növbədə hər bir ölkənin iqtisadi həyatının əsasını təşkil

edən istehsaldan ibarətdir. Biznesin əsas subyektlərindən

biri də istehlakçılardır. İstehlakçılar passiv tərəf olmayıb

sahibkarlarla bağlanılan sazişlər və işgüzar əlaqələrin

eyni hüquqlu iştirakçılardır. İstehlakçıların işgüzar

marağı bilavasitə istehlakçılarla kommersiya vasitəsilə

yaradılan əlaqələridir. Əgər sahibkarlıq çox gəlir əldə

etməyin əsas məqsədidirsə, istehlakçının məqsədi daha

ucuz və keyfiyyətli mal əldə etməkdir.

Kommersiyaya dair mənbələrin çoxunda bu

anlayışa (latın sözü olan “kommersium”- ticarət) ticarətin

bir elementi kimi, ticarətdə alqı-satqı qaydası kimi

baxılır. Əlbəttə, kommersiya anlayışına bu cür yanaşma

düzgün olmayıb, həm də çox dar məna kəsb edir. Bu gün

məlumdur ki, biznesin təkcə “iş” kimi, menecment

261

(marketinq) kimi, marketinqin təkcə “ bazarla” bağlı kimi

hesab edilməsi də düzgün olmazdı. Həqiqətdə biznes,

menecment, marketinq, bazar mexanizminin böyük,

fövqəladə mürəkkəb bir konstruksiyasının müxtəlif

tərəfləridir. Bu tərəflərdən hər birisi iqtisadi bazar

prosesinə müxtəlif bucaq altında baxmağa və hər tərəfin

çox asan olmayan məzmununu işıqlandırmağa imkan

verir.

2.Bir çox ölkələrin, o cümlədən Azərbaycan

iqtisadiyyatının inkişaf tarixi göstərir ki, bazar

mexanizmi istehlakçıların tələblərini tam dərəcədə nəzərə

ala bilir və bu mexanizm təsərrüfatçılıqda kökündən

dəyişikliklərə məqsədyönlü təsir edə bilər.

Kommersiya fəaliyyətinin son məqsədi – mənfəətin

əldə olunmasından ibarətdir ki, bu da ancaq alıcıların

çoxsaylı tələbatlarını tam həcmdə və keyfiyyətli

ödənilməsi zamanı əldə edilə bilər.

Kommersiya fəaliyyəti -cari və perspektiv

dəyişiklikləri nəzərə almaqla əhalinin tələbatının tam,

keyfiyyətli və vaxtında təmin olunması və mənfəətin

əldə edilməsi məqsədilə alqı-satqı proseslərinin həyata

keçirilməsinə yönəldilmiş mürəkkəb operativ-təşkilati bir

sistemdir. Bu, elə bir fəaliyyətdir ki, kommersiya

dövriyyəsinin bütün iştirakçılarına ticarət

sövdələşmələrinin reallaşdırılmasının bütün

mərhələlərində qarşılıqlı faydalılığı nəzərə almaqla bir-

biri ilə uğurlu əlaqədə olmaq imkanı verir. Məhz

kommersiya fəaliyyəti istehsalın səmərəli inkişafına

imkan yaradır və onun həcmlərinin və perspektiv

istiqamətlərinin formalaşmasına öz təsirini göstərir. O,

daha çox dərəcədə sənaye firmasının iqtisadi vəziyyətini,

262

bazarın dəyişkən hallarını nəzərə almaqla onun

kommersiya uğurunu müəyyən edir.

Müasir əmtəə bazarında kommersiya fəaliyyəti

özünün ümumi qeyri-sabitliyinə və böhran vəziyyətinə

baxmayaraq çox fəal inkişaf edir, bu da topdansatış, xırda

topdansatış və pərakəndə ticarətdə nəzərəçarpan

dəyişmələr ilə təsdiqlənir.

Kommersiya fəaliyyətinin effektiv inkişafının

dəyişməyən şərtlərindən biri işgüzar münasibətin

subyektlərinin lazımi qədər iqtisadi sərbəstliyinin olması,

xüsusi kapitala malik olma, maliyyə imkanlarının

bacarıqlı idarə edilməsi, maksimal mənfəətin əldə

edilməsi imkanlarından istifadə olunmasıdır.

MÖVZU 2.

KOMMERSİYA ƏLAQƏLƏRİNİN

İNKİŞAFI

1. Ticarət – kommersiya sisteminin xüsusiyyəti

ondan ibarpətdir ki, o, bir qayda olaraq, hər hansı bir

ayrıca götürülmüş sahə ilə əlaqədə deyildir və

sahələrarası xarakter daşıyır. Alqı-satqı prosesi vasitəsilə

məhsulun istehsalı və istehlakı bir-biri ilə bağlı olan

sahələrdə elə bil ki, əlaqələndirilir. Bu proses məhsulu

müxtəlif sahələrin istehsalçılarından istehlakçılarına

çatdırılması rolunu oynayır. Bununla da o, müxtəlif

sahələrdə, istehsallarda hazır məhsulun buraxılış

həcmlərinin və müdətlərinin üst-üstə düşmədiyi

mürəkkəb şəraitlərdə istehsal prosesinin vəhdətini təmin

edir.

263

Təkrar istehsal prosesi – istehsalın, bölgünün,

mübadilə və istehlakın üzvi vəhdətindən ibarətdir Bu

vəhdətin əsasını, bölgünün, mübadilənin, istehlakın

xarakterləri və üsulundan asılı olduğu maddi rifahların

istesalı təşkil edir. Lakin əmtəə dövriyyəsi istehsala

birbaşa təsir göstərir.

Buradan belə görünür ki, əmtəə tədavülü prosesi,

məhsula, mübadilə forması kimi bazar şəraitində

tamamilə istehsalın xarakteri ilə müəyyən edilir və onun

vacib şərti kimi çıxış edir. Tədavül dairəsində hər bir

istehsal birliyinin və müəssisənin fəaliyyətinin real

nəticələri real ictimai qiymətini alır.

Müasir bazar şəraitində təkrar istehsalın bütün

məqamları, o cümlədən, əmtəələrin bölgüsü və tədavülü,

başqa sözlə desək, onların alışı, yaxud satışı prosesi

dövlət nəzarəti və nizamlanması altında olmalıdır.

2. Kommersantın iş vaxtının çox hissəsini

müxtəlif kommersiya sövdələşmələri ilə əlaqədar olan

işgüzar danışıqlara və işgüzar yarışmalara sərf olunur.

Dünya təcrübəsi bu sahədə müxtəlif tövsiyyələr

toplamışdır ki, bunlardan da ən geniş yayılmışları

bunlardır.

Əgər siz tezliklə saziş bağlamağa can atırsınızsa, onda

əvvəlcədən partnyorunuza əməkdaşlığa hazır olduğunüzu

nümayiş etdirin. Buradan başlayaraq sizin danışıqlar

aparmaq bacarığınız qüvvəyə minir. Sürətlə, ekspromt

şəkildə aparılmış danışıqlar, bir qayda olaraq, müsbət

nəticələr vermir, belə ki, bu halda, bir tərəfin və ya hər

iki tərəfin danışıqlara hazır olmaması özünü biruzə verir.

Danışıqlara başlamazdan öncə, istər şəxsi görüş

və ya telefon danışıqları olsun, nə söyləməli olduğunuzu

264

dəqiq qərarlaşdırın, danışığın başlanğıcına daha çox

reaksiya variantlarını düşünün və müsbət cavaba hazır

olun. Özünüzü təqdim etdikdən sonra, elə ilk sözlərlə

potensal müştərinin diqqətini ələ almağa çalışın.

Məsələn “ Bizim malları satmaq barədə sizinlə müqavilə

bağlamaq istəyirik”.Sizin ticarət firmanızı biz sanballı və

perspektivli hesab edirik.

Danışıqları çox qısa, lakin aydın və nəzakətlə

aparmağa çalışın..Əgər zərurət olarsa, yeni görüşün dəqiq

yerini və vaxtını təklif edin.

Sazişin bağlanmasına təkan verə biləcək

atmosferi düşünmək və yaratmaq lazımdır. Görüşün

təşkil ediləcəyi yer əlverişli, rahat olmalı və elə olmalıdır

ki, görüşə heç kim mane olmasın.

Danlşlqların sxemini belə qurmaq olar: salamlamaq

təqdim etmək, və kommersiya sövdələşməsinin

xarakterinə giriş vermək, danışıqların gedişatı barədə

təkliflər vermək, öz təklifinizi və öhdəliklərinizi tam

təfsilatı ilə izahı, dialoq, danışıqların başa çatması və s.

Yadda saxlayın: başınızda və ya kağız üzərində

müxtəlif variantlar olduqda , danışıqlar aparmaq bir

qədər asand olur.

Hər şeydən əvvəl partnyorunuzun sizin əmtəələrə

tələbatı olub-olmadığını, onları almaq hüququ olmasını

(lisenziya və s) və onların dəyərini ödəmək imkanlarını

müəyyənləşdirin. Bilin ki, sizin danışıqlardakı

partnyorunuz sizin kimi danışıqlara yüksək səviyyədə

hazır ola bilər, partnyorun vəziyyətini, onun məqsədlərini

biliir və sizin vədlərə uymadan öz fikirlərini məntiqi

arqumentlərlə söyləməyi bacarır.

265

MÖVZU 3.

KOMMERSİYA FƏALİYYƏTİNİN

İNFORMASİYA TƏMİNATI

1. Bazarın əmtəəyə qarşı tələbləri haqqında

informasiya ticarət müəssisələrinin alıcılara təklif

edəcəkləri əmtəə və xidmətlər üzrə düzgün seçim

etmələri üçün zəruridir. Buna görə də kommersiya

xidməti idarələri əmtəələrin xüsusiyyət və cəhətlərini,

habelə onların alıcıların tələblərinə nə dərəcədə cavab

verdiklərini yaxşı bilməlidir. Həmçinin, əmtəələrin

“həyat dövrünə”, yəni əmtəənin bazarda qaldığı dövrə də

diqqət yetirmək lazımdır. Əmtəənin

rəqabətqabiliyyətliliyi haqqındakı införmasiya da mühüm

əhəmiyyət kəsb edir. O, əmtəəni anoloji əmtəələrdən

konkret istehlakçının tələbatlarını təmin etmə dərəcəsinə

görə fərqləndirən xüsusiyyətlər məcmusu kimi müəyyən

olunur. Yəni, əmtəənin bu qabiliyyəti rəqabət şəraitində

uğuru təmin edəcəkdir.

Nəzərə almaq lazımdır ki, əmtəə üzrə qiymət onun

keyfiyyəti ilə birbaşa əlaqədədir. Tez-tez istehlakçılar

düşünürlər ki, yüksək qiymətlər əmtəənin yüksək

keyfiyyətindən və əksinə, aşağı qiymətlər – aşağı

keyfiyyətdən xəbər verir. Buna görə ticarət

müəssisəsinin kommersiya bölmələri əmtəələr üzrə

qiymətlərin ən qiymətlərin ən layiqli formada onların

keyfiyyətini əks etdirdiyi haqqında informasiya sahib

olmalıdır. Bu zaman əmtəənin bazarda qəbulolunma

dərəcəsini,onun haqqında müsbət ictimai rəylə müəyyən

olunan nüfuzluğunu da nəzərə almaq lazımdır. Bununla

əlaqədar, nüfuzlu qiymətlər anlayışın da mövcuddur.

Yəni, elə kateqoriyalı alıcılar, var ki, onlar qiymətləri

aşağı olan əmtəələri keyfiyyətsiz hesab edərək almırlar.

266

Buna görə də, əmtəə və xidmətlər üzrə qiymətləri təyin

edərkən müəssisə qiymətlərin konkret alıcı qrupları

tərəfindən təyin olunan yuxarı və aşağı hədləri haqqında

informasiyaya malik olmalıdır.

2. Qüvvədə olan qanunvericilik hüquqi şəxsə

aşağıdakı kimi tərif verir.

Təsərrüfat yoldaşlığı bir neçə şəxsin onlar

arasındakı razılıq əsasında sahibkarlıq fəaliyyətinin

həyata keçirilməsi üçün birləşməsidir. Təsərrüfat

yoldaşlığı tam yoldaşlıq və ya inam əsasında yoldaşlıq

(kommandit) formasında yaradılır. Tam yoldaşlığın

iştirakçıları və inam əsasında yaradılan yoldaşlığın

yoldaşları fərdi sahibkarlar və ya kommersiya təşkilatları

ola bilər.

Təsərrüfat cəmiyyətləri bir və ya bir neçə şəxs

tərəfindən sahibkarlıq fəaliyyətinin həyata keçirilməsi

üçün cəmiyyətin mülkiyyətinə verilən əmlak (mülki

hüquqlar) əsasında yaradılan cəmiyyətdir. Təsərrüfat

cəmiyyətləri məhdud məsuliyyətli cəmiyyətlər, əlavə

məsuliyyətli cəmiyyətlər, qapalı tipli səhmdar

cəmiyyətlər və açıq tipli səhmdar cəmiyyətlər

formasında yaradılır. Təsərrüfat cəmiyyətlərinin

iştirakçıları vətəndaşlar və hüquqi şəxslər ola bilərlər.

Hüquqi şəxslərin yuxarıda adı çəkilən təşkilati-

hüquqi formalarını daha yaxından nəzərdən keçirək.

İştirakçıları onlar arasında bağlanmış müqaviləyə

uyğun olaraq yoldaşlıq adından sahibkarlıq fəaliyyəti ilə

məşğul olan yoldaşlıq tam yoldaşlıq hesab olunur. Tam

yoldaşlığın əsas fərqləndirici xüsusiyyəti onun

iştirakçılarının yoldaşlığın öhdəlikləri üzrə bütün

əmlakları ilə qeyri-məhdud birgə məsuliyyətidir. Bundan

267

başqa, tam yoldaşlıq onun üzvlərinin təsərrüfat

fəaliyyətində şəxsən iştirakını nəzərdə tutur, yəni konkret

şəxs yalnız bir tam yoldaşlığın iştirakçısı ola bilər.

Tam yoldaşlıqda işlərin idarə edilməsi və həyata

keçirilməsi əhəmiyyətli dərəcədə onun təsisat razılaşması

ilə müəyyən olunur. Tam yoldaşlığın hər bir iştirakçısı

əmanətin ölçüsündən asılı olmayaraq bir səsə malik olur.

Tam yoldaşlığın mənfəət və zərəri, əgər təsisat

razılaşması və başqa müqavilə üzrə digər qayda nəzərdə

tutulmayıbsa, onun iştirakçıları arasında onların əmanət

kapitalındakı payına proporsional formada bölüşdürülür.

İştirakçıların mənfəət və zərərdə iştirakdan

kənarlaşdırılmasına yol verilimir.

Qanun təsərrüfat yoldaşlıqlarında əmanət

kapitalının mütləq minimumunun olmasını tələb etmir.

Buna görə də, verilmiş təşkilati - hüquqi

forma fəaliyyət miqyaslarının yoldaşlıq iştirakçılarının

xüsusi kapitalını üstələdiyi zaman istifadə oluna bilər.

MÖVZU 4.

KOMMERSİYA FƏALİYYƏTİNİN

PİSXALOGİYASI VƏ ETİKASI

Kommersiya etikası- müasir biznesin mövcud ola

bimədiyi elə bir kateqoriyadır ki, onsuz kommersiyanın

nəhəng potensialından effektiv istifadə etmək qeyri-

realdır. Kommersiya etikası ictimai həyatın əsas

məsələlərindən birinə çevrilmiş anlayışdır və o,

sahibkarlığın etika və mədəniyyəti adını almışdır.

268

Kommersiya etikası- düzgünlüyə, açıqlığa,

verilmiş sözə sadiqliyə, qüvvədə olan qanunvericiliyə

uyğun olaraq, bazarda effektiv fəaliyyət göstərmək

qabliyyətinə əsaslanan işgüzar etikadır.

Bizim ölkədə hazırda sahibkar təbəqəsinin fəal şəkildə

formalaşması prosesi gedir. Sabiq partiya-təsərrüfat

rəhbərliyinin yerinə ənənə və avtoritetindən,

düşüncələrində ətalətdən uzaq olan yeni insanlar

gəlmişdir. Məhz onlar iqtisadiyyat sferasında

yenidənqurma prosesində ortaya çıxan yeni imkanları

reallaşdırmağa başlamışlar. Azərbaycan sahibkarının

sosial portreti ziddiyyətli, çoxsimalı, mürəkkəb və

çoxmənalıdır. Bu yeni sinif müxtəlif sosial təbəqələrdən

formalaşmışdır: əsas etibarilə “kölgə” strukturlarında

fəaliyyət göstərmiş keçmiş illərin sahibkarlarından; sosial

konversiyanı keçmiş və yeni iqtisadi məkanda öz yerini

tapmış nomenklatur nümayəndələrindən; yaşları artıq 30-

dan yuxarı olan və öz sənətlərində layiqli yer tutmaq

niyyətində olan istehsalçılar və ziyalılardan; hələ özlərinə

sənət seçə bilməyən, lakin artıq biznesin əlifbasını

öyrənmiş gənc insanlardan və s. Bu yeni

azərbaycanlıların, demək olar ki, hamısı biznesin etika və

mədəniyyətini təsəvvürlərinə belə gətirmirlər. Bir çox

yeni yaranmış biznesmenlər nüfuzdan çox, öz cibləri

haqqında düşünürlər. Buna görə də öhdəliklərin vicdanla

yerinə yetirilməməsi, partnyorun maraqlarına laqeydlik

göstərilməsi, hətta səmimi olaraq onu aldatmağa çalışma

halları da olur.

2. İqtisadi pisxalogiyanın vacib vəzifələrindən biri

kommersant sahibkarın şəxsiyyətinin təsvirinin, pisxoloji

portretinin verilməsi, onun müxtəlif sosial-mədəni

mühitlərə və iqtisadiyyatın müxtəlif səviyyələrinə nə

dərəcədə uyğun olması məsələsidir. Aydınlaşdırmaq

269

lazımdır ki, ölkədə baş verən dəyişikliklər kommersantın

portretinə nə dərəcədə təsir göstərir və bu dəyişikliklər

əsasən hansılardır.Kommersantın pisxoloji portretinin ilk

yaradıcılarından biri olan Verner Zombart qeyd edirdi ik,

sahibkarlıq ruhu – bürokratiya ilə birlikdə kapitalist

ruhunun tərkib hissələrindən biridir.

Kommersant aşağıdakı keyfiyyətlərə malik

olmalıdır:

- Nailolma, əldəetmə (mənəvi azadlıq, iradə və

qətiyyət, inadlılıq və daimlilik);

- Təşkilatçılıq (insanları düzgün qiymətləndirmək,

onların hərəkətlərini əlaqələndirməklə işləməyə

məcbur etmə qabliyyəti);

- Tacirlik (məcbur etmədən insanları bir yerə

toplama, onlarda öz məhsuluna maraq oyatma,

inam hissini yaratma qabliyyəti);

- İşlərin səmərəli aparılması, dərrakəli, qənaətçilik

ilə bağlı olan təsərrüfatçılıq;

- Kommersiya nüfuzluluğu və etibarlılığı olan

igüzar mənəviyyat, müqaviləyə sadiqlilik və ciddi

hesabatın aparılması.

Kapitalist ruhunun tərkib hissələrindən biri –

bürokratiyadır (rəsmiyyətçilikdir). Bürokratın cəhətləri:

şirkətə sadiqlik, onun mənfəəti hesabına işləmə - şəxsi

karyera və rifahlıq naminə irəliləmə, maraq, nizam-

intizam, dəqiq təlimatın olması tələbatı, həvalə olunmuş

funksiyaların düzgün yerinə yetirilməsidir.

Sosial- psixoloji nəzəriyyə olan deprivasiya

nəzəriyyəsi (derivasiya – fərdilərin və ya qrupların həyati

270

tələbatlarının azaldılması və yaxud onlardan məhrum

edilmə prosesi deməkdir ). çərçivəsi daxilində müəyyən

olunmuşdur ki, əhalinin sosial cəhətdən sıxışdırılan

təbəqələri və milli azlıqların nümayəndələri hakim

təbəqələrə nisbətən daha yüksək sahibkarlıq potensialına

malik olurlar.

MÖVZU 5.

KOMMERSİYA FƏALİYYƏTİ

SFERASI

1.Təsərrüfatçılığın bazar şərtləri malgöndərənlərlə

əmtəə alıcıları arasında kommersiya münasibətlərinin

yeni tipinin yaranmasına səbəb olmuş, ticarət işçilərinin

təşəbbüskarlığı və müstəqilliyi üçün geniş imkanlar

açmışdır. Müasir şəraitdə bu keyfiyyətlərsiz kommersiya

işini müvəffəqiyyətlə həyata keçirmək mümkün deyil.

İnkişaf etmiş bazar iqtisadiyyatı ölkələrində

kommersiya fəaliyyətində təşəbbüskarlıq, əmtəəni

satmaq bacarığı çox yüksək qiymətləndirilir.

Mürəkkəb və çox şaxəli bazar münasibətləri

şəraitində kommersiya fəaliyyətini yalnız yaxşı

hazırlanmış yüksək ixtisaslı və kommersiya işinin

müasir təşkili və texnologiyası, marketinq, mencment

sahəsində dərin hazırlıq keçmiş kadrlar həyata keçirə

bilərlər. Ticarət müəssisələrinin, kommersiya

xidmətlərinin başında kommersiya işini yaxşı bilən

ixtisaslı kommersant – təşkilatçılar, kommersant

əmtəəşünaslar, kommersant menecerlər durmalıdırlar.

Topdan bazarlarda, ticarət müəssisə və təşkilatlarında

271

kommersiya xidməti və ya şöbəsi yaratmaq

məqsədəuyğun hesab olunur və onlara rəhbərliyi, bir

qayda olaraq, direktorun birinci müavini və ya

kommersiya direktoru həyata keçirir.

Kommersiya xidmətinin tərkibinə ticarət və ya

əmtəə şöbələri, tələbatın və ya ticarət konyukturunun

öyrənilməsi şöbəsi, topdan bazarların kommersiya

köşkləri, əmtəə nümunələri zalları və müəssisələrin digər

ticarət bölmələri daxil edilir.

Ticarət müəssisə və təşkilatlarının kommersiya

işçilərinn akyual vəzifəsi milli istehsalçıların

məhsullarının mal dövriyyəsinə cəlb edilməsindən

ibarətdir.

Bununla əlaqədar, əmtəə istehsalçıları və mal

göndərənlərlə müqavilə münasibətlərinin səmərəliliyinin

və təsirini artırmaq lazımdır. Malgöndərilməsi

müqavilələri milli istehsala aktiv təsir göstərməlidir, bu

da öz növbəsində, xalq istehlakı mallarının buraxılışının

artırılmasına, onların ucuz alternativ xammaldan

hazırlanmasına, əhali üçün optimal əmtəə çeşidinin

formalaşdırılmasına gətirib çıxarmalıdır.

2. Ticarət müəssisəsi tərəfindən malların alışını

hərəsi öz mal qrupuna təhkim edilmiş operativ

əmtəəşünaslar aparırlar. Bu işdə həm də öz təklif və

arzularını verən və malın satışını həyata keçirən ticarət

zalının işçiləri də iştirak edir.

Malların alışı zamanı mal göndərişi, alqı-satqısı və

yaxud komissiya müqaviləsi bağlanılır. Müqavilələr

ölkədə fəaliyyət göstərən qanunvericiliyə uyğun

gəlməlidir. Müqavilələr o zaman bağlanmış hesab edilir

272

ki, tərəflər bütün əhəmiyyətli mövqelər üzrə razılığa

gəlmiş olsunlar.

Müqavilələr, bir qayda olaraq, iştirakçı müəssisənin

birinci şəxsləri və yaxud onların səlahiyyətli müavinləri

tərəfindən imzalanır.

Mal göndərişi müqaviləsində, sahibkarlıq

fəaliyyətini həyata keçirən malgöndərən, özünün istehsal

etdiyi və yaxud aldığı malı müəyyən olunmuş müddətdə

sonradan satış üçün və yaxud sahibkarlıq fəaliyyətində

digər istifadə üçün alıcının sərəncamına verməyi öz

öhdəsinə götürür.

Mal göndərişi müqaviləsində aşağıdakı məsələlər

öz əksini tapmalıdır:

- Malların göndərilmə müddəti;

- Göndərilməsi qaydası;

- Göndərişin təşkili;

- Tam göndərilməmənin yerinin doldurulması;

- Malın alıcı tərəfindən qəbul olunması;

- alıcı tərəfindən qəbul olunmayan malın məsul

saxlanılmaya qəbul edilməsi;

- tara və qablaşdırma , hesablaşma qaydası;

- lazımi keyfiyyətdə və tam dəstləşdirilməmiş

malların göndərişi zamanı iddiaların

nizamlanması;

- malların göndərilməsinin gecikdirilməsi və yaxud

göndərilməsi zamanı dəbbələmə pulu (cərimə);

273

- müqavilənin yerinə yetirilməsindən birtərəfli

qaydada imtina edilməsi və bu zaman yaranan

zərərlərin hesablanması qaydası;

- mübahisələrin yoluna qoyulması qaydaları.

Kommersiya təcrübəsində alqı-satqı müqaviləsi

kontrakt adlandırılır.

MÖVZU6.

KOMMERSİYA FƏALİYYƏTİNDƏ REKLAM

1. Əmtəə və xidmətlərin istehlakçısı onları əldə

edərkən alqı-satqı prosesinin həyata keçirilməsinə hazır

olmalıdır, yəni o, onu belə zərurətə inandıracaq müvafiq

informasiyanı əldə etməlidir. Bu rolu reklam yerinə

yetirir.

“Reklam haqqında” qanunda reklam anlayışına

aşağıdakı kimi tərif verilir. “Reklam istənilən formada,

istənilən informasiya vasitələrinin köməyilə fiziki və ya

hüquqi şəxslər, əmtəələr, ideyalar və təşəbbüslər (reklam

informasiyası) haqqında qeyri-müəyyən şəxslər dairəsi

üçün nəzərdə tutulan informasiyanın yayılmasıdır,

həmçinin o, bu fiziki və ya hüquqi şəxsə, əmtəələrə,

ideyalara və təşəbbüslərə qarşı maraq formalaşdırmalı

olan və bu marağı saxlamalı, əmtəə, ideya və

təşəbbüslərin reallaşdırılmasına şərait yaratmalıdır”.

Beləliklə, reklam, hər şeydən əvvəl, konkret fiziki

və ya hüquqi şəxsə qarşı maraq formalaşdırmaq və ya bu

marağı dəstəkləmək məqsədilə fiziki və ya hüquqi

şəxslər, əmtəələr, ideyalar və təşəbbüslərin

reallaşdırılmasına yol açan informasiyaların yayılmasıdır.

274

Bu informasiyalar istənilən formada, istənilən

vasitələrin köməyilə yayıla bilər.

Reklam təkcə istehlakçıları yeni əmtəələr,

xidmətlər və ya qiymətlər haqqında məlumatlarla təmin

edən özünəməxsus yol göstərən kimi çıxış etmir, o, həm

də vətəndaş hüquqi nöqteyi-nəzərindən alqı-satqı

müqavilələrinin bağlanması zamanı kommersiya təklifi

funksiyasını da yerinə yetirə bilər. Yəni əmtəə və

xidmətlərin potensial istehlakçılarının ümumi formada bu

əmtəə və xidmətlərin reklam verənə müracitə etmə yolu

ilə əldə edilə bilməsi, alınması və sifarişi imkanının

olması, məlumatlandırılması kimi çıxış edir.

Tanınmış marketoloq ABŞ-ın Şimal- Qərb

Universitetinin profesoru F. Kotler reklama aşağıdakı

tərifi verir: Reklam dəqiqləşdirilmiş maliyyə mənbəyi

göstərilməklə lazımi kommunikasiya vasitəsilə pullu

xidmətlərin və məlumatların yayılmasını özündə əks

etdirir.

2. Malların sahibkar- satıcıdan istehlakçı-alıcıya

doğru yeridilməsi üçün bir sıra vasitələrdən, o cümlədən:

- reklamdan,

- satışın həvəsləndirilməsindən,

Bu vasitələrdən ən vacibi reklamdır.

Reklam – malın mənfəətli satışının təmin olunması

məqsədilə satıcıdan istehlakçıya yönəldilən

informasiyadır.

Reklam aşağıdakı növlərdə tətbiq oluna bilər:

- İnformasiya xarakterli(rubrika formasında);

275

- Təbliğat izahedici;

- Malın nişanı (markası);

- Nüfuzlu (prestijli);

- Satış.

İnformasiya xarakterli (rubrika formasında), reklam

potensial alıcılar arasında satışa təklif olunan mallar və

yaxud xidmətlər haqqında məlumatların yayılması üçün

nəzərdə tutulub.

Təbliğat-izahedici reklam, müəyyən bir istehlakçı

üçün nəzərdə tutulan malın və yaxud xidmətin konkret

üstünlüklərinin dərindən təsvirinə xidmət göstərir.

Mal nişanının reklamı alıcını konkret mala deyil,

malı (xidməti) istehsal edən firmanın nişanına yönəldir.

Prestijli reklam uzun müddət üçün nəzərdə tutulub və

malın və onu buraxan firmanın cəlbedici surətinin

formalaşdırılmasına xidmət edir.

Satış reklamı malın endirimlə satışı haqqında

məlumat verir.

Reklam aşağıdakı formalara malik olur:

- Tanışedici;

- Təbliğedici;

- Müqayisəedici;

- Xatırladıcı;

- Möhkəmləndirici.

276

Tanışedici reklam potensial alıcının tanış olması

üçün kifayət edən malın və yaxud xidmətin təsvirindən

ibarətdir. Bu forma reklam kampaniyasının başlanğıcı

üçün xarakterikdir. O, malın bazara çıxarılması

mərhələsində ilkin tələbin formalaşdırılması üçün tətbiq

olunur. Reklamın bu formasının əsas məqsədi –alıcılara

yeni mal haqqında, onun fəaliyyət prinsipi və ya mövcud

mallar üçün açılan imkanlar haqqında, alıcılarda yeni mal

ilə bağlı olan çəkinmənin, ehtiyat etmənin aradan

götürülməsi, istehsalçı - firmanın və satıcının cəlbedici

surətinin formalaşdırılması, malın əlverişli qiyməti

haqqında təsəvvürün yaradılmasından ibarətdir.

MÖVZU 7.

BEYNƏLXALQ KOMMERSİYA İŞİ

1. Beynəlxalq kommersiya fəaliyyəti və onun əsas

istiqamətləri haqqında qərarın qəbul edilməsi üçün

həlledici rolu – potensial tərəf-müqabillərin

(partnyorların) təsərrüfat inkişafının müqayisəli təhlilinin

aparılması və bu ölkələrin siyasi-iqtisadi və milli –

mədəni xüsusiyyətlərinin öyrənilməsi oynayır.

Təsərrüfatın inkişafının səviyyəsinə görə ölkələr

fərqləndirilir:

6. Müasir sənayesi və inkişaf etmiş bazar

münasibətləri olan ölkələr;

7. Inkişaf etmiş bazar münasibətləri yolunda olan

və sənayenin geniş imkanlarına malik olan

ölkələr;

277

8. Müasir kənd təsərrüfatı istehsalı və bazar

iqtisadiyyatı olan, öz sənayelərini inkişaf

etdirən ölkələr;

9. İxracat hesabına yaşayan inkişaf etməmiş

sənayeyeə malik olan ölkələr;

10. Bol xammal və əmək resurslarına malik olan və

iqtisadi inkişafın ilkin mərhələsində olan kasıb

ölkələr.

Göstərilən bölgü, şübhəsiz ki, çox şərtidir və xalis

halda bir qayda olaraq, onlara rast gəlinmir, lakin hər

hansı bir ölkənin bu qruplardan birinə aid edilməsində bu

bölgüdən istifadə edilə bilər. Bu bölgü müəyyən

beynəlxalq mübadilə sahələrində kommersiya üzrə

mümkün ola bilən cüt tərəf-müqabillərin seçilməsi

imkanını yaradır. Məsələn, 1-ci qrup ölkələri digər qurp

ölkələrin hamısı ilə qarşılıqlı təsir göstərə bilər; 2-ci qrup

ölkələri ilk növbədə 3-cü və 5-ci qrup ölkələri ilə iqtisadi

münasibətlərin inkişaf etdirilməsinə maraqlıdırlar və s.

Dövlətlərdə - kommersiya üzrə potensial tərəf-

müqabillərində siyasi-iqtisadi vəziyyət aşağıdakı

əlamətlərlə xarakterizə edilir:

- Ölkədə siyasi dayanıqlıq; daha çox siyasi

dayanıqlıq ölkələr inkişaf etmiş bazar

münasibətləri olan və bununla bağlı vətəndaş

cəmiyyəti və demokratik azadlıqlar olan

ölkələrdir. Digər tərəfdən, totalitar inzibati-

amirlik rejim olan və planlı iqtisadiyyatlı

ölkələrdəki müəyyən sabitlikdən də danışmaq

olar, lakin son illərin təcrübəsi göstərir ki, xalqa

qarşı cəza tədbirlərinin cüzü də olsa zəiflədilməsi,

belə bir iqtisadiyyatın zəifləməsinə və sonradan

dağılmasına gətirib çıxarır;

278

- Beynəlxalq kommersiya fəaliyyəti üç əsas

formada həyata keçirilə bilər:

- ixracat-idxalat əməliyatları formasında,xarici

sərmayələr əsasında müəssisələrin yaradılması

yolu ilə və birgə sahibkarlıq fəaliyyətinin həyata

keçirilməsi əsasında.

- İxracat-idxalat əməliyyatları iki üsulla həyata

keçirilə bilər: birbaşa və dolayı.

- Birbaşa əməliyyatlarda kommersiya

müəssisəsiixracat-idxalat əməliyatları müstəqil

olaraq həyata keçirir, bunun üçün özünün vətəndə

və xaricidə olan ixtisaslaşmış xidmətlərindən,

həmçinin xarici agentlərdən istifadə edirlər.

- Dolayı əməliyatlarda ixracat-idxalat əməliyyatları

müstəqil vasitəçilər – beynəlxalq tacirlər

tərəfindən aparılır.

- Birbaşa əməliyyatlar ciddi ilkin kapital

qoyluşlarını, hazırlıqlı kadırların və xaricidə geniş

şəbəkəli aparatın olmasını, böyük təcrübə tələb

edir. Buna görə də onlar adətən əhəmiyyətli

resurslara malik olan iri müəssisələr tərəfindən

aparılır.

- Dolayı əməliyyatlar beynəlxalq kommersiya

fəaliyyətinə təzə başlayan və onun üçün xas olan

riskdən yaxa qutarmağa can atan nisbətən böyük

olmayan müəssisələr üçün xarakterikdir.

- Fəal və passiv ixracat –idxalat əməliyyatlarını

fərqləndirmək lazımdır.

- Fəal əməliyyatlar malın yeridilməsi

strategiyasının xarici və yerli bazarlarda

reallaşdırılması ilə bağlıdır, passivlər – gündəlik

məsələlərin həll olunması məqsədi daşıyırlar,

məsələn, müəyyən malın müvəqqəti qıtlığının

279

ləğv edilməsi, artıq olan mövsümi malların satışı

və s.

- İxracat-idxalat əməliyyatlarının həyata keçirilmə

texnologiyası bir sıra dövrələri nəzərdə tutur:

MÖVZU 8.

MARKETİNQ KOMMUNİKASİYA SİSTEMİNDƏ

SATIŞIN HƏVƏSLƏNDİRİLMƏSİ

1. Müasir dövrdə əmtəə bazarlarında rəqabətin

güclənməsi marketinqin kommunikasiya sisteminin əsas

elementlərindən biri olan satışın həvəsləndirilməsinin

rolunu xeyli artırmışdır. Əmtəənin irəlilədilməsinin bu

vasitəsi reklamla yanaşı satışın həvəsləndirilməsi

məqsədilə həyata keçirilən tədbirlər kompleksini

xarakterizə edir. Firmaların reklam fəaliyyəti həm vaxt

baxımından, həm də həyata keçirilən reklam tədbirlərinin

xarakterindən asılı olaraq xeyli məhduddur. Bu da reklam

fəaliyyəti ilə yanaşı satışın stimullaşdırılması

tədbirlərinin də həyata keçirilməsini tələb edir.

Satışın həvəsləndirilməsi – bu və ya digər məhsulun

alınmasının stimullaşdırılmasını nəzərdə tutur. Satışın

həvəsləndirilməsi marketinq fəaliyyətinin ən mühüm

vəzifələrindən və funksiyalarından biridir. Bu, yeni

məhsulun bazara çıxarılmasında özünü daha qabarıq

şəkildə göstərir. İstehlakçılar bazara çıxarılan məhsul

haqqında demək olar ki, heç bir məlumata malik

olmurlar. Bu baxımdan yeni məhsul istehsal edən və

bazara çıxaran müəssisələr məhsul haqqında, onun

istehlak xüsusiyyətləri, hansı tələbatı ödəyə bilməsi,

tətbiq sahələri və s. haqqında istehlakçılara geniş

məlumat verməyə çalışırlar. Bu mənada satışın

280

həvəsləndirilməsi istehlakçılara zəruri məlumatlar

çatdırmaqla onlarda məhsula tələbatın yaradılmasını, bu

və ya digər məhsulun alışını maraqlandırmağı nəzərdə

tutur.Satışın həvəsləndirilməsi üzrə həyata keçirilən

tədbirlər təsir etmə xüsusiyyətinə görə 3 səciyəvi

xarakterə malik olurlar:

4. Cazibədarlıq və məlumatlılıq. Onları təmin edən

tədbirlər nəzər-diqqəti cəlb etməyə və

istehlakçıları əmtəyə yaxınlaşdırmağa xidmət

edir.

5. Bazarlığa sövqetmə. Bu cür tədbirlər alıcılar

üçün xeyirli olan hər hansı bir güzəşt, imtiyaz

və ya kömək təklif edilməsini nəzərdə tutur.

6. Bazarlıq etməyə dəvət. Bu cür tədbirlər aydın

şəkildə tezliklə saziş bağlanmasının baş

verməsini təmin etməyə yönəldilir.

2. Satışın həvəsləndirilməsi bu və ya digər

məhsullara, xidmətlərə tələb yaratmağa, onların

alışını maraqlandırmağa yönəldilən tədbirlərin

həyata keçirilməsini nəzərdə tutur. Bu zaman

müxtəlif məqsədlər güdülür və bir sıra vəzifələr

yerinə yetirilir.

Satışın həvəsləndirilməsi prosesi özündə

aşağıdakı vəzifələri birləşdirir:

6. Satışın həvəsləndirilməsinin məqsədlərinin

mü əyyənləşdirilməsi;

7. Satışın həvəsləndirilməsi vasitələrinin

seçilməsi;r;

281

8. Satışın stimullaşdırılması proqramının işlənib

hazırlanması;

9. Satışın stimullaşdırılması proqramının həyata

keçirilməsi;

10. Nəticənin qiymətləndirilməsi.

Satışın həvəsləndirilməsində müxtəlif məqsədlər

güdülü. Onları adətən üç kateqoriyaya bölürlər:

- Strateji məqsədlə;

- Xüsusi məqsədlər;

- Fərdi məqsədlər.

Strateji məqsədlərə aşağıdakıları aid etmək olar:

- İstehlakçıların sayının artırılması;

- Məhsul satışının həcminin artırılması;

- Marketinq planında nəzərdə tutulmuş dövriyyə

göstəricilərinə nail olunma səviyyəsinin

yüksəldilməsi;

- Satış üzrə plan göstəricilərinin yerinə yetirilməsi.

MÖVZU 9.

KOMMERSİYA FƏALİYYƏTİNİN

İDARƏ EDİLMƏSİ

1. İdarəetmə - təşkilatın elə idarə edilməsidir ki,

orada təşkilat insan potensialına əsaslanır, istehsal

282

fəaliyyəti istehlakçıların tələblərinə istiqamətlənir,

təşkilatdakı dəyişikliklərə çevik reaksiya verilir, mühitin

çağırışlarına cavab verilir və rəqabət üstünlüklərinə nail

olmağa imkan yaradan dəyişikliklər həyata keçirilir ki,

bu da ümumi halda təşkilata uzunmüddətli perspektivdə

davamlı olmağa və eyni zamanda öz məqsədlərinə

çatmağa imkan verir.

2.Hazırki dövrdə idarəetmə mürəkkəbləşmiş bazar

şəraitində uğurlu davamlılığın ən mühüm amilidir, lakin

bununla belə, təşkilatların fəaliyyətlərində daimi olaraq

strategiyanın mövcud olmadığını müşahidə etmək olar ki,

bu da çox vaxt rəqabət mübarizəsində məğlubiyyətə

gətirib çıxarır. İdarəetmənin olmaması, hər şeydən əvvəl,

aşağıdakı iki formada təzahür edir:

3. Müəssisələr öz fəaliyyətlərini ona əsaslanaraq

planlaşdırırlar ki, mühit ya ümumiyyətlə

dəyişməyəcəkdir, ya da onda keyfiyyət dəyişiklikləri baş

verməyəcəkdir.

4. Onlar fəaliyyət proqramlarını daxili imkanların

və təşkilatın resurslarının təhlilindən başlayaraq işləyib

hazırlayırlar. Belə yanaşmada tez-trez məlum olur ki,

təşkilat öz məqsədlərinə nail olmaq iqtidarında deyildir,

belə ki, onlara nail olunması, prinsipial olaraq,

müştərilərin imkan, arzi və tələbatlarından, habelə

rəqiblərin davranışlarından asılıdır.

İdarəetmə imkanları qeyri-məhdud deyildir.

İdarəetmədən istifadə edilməsi üzrə bir sıra

məhdudiyyətlər mövcuddur:

5.O, gələcəyin dəqiq və müfəssəl mənzərəsini

vermir. Təşkilatın gələcəyinin idarəetmədə

formalaşdırılması arzu olunan təsviri – onun daxili və

283

xarici mühitdəki vəziyyətinin müfəssəl təsviri deyil, daha

çox təşkilatın gələcəkdə hansı vəziyyətdə olacağı, onun

bazarda hansı mövqeyi tutacağı, hansı təşkilati

mədəniyyətə sahib olacağı, hansı işgüzar qruplara daxil

olacağı və s. haqqındakı istəkləridir.

6. O, ədalətli qaydada , prosedur və sxemlər dəsti

kimi müəyyən oluna bilməz. İdarəetmə- biznes və ya

menecmentin müəyyən fəlsəfəsi və ya ideologiyasıdır.

Hər bir menecer tərəfindən o, əhəmiyyətli dərəcədə

özünəməxsus şəkildə başa düşülür və reallaşdırılır.

2. İdarəetmənin beş qarşılıqlı əlaqəli idarəetmə

prosesinin dinamik məcmusu kimi nəzərdən keçirmək

olar. Ancaq hər bir prosesin, məntiqi olaraq,

birbirlərindən çıxırlar. Ancaq hər bir prosesin yerdə

qalanlarla dayanıqlı əks əlaqəsi, onlara və onların

məcmusuna əks təsiri mövcuddur. İdarəetmə

strukturunun mühüm xüsusiyyəti aşağıdakılardan

ibarətdir:

Mühitin təhlili

Mühitin təhlili adətən idarəetmənin ilkin prosesi

hesab edilir. İstənilən idarəetmənin əsas rollarından biri

müəssisənin mühitlə qarşılıqlı fəaliyyətinin tarazlığının

dəstəlkənməsidir.

İdarəetmə mühiti üç mühitin məcmusu kimi

nəzərdən keçirilir:

- Makromühit;

- Birbaşa mühit;

- Təşkilatın daxili mühiti.

284

Xarici mühitin təhlili firmanın, əgər işləri uğurla

həyata keçirirsə, nəyə ümüd bəslədiyinə və əgər o,

mühitin törədə biləcəyi mənfi prosesləri vaxtında dəf

edərsə, onu hansı çətinliklərin gözlədiyinə istiqamətlənir.

Makromühit təşkilatın xarici mühitdə mövcud olması

üçün ümumi şəraitini yaradır. Makromühitin müxtəlif

komponentlərini öyrənərkən, aşağıdakı iki məqamı

nəzərə almaq çox vacibdir:

- Makromühitin bütün komponentləri bir-birilərinə

güclü təsir göstərir;

- Makromühitin ayrı-ayrı komponentlərinin

müxtəlif təşkilatlarda bir-birinə təsir dərəcəsi

müxtəlifdir.

MÖVZU 10.

BİRJA, YARMARKA –SƏRGİ VƏ HƏRRAC

(AUKSİON) TİCARƏTİNİN SPESFİK

XÜSUSİYYƏTLƏRİ

1. Birja - əmtəələrin, xammalın, qiymətli kağızların

satışı ilə məşğul olan vaxtaşırı fəaliyyət göstərən topdan

bazadır. Onlar bazar iqtisadiyyatının iqtisadi aləti rolunu

yerinə yetirir və əmtəələrin, xammalın və qiymətli

kağızların alışı və satışında azad bazar münasibətlərini

formalaşdırırlar.

Birja termini latın sözü olub (bursa), “çanta”

mənasını daşıyır. XV əsrdə Niderlandın iri ticarət

mərkəzi Brüqqe şəhərində əldə məhşur dəlal və pul

dəyişən Van der Bursanın evinin qarşısındakı meydanda

xarici vekscellər əldə etmək və ticarət məlumatlarının

285

mübadiləsi məqsədilə dünyanın müxtəlif ölkələrindən

tacirlər yğılırdılar. Beləliklə, XV –XVI əsrlərdə birjalar

Holandiyada, İtaliyada, İngiltərədə yaranmışdır.

Birjaların çiçəklənməsi XIX əsrin ikinci yarısına təsadüf

edir və istehsalını inkişafı və ticarət, nəqliyyat, rabitənin

həcminin artması ilə bağlıdır. Rusiyada ilk birja I Pyotur

tərəfindən 1703- cü ildə Sankt Peterburqda təsis

edilmişdir. Keçmiş SSRİ- də Yeni İqtisadi Siyasət

dövründə 100 qədər birya fəaliyyət göstərmiş, lakin1930-

cu ildən onların fəaliyyəti dayandırılmışdı. İnzibati-

amirlik sistemi dövründə əmtəə-pul münasibətlərinin

inkişafı formal xarakter daşıdığına görə, əmtəə birjaları

yox idi. Azərbaycan Respublikası da bu sistemə daxil

olduğuna görə burada da eyni vəziyyət mövcud

olmuşdur. Bazar iqtisadiyyatına qədəm qoyduqdan sonra

respublikamızda da bazarın bu növü yaranmağa və

inkişaf etməyə başlamışdır. Azad sahibkarlığın inkişafı

və 2000- ci ildə “Əmtəə birjaları və birja ticarəti

haqqında” Azərbaycan Respublikası qanununun qəbul

edilməsi buna daha böyük təkan vermişdir.

Birjalar üçün standartlar üzrə (müəyyən edilmiş

sortlar) və ya standart nümunələr üzrə (taxıl, qənd, yun,

pambıq, qəhvə, kauçuk, metallar) əmtəələrin kütləvi alqı-

satqısı xarakterikdir.

Sənayecə inkişaf etmiş ölkələrdə birja ticarəti

taxıl və digər kənd təsərrüfatı məhsulları, qənd, yun,

qəhvə, kauçuk, neft, neft məhsulları, tikinti materialları,

əlvan və qara metallar və digər əmtəə bazarlarının

vəziyyətinə əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərir

2. Hərrac (latın sözündən götürülüb –mənası kütləvi

ticarət formasıdır) əvvəlcədən yeri və vaxtı müəyyən

286

edilmiş xüsusi və kütləvi xassəyə malik olan malların

satışı üsuludur.

Hərrac (auksion) ticarəti- topdansatış və

pərakəndə ticarətin elə bir növüdür ki, bu zaman satıcı

mənfəət əldə etmək məqsədilə eyni bir vaxtda satışda

iştirak edən bir neçə alıcı arasında birbaşa rəqabət

prinsipindən istifadə edir.

Auksion – açıq hərrac zamanı elə malların satışıdır

ki. onlar fərdi xüsusiyyətlərə və dəyərlərə malik olurlar.

Onların açıq satışı müəyyən olunmuş yerdə və

qabaqcadan qoyulan vaxtda həyata keçirilir.

“Kim çox” prinsipi ilə malların və digər dəyərlərin

satış forması kimi auksionlar: əmtəə və valyuta

auksionlarına bölünürlər. Auksionun əsas iştirakçılarına:

dəyərlərin sahibi (satıcı), auksionun təşkilatçısı, alıcı

aiddirlər. Auksion hərracını auksionist həyata keçirir və

o, satışın keçirilməsi zamanı qiymətləri və yüksək qiymət

təklif eyləyən alıcını elan etmək səlahiyyətinə malikdir.

Əmtəə auksionlarında incəsənət əsərləri, zərgərlik

məmulatları, xəzlər, əntiq əşyalar və digər unikal, çox az-

az rast gəlinən və yüksək tələb olunan mallar və digər

qəyərlər satılır. Auksionlar bir qayda olaraq, aşkar və

yaxud qeyri-aşkar formada keçirilən qiymətin qalxmasına

və qiymətin aşağı düşməsinə olan auksionlara bölünürlər.

3.Yarmarka ticarəti – qısamüddətli və vaxtaşırı

təkrarlanan mal satışı olmaqla, istehsalat-texniki təyinatlı

və geniş istehlak mallarının müayinədən keçirilməsi və

nümunələrin seçilməsindən sora alqı-satqı aktlarının

həyata keçirilməsi ilə başa vurulur.

287

Yarmarka ticarətin prinsipləri satış-sərgilərin,

sərgi salonların təşkilati qurluşunun və funksional

fəaliyyətinin əsasını təşkil etdikləri üçün yarmarka və

sərgi yicarəti bir-biri ilə qarşılıqlı bağlantıda nəzərdən

keçirilir.

Yarmarka ticarətinin xarakterik cəhətlərinə

aşağıdakılar aiddirlər:

- Təqdim olunmuş nümunələr üzrə malların

topdansatış ticarəti;

- Sövdələşmələrin dövrililiyi;

- Müddətin və satış yerinin qabaqcadan müəyyən

edilməsi;

- Satıcıların və alıcıların eyni vaxtda və kütləvi

olaraq iştirakı.

Bir qayda olaraq, yarmarkaların (sərgilərin)

açılışı və keçirilməsi təsisçilərin yerli hakimiyyət

orqanları ilə birgə qərarına əsasən həyata

keçirilir.

4. Yarmarkalardan fərqli olaraq satış -sərgilər bir

qayda olaraq, elmi mövzular və istiqamətlər üzrə

sistemləşdirilir.

Dünyada hər il çox sayda tematik sərgilər keçilir.

Onlardan daha tanınanı ekologiya problemləri üzrə

Honnoverdə, metallurgiya və maşınqayırma

məmulatlarının problemləri üzrə Düsseldorfda və s

keçirilən sərgilərdir.

Satış sərginin məqsədi- yeni məhsul növlərinin,

malların nümayişi, göstərilməsi və təqdim olunması və

288

onların sonradan satışı üzrə ən müasir informasiyanın

hazırlanmasından, potensial alıcılar ilə işgüzar əlaqələrin

yaradılması üçün şəraitin təşkil olunmasından ibarətdir.

Satış sərgi-satışı təzə başlayan, həyat dövrəsinin

başlanğıcında olan, tələbin olmamasından əsassız olaraq

zərərə düşmə qorxusunun olması səbəbindən hələ kütləvi

qaydada istehsal edilməyən ən müasir mallar bazarının

sınaqdan çıxarılmasının məqsədəuyğun formasıdır.

Satış- sərginin fəaliyyətinin predmeti- yeni

məhsul növləri ilə tanışlıq və bunlarla sövdələşmələrin

bağlanılması üzrə xidmətlərin göstərilməsindən,

həmçinin aparıcı alimlərin və müətxəssislərin cəlb

olunması ilə kommersiya və elmi-texniki informasiyanın

verilməsindən ibarətdir.

MÖVZU 11

KOMMERSİYA FƏALİYYƏTİNDƏ

RİSK VƏ KREDİTLƏŞMƏ

1. Risk müasir idarəetmənin, kommersiya

fəaliyyətinin qeyri-müəyyənlik şəraitində menecerlərin

spesfik fəaliyyəti, onun variantlarının mürəkkəb seçimi

ilə əlaqədar olan ən mühüm sahələrindən biridir. Hazırda

dünya və yerli bazarlar getdikcə daha çox qeyri-stabil

olur və gözlənilməz dəyişikliklərlə müşayiət olunurlar.

Riskli biznes surətlə inkişaf edir. Bu şəraitdə riskli

qərardan çəkinən menecer təşkilat üçün təhlükəli olur,

onu durğunluğa, rəqabət qabliyyətliliyinin itməsinə

gətirib çıxarır. Riskli situasiyalar zonasının genişlənməsi

ilə, risk menecment idarəetmənin obyektiv zəruri və

289

kifayət qədər əhəmiyyətli elementi, işgüzar uğurun ən

mühüm ilkin şərti kimi çıxış edir.

Risk demək olar ki, bütün istiqamət və aspektləri ilə

bağlı olan müxtəlif problemləri əhatə edən çox geniş

anlayışdır. Bu sahədə kommersantın əsas vəzifələri

ümumən məlumdur: aşağı, yüksək risk aşkar etmək, risk

haqqında xəbərdarlıq edən tədbirləri işləyib hazırlamaq

və həyata keçirmək, zərərə uğradıqda onun optimal əvəz

olunması üçün tədbirlər görmək, risklərin təhlili və

əvvəlcədən onlar haqqında xəbər verilməsi və s.

2. Riskin müəyyən edilməsi investisiya qərarlarının

qəbulu zamanı xüsusilə vacibdir. Risk və qeyri-

müəyyənlik şəraitində investisiya layihələrinin seçilməsi

meyarları çox halda riskin dərəcəsindən asılı olur. Qərar

rəhbərin fərdi olaraq riskə meyilliyi, habelə firmanın

mövcud olduğu konkret situasiya ilə müəyyən edilir.

Menecer yeni layihəni digər variantlarla və firma

fəaliyyətinin artıq yoluna qoyulmuş növləri ilə qarşılıqlı

əlaqədə nəzərdən keçirilir. Riskin azaldılması məqsədilə

elə əmtəələri seçmək lazımdır ki. onlar üzrə tələb əks

istiqamətlərdə dəyişsin, yəni bir əmtəə üzrə tələb

artdıqda, digər əmtəə üzrə tələb azalsın və ya əksinə.

Lakin heç də hər bir risk diversfikasiyanın köməyilə

azaldıla bilinmir. Sahibkarlığa yüksəlişin və ya böhranın

gözlənilməsi, bank faizi dərəcəsinin hərəkəti və s. kimi

makroiqtisadi amillər təsir göstərir. Menecer belə

proseslərlə şərtlənən riski istehsalın diversfikasiyanın

köməkliyi ilə azalda bilmir.Müəssisədə idarəetmə

qərarlarının qəbulu riskin bütün növlərinin sıx

əlaqələndirilməsini nəzərdə tutur, amma menecerin hətta

ən düz hesab edilən proqnozları belə firmanın özündən

asılı olmayan gözlənilməz və əvvəlcədən müəyyən edilə

bilinməyən şəraitlər üzündən qeyri-real ola bilər: iqtisadi

290

toqquşmalar, müştərilərin zövqlərində kəskin

dəyişikliklər, rəqiblərin gözlənilməz hərəkətləri, tətillər,

yeni dövlət qərarları. Buna görə də qeyri-əlverişli

hadisələrin baş verməsi halı üçün ehtiyat vəsaitləri,

istehsal gücləri, xammal və hazır məhsul hesabına mənfi

nəticələrin azaldılmasının mümkünlüyü nəzərdə tutulur,

fəaliyyətin yenidən istiqamətləndirilməsi üçün maddi

təmin olunmuş planlar işlənib hazırlanır.

MÖVZU 12.

KOMMERSİYA HESABLAŞMALARININ

FORMA VƏ METODLARI

1. Hesablaşmaların müəssisələr tərəfindən ya nəqd

pulla, ya da nəqdsiz ödəmələr yolu ilə həyata keçirilir.

Öz təşkilati-hüquqi formalarından və fəaliyyət

sferalarından asılı olmayaraq müəssisələr sərbəst pul

vəsaitlərinin banklarda saxlamağa borcludurlar.

Təşkilatlar digər müəssisələrlə öhdəliklər üzrə

hesablaşmaları, bir qayda olaraq, bank vasitəsilə nəqdsiz

qaydada həyata keçirirlər və ya Azərbaycan

Respublikasının qanunvericiliyinə uyğun olaraq Milli

Bank tərəfindən müəyyən edilmiş nəqdsiz

hesablaşmaların digər formalarını tətbiq edirlər.

Hesablaşmaları nəqd pulla həyata keçirmək üçün

hər bir təşkilatın kassası olmalı və müəyyən edilmiş

formada kassa kitabı açılmalıdır.

291

Əhali ilə hesablaşmaların həyata keçirildiyi

zaman təşkilatlar tərəfindən nəqd pulun qəbulu mütləq

qaydada nəzarət-kassa aparatının tətbiqi ilə aparılmalıdır.

Təşkilatların banklardan aldıqları nəqd pullar

çekdə göstərilən məqsədlərə sərf edilməlidir.

Kassa əməliyyatlarının aparılması kassirə həvalə

olunur və o qəbul etdiyi dəyərlərin saxlanmasına görə

tam maddi məsuliyyət daşıyır.

Kiçik təsərrüfat xərclərini ödəmək, ezamiyyət

üçün avans vermək və digər xırda ödəmələri həyata

keçirmək üçün kassada bankın müəyyən etdiyi limit

daxilində kiçik pul məbləğləri saxlamaq olar. Yalnız

müəssisənin işçilərinə əmək haqqı, müvəqqəti işsizlik

üzrə müavinətlər, təqaüdlər və pul mükafatları verildiyi

dövrdə 3 iş günü müddətində kassada müəyyən edilmiş

limitdən artıq pul saxlamağa icazə verilir.

2. Nəğdsiz hesablaşmalar banklarda müştərilərin

hesablaşma, cari və valyuta hesabları, müxabir hesabları

sistemi üzrə müxtəlif banklar arasında, qarşılıqlı

tələblərin klirinq məğbulu üzrə hesablama palataları

vasitəsilə, həmçinin nəğd pulu əvəz edən veksel və

çeklərin köməyi ilə nəqdsiz köçürmələr yolu ilə həyata

keçirilir.

Nəqdsiz hesablaşmaları əsasən, bank, kredit və

hesablaşma əməliyyatları vasitəsilə həyata keçirirlər.

Nəqdsiz formada hesablaşmalar pul tədavülü xərclərini

əhəmiyyətli dərəcədə azaltmağa, nəqd pul vəsaitlərinə

olan tələbatı aşağı salmağa imkan verir, həmçinin onların

daha etibarlı qorunmasını təmin edir.

292

Nəqdsiz hesablaşmaları əmtəə və qeyri-əmtəə

əməliyyatları üzrə həyata keçirirlər. Əmtəə

əməliyyatlarına xammalın, materialların, hazır məhsulun

və s. alqı-satqısını, qeyri-əmtəə əməliyyatlarına isə -

kommunal idarələri, elmi-tədqiqat təşkilatları, təhsil

müəssisələri ilə və s. hesablaşmaları aid edilir.

Əmtəə əməliyyatlarını nəqdsiz hesablaşmaların

bu formalarından istifadə etməklə həyata keçirirlər:

ödənc tapşırıqları- tələbnamələr, ödənc tapşırıqları,

akkreditivlər, plan ödəncləri qaydasında çeklərlə,

qarşılıqlı tələblərin məğbuluna əsaslanan veksellərdən

istifadə etməklə.

Malgöndərənin və alıcının yerləşdiyi məkandan

asılı olaraq nəqdsiz hesablaşmaları şəhərlərarası və

şəhərdaxili hesablaşmalara ayırırlar. Şəhərlərarası

hesablaşmalara müxtəlif yaşayış məntəqələrində yerləşən

bank idarələri tərəfindən xidmət göstərilən müəssisələr

arasındakı hesablaşmalar, şəhərdaxili hesablaşmalara isə

eyni yaşayış məntəqəsində yerləşən bir və ya iki bank

idarəsi tərəfindən xidmət göstərilən təşkilatlar arasındakı

hesablaşmalar aid edilir.

3. Hesablaşmaların bir forması müqavilədə müəyyən

edildiyi hallarda tətbiq olunur. Hesablaşmaların

akkreditiv formasının xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki,

ödəniş sənədlərinin ödənilməsi malgöndərən tərəfindən

əmtəələr yükləndikdən dərhal sonra onun yerləşdiyi

məkanda həyata keçirilir.

Akkreditiv – xüsusi hesab açılması barədə alıcının

bank şöbəsinin malgöndərənin bank şöbəsinə tapşırığıdır.

Bu hesabdan akkreditiv ərizəsində nəzərdə tutulmuş

şərtlərlə və ərizədə göstərilən məbləğ civarında

malgöndərənin haqqı dərhal ödənilir. Hər bir akkreditiv

293

yalnız bir malgöndərənlə hesablaşmalar üçün nəzərdə

tutulur və müqavilədə göstərilən müddət ərzində qüvvədə

olur və yalnız malgöndərənin və alıcının razılığı ilə

uzadıla bilər.

Akkreditivlər üzrə ödəmələri onun qüvvədə olduğu

müddətdə malgöndərənin bankında malgöndərən

tərəfindən əmtəələrin yüklənməsini təsdiq edən

hesabların reyestri və nəqliyyat və ya qəbul-təhvil

sənədləri təqdim olunduqdan sonra akkreditivin tam

mabləğində və ya hissə-hissə həyata keçirilir. Hesabların

reyestri malgöndərən tərəfindən ona xidmət göstərən

bank müəssisəsinə, bir qayda olaraq, əmtəələrin

yükləndiyi gündən bir gün sonra təhvil verilməlidir.

MÖVZU 13.

LİZİNQ ƏMƏLİYYATLARININ

TƏŞKİLİ, FAKTORİNQ, FRANÇAYZİNQ

1. Lizinq, iqtisadi mənada material və pul

formasında birbaşa investisiyaların köməyilə müəssisənin

texniki cəhətdən yenidən silahlanmasını və elmi –texniki

tərəqqinin sürətləndirilməsini təmin edən mülkiyyət

münasibətləri kompleksidir.

Lizinq –özünə üç növ təşkilati iqtisadi münasibəti

daxil edən sahibkarlıq fəaliyyəti sistemidir. Lizinq

münasibətlərinin sosial əhəmiyyəti ondan ibarətdir ki,

onlar sahibkarlara istehsal vasitələrindən fəal şəkildə

istifadə etməyə imkan yaradır, onların əmək fəallığını və

294

yaradıcılıq imkanlarını stimullaşdırır. Lizinq

münasibətləri mexanizmi hüquqi, maliyyə və təşkilati-

texniki münasibətlər əsasında qurulur.

Sistemli iqtisadi böhran və bütün növdən olan

investisiya resurslarının çatışmaması lizinqdən hazır

məhsulun əlavə satış kanalı kimi istifadə olunmasını

zəruri və optimal edir.

Müasir tarixdə “lizinq” anlayışından ilk olaraq

1877-ci ildə, “Bell” telefon kompaniyasının özünün

istehsal etdiyi telefonları satmaq yox, onları icarəyə

vermək qərarına gəldiyi zaman istifadə olunmuşdur.

İlk lizinq birliyi 1952-ci ildə San-Fransiskoda

(ABŞ) yaradılmış və “Yunayted steyts lizinq korporeyşn”

adını almışdır. Amerikan lizinqin atası bu kompaniyanın

prezidenti Henri Şonfeld hesab olunur.

ABŞ- da lizinq maliyyə-lizinq birlikləri sayəsində

iqtisadi fəaliyyətin effektiv alətinə çevrildi. Lizinq

müqavilələrinin çoxvariantlığı investisiya vəsaitlərinin

əldə edilməsi və onlardan istifadə olunması yollarını

əhəmiyyətli dərəcədə diversifikasiya etməyə imkan

yaratdı.

2.Kommersiya konsessiyası (françayzinq)

müqaviləsi ondan ibarətdir ki, sahubkar özünün firma

vasitələrindən: firma adından və kommersiya

işarələrindən, əmtəə nişanından, xidmət nişanından,

müəyyən mükafatla digər sahibkara fəaliyyətində istifadə

etmək hüququnu, qorunan kommersiya informasiyasını

verir, həmçinin məsləhət verməyi və biznesin təşkilində

yardım edilməsini öhdəsinə götürür.

295

Kommersiya konsessiyasının mənası –hüquqa

malik olanın işgüzar adından və kommersiya

təcrübəsindən istifadə etməklə istifadəçi-müəssisənin

mənfəətiniartırmaq üçün ona əlverişli şərait

yaradılmasından ibarətdir.

Kommersiya konsessiyası müqaviləsinin

iştirakçıları kimi kommersiya təşkilatları, həmçinin

hüquqi şəxs olmayan fiziki şəxslər çıxış edə bilərlər.

Kommersiya konsessiyası müqaviləsi aşağıdakı

əsas növlərdə ola bilər:

- istehsalat – malların istehsalının inkişaf etdirilməsi

və onların yeni bazarlara yeridilməsi üçün;

- satış istehsalçının nəzarətində olan geniş

şaxələnmiş şatış şəbəkəsinin yaradılması üçün;

- ticarət-hüquqi cəhətdən müstəqil olan firma

mağazalarının açılması üçün;

- xidmət sahəsində - hüquqi cəhətdən müstəqil olan

mehmanxana, restoran, emalatxana şəbəkələrinin

açılması üçün və s.

- 3.Faktorinq- komissiyanınmüxtəlif növlərindən

biridir.

- Faktorinqin mahiyyəti ondan ibarətdir ki, bank və

yaxud ixtisaslaşdırılmlş təşkilat ( faktorinq firma və

yaxud faktor) satıcı-müəssisələrdən alıcı-

müəssisələrin borclarını alır (ilk növbədə, alıcıların

göndərilmiş malların, görülmüş işlərin və ya

xidmətlərin ödənişi üzrə öhdəlikləri) və onları

satıcıya faktiki göndəriş və yaxud yerinə

yetirilməyə əsasən ödəyir. Sonradan faktor bu

borcları birbaşa borclu müəssisələrdən alır.

- Öz xidmətlərinə görə faktor satıcıdan (müştəridən)

komissiyon muzdunu alır ki, buraya kredit

296

resurslarından istifadəyə görə faiz dərəcəsi daxil

edilir. Bundan başqa, faktor onunla qazanır ki,

onun ədə etdiyi borc öhdəlikləri bu borcların alış

qiymətindən yüksək olur.

- Faktorinqin icrası üçün bir neçə il müddətinə

müqavilə bağlanır.

- Faktorinq müqaviləsində müştərinin faktora

müəyyən borcları güzəştə gedir. Faktor öz üzərinə

gələcək borcların ödəniş qabiliyyətinin

yoxlanılmasını götürür, bundan sonra isə onlara

müəyyən limit daxilində kredit verilməsinə razılıq

verir. Bu limit daxilində faktor öz üzərinə

ödəməməyin riskini götürür.

- Kredit öhdəliyinin keçməsi borcluya çatdırılır,

bundan sonra o, özünün maliyyə problemlərini

satıcı ilə deyil, faktorinq firmailə həll edir.

- Komissiya kommersiya fəaliyyətinin vacib

formalarından biridir.

- Kom issiyanın mahiyyəti ondan ibarətdir ki, ticarət

müəssisəsi (komisyonçu) adlanan bir tərəf,

komitent adlanan digər tərəfin tapşırığına əsasən öz

adından və komitentin hesabına sövdələşmələri

həyata keçirməyi müqavilə ilə öz öhdəsinə götürür.

- Bu zaman komissiya müqaviləsi ilə əldə olunan

hüquq və öhdəlikləri komisyonçu, hətta komitent

üçüncü şəxslə birbaşa münasibətə girdiyi zaman

özündə saxlayır.

- Komissiya müqaviləsi, bir qayda olaraq, müəyyən

müddətə bağlanılır və komisiyonçuya tapşırılan

sövdələşmələrin həyata keçirilməsi hüququnun

digərlərə verilməməsi haqqında komitentin

öhdəliyini özündə əks etdirir.

- Komisyonçu komissiya üzrə öz xidmətlərinə görə

komitentdən komisyon muzdu alır, bundan başqa

297

sövdələşmənin üçüncü şəxs tərəfindən düzgün və

vaxtında yerinə yetirilməsinə görə öz üzərinə

zəmanət götürməklə əlavə haqq ala bilər.

- Əgər haqqın ölçüsü və onun şərtləri komissiya

müqaviləsi ilə nəzərdə tutulmayıbsa, müqavilənin

yerinə yetirilməsi oxşar xidmətlərə görə, adətən

alınan haqq səviyyəsində ödənilir.

- Əgər komissyon müqaviləsi komitentin günahı

ucbatından yerinə yetirilməyibsə, komisyonçu

komisiyon muzdunun alınması, həmçinin məruz

qaldığı xərclərin haqqının ödənişi hüququnu

saxlayır.

MÖVZU 14.

ƏMTƏƏLƏRİN TOPDAN ALIŞI ÜZRƏ

KOMMERSİYA İŞİ

1. Alqı işi ticarətdə kommersiya fəaliyyətinin

əsasını təşkil edir. Mahiyyət etibarıilə, kommersiya işi

burdan başlayır. Alıcıya əmtəənin satışından əldə etmək

üçün, zəruri əmtəələrə malik olmaq lazımdır. Qeyd

olunduğu kimi, əmtəə tədavülünün əsas funksiyası

dəyərin formasının dəyişilməsində öz əksini tapır.

P-Ə və Ə-P

Bu formula ticarətdə kommersiya işinin

mahiyyətini açır:

Müəyyən məbləğ pul vəsaitlərinə malik olan

sahibkar əmtəələri alır və sonradan onları sataraq yenidən

müəyyən artımla pul vəsaitlərinə çevirir. Əmtəə

tədavülünün əsas funksiyasına istinad edərək, belə bir

298

nəticəyə gəlmək olar ki, ticarətdə kommersiya işi

sonradan satmaq məqsədilə əmtəələrin alışından başlanır.

Öz iqtisadi təbiətinə görə alqı, ticarət

müəssisələri və ya fiziki şəxslər tərəfindən alınmış

əmtəələrin sonradan satılması məqsədilə həyata keçirilən

topdan və ya xırda topdan maldövriyyəsini təşkil edir.

Düzgün təşkil olunmuş topdan alış əhalini təchiz etmək

üçün pərakəndə satış şəbəkəsində zəruri əmtəə çeşidinin

formalaşdırılmasına, alıcı tələbatının tələblərinə uyğun

olaraq əmtəə istehsalçılarına təsir etməyə, həmçinin

ticarət müəssisəsinin işinin səmərəliliyini təmin etməyə

imkan verir.

2. Əmtəələrin göndərilməsi barədə topdan

yarmarkalarda müqavilənin bağlanması topdan alışın ən

mütərəqqi formasıdır.

Topdan yarmarkalarda əmtəələrin satışı-alışı topdan

ticarətin ən köhnə formalarından biridir.

Respublikamızda topdan yarmarkalar hələ inqilabdan

əvvəlki dövrlərdə keçirilirdi. Mərkəzləşdirilmiş planlı

iqtisadiyyat dövründə bu cür yarmarkaların keçirilməsi

60-cı illərdeə geniş yayılmağa başlamışdır. Lakin

sonralar topdan yarmarkalar daha çox inzibati-direktiv

xarakter almağa başladı – onları dövlət idarə orqanları

təşkil edirdi; onların keçirilməsi qaydaları ciddi

reqlamentləşdirilirdi.

Bazar iqtisadiyyatına keçidin ilk mərhələsində

kommersiya məqsədlərinə daha çox ticarət-vasitəçi

strukturlar – daim fəaliyyətdə olan əmttə birjaları uyğun

gəlirdi. Lakin sonralar topdan yarmarkalar öz əvvəlki

əhəmiyyətini bərpa etməyə və rolunu artırmağa müvəffəq

oldular. Yarmarka ticarətinin əsas məqsədi - əmtəələrin

topdan satışı və alışı, satıcılarla alıcılar arasında birbaşa

299

müqavilələrin və ya kontraktların bağlanmasıdır. Topdan

yarmarkalar ticarət təşkilatlarının çeşid və keyfiyyətə

görə əmtəə istehsalına təsirini gücləndirir, müqavilələrin

bağlanması prosesini sürətləndirir, belə ki,

malgöndərənlər və alıcılar birbaşa kontaktda olurlar.

Bazar iqtisadiyyatında beynəlxalq və ümumdövlət

miqyaslı həmçinin regional əhəmiyyətli topdan

yarmarkalar geniş yayılmışdır. Beynəlxalq və ya

ümumdövlət topdan yarmarkalarda beynəlxalq

kompaniyalar yaxın və uzaq xaricidən malgöndərənlər

iştirak edirlər. Bu yarmarkaları dövlət idarəetmə

orqanları, həmçinin iri kommersiya strukturları təşkil

edirlər.

3.Ərzaq məhsullarının dövlət mərkəzləşdirilmiş

topdan ticarətinin ləğvi, topdan və pərakəndə satış ticarət

müəssislərinin özəlləşdirilməsi, kənd təsərrüfatı və ərzaq

məhsullarının istehlakçılara doğru irəlilədilməsinin

mövcud sisteminin dağıdılmasına gətirib çıxartdı. Bir çox

ərzaq və meyvə-tərəvəz bazarları sənaye məhsullarının

satışı ilə məşğul olmağa başladılar, kənd təsərrüfatı

istehsalçıları öz məhsullarının reallaşdırılması problemi

ilə üzləşdilər. Ərzaq məhsulları ticarətinin dövlət

tənzimlənməsinin olmadığı bir vaxtda emaledici

sənayenin və pərakəndə ticarətin lokal inhisarçılığı

güclənməyə başladı, bu isə ərzaq məhsullarının

pərakəndə qiymətlərinin artmasına, adambaşına düşən

mühüm ərzaq məhsullarının pərakəndə qiymətlərinin

artmasına, adambaşına düşən mühüm ərzaq

məhsullarının istehlakının kəskin azalmasına səbəb

olmuşdu.

Bazar iqtisadiyyatı şərtlərinə uyğun gələn yeni

bölgü sisteminin olmamsı, bu sahədə müasir marketinqin

300

tətbiq edilməməsi qeyri-sivil bazar mühitinin

formalaşmasına səbəb oldu, bu da özünü maklerlərin,

brokerlərin komissionerlərin, küçə ticarətçilərinin

sistemsiz fəaliyyətlərində büruzə vermişdi və bu da ərzaq

məhsullarının topdan satışının və əmtəə hərəkətinin

təşkilində neqativ fəsadlara gətirib çıxarmışdır. Ölkənin

ərzaq təminatı problemi ərzaq məhsullarının və kənd

təsərrüfatı xammalının topdan ticarətinin və əmtəə

hərəkətinin təşkilinin yeni yollarının tapılmasını tələb

edirdi.

MÖVZU 15.

TOPDAN VƏ PƏRAKƏNDƏ MAL

SATIŞINDA KOMMERSİYA FƏALİYYƏTİ

1. Bazar münasibətləri şəraitində yalnız əmtəə

satışı topdan müəssisələrin əsas funksiyası kimi nəzərdən

keçirilə bilməz.Topdan ticarətin səmərəliliyi topdan

müəssisələrin öz müştərilərinə - əmtəə alıcılarına və

malgöndərənlərə göstərdiyi xidmətlərin kəmiyyəti və

keyfiyyəti ilə də xarakterizə olunur.

Əmtəə hərəkətinin şəraitindən və bazar

münasibətləri iştirakçılarına göstərilən informasiya

kommersiya xidmətindən asılı olaraq topdan ticarət

xidmətlərinin tərkibi və növləri çox müxtəlif ola bilər.

Topdan müəssisələrin fəaliyyətinə əmtəələrin

reallaşdırılması funksiyası ilə yanaşı, geniş dairəli

xidmətlər də daxil edilir ki, bu xidmətlər də həm

malgöndərənlər- əmtəə istehsalçıları, həm də pərakəndə

ticarət müəssisələri tərəfindən ödənilir. Bu şəraitdə

301

topdan müəssisələrin maliyyə vəziyyəti təkcə topdan və

digər dövriyyənin səviyyəsindən deyil, həmçinin

malgöndərənlərə və əmtəə alıcılarına göstərdikləri

xidmətlərin kəmiyyətindən və keyfiyyətindən də asılı

olacaq.

Topdan müəssisələr alıcı müştərilərə aşağıdakı

xidmətləri göstərməlidirlər;

-Tələb və tələbatın qiymətləndirilməsi;

- İstehsal çeşidinin ticarət çeşidinə çevrilməsi

(markalanma, qablaşdırma, sortlaşdırma, çəki

qablaşdırılması və s.)

- Əmtəə ehtiyatlarının saxlanılması;

- Əmtəələrin çatdırılması;

-Alışın kreditləşdirilməsi;

Malgöndərən – müştərilərə münasibətdə topdan

ticarətin xidmətləri bunlardan ibarət olmalıdır:

- Kommersiya fəaliyyətinin mərkəzləşdirilməsi;

- Əmtəəyə mülkiyyət hüququnun ötürülməsi

prosesinin dəstəklənməsi;

- Əmtəə hərəkəti prosesinin investisiya təminatı və s.

- Əmtəələrin göndərilməsi barədə topdan

yarmarkalarda müqavilənin bağlanması topdan

alışın ən mütərəqqi formasıdır.

- Topdan yarmarkalarda əmtəələrin satışı-alışı

topdan ticarətin ən köhnə formalarından biridir.

Respublikamızda topdan yarmarkalar hələ

302

inqilabdan əvvəlki dövrlərdə keçirilirdi.

Mərkəzləşdirilmiş planlı iqtisadiyyat dövründə bu

cür yarmarkaların keçirilməsi 60-cı illərdə geniş

yayılmağa başlamışdır. Lakin sonralar topdan

yarmarkalar daha çox inzibati-direktiv xarakter

almağa başladı – onları dövlət idarə orqanları təşkil

edirdi; onların keçirilməsi qaydaları ciddi

reqlamentləşdirilirdi.

- Bazar iqtisadiyyatına keçidin ilk mərhələsində

kommersiya məqsədlərinə daha çox ticarət-vasitəçi

strukturlar – daim fəaliyyətdə olan əmttə birjaları

uyğun gəlirdi. Lakin sonralar topdan yarmarkalar

öz əvvəlki əhəmiyyətini bərpa etməyə və rolunu

artırmağa müvəffəq oldular. Yarmarka ticarətinin

əsas məqsədi - əmtəələrin topdan satışı və alışı,

satıcılarla alıcılar arasında birbaşa müqavilələrin və

ya kontraktların bağlanmasıdır. Topdan

yarmarkalar ticarət təşkilatlarının çeşid və

keyfiyyətə görə əmtəə istehsalına təsirini

gücləndirir, müqavilələrin bağlanması prosesini

sürətləndirir, belə ki, malgöndərənlər və alıcılar

birbaşa kontaktda olurlar.

- Bazar iqtisadiyyatında beynəlxalq və ümumdövlət

miqyaslı həmçinin regional əhəmiyyətli topdan

yarmarkalar geniş yayılmışdır. Beynəlxalq və ya

ümumdövlət topdan yarmarkalarda beynəlxalq

kompaniyalar yaxın və uzaq xaricidən

malgöndərənlər iştirak edirlər. Bu yarmarkaları

dövlət idarəetmə orqanları, həmçinin iri

kommersiya strukturları təşkil edirlər.

303

Ədəbiyyat siyahısı

1. Ağamalıyev M.Q. Kommersiya fəaliyyətinin

təşkili. Bakı, 2004.

2. Коммерческое дело М. Экономика. Учебник,

1992.

3. Azərbaycan konstitusiyası. Bakı, 1995.

4. Sahibkarlıq fəaliyyəti haqqında Azərbaycan

Respublikası qanunu. 15 dekabr 19992.

5. Xüsusi razılıq (lisenziya) tələb olunan fəaliyyət

normalarının siyahısının təsdiq edilməsi haqqında

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin fərmanı.

6. Müəssisələr haqqında Azərbaycan respublikası

qanunu. 4 oktyabr 1997, 01.07.1994.

7. Azərbaycan Respublikasında olan mülkiyyətin

özlləşdirilməsi haqqında Azərbaycan

Respublikası qanunu. 07.01.1993.

8. Kiçik sahibkarlara dövlət köməyi haqqında

Azərbaycan Respublikası qanunu. 4 iyun 1999.

9. İ.Ə. Feyzullabəyli. Biznes, bazar, ticarət,

marketinq, plan nədir. Bakı. Azərnəşr, 1993.

10. Hacıyev Ş. H. Xalq istehlak mallarının əhali

tələbinə proqnozlaşdırılması. Bakı, Azərnəşr,

1989

11. Хруцкий В.Е. Современный маркетинг.

М.Финансы и статистика. 1991

12. Лайс Г.Маркетинг. М. Машиност. 1992

13. Данилов Е.Н. НТВ в торговле: социально –

экономические аспекты. М. «Знание», 1986

14. Коровкин Г.Н. Совершенствование

товародвижение на индустральной основе. М.

«Знание», 1987.

15. Ələsgərov F.N. İstehlak malları bazarı: idarəetmə

formaları və metodları. Bakı “Azərnəşr”, 1993

304

16. Məmmədov T.S. Ələkbərov Ə.Ə., Məmmədov

M.Q. Ərzaq malları ticarətinin təşkili. Bakı,

“Maarif” , 1991.

17. İ.Ə.feyzullabəyli. Real bazara doğru. Bakı,

“Azərnəşr”, 1993

18. F.Kotler. Marketinqin əsasları. 1992.

19. Ə. Əlirzayev. Azərbaycan iqtisadiyyatının

inkişafının konsepsiyası və proqramı. Bakı, 1999.

20. Ancoff U. Gələcək korporasiyanın

planlaşdırılması. M. 1989.

21. Levşin F.M. Dünya əmtəə bazarlarının

konyukturası: spesifik və varislik M.1992.

22. Nestereko V.A. Bazar infrastrukturu. Kişinyev,

1990.

23. Kembel R., Makkonel, Stenli L Bryu:

Ekonomiks. 1-2-ci cildlər. M. 1992.

24. Şonberqer. R. İstehsalın idarəedilməsinin yapon

metodları. İqtisadiyyat. 1988.

25. Novikov P.S. Mal hərəkəti və xalq istehlakı

mallarının satışı. Proqress nəşriyyatı. Krasnodar.

1998.

26. Sənaye mallarının marketinqi. Tərəqqi. 1992.

27. Pinin S.İ. Beynəlxalq ticarətdə qiymətqoyma.

Beynəlxalq münasibətlər nəşriyyatı. 1980.

28. Ərzaq mallarının satıcılarının məlumat kitabçası.

M. Ali məktəb. 1991.

29. Əmtəəşünasın məlumat kitabçası. Qeyri-ərzaq

malları. M.İqtisadiyyat.

1990.

30. P.S. Zavyalov, V.İ.Demidov. Müvəffəqiyyətin

düsturu: marketinq. M.Beynəlxalq münasibətlər,

1991.

31. Harri Karter. Səmərəli reklam. M. tərəqqi, 1991.

305

32. Qerçıkova İ.Q. Marketinq və beynəlxalq

kommersiya işi. M. Xarici ticarət nəşriyyatı.

1991.

33. İ.Ə. Feyzullabəyli, E.İ.İbişov, H.A. İsrafilov.

Beynəlxalq ticarət işi. Bakı, 2001.

34. A.Bordevin. Lizinq və vergi hüququ. M., 1990.

35. K.K Səmərəli ticarətin metodları. M.,

İqtisadiyyat, 1997.

36. S.H. Məmmədov. Maliyyə. Bakı, 1999.

37. Azərbaycan Respublikası gömrük məcəlləsi.

Bakı, 2003.

306

KOMMERSİYA ÜZRƏ LÜĞƏT

VƏ TERMİNLƏR

-A-

Aviza Qarşılıqlı hesabda baş verən dəyişikliklər

haqqında xəbərdarlıq

Avuar Xarici banklarda saxlanılan vəsait

Aksiz Malın qiymətinə daxil edilən və alıcı

tərəfindən ödənilən dolayı vergi

Aksiya Səhmdar cəmiyyət tərəfindən verilən

qiymətli kağız

Arbitraj Bir mənası təsərrüfat məhkəməsi

Assosiasiya Müəyyən prinsiplər əsasında

müəssisələrin birləşməsi

Audit Formasından asılı olmayaraq

müəssisələrdə aparılan yoxlama təftişi

Auksion Hərrac, açıq şəkildə satış

Agent Hüquqi və ya fiziki şəxs olub, başqa şəxsin

hesabına və onun maraqları çərçivəsində vasitəçi kimi

çıxış edir. Agent eləcə də imza etmək hüquqi olmadan

sazişlərin hazırlanmasını həyata keçirir. Bir qayda olaraq

agent öz fəaliyyətini tapşırıq verən şəxs və agent arasında

razılaşdırılmış haqq hesabına həyata keçirir.

Antiinhisar qanunçuluğu Bazar iqtisadiyyatı

ölkələrdə, rəqabət mühitinin mühafizə edilməsi üçün,

inhisarçılığın və haqsız rəqabətin qarşısını alan hüquqi

aktlar kompleksidir.

307

- B-

Balans Müəssisənin aktiv və passivi arasında nisbəti

pul vasitəsilə göstərən sənəd

Bartet saziş Məhsul mübadiləsinin pulsuz həyata

keçirildiyi ticarət sövdələşməsi növü. Bu zaman ödəniş

mal formasında həyata keçirilir. Bu növ sövdələşmədə

tərəflər arasında ya mübadilə olunacaq eyni tipli malların

miqdarı göstərilir, yaxud da onların qarşılıqlı dəyərləri

razılaşdırılır.

Bazis qiyməti Danışıq yolu ilə alıcı və satıcı arasında

iri partiyualarla mal alışı üzrə razılaşdırılan qiymət

Biznes 1) Gəlir gətirən təsərrüfat subyekti növü;

2) müəyyən risk nəticəsində mənfəət gətirən iqtisadi

fəaliyyət

Biznes plan Nəzərdə tutulmuş layihənin

əsaslandırılmasında lazım olan investisiyaların, potensial

tərəfdaşların və yüksək ixtisaslı mütəxəssislərin cəlb

edilməsi nəticəsində problemlərin əsas həlli yolları əks

olunan sənəd.

Bazar qiyməti Bazarda satılanmalların dəyərinin pulla

ifadəsi. Bu qiymət birbaşa bazarın konyuktur

vəziyyətindən asılıdır.

Bazar infrastrukturu Əmtəə iqtisadiyyatının zəruri

atributu, özündə təsərrüfatın bir sıra, eləcə də qeyri-

istehsal sahə və sfera kompleksini birləşdirib, bazar

şəraitində təkrar istehsal prosesinin təmin edilməsinə

şərait yaradır

308

Bazarın konyukturu Müəyyən bir dövr mallara,

xidmətə və digər işlərə tələblə-təklifin nisbətini

xarakterizə edən bazar vəziyyəti

Beynəlxalq ticarət razılaşmaları Razılaşdırılmış

miqdarda mal vahidlərinin alışı və satışı və ya tərəflərin

razılığına əsasən göstərilən xidmətlərə görə müxtəlif

ölkələrdə yerləşən iki və ya daha çox hüquqi tərəflər

arasında bağlanmış müqavilə, saziş və ya ticarət

razılaşması

-D-

Debet Müəssisənin digər müəssisəyə borcu, xərc

Deklarasiya Dövlət qurumlarına təqdim edilən, özündə

müəyyən göstəriciləri əks etdirən sənəd

Dempinq Rəqibə qarşı yönəldilmiş süni surətdə

qiymətin aşağı salınması

Denominasiya Pul vahidində baş verən dəyişikliklərin

möhkəmlənməsi

Depozit Pulun banka saxlanılmaq üçün şəxs

tərəfindən verilməsi

Denososiya Hər bir müqavilənin pozulması haqda

rəsmi xəbərdarlıq

Dəllal Öz hesabına və öz adından vasitəçilik

funksiyasını həyata keçirən sahibkar, daha çox kiçik

topdansatış, pərakəndə və birja ticarətində rast gəlinir

Dividend Səhmdarların səhmlərdən aldığı gəlir

Devalvasiya Digər ölkələrin valyutasına nisbətən milli

valyuta

309

Dezevuarsiya Fəaliyyətinə razılıq verilmiş şəxsin

fəaliyyəti ilə razılaşma və ya həmin şəxsin fəaliyyət

hüququndan mərhum edilməsi

Diler Öz hesabına və öz adından ticarət vasitəçiliyini

həyata keçirən hüquqi və ya fiziki şəxs. Malların satış

sistemində diller öz fəaliyyəti ilə sonuncu alıcıya

maksimum yaxın olur

Distibütor Malların son istehlakçıya satmaq məqsədilə

alan müstəqil topdansatış vasitəçisidir. Distibütor ilə

onun sifarişçisi arasında münasibətlər müqavilə əsasında

qurulur.

Dövlət tənzimlənməsi Bu və ya digər iqtisadi

proseslərin təmin edilməsi və qorunması, onların

dəyişməsi üçün dövlətin iqtisadi metodlar sistemi

vasitəsilə təsir forması

-E-

Embarqo Ölkəyə mal ixracı və idxalına qoyulan

qadağa

Emissiya Pul və qiymətli kağız buraxılışı

-F-

Faks (telefaks) Təsvirin (mətnin) məsafəyə ötürülməsi

Faktorinq Maliyyə kommersiya xidməti, bank

istehsal edilən malın dəyərini qabaqcadan ödənilib,

mallar alıcıya daxil olarkən alıcıdan pulun alınması

Fond birjası Əvvəlcədən müəyyənləşdirilmiş

qaydalara əsasən müntəzəm olaraq qiymətli kağızlarla

ticarətin təşkili formasıdır. Bir qayda olaraq onun

310

fəaliyyəti iqtisadiyyata uzunmüddətli investisiya

qoyuluşlarının və hökümətin digər proqramlarını

müəyyənləşdirmək üçün vəsaitlərini səfərbər edir.

Fors-major Sazişin yerinə yetirilməsinə imkan

verməyən şərait

Fuçers İcra müddəti müəyyən olunmuş kontrakt

Fraxt Nəqliyyat sahibinə yükün və ya sərnişin

daşımaq üçün ödənilən haqq

Firma Xidmət və məhsul istehsalı ilə məşğul olan

təşkilat

-G-

Gömrük deklarasiyası Malların idxal və ixracı

zamanı gömrük rəsmi sənədləşdirilməsi üçün yük

sərəncamının yazılı müraciəti

- H-

Hedjinq Fyuçers birjalarında qiymətlərin

xoşagəlməz dəyişikliklərindən sığorta olunması

məqsədilə aparılan əməliyyatlara deyilir.

-X-

Xayrinq Lizinq formasında əmlakın ortamüddətli

icazəsi

Xəzinə bileti Kağız pul

311

-İ-

İdxal Xaricdə istehsal olunmuş malların ölkəyə

gətirilməsi.

İxrac Ölkədə istehsal olunmuş malların hər

hansı ölkə hüdudlarına çıxarılması. İxraca BMT-nin

humanitar kömək xətti aparılan, yarmarkalara, sərgilərə

aparılan malların ayrı-ayrı ölkələrin ərazisindən tranziti

aid edilmir.

İmic Müsbət obraz

İxrac razılaşmaları Xarici kontragentin mülkiyyətinə

keçən ixracatçı ölkədə istehsal olunmuş malların və ya

xidmətlərin xaricə aparılması və orada satılması ilə

əlaqədar olan kommersiya fəaliyyəti.

İnvestisiya Sərmayə, gəlir əldə etmək məqsədilə

vəsait qoyuluşu

İndeksasiya Müəyyən dəyişikliklərlə bağlı olaraq

banka qoyulmuş pul vəsaitlərində baş verən dəyişikliklər

İnnovasiya Yeniliklər əldə edilməsi üçün vəsait

qoyuluşu

İnflasiya Pulun dəyərinin itməsi

İcarə Müxtəlif əmlak obyektlərinin müvəqqəti

istifadə üçün müəyyən ödənişlə müqavilə əsasında

təqdim olunması və ya qəbul edilməsidir. Alqı-satqı

müqaviləsindən fərqli olaraq icarə verənin mülkiyyət

hüququnu saxlayır, icarəçiyə isə ancaq ondan istifadə

etmək hüququ verir. İcarə müddəti başa çatdıqda icarəçi

əmlakı ala bilər.

312

İcarə haqqı Ticarət obyektinin və ya əmlakından

istifadə etməyə görə müqavilə şərtlərinə əsasən ödənilən

haqq. İcarə müqaviləsində həmçinin amortizasiya, büdcə

və sığorta ayırmaları, eləcə də icarəyə verənin müvafiq

mənfəəti də nəzərə alınır

İpoteka Mülk,torpaq üçün qoyulan borc

İnjenirinq Sazişə uyğun kommersiya əsasında yerinə

yetirilən mühəndis – məsləhət xidməti

İnkasso Satıcıdan alınmış sənədə uyğun olaraq bankda

alıcının hesabından pul silinməsi

İnfrastruktur İctimai istehsalı təmin edən sahələr:

rabitə, nəqliyyat, səhiyyə, yollar, təhsil

İstehlak səbəti Müəyyən qrup üçün müxtəlif

regionlarda nəzərdə tutulan seçmə istehlak mal qrupu

- K-

Klirinq Qarşılıqlı tələblərin və öhdəliklərin nəzərə

alınmasına əsaslanan nəğdsiz hesablaşma sistemidir

Komitent Kommision razılaşmaya əsasən

kommissionerə bazarda əmtəənin alışını, satışını və ya

dəyişilməsini həyata keçirmək icazəsini verən hüquqi və

fiziki şəxs. Komintent əmtəənin sahibi olmaqla

komissionerə mülkiyyət hüququ vermir, yalnız göstərdiyi

xidmətə görə ona komission haqq ödəyir

Kommersiya aktı Dəmiryol nəqliyyatı orqanlarından

mal partiyasının qəbulu zamanı faktiki miqdar göstərişi

ilə sənəddəki göstəricilər arasında uyğunsuzluq aşkar

edildiyi halda, həmin orqanın nümayəndəsi ilə birlikdə

tərtib olunan sənəd

313

Kommersiya riski Maddi ziyan, itki verə biləcək

situasiya. Kommersiya fəaliyyətində bir qatda olaraq

kommersiya riskinin haqsız tərəfdaşlardan, fors – major

vəziyyətdən və s. sığortası həyata keçirilir.

Kommunikabellik İnsanlarla lazımi əlaqələr,

kontraktlar yaratmaq və davam etdirmək bacarığı

Kommunikasiya sistemi Bazar iştirakçılarının

məlumatların yığılması, hazırlanması və bölüşdürülməsi

əməliyyatların məcmuunu, eləcə də bilavasitə bazar

subyektləri arasında şəxslərarası münasibətlərin

qurulması əməliyyatlarını özündə birləşdirən

kommunikasiya kompleks fəaliyyəti

Kommivoyaj Səyyar agent

Konsaltinq Məsləhət vermə fəaliyyəti

Konsament Malın daşınması üçün qəbul edilən sənəd

Kontragent Müqaviləyə uyğun məsuliyyəti öz üzərinə

götürən şəxs

Kontrakt Mal alışı, satışı və xidmətlər üzrə bağlanan

müqavilə saziş

Konsern Müxtəlif növ müəssisələri özündə birləşdirən

birlik

-Q-

Qudvil Müəssisənin dəyəri müəyyən edilə bilməyən

kapitalı (işgüzar tərəflərlə münasibət və s.)

314

-L-

Laq Müəyyən hadisələrin vaxt çərçivəsində artması və

ya azalması

Lizinq İstehsal formalarının icarə forması

Lizinq razılaşmaları Üçtərəfli razılaşma olub,

özlüyündə lizinq firmasının istehsalçıdan müştərinin

sifarişi əsasında əmlak almaq və sonuncuya icarəyə

vermək proseslərini ehtiva edir

Lisenziya Müəyyən fəaliyyəti həyata keçirmək üçün

verilən icazə

Likvidlik Kommersiya strukturlarının aktivlərinin öz

borc öhdəliklərini bağlamaq üçün tez bir zamanda pul

vəsaitlərinə çevrilmə imkanıdır. Likvidlik firmanın

ödəmə qabiliyyətini göstərir

Logistika Maddi, energetik informasiya, əmək

resurslarının idarə edilməsi haqqında elm

-M-

Makroiqtisadiyyat Ölkənin vahid iqtisadiyyatı

Marja Göstəricilər arasında fərq

Materialtutumu Hər istehsal vahidinə xərclərin nisbəti

Monitorinq Vəziyyətə, fəaliyyətə nəzarət, müşahidə

etmək

Mikroiqtisadiyyat İqtisadiyyatın ayrı-ayrı elementləri,

məs. müəssisənin iqtisadiyyatı

315

Mal ehtiyatları Məhsulların satış prosesinin

fasiləsizliyini təmin etmək üçün istehsalçılarda və ticarət

təşkilatlarında olan hazır məhsul ehtiyatları. Bazar

şəraitində mal ehtiyatının rolu və həcmi müəssisənin

alıcılara göstərdikləri xidmətin və malların göndərilməsi,

firma ticarəti və lizinqdən istifadə səviyyəsindən asılı

olaraq artır

Menecer Bazar iqtisadiyyatı şəraitində müəssisəni

idarə edən

Monetarizm İqtisadiyyatı idarə etmək üçün dövlət pul

vasitələrindən istifadə

-N-

Nou-Xau İntelektual mülkiyyət

Nümunə Alqı-satqı müqavilələrinin bağlanması

zamanı, eləcə də malın rəqabət qabiliyyətinin

hesablanması zamanı əmtəənin keyfiyyətini müəyyən

etmək üçün etalon. Yeni malların seriyalı buraxılışı üçün

bazar sınaqlarının aparılması üçün də nümunədən istifadə

olunur

-O-

Ödəmə valyutası Əmtəə üçün hesablaşma valyutasıdır

Oferta Satıcının müəyyən şərtlər daxilində malların

satışı barədə mümkün alıcıya göndərdiyi yazılı təklifdir

Overdraft Bankda kreditin qaldırılması

Opsion Müəyyən güzəştlər nəzərdə tutan saziş

316

-Ö-

Özəlləşdirmə Dövlətsizləşdirmə, dövlət və bələdiyyə

mülkiyyətinin şəxsə verilməsi

-P-

Pablik-rileyşnz Əlverişli ictimai fikirlərin

formalaşdırılması. Bu, geniş ictimai təbəqə ilə

reklamverən – təşkilatlar arasında yaradılması üçün

aparılan kompleks tədbirlərdir

Patent Dövlət tərəfindən hüquqi və ya şəxsiə verilən

və istisna olaraq ona müəyyən vaxt ərzində ixtiradan

istifadə etmək hüququnu tanıyan sənəddir

Pay Hissə

Pablisiti Reklam təbliğat kompaniyası

Paritet Tərəflərin bərabərliyi

Penya Dəbbə pul formasıdır; borclu tərəf öhdəliyi

müəyyən edilmiş müddətdə yerinə yetirmədikdə verir,

hər bir gecikdirilən gün üçün ödəniş müəyyən edilir

-R-

Rantye Renta ilə yaşayan şəxs

Refalvasiya Milli bankda kursun artması.

Devalvasiya əksi

Reytinq Müəyyən edilmiş ölçü vahidinə uyğun

olaraq hadisələr və ya şəxsə verilən subyektiv qiymət

Reklamasiya Malın keyfiyyətinə görə alıcının

satıcıya yönəldilmiş iddiası

Reket Qorxutmaq və ya zor tətbiq etməklə vəsaitin

əldə edilməsi

Restrikasiya Qiymətlərin saxlanması məqsədilə mal

istehsalının azaldılması

317

Risk Maliyyə və maddi itgilərin baş verə biləcəyi

hallar

-S-

Saldo Kredit və debet, mədaxil və məxaric arasındakı

fərq (qalıq)

Sanasiya Müəssisənin maliyyə -təsərrüfat vəziyyətini

yaxşılaşdıran, müflis olmaqdan qoruyan tədbirlər

Sapasiya Müəssisənin maliyyə vəziyyətini

yaxşılaşdırmaq, müflisləşmənin qarşısını almaq

məqsədilə keçirilən tədbirlərdir

Sekvestr Hər hansı mülkiyyət növündən istifadə

etməyi dövlət tərəfindən qoyulan qadağa

Sertifikat Mülkiyyətdən istifadə hüququ haqda sənəd,

malın keyfiyyət nişanı haqda sənəd

Sindikat Birlik

Spesifikasiya Göndərilən malların siyahısı

Subsidiya Pul şəklində kömək

Ssuda Kredit

-T-

Tarif Xidmətə görə ödənilən pul, qiymət növü

Tender Qapalı auksion (hərrac)

Tədavül xərcləri Malların tədavülü ilə əlaqədar

malların daşınması, binaların, qurğuların və nəqliyyat

vasitələrinin saxlanması, anbar və idarə personalının

əməyin ödənilməsinə, kredit faizləri və s. xərcləri

birləşdirən ictimai xərclərin məcmuusudur

Trast Maliyyə və təsərrüfat işlərinin həyata

keçirilməsi üçün verilən etibarnamə

Ticarət brokeri Ticarət brokeri olub, mümkün alıcılar

və satıcılar arasında əlaqələr yaratmağı təmin edir. Alqı-

318

satqı müqavilələrində müstəqil tərəf kimi çıxış etmir.

Ticarət brokeri öz müştərisinin tapşırığına müvafiq

birdəfə və dəqiq iş görür və bunun müqabilində

bağlanmış müqavilələrin məbləğini 1-5% -i həcmində

broker komisionunu alır

Topdanticarət Müxtəlif növ malların iri partiyalarla

alışı və satışı zamanı müstəqil tərəfdaş seçmək şəraitində

kontragentlər arasında iqtisadi, təşkilati, hüquqi

münasibətlərin məcmuusu

-V-

Valyuta Beynəlxalq maliyyə təşkilatları tərəfindən

istifadə olunan bu və ya digər ölkənin pul vahidi

Veksel Müəyyən edilmiş məbləği müəyyən edilmiş

vaxtda ödəmək şərtilə istifadə edilən qiymətli kağız

Vergi Qanunvericiliyə uyğun olaraq fəaliyyətə görə

mütləq ödənilən vəsait

Vençur müəssisə Risklə bağlı olan texniki yenliyə

yönəldilmiş müəssisə

-Y-

Yarmarka Dövrü fəaliyyət göstərən maşın, avadanlıq,

nəqliyyat vasitələri və s. mallar bazarı. Yarmarkaların

keçirilməsi qrafik əsasında həyata keçirilir.

Yarmarkaların təşkili və keçirilməsi üçün geniş

infrastrukturlar; mehmanxanalar, nəqliyyat,

telekommunikasiyalar, rabitə vasitələri və s. yaradılır

319

Püstə Oruc qızı Fərhadi

«KOMMERSİYA FƏALİYYƏTİNİN ƏSASLARI» (metodik

vəsait) – Bakı Biznes Universitetinin nəşri, Səh 318

Korrektor və texniki redaktoru: Günay Fərhadi

Kompüter tərtibatı: Günay Kərimova

Çapa məsul: Tofiq Məmmədov

Yığılmağa verilmişdir: 05.05.2012

Çapa imzalanmışdır: 20.06.2012

Kağız formatı:60*90 1/16

Həcmi:19.25

Sayı: 500

Bakı Biznes Universitetinin mətbəəsində çap edilmişdir.

A. 370122 Bakı, Zərdabi prosp.,88a

Tel: (012) 431 – 91 – 18

Faks: (012) 430 – 07 – 80

E-mail: info@bbu-edu.az