UNIVERZITET U SARAJEVU Prirodno-matematiki fakultet Odsjek za geografiju

BREZA - GEOEKOLOKI PROBLEMI- diplomski rad -

Mentor: Prof. Dr. Muriz Spahi

Student: Elvir Efendi

Sarajevo, oktobar 2006. god.

SADRAJ:UVOD..................................................................................................................................3 1. FIZIKOGEOGRAFSKE KARAKTERISTIKE OPINE BREZA.......................4 1.1. GEOGRAFSKI POLOAJ, GRANICE I PROSTORNI OBUHVAT..................4 1.2. GEOLOKE I GEOTEKTONSKE ODLIKE.........................................................5 1.3. GEOMORFOLOKE KARAKTERISTIKE..........................................................7 1.4. KLIMATSKE KARAKTERISTIKE......................................................................10 1.5. HIDROGRAFSKE KARAKTERISTIKE..............................................................12 1.6. PEDOGEOGRAFSKE I BIOGEOGRAFSKE KARAKTERISTIKE................14 2. DRUTVENO-GEOGRAFSKE ODLIKE OPINE BREZA................................17 2.1. STANOVNITVO I NASELJA...............................................................................17 2.2. EKONOMSKO-GEOGRAFSKE KARAKTERISTIKE......................................25 3. UGROENI GEOKOMPLEKSI IVOTNE SREDINE.........................................27 3.1. HISTORIJSKO-GEOGRAFSKI ASPEKT NARUAVANJA KVALITETA IVOTNE SREDINE...............................................................................................27 3.2. ATMOSFERNI KOMPLEKS I PROBLEMI NJEGOVOG ZAGAENJA......28 3.3. HIDROSFERNI KOMPLEKS I PROBLEMI NJEGOVOG ZAGAENJA.....31 3.4. PEDOSFERNI KOMPLEKS I PROBLEMI NJEGOVOG ZAGAENJA.......35 3.5. BIOSFERNI KOMPLEKS I PROBLEMI NJEGOVOG ZAGAENJA...........47 4. PRAVCI ZATITE IVOTNE SREDINE I UGROENIH GEOKOMPLEKSA....................................................................................................49 5. ZAKLJUAK..............................................................................................................52 6. LITERATURA I IZVORI..........................................................................................53

2

PREDGOVORNa zavrnoj godini studija Geografije na PMF-u u Sarajevu izuava se i predmet Geoekologija. S obzirom na vrijeme u kojem ivimo i u kojem je prisutna sve vea ugroenost ivotne sredine od strane ovjeka na naoj planeti, od koje u potpunosti ovisi budunost i opstanak ovjeanstva, ovaj predmet je pobudio moje veliko interesovanje i elju za spoznajom to je mogue vie injenica iz oblasti geografskog aspekta zatite ivotne sredine. Kao produkt toga u meni se javila elja da za temu zavrnog diplomskog rada uzmem neku iz oblasti Geoekologije, a u dogovoru sa predmetnim nastavnikom odluio sam da to bude tema vezana za moj grad i zaviaj, za prostor u kojem ivim. Smatrao sam da u na taj nain najbolje i najkonkretnije odgovoriti na postavljene zahtjeve i dati doprinos u lokalnoj sredini na unapreenju zatite ivotne sredine. Nadam se da e moj rad u najboljem svjetlu oslikati recentno stanje kvaliteta ivotne sredine na prostoru opine Breza i dati odgovore na neka pitanja o mogunostima i perspektivama ouvanja ivotne sredine i unapreenja njenog kvaliteta u budunosti. Nadam se da e ovaj rad posluiti svima koji ele da se aktivno ukljue u borbu za ii, ljepi i zdraviji okoli, za ivotnu sredinu kakva je neophodna ovjeku. ovjek kao najinteligentnije i najsavenije bie na planeti Zemlji ne bi smio ugroavati postojanost onoga to je milionima godina postojano i funkcionie po zakonima prirodne ravnotee, jer time ugroava samog sebe, svoj opstanak i ukupni ivot. Prilikom izrade ovog diplomskog rada koristio sam se opim naunim metodama kao i posebnim geografskim i geoekolokim metodama istraivanja. Najvie sam se koristio metodama analize (analiza strukture) i sinteze (deskriptivna i funkcionalna) kao i metodom terenskog istraivanja (marrutni tip) i neposrednog posmatranja sredine. Zbog nedostatka konkretnih podataka i literature susretao sam se sa mnogobrojnim problemima prikom pisanja ovog rada, kao npr. nedostatak podataka o povrini naputenih povrinskih kopova, o koliini deponovanog otpada, o koliini spaljenog uglja, itd., tako da sam te nedostatke nastojao da nadomjestim kvalitetnim i obimnim terenskim istraivanjem i procjenama i u konsultaciji sa relevantnim strunjacima. Ovom prilikom elim da se zahvalim svim osobama i institucijama koji su mi na bilo koji nain pomogli u izradi ovog diplomskog rada, a posebnu zahvalnost dugujem ekolokom drutvu 20. mart 1990. Breza, Javnom komunalnom preduzeu Breza, Rudniku mrkog uglja Breza, Opini Breza, Odjeljenju za privredu i finansije opine Breza, te uvarskoj slubi na povrinskom kopu Izbod-Kamenice. Ovu priliku koristim da se zahvalim i svom mentoru, prof. dr. Murizu Spahiu, na pomoi, savjetima i sugestijama kojima mi je pomogao da realizujem ovaj diplomski rad.

3

UVODOpina Breza je jedna od najmanjih u Bosni i Hercegovini, zauzima povrinu od samo 73 km. Takoer i grad Breza kao sredite opine je relativno mali i ne zahvata veliki prostor. Danas u uem gradskom podruju Breze ivi oko 4 000 stanovnika. Nasuprot tome, opina Breza je jedna od najgue naseljenih opina u BiH, pored Tenja, Tuzle, Zenice i sarajevskih gradskih opina i ima oko 237 st./km. Breza je rudarski grad u kojem gotovo da i nema drugih privrednih djelatnosti ako izuzmemo trgovake i uslune djelatnosti koje su u poslijeratnom periodu doivjele ekspanziju u skoro svim bosanskohercegovakim gradovima. Rudarstvo u Brezi poinje se razvijati 1907. godine kada je na ovom podruju otvoreno i prvo rudarsko okono i poela eksploatacija uglja. Velika gustina naseljenosti, rudarska djelatnost i prisutnost rudarskih postrojenja, povrinskih kopova i odlagalita jalovine koja zauzimaju velike povrine na inae maloj povrini opine, nerijeeno pitanje glavne gradske deponije otpada, problemi u vodosnabdijevanju, tj. nedostatak i lo kvalitet pitke vode i ostali mnogobrojni problemi uzrok su da je Breza u dananje vrijeme suoena sa, slobodno moemo rei, ekolokom krizom koja se moe znaajno pogorati i produbiti ako se ne poduzmu odgovarajue korektivne akcije. S tim u vezi, neophodno je spoznati sr problema i poduzeti sve mjere na ouvanju ivotne sredine i svih prirodnih resursa, koji su na podruju opine Breza ve u velikoj mjeri potroeni. Potrebno je izvriti detaljne kvalitativne i kvantitativne analize i procjene stanja ugroenosti ivotne sredine na cijelom prostoru opine i u skladu s tim poduzeti ili barem poeti poduzimati odgovarajue korektivne akcije i mjere zatite, unapreenja kvaliteta i ouvanja prirodne i ivotne sredine. U svemu tome veliku ulogu e igrati i svijest graanina, odnosno pojedinca koji mora promijeniti svoj dosadanji stav i indolentan odnos spram onoga to se oko njega deava, konano rei ne i stop beskrupuloznom unitavanju prirodnih vrijednosti. Ovaj rad koncipiran je tako da u najkraoj moguoj ali u dovoljnoj mjeri prikae osnovne fiziko-geografske i drutveno-geografske odlike opine Breza, njene potencijale, prirodne resurse, prirodne i drutvene uvjete za razvoj privrede i da onda u svom glavnom dijelu prikae historijsko-geografsku i recentnu dimenziju stanja kvaliteta i ugroenosti ivotne sredine i na kraju da da geoekoloku prognozu i smjernice za djelovanje u pravcu restauracije, zatite i ouvanja svih prirodnih vrijednosti.

4

1. FIZIKOGEOGRAFSKE KARAKTERISTIKE OPINE BREZA1.1. GEOGRAFSKI POLOAJ, GRANICE I PROSTORNI OBUHVATOpina Breza i grad Breza nalazi se u centralnom dijelu Planinsko-kotlinske makroregije BiH, na sjeveroistonom obodu Sarajevsko-zenike kotline koja je centralno poloena u bosanskohercegovakim Dinaridima. Sarajevsko-zenika kotlina se prua pravcem SZ-JI i duga je oko 77 km a irina u pravcu SI-JZ joj iznosi u prosjeku 15 km.

Slika 1: Geografski poloaj opine Breza. (Izvor: Karta Bosne i Hercegovine R 1:1 000 000, Geodetski zavod Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 1998. godine) U geolokom i geotektonskom pogledu Breza se nalazi u pojasu sredinjih Dinarida, na prelazu oligomiocenskih i miocenskih naslaga Sarajevsko-zenike kotline i

5

mezozojskih jursko-krednih krenjakih naslaga pasivnog kontinentalnog oboda tj. planinskog prostora koji se protee od Sarajeva do Banja Luke, te u neposrednoj blizini Sarajevskog rasjeda. U geomorfolokom pogledu, Breza je smjetena u predgorskoj kotlini koja je sastavni dio Sarajevsko-zenike kotline na prelazu u planinsko podruje emerske planine. U klimatskom pogledu, prostor opine Breza lei u junom dijelu umjerenokontinentalnog klimatskog pojasa Bosne i Hercegovine, sa odlikama umjerenokontinentalne klime i prelazom u predplaninski tip klime. U hidrografskom pogledu, podruje opine Breza odvodnjavaju tri rijeke, Stavnja a manjim dijelom Misoa i Gorua koje pripadaju slivu rijeke Bosne, odnosno Save, odnosno Crnomorskom rijenom slivu Bosne i Hercegovine. U pedogeografskom i biogeografskom pogledu, Breza se nalazi u prostoru degradiranih smeih tala Sarajevsko-zenike kotline (luvisol) i krenjakih planinskih tala planinskog podruja (kalkokambiosol) te u pojasu hrastovo-grabovih, bukovih i mjeovitih bukovo-jelovih uma, odnosno u biogeografskom pogledu pripada Dinarskoj regiji Eurosibirske oblasti. Kada je u pitanju astronomsko-geografski poloaj Breze, geografske koordinate iznose 44 01' N i 18 15' E a nadmorska visina grada Breze je 496 m. Breza se nalazi, kako smo ve rekli, na sjeveroistonom obodu ili ivici Sarajevskozenike kotline, na zavretku duge, uske i klisuraste doline rijeke Stavnje, koja se na svom zavretku 1 km sjeverno od Breze u podruju Vrankamena iroko otvara u Brezansku kotlinu koja je na istoku i zapadu omeena krenjakim odsjecima i uzvienjima ija visina iznosi 700-800 m. Na jugu Brezanska kotlina je iroko otvorena prema dolini rijeke Bosne. U administrativnom pogledu, Breza pripada Zeniko-dobojskom kantonu Federacije BiH iako u svakom pogledu gravitira gradu Sarajevu od kojeg je udaljena 28 km (a od Zenice 56 km). Gravitiranje Sarajevu ogleda se brojem dnevnih migranata, tj. odlaskom radnika na posao i uenika i studenata na kolovanje, bolesnika na lijeenje i mnogim drugim aspektima, dok su ovakve veze sa Zenicom znatno slabije. Opina Breza granii sa opinom Vare na sjeveru, opinom Visoko na zapadu, te opinom Ilija na jugu i istoku, tj. granica sa opinom Ilija ujedno je i granica Zenikodobojskog i Sarajevskog kantona. Ukupna duina granice sa susjednim opinama je oko 36 km. Saobraajno-geografski i ekonomsko-geografski poloaj Breze je veoma povoljan, Breza je povezana prugom normalnog kolosijeka i posebnom industrijskom prugom za potrebe Rudnika sa Podlugovima, tj. prugom Sarajevo-Zenica. Blizina velikih regionalnih centara Sarajeva i Zenice uslovila je i povoljan ekonomsko-geografski poloaj. S obzirom na sve izreene aspekte, moemo zakljuiti da Breza ima povoljan geografski poloaj kako u fiziko-geografskom tako i u drutveno-geografskom pogledu.

1.2. GEOLOKE I GEOTEKTONSKE ODLIKEPostanak Brezanske kotline i Brezanskog ugljenog bazena je u vezi sa nastankom Sarajevsko-zenike kotline kao dijela tog podruja. Kotlina ima izduen oblik i protee se u duini od 77 km pravcem SZ-JI, dok joj je irina u prosjeku 15 km, te ima izgled

6

gotovo tektonskog rova. Bazen je nastao u oligomiocenu sputanjem du Busovakog i Voljevakog rasjeda gdje su se formirala jezera te istaloene debele jezerske naslage. Na jugozapadnom dijelu bazen je graen od starijih stijena karbonskih i permskih kriljaca, krenjaka i dolomita a na sjeveroistonom rubu od krednih i trijaskih krenjaka te jurskih lapora, dok je samo dno ispunjeno raznovrsnim oligomiocenskim i miocenskim sedimentima koji u sebi sadre ugljene slojeve. S obzirom da postoji vie ugljenih slojeva moe se zakljuiti da je u fazi njihovog stvaranja dolazilo do naizmjeninog sputanja i izdizanja nivoa jezera, tj. jezerskog dna. Ugljeni slojevi nastali su za vrijeme izdizanja dna i postojanja tresetita a nataloene gline i lapori ukazuju da je jezero bilo neto dublje.

Slika 2: Geoloka karta opine Breza. (Izvor: Geoloka karta Jugoslavije, List Sarajevo, R 1:500 000, Savezni geoloki zavod, Beograd, 1974. godine) LEGENDA: Q 2- Kvartar (pijeskovi, ljunkovi), Ol, M- Oligocen- Miocen (krenjaci), M 2- Miocen (krenjaci, konglomerati, pjeenjaci), K 2- Kreda (fli, konglobree, krenjaci, lapori), K 1,2- Kreda (bree, pijeskovi, glinenci, pjeenjaci, ronaci) Slojevi mrkog uglja ovog bazena, po miljenju Kacera, nastali su u oligomiocenskoj epohi tercijara. Prema petrografskom sastavu tercijarnih naslaga koje u sebi nose ugljene slojeve, Kacer razlikuje 3 skupine: 1) PODINSKU, 2) SREDNJU i 3)KROVINSKU. Najjae je razvijena srednja skupina koja je ujedno i najbogatija ugljenim slojevima. Podinske naslage ine uglavnom uti, crveni i sivo-uti pjeenjaci

7

sa glinovitim partijama. Ovoj seriji pripada i podinski ugljeni sloj koji nije do danas istraen. Radi glinovite partije u podinskoj seriji dolazi do klizanja i plisiranja terena na pojedinim lokalitetima kao npr. u podnoju brda Kri i ispod sela Bukovik. Glavni ugljeni sloj, koji odgovara krovnom zenikom, jedino se eksploatie na podruju Breze. Ima debljinu 4-5 metara sa padom slojeva prema jugozapadu (19,3). Krovinska serija izgraena je od sljedeih sedimenata: Neposrednu krovinu uglja ine pjeskoviti tamno-sivi i ukasti lapori iarani trakama uglja, debljine 3-8 metara. Iznad ovih su tamno-sivi lapori razne tvrdoe i oni pokrivaju najvei dio terena. Oni su prekriveni aluvijalnim nanosima rijeke Stavnje. Svi slojevi padaju od oboda bazena ka centru. Najmlai sedimenti predstavljeni su aluvijalnim nanosima rijeke Stavnje i njenih pritoka a podlogu im ine gore spomenuti sedimenti tercijarne starosti. Dananja Brezanska kotlina je rezultat dugotrajne erozije i akumulacije. Prekrivena je ljunkom, pijeskom, glinom i ilovaom. U podruju Stavnje ljunkovi i pijeskovi se esto cementiraju pa nastaju konglomerati. Brdsko-planinski prostor u istonom dijelu opine graen je od jursko-krednih krenjaka. Na jednoj dislokacionoj zoni u blizini Vrankamena, 2 km sjeverno od Breze nalazi se sumporno-mineralno vrelo zvano Sedra. Naziv potie od sedre ili travertina od kojeg je izgraen itav okolni prostor u blizini izvorita. Temperatura vode na izvoritu iznosi 20 C a karakteristina je po tome to u sebi nosi velike koliine ukastog limonitnog taloga. Vrelo je kaptirano i vodom sa ovog vrela se snabdijeva bazen Sportskorekreacionog centra ADA u Brezi. Na podruju opine Breza osim uglja nisu pronaeni tragovi drugih ruda koje bi se isplatilo eksploatisati.

1.3. GEOMORFOLOKE KARAKTERISTIKES obzirom na geoloku grau terena i geotektonski sklop, izdiferencirale su se i razliite reljefne cjeline na podruju opine Breza. U cjelini gledano, teritorija opine Breza u reljefnom pogledu moe se podijeliti na dvije karakteristine i jasno diferencirane cjeline. Prva cjelina je kotlinsko podruje u dolini rijeke Stavnje, odnosno Brezanska kotlina sa nadmorskim visinama od 450-700 m, a drugu cjelinu ini brdsko-planinsko podruje, koje je (osim manjih uzvienja na zapadnoj granici opine koja ujedno ine i granicu kotline), smjeteno u istonom dijelu opine, na lijevoj strani rijeke Stavnje. U ovom prostoru nadmorske visine se kreu od 800-1050 m a na krajnjem istoku, na graninom podruju sa opinom Ilija, u prostoru emerske planine, nadmorske visine doseu do 1200 m. Na sjevernom dijelu opine, odnosno na ulazu u Brezu iz pravca Varea, rijeka Stavnja izdubila je duboku rijenu klisuru za koju jedan engleski putopisac 1875. g. pie: ... Uli smo u dolinu Stavnje i ili 5 sati kroz vjerujem, najljepi planinski klanac na svijetu. Sa sigurnou mogu tvrditi da nigdje u Evropi, a ovo piem iz prilino bogatog putnikog iskustva, nisam vidio nita to bi ga nadmailo (2,9). Tako davne 1875. godine pie engleski iskusni putopisac koji u pratnji Edvarda B. Frimana, tadanjeg zamjenika engleskog konzula Vilijama Houmza, pravi izlet u Vare kako bi posjetili rudnik eljezne rude.

8

Slika 3: Pogled na klisuru rijeke Stavnje u pravcu Varea iz sela Trtorii. Desno Budoeljska planina (1254 m), lijevo selo Vardite (830 m), u pozadini Karahasanovina (1472 m n/v). (Izvor: Foto E. Efendi) Duina klisure u podruju opine Breza iznosi oko 3 km, da bi se u podruju Vrankamena, 1 km sjeverno od grada Breze ona otvorila u iroku Brezansku kotlinu. Breza je smjetena na eroziono-denudacionom proirenju rijeke Stavnje na iroj desnoj dolinskoj ravni. Lijeve ravni skoro da i nema te se teren poinje skoro odmah strmije izdizati, samo neto junije u prostoru naselja Bulbuluii je neto ira lijeva dolinska ravan. Kotlina u kojoj je smjetena Breza nastala je uglavnom erozionim radom rijeke Stavnje i denudacionim padinskim procesima, na dodiru mekih oligomiocenskih lapora i pjeenjaka i tvrih mezozojskih krenjaka, te granica kotline prolazi uglavnom strmim krenjakim odsjecima i uzvienjima. Ovi odsjeci i uzvienja sa istone i zapadne strane omeuju kotlinu, dok je na sjeveru i jugu otvorena dolinom Stavnje. Na zapadu granica kotline prolazi uzvienjima Biberovo brdo (523 m), Vrbovako brdo (556 m), zatim prema sjeveru preko uzvienja iljak (561 m), Bezimeni Vis (577 m), Plana (578 m), pa zatim Vratolom (636 m), Sokolj (635 m), Kapica (699 m), Kolovaj (743 m), Vinjite (689 m), zatim na sjeveru preko Visa (783 m) i Dubice (743 m) i onda prelazi klisuru Stavnje na istonu stranu i prolazi uzvienjem Dubovac (910 m), tj.

9

Slika 4: Geomorfoloka karta opine Breza sa litolokim sastavom, genetskim tipovima reljefa i vertikalnom ralanjenou. (Izvor: Geomorfoloka karta Bosne i Hercegovine, R 1:500 000, List Sarajevo, Savez geografskih drutava Jugoslavije, Beograd, 1989. godine)

LEGENDA:

- dolina na rasjedu

- laktasto skretanje dolina

grebenom iznad sela Vrankamen, Opre i Bukovik, te kotom 728 i grebenom iznad sela Koritnik, Izbod i Podgora, tj. u podnoju Vlahinja (996 m), Oevlja (873 m) i Crvenog brda u pravcu juga. Najnii dio kotlinskog prostora su podruja sela Vrbovik i Podupa na aluvijalnim ravnima rijeke Stavnje i na granici sa opinom Ilija, gdje nadmorska visina iznosi

10

445 m. Sam grad Breza smjeten je na blago nagnutoj aluvijalnoj ravni koja ima pad prema jugoistoku, na nadmorskoj visini od 496 m.

Slika 5: Pogled na klisuru rijeke Stavnje sa Kljuna (620 m n/v). Na lijevoj strani Dobra strana a u pozadini Vardike stijene i selo Vardite. Dolinom Stavnje prolazi regionalni put R 444 i eljeznika pruga Podlugovi Vare. (Izvor: Foto E. Efendi) Istoni dio opine Breza je brdsko-planinski sa uzvienjima preko 1000 m nadmorske visine, kao to su Crni vrh (1067 m), Kruka (1035 m), Orli (1062 m), Vina (1035 m), Zeevo brdo (1045 m), Debelo brdo (1031 m), Hasanovaa (1007 m) i druga, kao i plato Hrasno (1048 m). Istonu granicu opine djelimino ini rijeka Misoa, a grebenom na zapadnim obroncima emerske planine nadmorska visina dosee 1220 m u podruju Mahmutovia rijeke. To je krajnji i najvii prostor na istonom rubu opine. S obzirom na mali prostor koji opina Breza obuhvata (73 km) i da se na tako malom prostoru smjenjuju razliiti reljefni oblici, moe se zakljuiti da ona ima vrlo dinamian i dosta ralanjen reljef.

1.4. KLIMATSKE KARAKTERISTIKEBreza se nalazi u prelaznom podruju od umjerenokontinentalne ka predplaninskoj i planinskoj klimi, jer svojim poloajem na ivici Sarajevsko-zenike kotline njeni nii dijelovi imaju umjerenokontinentalni tip klime, a u viim podrujima koja seu i do 1 200 m nadmorske visine, zastupljen je predplaninski i planinski tip klime.

11

Prosjena godinja temperatura zraka u Brezi je oko 10 C, prosjena januarska temperatura je -1 C a julska oko 19 C (prema podacima za Sarajevo jer Breza nema meteoroloku stanicu).I 1,14 II 1,17 III 4,71 IV 9,64 V 13,94 VI 17,41 VII 19,15 VIII 19,05 IX 15,41 X 10,08 XI 5,99 XII 1,02

Tabela 1: Prosjene mjesene temperature zraka u Brezi (C) (Izvor: Drekovi, Nusret: KLIMA SARAJEVA, magistarski rad, Sarajevo, 2003. godine) Godinja koliina padavina je 927 mm. Najvie padavina ima u kasnu jesen (novembar- 92 mm), mada i u ostalim godinjim dobima ih ima dosta. Najsuniji je mjesec maj koji ima u prosjeku 66,5 mm padavina godinje.I 67,9 II 74,2 III 84,5 IV 71,0 V 66,5 VI 84,8 VII 76,5 VIII 68,0 IX 71,7 X 81,0 XI 92,7 XII 88,3

Tabela 2: Prosjene mjesene koliine padavina u Brezi (mm) (Izvor: Drekovi, Nusret: KLIMA SARAJEVA, magistarski rad, Sarajevo, 2003. godine) este su zimske magle u kotlinskom podruju, naroito u donjem toku rijeke Stavnje. Magle se javljaju i u kasnu jesen i rano proljee ali tada nisu naroito guste. Posljedica su intenzivne radijacije za vrijeme hladnih, vedrih i mirnih noi. Nad tokovima Stavnje i Misoe javljaju se, ali rjee, i advektivne magle, koje su posljedica nie temperature zraka u odnosu na vode Stavnje i Misoe. U zimskom periodu godine magle se javljaju u prosjeku svakog drugog dana i imaju veliki negativni uticaj na stanje zagaenosti atmosfernog kompleksa u kotlinskom podruju opine Breza. Snijeni pokriva je u planinskom dijelu opine u prosjeku za oko 10-20 cm vei nego u kotlinskom i na osojnim planinskim padinama zadrava se esto i do kraja mjeseca aprila. Ukupna godinja suma mraznih dana iznosi 90, a januar je mjesec sa najvie mraznih dana u godini. Godinja suma vedrih dana iznosi 42. Najvie vedrih dana ima mjesec avgust. U podruju Breze nema naroito jakih vjetrova. Najei su vjetrovi sa sjevernog i junog kvadranta. Vjetrovi sa sjevernog kvadranta, koji zbog pravca doline Stavnje se transformiu u sjeveroistoni pravac, duvaju najee u zimskom periodu godine i donose zahlaenje. Vjetrovi koji puu iz junog kvadranta mijenjaju pravac u jugozapadni i donose otopljenje i padavine. Prema Kppenovoj klasifikaciji klimata podruje Breze ima Cfb tip klime (umjereno topla i vlana klima sa toplim ljetima), a manjim dijelom Cfc u planinskom podruju (umjereno topla i vlana klima sa svjeim ljetima).

12

1.5. HIDROGRAFSKE KARAKTERISTIKEPodruje opine Breza odvodnjava najveim dijelom rijeka Stavnja sa svojim pritokama, a manjim dijelom rijeka Misoa i Gorua. Stavnja nastaje od nekoliko bujinih potoka koji prikupljaju vodu sa sjevernih obronaka planine Zvijezde, Oble glave, Osoja, Sjenokosa i drugih planinskih kosa. Odmah po formiranju, rijeica Stavnja sa lijeve strane prima svoju najveu pritoku Ponikvu, koja tee preko istoimene krenjake povri. Ponire kod sela Lapavice i kao snano vrelo pojavljuje se u koritu rijeke Stavnje. Ostale pritoke koje Stavnja prima na podruju opine Breza su Guad, Trtoriki potok, Crema, potok Jasike (Breza), Koanski potok (Piho) i drugi manji. Skoro sve ove pritoke, kao i sama rijeka Stavnja imaju bujiarski karakter, te se za vrijeme obilnijih padavina koliina vode u koritima naglo poveava pa esto dolazi do izlijevanja vode iz korita. Karakteristian primjer je potok Crema koji u ljetnim mjesecima potpuno presui a u ekstremnim sluajevima pri velikom povodnju proticaj mu moe iznositi i do 5 m/sec.

Slika 6: Rijeka Stavnja u podruju naselja Bate u svom srednjem dijelu toka za vrijeme veeg vodostaja u mjesecu aprilu. irina rijenog korita oko 10 m. (Izvor: Foto E. Efendi) Rijeka Stavnja protie kroz Brezu svojim donjim dijelom toka, izuzev kratkog dijela od sela Vrbovik do ua u rijeku Bosnu kod Podlugova, koji se nalazi na teritoriji opine Ilija (oko 2 km.). Od izvora pa do ua kod Podlugova uglavnom tee junim i

13

jugozapadnim smjerom. Duina toka je oko 34 km, a kroz opinu Breza protie u duini od 10 km. Visinska razlika izvorita i ua iznosi 682 m (1110-428 m) a prosjeni pad vodenog toka iznosi 20,06 ili 20 metara na 1000 metara duine toka. Veliina slivnog podruja je 176,8 km. U gornjem i srednjem toku do naselja Vrankamen 1 km sjeverno od Breze, probija se Stavnja uskom i dubokom klisurastom dolinom kroz krenjake terene. Dubina klisure na pojedinim mjestima je i do 600-700 m. Od Vrankamena nizvodno dolina se u mekim oligomiocenskim laporima i pjeenjacima poinje iriti, te se Stavnja u donjem toku irokom dolinom ulijeva u rijeku Bosnu. irina rijenog korita na podruju Breze je 5-10 m. Korito Stavnje nije regulisano te se za vrijeme povodnja u donjem dijelu toka kroz opinu Breza rijeka esto izlijeva, naroito na podruju naselja Kahve-a, Podupa i Vrbovik. Na podruju samog grada Breze obale su neto vie te do izlijevanja dolazi rjee. Prije poetka rata i agresije na BiH, Stavnja je bila mrtva rijeka i praktino je predstavljala otpadni industrijski kanal jer je bila zagaena otpadnim vodama eljezare Vare, Rudnika eljezne rude Vare kao i Rudnika mrkog uglja Breza. Voda je bila potpuno zamuena sa velikim sadrajem industrijske ljake, ugljene praine i ostalih otpadnih materija. Po prestanku rada eljezare i rudnika eljezne rude, ivot se vratio u rijeku Stavnju, ona je danas dosta ista rijeka u kojoj opstaju mnogobrojne vrste riba i drugih vodenih organizama. Danas ovu rijeku jo uvijek, ali u manjoj mjeri nego ranije, zagauju otpadne vode rudnika uglja Breza, fekalne otpadne vode Breze, Varea, Dabravina i ostalih naselja a najvei problem predstavlja kruti otpad kojeg nesavjesni graani, naalost, u velikoj koliini bacaju u rijeku. Desna pritoka Stavnje, potok Jasike ili Breza, najvea desna pritoka Stavnje na podruju Breze, u potpunosti je regulisan tok, jednim dijelom je kanalisan a jednim dijelom ucjevljen i protie ispod ueg gradskog podruja. Krajnje istone dijelove opine Breza odvodnjava rijeka Misoa kojoj pripada nekoliko manjih potoka na podruju sela Orahovo, Slivno i Mahmutovia-rijeka (Muhaevac i Gigulja), dok krajnji prostor na zapadu opine, tj. prostori sela Prhinje i Vijesolii pripadaju slivu rijeke Gorue. Podruje Breze bogato je podzemnim vodama. Podzemna voda u vodonosnim ljunkovima zadrava se na nepropusnoj laporastoj podlozi ispod ljunka. Izdan je dosta plitka zbog nepropusnosti podloge.

14

Slika 7: Hidrografska mrea opine Breza. (Izvor: Nefi, E.: Ope fiziko-geografske karakteristike rijeke Misoe, Sarajevo, 1997. godine) Izvori su dosta gusti ali su malog kapaciteta. Jai izvori se nalaze na obodu polja na kontaktu krenjakih terena i nepropusne laporaste podloge, naroito na sjeveroistonom i istonom obodu kotline, iznad sela Opre, Bukovik, Koritnik, Izbod i Podgora (Bijele vode, Krtaa i dr.). U selima iznad Breze koja se nalaze iznad podruja jamskih radova, nastale su usljed slijeganja terena na povrini pukotine, kroz koje je otekla sva povrinska voda, te su mnogi izvori presuili koji su naroito u prolosti bili presudni za snabdijevanje tih sela vodom. Takav je sluaj u selima Gornja Breza, Koare, Kolovaj, itd.

1.6. PEDOGEOGRAFSKE I BIOGEOGRAFSKE KARAKTERISTIKEKotlina u kojoj je smjetena Breza najveim dijelom je prekrivena aluvijalnim nanosima rijeke Stavnje i njenih pritoka, koji se sastoji od ljunka, pijeska i gline. Sloj humusa je osrednje debljine, oko 20 cm, podloga je ljunkovita te je dosta porozna. Padavinska voda brzo ponire u dubinu i ispira humusne sastojke, te tlo nije naroito plodno.

15

Slika 8: Pedogeografska karta opine Breza. (Izvor: Pedoloka karta SR Bosne i Hercegovine, R 1: 500 000, umarski fakultet u Sarajevu, Katedra za ekologiju uma, Sarajevo, 1980. godine, Geokarta Beograd, 1983. godine) LEGENDA : 2- kalkokambisol i mozaik kalkomelanosol- kalkokambisol na krenjaku, 18- kompleks rendzina- distrini kambisol- pseudoglej na fliolikim sedimentima, 26- distrini kambisol na kiselim silikatnim stijenama, 34- fluvisol Iznad polja po okolnim pedimentima sloj humusa je jo plii i jo vie ispran. Podloga je tu laporasta te su razvijena duboka smea glinovita degradirana tla (LUVISOL) i distrini kambiosol, takoer slabe plodnosti. Na rijenim terasama uz tok rijeke Stavnje razvijena su aluvijalna tla (FLUVISOL) i to su najplodniji dijelovi kotline, koji naalost nisu u dovoljnoj mjeri iskoriteni u poljoprivredi. U viim dijelovima na umskom zemljitu, tla su uglavnom na karbonatnoj podlozi. Prirodna vegetacija je nekad bila uma, koja je najveim dijelom iskrena i pretvorena u ziratno zemljite. To je jo vie pospjeilo ispiranje zemljita i smanjenje plodnosti kao i povealo koeficijent povrinskog otjecanja tako da je poveana erozija ovih povrina. Na ovim prostorima zastupljena su smea tla na krenjaku i dolomitu (KALKOKAMBIOSOL). Na podruju opine Breza skoro sve umske povrine su ili iskrene ili degradirane i pretvorene u ikare a samo pojedini ostaci u vidu gajeva, kakvi su npr. na brdu Srh ili na Dubici, i toponima pojedinih sela i reljefnih cjelina ukazuju na nekad iroko rasprostranjene ume (Bukovik, Breza, Hrasno, Grabovik, Vrbovik, Smrekovica, Jasike).

16

Slika 9. Karta potencijalne umske vegetacije opine Breza. (Izvor: Karta potencijalne umske vegetacije SR Bosne i Hercegovine R 1: 500 000, umarski fakultet u Sarajevu, Katedra za ekologiju uma, Sarajevo, 1980. godine, Geokarta Beograd, 1983. godine) LEGENDA: 61.34.17- ume crnog graba (medunca i crnog graba), ume crnog bora, termofilne ume bukve sa fitocenozama stijena i sipara, 22- ume bukve i jele sa smrom, 531- ume kitnjaka i obinog graba, 41- ume lunjaka i obinog graba, 51- ume kitnjaka Aluvijalne ravni su djelomino obraene i pod poljoprivrednim su kulturama ili se koriste kao sjenokosi. U poplavnom podruju Stavnje zastupljene su vrbe, topole i johe, takoer ostaci nekada ire rasprostranjenih uma ovog tipa. Prirodni vegetacijski pokriva ine ume i to u niim djelovima do 700 m nadmorske visine ume i ikare hrasta kitnjaka i crnog i bijelog graba. Iznad 700 pa do oko 900 m javljaju se ume bukve a iznad tih visina zastupljene su mjeovite ume bukve i smre a u najviim podrujima, naroito na prostoru Hrasna i emerske planine ume jele i smre.

17

Slika 10: Karta stvarne vegetacije prostora opine Breza. (Izvor: Karta realne umske vegetacije SR Bosne i Hercegovine, R 1:500 000, umarski fakultet u Sarajevu, Katedra za ekologiju uma, Sarajevo, 1980. godine, Geokarta Beograd, 1983. godine) LEGENDA: 531- ume kitnjaka i obinog graba, 11- ume bukve i jele sa smrom, bijelo- neumske povrine Manje sastojine nekada iroko rasprostranjenih uma breze po kojima je grad i dobio ime, mogu se nai jo jedino na platou Hrasno, te u podruju Orahova i Slivna. Panjaka ima veoma malo i oni su uglavnom zastupljeni na platou Hrasno i obroncima emerske planine.

2. DRUTVENO-GEOGRAFSKE ODLIKE OPINE BREZA2.1. STANOVNITVO I NASELJAPodruje oko grada Breze bilo je naseljeno jo od najstarijih vremena, o emu svjedoe ostaci prahistorijskih naselja koje narod zove Gradac ili Gradina, kao npr. u selu Podgora u blizini Breze nalazi se uzvienje Gradac, to svjedoi da je ovdje nekad bilo naselje, odnosno utvreni grad. ire podruje Breze i okoline u ilirskom periodu naseljavalo je pleme uvenih Desitijata. Poznat je ilirski voa Baton za kojeg se pretpostavlja da je ba na ovom podruju poveo uveni Batonov ustanak protiv rimske ekspanzije u 1. stoljeu nove ere. Ovaj surovi rat, maximum bellum, poznat je i kao Bellum Batoniatum (2,12). 18

Tragova materijalne kulture iz ilirskog perioda ima veoma malo i to su uglavnom natpisi na pronaenim ostacima nadgrobnih spomenika. Tragova graevina iz Rimskog perioda ima dosta na ovom podruju jer su naeni mnogobrojni ostaci rimskih naselja sa raznim spomenicima sa natpisima na latinskom jeziku. Na osnovu ovih tragova moe se zakljuiti da je ovaj kraj u rimsko doba bio znatno naseljen. U Brezi je 1913. godine vrio iskopavanja arheolog V.orovi, te je na njivi Gromilama na desnoj obali Stavnje, neposredno u blizini dananjeg centra Breze, pronaao mnogo ostataka u vidu ciglenih fragmenata (19,8). On je utvrdio da su ti ostaci preneseni sa lijeve obale Stavnje, sa lokacije Srh koja se nalazi u podnoju istoimenog brda relativne visine oko 100m. Tu su naeni ostaci veeg rimskog naselja sa arhitektonskim odlomcima, natpisima i nadgrobnim spomenicima sa reljefima i ciglenim fragmentima identinim onim pronaenim na desnoj obali. Spomenici i natpisi potiu iz 2. i 3. vijeka nove ere. Na desnoj obali Stavnje naeni su ostaci ranohrianske bazilike, djelimino otkopane 1930. godine.

Slika 11: Ostaci ranohrianske bazilike iz 6. stoljea n.e. u samom centru grada Breze (Izvor: http://www.grad-breza.com/galerija)

19

U ruevinama su otkriveni dijelovi nadgrobnih spomenika sa imenima Ulpia, Titus, Procula. Ta imena su vana za historiju rimske uprave u naoj zemlji. Bazilika se nalazi u samom centru dananjeg grada Breze. U susjednom naselju Dabravine, 6 km sjeverno od Breze, koje inae pripada opini Vare, takoer su pronaene ruevine starohrianske crkve graene graevinskim materijalom iz rimskog doba, odlomcima ploa sa natpisima. Po Radinskom, crkva je graena poetkom 6. vijeka nove ere. Kroz ovaj kraj prolazila je vana rimska cesta za koju se pretpostavlja da je ila od M. Mounja i Viteza, preko Busovae, Kiseljaka, Podlugova, pa preko Breze do Dabravina i dalje dolinom Stavnje u pravcu sjeveroistoka, ija lokacija nije utvrena prema Argentariji (19,9). Ovaj put je bio dio vane ceste Salona-Argentarija koja je povezivala primorje sa podrujem Srebrenice. U periodu srednjeg vijeka sa ovog podruja nema pisanih dokumenata ali na osnovu pronaenih ostataka puteva i srednjovjekovnih grobalja sa nadgrobnim spomenicima, zakljuujemo da je ovo podruje bilo tada naseljeno. U Brezi su pronaena dva nadgrobna spomenika u obliku sarkofaga (steka) na lokaciji Sutjeko polje zatim srednjevjekovno groblje sa nadgrobnim spomenicima takoer u obliku sarkofaga u selu Koritnik, zatim u Oevlju tri srednjevjekovna groblja sa stecima, u upi na Goricama, te na brdu Kri jedno groblje.

Slika 12: Pogled na grad Brezu sa brda Ahmedovica (595 m). U pozadini sela Vrankamen, Opre i Bukovik i planinsko podruje istonog dijela opine (Dubovac, Crni vrh- 1067 m n/v). (Izvor: Foto E. Efendi)

20

Za vrijeme Bosanske srednjevjekovne drave u Visokom kraju, kome pripada i podruje Breze, postojalo je nekoliko vanih gradova kao to su Visoki sa trgovitem Podvisoki (kao najvanije srednjevjekovno naselje Bosanske drave), zatim Dubrovnik, Kraljeva Sutjeska i Bobovac-sjedite bosanskih kraljeva. Izmeu ovih gradova prolazili su mnogi putevi od kojih su neki obuhvatali i ire podruje Breze. Podruje Breze, dakle, nalazilo se u samom srcu srednjovjekovne Bosne. Sve ove injenice ukazuju na to da je ovaj kraj u to doba bio znatno naseljen. Dolaskom Turaka i gubitkom bosanske samostalnosti mnogi od ovih gradova izgubili su prvobitnu vanost, neki su porueni a mnoga manja naselja su ostala bez stanovnitva. Struktura stanovnitva se mijenjala jer se mnogi krani iseljavaju ili ih Turci preseljavaju a jedan dio krana prima Islam. Prvi pomen o ovom podruju imamo u 16. stoljeu. U Sidilu sarajevskog mule spominje se 1565. godine selo upa (19,10). Tu se govori da na lokaciji Dubrave u upi ima komad vinograda i bostana. Ovo je vano i po tome to ovdje saznajemo o gajenju vinove loze koja se danas i ve odavno ne uzgaja u ovom kraju. O tome svjedoe i toponimi kao to su Vino (naselje izmeu sela upa i Podgora), Vinci (livade i njive pored sela Izbod), Podvinci (selo u opini Visoko blizu granice sa opinom Breza).

Slika 13: Pogled na grad Brezu sa Vrankamena (630 m n/v). Lijevo brdo Srh (593 m) i tzv. Gaj, relikt nekada iroko rasprostranjenih hrastovih uma. (Izvor: Foto E. Efendi)

21

Takoer u istom Sidilu te godine spominje se selo Krmari kod Oevlja u nahiji Dubrovnik u popisu timara porodice Baagia-Redepagia. Godine 1810. pominje se selo Potkraj kod Breze u Sidilu visokog kadije u vezi udaje Milice keri Stjepana u selu Mrakovu. U popisu bosanskih spahija na rijeci Prut 1871. godine pominje se selo Breza (danas Gornja Breza) u nahiji (opini) Dubrovnik kao tri timara i selo Koritnica, koju autor vjerovatno poistovjeuje sa dananjim selom Koritnik. Iz turskog perioda nalazimo i ostatke puta kaldrme, od kojih je vaan put prolazio i kroz dananju Brezu. To je dio sarajevske dade koja je ila iz Sarajeva preko Vogoe, Misoe do Salkanovog hana od kojeg se jedan krak odvajao na upu, Kahve i preko Breze u Vare. Ovim putem se kasnije prevozila i eljezna roba iz Varea karavanima u Sarajevo. U toku 17. i 18. stoljea, ratovi a naroito epidemije kuge, kolere i drugih zaraznih bolesti, uticale su na promjene u broju, strukturi i razmjetaju stanovnitva. Ljetopisi i narodna predanja govore o velikim pustoenjima kuge u ovim krajevima, tako da se u mnogim selima drastino smanjio broj stanovnika a neka su potpuno opustjela. Tako npr. predanja govore da je u Smailbegoviima od 7 brae ostalo dvoje, u Varditu je bilo mnogo naputenih kuita a u Gornjoj Brezi su poslije kuge u kolu igrale samo dvije djevojke (19,11). Ova predanja slikovito predoavaju obim pustoenja ovdanjih naselja.

Slika 14: Naselje Mahala, pogled sa brda Ahmedovica. Primjer naselja gustog, zbijenog tipa izgraenosti. U pozadini povrinski kop Izbod-Kamenice. (Izvor: Foto E. Efendi)

22

Kasnije u normalnim prilikama, broj stanovnika se naglo poveava i to naroito doseljavanjem. ume se intezivno kre radi dobijanja novih obradivih povrina. Sela se ire te se mijenja tip i poloaj, kao i veliina mnogih naselja. Sreivanjem agrarnih odnosa 1859. godine, kao i Austro-Ugarska okupacija BiH 1878. godine, presjekli su bujicu naseljavanja u ove krajeve. Podruje je inae postalo prenaseljeno, to je imalo za posljedicu intezivno krenje uma, koje su ranije prekrivale velike povrine. Najvea i najstarija naselja su upa, Smailbegovii, Gornja Breza, Koritnik, Vardite i druga. Nakon okupacije BiH od strane Austro-Ugarske, poinju aktivnosti u cilju otkrivanja prirodnih bogatstava i njihove eksploatacije. S tim u vezi, grade se moderne saobraajnice, ceste i eljeznike pruge, radi odvoenja eksploatisanih dobara. Poslije provedenih istraivanja, pristupa se 1907. godine otvaranju prvog okna rudnika Breza, nazvanom po istoimenom selu Breza ispod kojeg su zapoeti prvi rudarski radovi. Postanak grada Breze datira od 1907. godine otvaranjem rudnika. U daljem razvitku naselja Breza mogu se uoiti 3 faze, odnosno 3 perioda izgradnje koja su usko vezana za razvoj samog rudnika.

Slika 15: Selo Sutjeica, primjer razbijenog tipa izgraenosti. U pozadini izbjegliki kamp na povrinskom kopu Smrekovica. (Izvor: Foto E. Efendi) I faza od 1907.-1918. godine obiljeena je stihijskim razvojem rudnika i naselja, II faza u izgradnji naselja od 1918.-1945. godine karakterie se takoer neplanskom izgradnjom individualnih porodinih objekata-kua, dok je III faza nastupila poslije

23

zavretka II svjetskog rata i traje do danas. Obiljeava je planska izgradnja rudnika kao i naselja uz kontinuirano i veliko poveanje proizvodnje i broja stanovnika. Naselje Breza nastalo je na ataru sela Smrekovica i Mahala u opini Smrekovica (2,17). Na tom mjestu prije otvaranja rudnika bile su ikare, oranice i ume sa naseljem od svega nekoliko kua grupisanih u podnoju i kosama brda Kri. Naselje i kue nisu se razlikovale od onih iz okolnih sela. Pruga uskog kolosijeka Podlugovi-Vare izgraena je ranije, 1895. godine i prolazila je kroz centar dananje Breze a eljeznika stanica nalazila se na mjestu dananjeg naselja Sutjeko polje. Otvaranjem rudnika eljeznika stanica se pomjera junije u centar dananje Breze i dobija naziv Breza umjesto Sutjeica, a zbog blizine tadanje separacije i utovara uglja. Zgrada tadanje eljeznike stanice jo uvijek postoji u centru Breze. Pri otvaranju rudnika 1907. godine, postojale su u tom kraju svega dvije jednospratne kue Jove Marjanovia i tri prizemne zgrade brae Telalagi. U jednoj od tih Telalagia kua zvanoj Kula bili su smjeteni prva uprava rudnika i magacin materijala. Oko njih, kao oko incijalne jezgre, kasnije e poeti da se razvija i sam grad. Tako je odmah sa prvim rudarskim radovima poela izgradnja Kolonije, naselja kua prizemnog tipa sa stanovima za rudare. Godine 1909. gradi se zgrada nove eljeznike stanice Breza, 1910. Donja kolonija, 1911. bolnica, pota, osnovna kola, kasina i zgrada direkcije rudnika. Za prvih 30 godina postojanja rudnika (1907.-1937.) Breza se razvila od 5 kua u itavu varoicu sa 73 dravne i 61 privatnom kuom, sa 1020 stanovnika, kae ing. V. Kovaevi u svom referatu 1937. godine (2,17). Stihijska i neplanska stambena izgradnja poslije II svjetskog rata zamijenjena je planskom izgradnjom objekata i donesen je regulaciono-urbanistiki plan Rudnika. Godine 1947. uraen je parcijalni regulacioni plan koji se odnosio iskljuivo na stambenu politiku. Sve aktivnosti na izgradnji i razvoju Breze ne mogu se zamisliti bez uea Rudnika, jer jo davno je reeno: Breza je rudnik a rudnik je Breza (2,19). Bez rudnika to je bilo ne samo neizvodljivo, nego ak i nezamislivo. Svojom ekonomskom i tehnikooperativnom spremnou rudnik je od samog poetka bio temelj ukupnog privrednog i drutvenog razvoja grada, opine, pa i regije. Podruje Breze razvilo se u znaajan rudarski centar sa mehanizovanom proizvodnjom kvalitetnog mrkog uglja. Upravo zahvaljujui tome, ve 60-tih godina prolog stoljea, Breza je dospjela meu najrazvijenije opine Sarajevskog sreza, od 30 koliko ih je srez brojao. 1965. godine postignuta je najvea proizvodnja uglja od 898 591 tona ili uinak od 1445 kg po nadnici. Hronoloki gledano, od osnivanja naselja pa do danas, broj stanovnika i veliina naselja su kontinuirano rasli, izuzev nekih udaljenijih sela koja u posljednje vrijeme biljee depopulaciju, kao to su Orahovo, Mahmutovia rijeka, Slivno i dr. Prema popisu stanovnitva iz 1910. god., tj. 3 godine poslije osnivanja rudnika i rudarskog naselja, u Brezi je ivjelo 197 stanovnika (19,14). Od ovog broja 64 % bili su mukarci a 36 % ene. Ovakva polna struktura stanovnitva je razumljiva jer je prvobitno doseljavalo muko stanovnitvo kao radna snaga rudnika, koje je tek poslije izvjesnog vremena ostajalo da stalno ivi u Brezi i osnivalo porodice. Vremenom, sve vie lokalnog seoskog stanovnitva zapoljava se u rudniku, ostavlja poljoprivredu ili se njome bavi

24

kao dopunskim zanimanjem. Tako broj stanovnika grada neprestano raste i mijenja se njegova dobno-polna struktura. Prema popisu iz 1921. godine, Breza je imala 1062 stanovnika. Podaci za 1910. i 1921. godinu dati su za opinu Smrekovica u ijem je sastavu tada bila Breza. Godine 1931. popisni podaci dati su samo za srezove. Godine 1948. u Brezi je ivjelo 1375 stanovnika, a 1953. godine 2160, 51 % bili su mukarci a 49 % ene. Godine 1961. Breza je imala 3008 stanovnika. Dakle za 50 godina stanovnitvo naselja Breza povealo se sa 197 na 3008 stanovnika, ili za vie od 15 puta, to zorno govori o tome kakav je bio proces razvoja rudnika i samog grada Breze u tom periodu. Prema popisu iz 1971. godine opina Breza imala je 14 824 stanovnika, sam grad je imao 3 441 stanovnika. Godine 1981. broj stanovnika se poveao na 15 911, a u gradskom podruju Breze ivio je 3 861 stanovnik. Prema posljednjem prijeratnom popisu iz 1991. godine opina Breza imala je 17 317 stanovnika u 28 naselja. Od toga u gradu je ivio 4 121 stanovnik. Nacionalna struktura stanovnitva bila je sljedea: Muslimani su inili 75,5 % (13 079 st.), Srbi 12,3 % (2 122 st.), Hrvati 4,9 % (851 st.), te ostali (Jugosloveni, ostali narodi i nepoznato) 7,3 % (1 265 st.). to se tie polne strukture stanovnitva 1991. godine, ena je bilo 8 672 (50, 07 %) a mukaraca 8 645 (49,93 %) iz ega zakljuujemo da je polna struktura stanovnitva vrlo ujednaena. Kada je u pitanju dobna struktura stanovnitva mlado stanovnitvo (0-19 god. starosti) inilo je 29,8 % ukupnog broja stanovnika, zrelo stanovnitvo (20-64 god. starosti) 63,9 % i staro stanovnitvo (vie od 65 god. starosti) 6,3 %. Natalitet je iznosio 14,9 , mortalitet 6,5 a prirodni prirataj 8,4 godinje. Stepen urbanizacije iznosio je 24 %, to je izuzetno nizak stepen urbanizacije ak i u odnosu na bosanskohercegovaki prosjek. Prema procjeni Federalnog zavoda za statistiku krajem 2005. godine, tanije 31. 12. 2005. opina je imala 14 804 stanovnika (11,6; 20,17). Smanjenje broja stanovnika evidentirano je u svih 28 naselja u odnosu na brojno stanje iz 1991. godine. Neka naselja kao npr. Oevlje, Vlahinje, Seoce skoro potpuno su opustjela. Jedino gradsko naselje u opini je grad Breza, mjeovita naselja koja imaju neke gradske funkcije su upa, Mahala, Zaloje, Bate, a tipina seoska naselja su npr. Orahovo, Slivno, Vardite, Vijesolii i druga. Sva naselja su gusto koncentrisana i maksimalna udaljenost izmeu nekih sela je 3 km. Sela kao to su npr. Orahovo i Slivno imaju razbijeni planinski tip, dok sela kao to su Smailbegovii, Koritnik, Gornja Breza i druga imaju zbijeni tip izgraenosti. Demografski razvoj Breze kao i u mnogim opinama u BiH danas obiljeavaju negativan prirodni prirataj, depopulacija sela (pogotovo udaljenijih) i sve uestalije iseljavanje u kanton Sarajevo ili u inostranstvo.

25

2.2.EKONOMSKO-GEOGRAFSKE KARAKTERISTIKEPrirodno-geografski i drutveno-geografski faktori za razvoj privrede na podruju opine Breza su relativno povoljni.Geografski poloaj Breze, blizina velikih industrijskih centara i potroaa uglja i rezerve mrkog uglja ine dobru osnovu za razvoj rudarstva. S druge strane neto su nepovoljniji uvjeti za razvoj poljoprivrede. Velika gustina naseljenosti, nedostatak obradivih povrina i neplodnost zemljita ine opinu Breza veoma slabo razvijenom u poljoprivrednom pogledu. Okosnicu razvoja opine Breza, pa moemo rei i ireg podruja inio je a i danas ini rudnik mrkog uglja Breza osnovan 1907. godine. Do tada, faktiki Breza kao grad i kao opina nije ni postojala te moemo rei da je rudnik zasluan za nastanak i razvoj Breze poetkom 20. stoljea prolog milenija. Monocentrinost ekonomskog razvoja opine donekle su razbijale manje firme i preduzea kao to su bili graevinsko-industrijsko preduzee Sretno sa oko 70 zaposlenih, metalopreraivaki pogon Strojni sa oko 85 zaposlenih, zanatsko preduzee Elektroterma sa oko 150 zaposlenih, tekstilna industrija Bretex sa oko 80 zaposlenih, trgovako preduzee Udarnik te Velepromet sa oko 200 zaposlenih, te ugostiteljsko preduzee i hotel Breza sa oko 20 radnika. Ako kaemo da je rudnik zapoljavao tada 2 123 radnika vidimo koliko je bilo njegovo uee u zaposlenosti i bruto-drutvenom proizvodu opine Breza. Ovo je samo kratki pregled predratnog stanja ekonomskog razvoja opine Breza, ali danas je stanje potpuno drugaije. Rudnik uglja Breza radi i posluje sa velikim tekoama i gubicima zbog zastarjelosti i istroenosti opreme te nepripremljenosti novih otkopnih polja. Rudnik trenutno zapoljava oko 1280 radnika i upravo ulazi u proces restruktuiranja. U tom procesu e radno mjesto izgubiti oko 400 radnika koji su oznaeni kao tehnoloki viak, to e jo vie usloiti stanje nezaposlenosti i pogorati ekonomskosocijalno stanje stanovnitva. Na birou za zapoljavanje poetkom 2006. godine bilo je prijavljeno 1705 nezaposlenih lica, to ini stopu nezaposlenosti od 26,5 % (ukupan broj radno aktivnog stanovnitva 9 188) (20,7). Monocentrinost ekonomskog razvoja opine i usmjerenost ka rudarstvu kao najvanijoj privrednoj djelatnosti jo je izraenija nego prije rata jer od ostalih preduzea proizvodno-prometnog karaktera moemo izdvojiti graevinska preduzea kao to su Termobeton (23 zaposlenih), Ame (19 zaposlenih), drvopreraivako preduzee Strong (41 zaposlenih), pekarsko-trgovako preduzee Ekmasan (27 zaposlenih), trgovako preduzee ASA (8 zaposlenih) i neka manja. U javnim preduzeima kao to su Komunalno, Elektrodistribucija, PTT direkcija Breza, BH Telecom Breza, JP Toplane, kao i u opinskim slubama, prosvjetnom i zdravstvenom sektoru zaposlen je jedan dio radnika dok izvjestan broj radnika radnika radi na podruju drugih opina i kantona.

26

Slika 16: Naselje Potkraj, industrijska zona opine Breza, pogoni separacije Rudnika mrkog uglja Breza i devastirane fabrike predivaBretex. (Izvor: Foto E. Efendi) Tercijarni sektor, tj. administratracija, trgovake, ugostiteljske i zanatske radnje zapoljavaju manje od 30 % ukupnog broja zaposlenih na podruju opine. Grana rudarstva zapoljava 47 % ukupnog broja zaposlenih i ostvaruje najvei dio BDP. Zaposlenost po sektorima privrednih djelatnosti je sljedea: Primarni sektor (poljoprivreda, umarstvo, lov i ribolov) 0,13 %, Sekundarni sektor (industrija, rudarstvo, graevinarstvo, proizvodno zanatstvo) 70 %, Tercijarni sektor (trgovina, zanatstvo, ugostiteljstvo, saobraaj i veze, usluge) 29,87 %. Prema podacima Federalnog zavoda za programiranje razvoja, BDP po glavi stanovnika u opini Breza 2004. godine iznosio je 2 247 KM, to je znatno manje od prosjeka u Federaciji BiH koji je iste godine iznosio 3 810 KM (20,8). Kada je u pitanju poljoprivredna proizvodnja ve smo rekli da primarni sektor zapoljava samo 0,13 % ukupnog broja zaposlenih i ve ovaj podatak govori zorno o stanju poljoprivrede koja je potpuno zapostavljena i potisnuta. Poljoprivredno zemljite ini 43 % povrine opine, a od toga na oranice i bate otpada 49 %, na panjake 9 %, livade 29 % i vonjake 13 %. U sjetvenoj sezoni 2005./2006. zasijano je ukupno 1 617 hektara, od toga na itarice otpada 61 ha (najvie penica i kukuruz), na povre 225 ha (najvie krompir, grah i kupus), te na stono krmno bilje 1 331 ha (najvie djetelina, lucerka i travno-djetelinske smjese). Proizvodnja itarica u stalnom je padu, dok pozitivan aspekt poljoprivredne proizvodnje ini voarstvo, tj. nasadi plantanog voa (jagoda, malina). U posljednjih nekoliko godina zasaeno je oko 4 hektara ovih kultura.

27

Stoarstvo na podruju opine Breza nije naroito razvijeno. U govedarstvu preovladavaju forme sa do 2 muzne krave a sa 3 i vie muznih krava samo je 50 farmi. Ekstenzivno ovarstvo je znaajnije zastupljeno u planinsko-panjakom podruju. Generalno, moemo zakljuiti da su ekonomsko-geografske odlike Breze komplementarne sa stanjem u cijeloj BiH, koje odlikuje visoka stopa nezaposlenosti, manjak poljoprivredne proizvodnje i akcenat na rudarstvu. To su karakteristike poslijeratnog 10-godinjeg perioda u kojem se produava stanje ekonomsko-socijalne stagnacije.

3. UGROENI GEOKOMPLEKSI IVOTNE SREDINEAtmosferni, litosferni odnosno pedosferni, hidrosferni i biosferni kompleks u neraskidivoj su kauzalnoj vezi i neodvojivi jedan od drugog ine veliki planetarni geosistem koji je mjesto ivljenja ovjeka i svih ivih bia. Ljudsko drutvo sa svojim tehnikim sistemima obrazuje geotehniki sistem kao to je urbani, saobraajni i slino, koji zajedno sa prirodnim okruenjem predstavljaju geokomplekse (1,37). Kako na globalnom tako i na regionalnom i lokalnom planu ovi geokompleksi pod raznim su negativnim uticajima ovjeka i njegovih aktivnosti. Ugroenost pojedinih geokompleksa prirodne sredine ovisi od broja stanovnika, gustine naseljenosti, stepena urbanizacije, privrednih aktivnosti ali i od fizikogeografskih karakteristika pojedinih landafta i sposobnosti samoregulativnosti geografskog omotaa. Na lokalnom planu ova ugroenost posebno dolazi do izraaja kod gusto naseljenih rudarsko-industrijskih podruja u kakve spada i opina Breza.

3.1. HISTORIJSKO-GEOGRAFSKI ASPEKT NARUAVANJA KVALITETA IVOTNE SREDINEOpina Breza, tj. prostor koji ona danas zauzima, zbog relativno male povrine teritorija kojeg zauzima i geografskog poloaja u samom srcu teritorija drave koja kao bosanski kontinuum egzistira na ovom prostoru jo od 10. stoljea, kao i velike gustine naseljenosti, oduvijek je bio na udaru negativnih ovjekovih djelovanja koja su se ogledala i ogledaju u raznovrsnom unitavanju prirodnih vrijednosti i naruavanju kvaliteta ivotne sredine. U predindustrijskom periodu razvoja, faktiki sve do samog poetka 20. stoljea, naruavanje kvaliteta ivotne sredine ogledalo se iskljuivo uticajem ovjeka koji je poljoprivrednim aktivnostima nastojao osvojiti nove obradive povrine. Iskljuivo bavljenje stanovnitva poljoprivredom nametalo je njegove aktivnosti na sjei i krenju uma, proirivanju postojeih obradivih povrina itd. Ljudske aktivnosti na krenju uma bile su veoma intezivne. Tako iz pisanih izvora i usmenih predanja dolazi se do zakljuka da su veliki dijelovi opine Breza koji su danas livade, oranice ili neiskoriteno zaputeno zemljite, ikare i sl. nekada bili prekriveni gustim hrastovo-grabovim i bukovim produktivnim umama. Takav je primjer prostor ispod sela Bukovik, prostor sela Gornja Breza i Vijesolii, prostor iznad sela Sutjeica, prostor platoa Hrasno i Crnog vrha, itd.

28

Ispaa stoke takoer je nanosila velike tete umama.Veliki broj grla stoke nekontrolisanom ispaom i nagrizanjem podmlatka, onemoguavao je obnavljanje uma i nanosio veliku tetu ovom prirodnom kompleksu. Podataka o povrini opine pod umama u historijskim periodima starijim od 20. st. nema, ali rekonstrukcijom navedenih povrina moe se pretpostaviti da je otprilike krajem vladavine Osmanskog carstva, tj. krajem 19. st. oko 50 % povrine dananje opine bilo prekriveno umama. Taj procenat je u ranijim periodima bio sasvim sigurno vei, dok danas samo oko 20 % povrine ine ume a od toga samo 2 % su nedirnute produktivne ume. Samo ovaj podatak i poreenje dovoljni su da predoe intezitet i brzinu naruavanja i unitavanja prirodne sredine. Otvaranjem rudnika i poetkom industrijalizacije uticaj ovjeka na prirodnu sredinu dobija jo jednu dodatnu dimenziju. Rudarski povrinski i podzemni radovi, tj. iskopi zahvatili su znaajne dijelove opine i uticali su na promjenu landafta kako u funkcionalnom tako i u vizuelnom pogledu. Povrinski kopovi unitavaju povrinski produktivni sloj zemljita na velikim povrinama. Otkrivke povrinskih kopova naruavaju i dezorganizuju sistem oticanja povrinskih i podzemnih voda a odlagalita jalovine zatrpavaju produktivne povrine zemljita. Sve skupa dovodi do neprijatne vizuelne degradacije landafta. Na takvim unitenim i neproduktivnim povrinama dodatni problem predstavlja i odlaganje svih vrsta otpada, najvie krutog, koji potie kako iz rudnika tako i iz oblinjih naselja, tj. dolazi do formiranja tzv. divljih deponija otpada. Poevi od 1907. godine pa sve do agresije na R BiH 1992. godine, rudnik se neprestano razvijao i irio svoje kapacitete a povrine zahvaene podzemnim i povrinskim iskopavanjima su se poveavale. Na mjestima naputenih podzemnih radova dolazi do slijeganja zemljita, stvaranja tzv. pseudokrkog reljefa, tj. do formiranja manjih depresija i udubljenja nepravilnog oblika. Ovakva pojava vidljiva je u naseljima Smailbegovii, Mahala, Zaloje i na drugim lokacijama. Negdje slijeganje zemljita zahvata vee povrine tako da ugroava i sama naselja. Slijeganjem zemljita dolazi do pucanja slojeva stijena tako da je na mnogim mjestima podzemna voda otekla kroz pukotine u dublje horizonte. Na taj nain su presuili mnogi izvori vode npr. u podruju sela Gornja Breza i Banjevac. Viestruke su i vieznane posljedice uticaja ovjeka na prirodnu sredinu rudarskim radovima. Degradacija prirodnog okruenja u dananje vrijeme dostigla je razinu kada vie nema smisla raspravljati o nunosti korektivnog djelovanja i pokuaja da se spasi i sauva ono to je jo ostalo od onoga bez ega ovjekov ivot nije mogu.

3.2. ATMOSFERNI KOMPLEKS I PROBLEMI NJEGOVOG ZAGAENJABrezanska kotlina kao dio Sarajevsko-zenike kotline, smjetena je u gusto naseljenom rudarsko-industrijskom podruju. Ova injenica je osnovni uzrok zagaenosti atmosfernog kompleksa. U Brezi nema velikih industrijskih zagaivaa kao to su eljezara u Zenici ili termoelektrana u Kaknju. Rudniko zagaenje zraka nije u tolikoj mjeri izraeno kao zagaenje pedosfernog i hidrosfernog kompleksa. Rudnika kotlovnica koja zagrijava objekte rudnika a takoer i grad Brezu, spaljivanjem uglja u zrak oslobaa velike koliine

29

tetnih gasova i suspendovanih estica, najvie ai. Isputanje gasova se vri putem visokog dimnjaka koji se nalazi u sklopu rudnike separacije. Najvei problem u zagaenju zraka ine brojna kuna loita koja uglavnom koriste ugalj kao energent. Mogunost nabavke uglja po povoljnoj cijeni i blizina rudnika, uslovili su da se mnoga domainstva odluuju na zagrijavanje kua i stanova loenjem uglja a takoer i praktinost prilikom upotrebe. Od ukupno 17 317 stanovnika koliko je ivjelo u opini Breza prema popisu iz 1991. godine (tj. oko 5 000 domainstava), otprilike 50 % je koristilo ugalj u kunim loitima za zagrijavanje. Prosjena potronja uglja po domainstvu je oko 2 tone u toku jedne grijne sezone, tako da ukupna koliina spaljenog uglja u kunim loitima iznosi oko 5 000 tona godinje. Tome treba dodati i koliinu uglja spaljenu u rudnikoj kotlovnici, tj. gradskoj toplani kao i ugalj spaljen u preduzeima i javnim objektima koji imaju sopstvene kotlovnice. Jedna tona uglja sadri oko 34 kg sumpor-dioksida i oko 10 kg ugljene praine tako da je Brezanska kotlina godinje optereena sa oko 170 000 tona sumpor dioksida i 50 000 tona ugljene praine.

Slika 17: Rudnik mrkog uglja Breza, pored kunih loita, najvei je zagaiva atmosfernog kompleksa na prostoru opine Breza (Izvor: http://www.breza.com/slike/pages)

30

Mjerenja koncentracije ovih polutanata u atmosferi Brezanske kotline nisu vrena ali interpolacijom sa susjednim industrijskim centrom Kaknjem moe se zakljuiti da ta koncentracija ne prelazi MDK za sumpor-dioksid koja iznosi 600 g/m u toku godine (7,112). Kvartalni prosjek koncentracije supor dioksida iznosio je 91 g/ma maksimalna koncentracija u januaru 2000. godine 214 g/m zraka. Ove vrijednosti su u Brezanskoj kotlini zasigurno manje jer Breza nema tako velikih industrijskih zagaivaa kao to je termoelektrana atii kod Kaknja. Ostatak domainstava zagrijava se loenjem drveta a prosjena potronja je oko 5 m po domainstvu tj. oko 2 500 domainstava troi 12 500 m drveta u toku jedne grijne sezone. Vrlo je mali i zanemarljiv udio elektrine energije u zagrijavanju. Opina Breza nije snabdjevena prirodnim gasom tj. ne postoji gasovod iako je susjedna opina Visoko snabdjevena ovim energentom. U hladnijem periodu godine podruje Brezanske kotline u velikoj mjeri je optereeno polutantima iz kunih loita a kao dio Sarajevsko-zenike kotline i ireg industrijskog podruja, Brezanska kotlina je zagaena i disperzijom polutanata iz susjednih industrijskih centara. Egzaktna istraivanja i mjerenja stepena zagaenosti zraka u podruju Breze nisu vrena, ali se moe pretpostavljati da taj nivo ne odstupa mnogo od nivoa zagaenosti u ostalim industrijskim centrima, tj. manjim gradovima slinim Brezi. Zimske magle su este u junom dijelu kotline, u donjem toku rijeke Stavnje i mijeanjem magle sa dimom dolazi do stvaranja neugodnog smoga koji je uz to i vrlo opasan po ljudsko zdravlje. Ove magle esto budu tako guste da se vidljivost smanjuje na samo 10-ak metara. Pozitivan aspekt u aerozagaenju predstavlja injenica da je otvorenost Brezanske kotline u pravcu sjever-jug klisurom Stavnje, tj. pravcem puhanja sjevernih i sjeveroistonih vjetrova koji su esti upravo u zimskom periodu i na taj nain provjetravaju kotlinu, tako da se ovakve magle ne zadravaju dugo, to je povoljnost za razliku od mnogih drugih kotlinskih podruja. Dodatni izvor zagaenja i svakim danom sve vei problem ini saobraaj, tj. veliki broj vozila kojih na podruju Breze ima preko 4 000. S obzirom da je veina ovih vozila na dizelski pogon, da troe nekvalitetna goriva i nemaju katalizatore za preiavanje ispunih gasova, problem zagaenja vazduha od strane saobraaja se dodatno uslonjava. Organizacija rudnikog saobraaja i rudnika separacija su dodatni aspekt u aerozagaenju Brezanske kotline. Svakodnevno veliki broj kamiona se kree na relaciji separacija-povrinski kop Izbod-Kamenice i poto se kreu makadamskim putem kroz naselja podiu velike koliine praine. Trajno rjeenje zagaenja atmosferskog kompleksa je teko nai ali kratkorono, najvie bi se trebalo poraditi na smanjenju troenja uglja u kunim loitima, racionalizaciji u potronji energije, gasifikacijom i upotrebom prirodnog gasa kao energenta, te razvijanjem gradskog saobraaja i prevoza putnika a smanjenjem upotrebe linih automobila.

31

3.3. HIDROSFERNI KOMPLEKS I PROBLEMI NJEGOVOG ZAGAENJAPodruje Breze odvodnjava rijeka Stavnja sa svojim mnogobrojnim manjim pritokama. Sama Stavnja kao i njene pritoke su bujiarskog karaktera, tj. sa velikim oscilacijama vodostaja u toku godine. Npr. potok Crema u toku ljetnih sua potpuno presui, dok sama rijeka Stavnja u tom periodu ima izuzetno nizak vodostaj i proticaj od samo 2-3 m/sec. Ova injenica ima izuzetno nepovoljan uticaj na stanje zagaenosti vodenih tokova i na njihov kapacitet tj. mogunost primanja otpadnih voda i materija do odreene mjere do koje nee biti u veem stepenu zagaeni. Najvei zagaivai voda na podruju Breze su rudnik i komunalna mrea odnosno gradska kanalizacija, ali u posljednje vrijeme sve vei zagaiva je gradska deponija otpada smjetena na naputenom povrinskom kopu Izbod-Kamenice sa koje spiranjem meteorska voda u zagaenom obliku dospijeva u rijeku Stavnju. Kako koliina otpada na deponiji stalno raste a na njenoj ureenosti se nita ne poduzima, otpad odloen na njoj je izloen uticaju atmosferilija, padavina i vjetrova, te je ova deponija postala veliki zagaiva povrinskih ali i podzemnih voda. Istraivanja su pokazala da je deponijski filtrat u prosjeku 10 puta zagaeniji od fekalnih komunalnih otpadnih voda (10,3). Od tetnih materija najzastupljeniji su hloridi, sulfati, sulfidi, fosfati, deterdenti, masti i ulja, itd. Takoer veliki zagaiva vodenih tokova i korita je kruti otpad najrazliitijeg sastava koji se nedoputeno odlae na mnogim mjestima. Skoro da nema vodenog toka koji nije zagaen krutim otpadom, a manje divlje deponije formiraju se na svim pogodnim mjestima, naroito na onim koja su sakrivena od oiju prolaznika i udaljena od naselja a nalaze se u blizini puteva, tj. otpad se odlae na obalama rijeke Stavnje i potoka a takoer i u morfolokim udubljenjima, jarugama i padinama ispod puteva. Mnogobrojni su primjeri ovakvih nedoputenih odlagalita a najvie ugroena podruja su Trtoriki potok, potok Crema, naputeni povrinski kop Gornja Breza, PK Izbod-Kamenice, te naravno sama rijeka Stavnja. Jedan od bisera prirode i moda jedini vodeni tok u koji se ne odlae otpad je potok Piho (Koanski potok) ali i on je u svom donjem toku, praktino pri samom uu u rijeku Stavnju uniten kamenolomom i njegov tok je izmjeten i preusmjeren zbog radova na eksploataciji. Uniten je prirodni ambijent i korito potoka, a sam kamenolom proizvodi veliku koliinu praine koja zavrava u potoku i u rijeci Stavnji i zamuuje ih. U gornjem toku rijeke Stavnje kroz opinu Breza otpad se nedoputeno odlae na obalama Stavnje, naroito na lokalitetima Nedia luke i Milkinog vrela. Na lokalitetu Sedra neto junije od Nedia luke i pomenutog kamenoloma nalazi se takoer vee odlagalite otpadnog materijala, najvie zemljanog i mjeanog, tj. smee sa ostacima crijepa, cigle i ostalog otpada koji se produkuje prilikom graevinskih radova. U podruju grada Breze u posljednje vrijeme dosta je uinjeno na smanjenju odlaganja otpada u rijeku Stavnju, poboljan je sistem odvoenja otpada u nekim naseljima uz rijeku koja ranije nisu bila obuhvaena odvozom otpada, npr. u naselju Bate, Vrankamen i Bulbuluii. Ipak, odlaganje otpada nije u potpunosti prestalo i pored zabrane i propisanih kazni za prekritelje.

32

Slika 18: Manja, divlja deponija otpada na lokalitetu Nedii, samo 200 metara od izvorita Milkino vrelo i u neposrednoj blizini rijeke Stavnje. (Izvor: Foto E. Efendi) Rijeka Stavnja je do 1992. godine, tj. do poetka rata i agresije na R BiH bila praktino mrtva rijeka, potpuno zagaena, zamuena, crveno-smee boje, sa velikom koliinom otpadne ljake koja je plutala na povrini vode. Uzrok ovom zagaenju je eljezara Vare koja je u procesu preiavanja i prerade eljezne rude koristila istu vodu rijeice Stavnje i vraala u vodeno korito u potpunosti zagaenu i zamuenu vodu. Voda rijeke Stavnje bila je i fiziki i hemijski sa najveim stepenom zagaenosti, tj. predstavljala je otpadni kanal eljezare Vare. Uz sve to nemilice se u korito Stavnje odlagao i kruti otpad u velikim koliinama jer niko nije vodio rauna o uvanju zagaene, zaputene i zaboravljene rijeice. Poetkom agresije i prestankom rada eljezare Vare, voda rijeke Stavnje postala je ponovo ista i bistra, u njoj se postepeno obnovio ivi svijet i poslije zavretka rata poele su aktivnosti na njenoj zatiti, ienju korita, poribljavanju i stalnom nadzoru. eljezara Vare nije vie nikada poela sa radom, danas je rijeka Stavnja relativno ista i bistra rijeka u kojoj opstaju mnoge vrste riba (potona pastrmka, klijen, krka i gaga), rjenih rakova, tulara i drugih vodenih organizama, to govori o istoi vode, ali veliki problem jo uvijek predstavljaju nekontrolisano odlaganje krutog otpada, te isputanje rudnikih otpadnih voda zagaenih ugljenom prainom u donjem toku Stavnje. Klisura rijeke Stavnje je jedna od najljepih u BiH i ovu prirodnu vrijednost i ljepotu treba na svaki nain zatititi od devastiranja. Ono to se danas ini na ouvanju ovog prirodnog bogatstva je hvale vrijedno ali nedovoljno. 33

Odvoz smea od strane JKP Breza ne obuhvata cjelokupnu teritoriju opine (20,29), tj. ne obuhvata najudaljenija sela kao to su Orahovo, Slivno, Mahmutovia rijeka, Trtorii i Vardite. Stanovnici ovih sela otpad odlau na lokalnim divljim deponijama, koje se uglavnom nalaze u koritima potoka, neposredno pored lokalnih puteva, na taj nain zagaujui vode ovih podruja a time i rijeke Stavnje.

Slika 19: Pogled na gornje etae povrinskog kopa Izbod-Kamenice. U desnom dijelu slike glavna gradska deponija otpada i staro korito unitenog potoia Mraaj. (Izvor: Foto E. Efendi) Poseban problem predstavlja glavna gradska deponija koja se nalazi na sada naputenom PK Izbod-Kamenice. Deponija je smjetena na jugoistonom dijelu PK-a, neposredno u blizini sela Izbod oko 200 m vazdune linije od prvih kua. Prije otvaranja PK na ovom lokalitetu bile su livade i vonjaci, lokalitet se zvao Krevine i sredinjom uvalom je proticao potok Mraaj. Otvaranjem PK i radovima na skidanju krovine potpuno je dezorganizovana povrinska mrea vodenih tokova a vode potoka Mraaj su preusmjerene i vjetakim kanalom odvedene na drugu stranu. Na ovom mjestu se sada nalazi deponija koja zahvata povrinu od oko 20 000 m (20 dunuma) i koja je potpuno nezatiena i neureena, izloena djelovanju atmosferilija. Padavinske vode procijeene kroz tijelo deponije i u zagaenom obliku, povrinskim i podzemnim putevima zavravaju u potoku Mraaj i na lokalitetu Ban polje u naselju Kahve zavravaju u rijeci Stavnji. Rudnika talonica otpadnih voda nalazi se na lokalitetu Potkraj, jugozapadno od pogona separacije. Otpadne vode iz pogona separacije zagaene magnetitom i ugljenom prainom ovdje se skupljaju, suspendovani materijal se taloi a sistemom prelivanja

34

otpadne vode otpadnim kanalom odvode u rijeku Stavnju gdje se ulijevaju na lokalitetu Luke u naselju Potkraj-a. Te vode su izuzetno zagaene ugljenom prainom, sumporom i ostalim materijama koje potiu od uglja. Iz talonice se nataloeni magnetit ponovo prikuplja i vraa u proces separiranja. Moemo konstatovati da na izlazu iz opine Breza u naselju Vrbovik, rijeka Stavnja otie mnogo zagaenija nego na ulazu u opinu Breza na lokalitetu Ristia luke. Na podruju opine Breza, vode rijeke Stavnje u najveoj mjeri zagauju otpadne vode gradske kanalizacije, otpadne vode iz rudnike separacije, vode potoka Mraaj koji dotie sa gradske deponije, te kruti otpad koji se u velikoj mjeri odlae, tj. baca u rijeku Stavnju na mnogim lokalitetima. Podzemne vode su takoer ugroene ljudskom nepanjom i destruktivnim aktivnostima. Podzemnim rudarskim radovima, tj. iskopavanjima, na mnogim mjestima dolo je do slijeganja zemljita i stvaranja tzv. pseudokrakog reljefa, tj. morfolokih udubljenja nepravilnog oblika. Slijeganjem tla dolazi do pucanja krovinskih slojeva stijena, tako da su padavinske vode kroz te pukotine otekle u dublje horizonte. Na taj nain je sputen izdanski nivo podzemnih voda i mnogi povrinski izvori su presuili. Primjeri su u naseljima Gornja Breza i Banjevac gdje je presuilo nekoliko izvora sa kojih se vodom snabdijevalo stanovnitvo u prolosti. Zbog toga se moralo pristupiti izgradnji vodovodne mree tako da od tada ova naselja se snabdijevaju vodom iz rezervoara na brdu Kri. Ova mrea je potisnog tipa poto se rezervoar nalazi na niem hipsometrijskom nivou od samog sela. U posljednje vrijeme je uestalo kopanje bunara zbog nedostatka pitke vode iz gradske mree i loeg kvaliteta iste. U velikoj veini sluajeva hemijska i fizika analiza vode iz ovih bunara pokazala je da ova voda nije za pie, odnosno da ne zadovoljava bakterioloke uvjete. U oko 20 % analiziranih uzoraka utvreno je prisustvo opasnih E. colli kao i aerobnih mezofilnih bakterija a hemijski poveano je bilo prisustvo nitrita, nitrata i eljeza. To je pokazatelj zagaenosti podzemnih voda a uzroci su, po svemu sudei, nepostojanje kanalizacione mree na mnogim podrujima, septike jame za otpadne vode iz domainstava i objekata u kojima se dri stoka, te nezatiene manje divlje deponije otpada koje se nalaze na brojnim lokacijama. U tom smislu, moralo bi se to hitnije pristupiti eliminiranju septikih jama i divljih deponija, te izgradnji kanalizacione mree. Posljedice po ljudsko zdravlje mogle bi biti opasne jer neki stanovnici ipak koriste bakterioloki neispravnu vodu za pie iz vlastitih bunara. Problem snabdijevanja vodom opine Breza je ve odavno postao hronian. Stalni rast broja stanovnika i razvoj naselja davno su prevazili kapacitet gradskih rezervoara a nikada nije nita uinjeno na rekonstrukciji vodovodne mree i proirenju kapaciteta. Breza se vodom snabdijeva sa nekoliko izvorita ali ukupna koliina prikupljene vode je nedovoljna tako da u ljetnim mjesecima su stalno prisutne nestaice i redukcije. Nasuprot tome, u zimskim mjesecima vode ima dovoljno ali je esto za vrijeme intezivnijih padavina zamuena i ne moe se koristiti za pie. Koncentracija fluorida u vodi Milkinog vrela je niska i iznosi samo 0,14659 mg/l to je daleko manje od poeljne koncentracije (0,8-1,2 mg/l) (7,116). Gradska naselja u Brezi snabdijevaju se sa izvorita Milkino vrelo, koje se nalazi neposredno uz tok rijeke Stavnje na lokalitetu Ristia luke na samom ulazu Stavnje u

35

opinu Breza, te sa izvorita Ramina pumpa, koje ima dobar kvalitet vode i konstantan dotok, nikada se ne zamuuje za razliku od Milkinog vrela, ali je malo i nedovoljno za snabdijevanje gradskih naselja. Problem je voda sa Milikinog vrela koje ljeti nema dovoljno a u jesen, zimu i proljee je esto zamuena. Periferna i seoska udaljena naselja se vodom snabdijevaju iz lokalnih manjih izvorita a naselje upa sa izvorita Mahmutovia rijeka (20,28). Pitanje vodosnabdijevanja je egzistencijalno najvanije za stanovnike opine Breza i ima vrlo vanu i svoju geoekoloku dimenziju s obzirom na velike probleme ugroenosti prirodne sredine. Po ovom pitanju u to skorije vrijeme e se morati nai odgovarajue i trajno rjeenje, jer je ovakvo stanje neodrivo. Projekat Mala rijeka, koji je imao za cilj dovesti vodu iz istoimene rijeice sa padina planine Zvijezde u opini Vare do Milkinog vrela je zavren ali jo nikada voda nije potekla u cijevi jer su pekulacije o moguoj zagaenosti te vode tekim metalima i izgleda opet nedovoljna koliina vode sad za sad blokirale ovaj projekat. Izvorite Mala rijeka nalazi se neposredno u blizini rudnika olovno-cinkove rude u Priima kod Varea. Na koji nain se dolo do odluke da se gradi vodovod ba na ovom problematinom lokalitetu, uprkos upozorenjima da e rezultirati neuspjehom, pokazat e vrijeme. Uzaludno potroen kredit od 3 miliona KM i bijes i oaj stanovnika Breze, jedino su to je Breza dobila ovim projektom.

3.4. PEDOSFERNI KOMPLEKS I PROBLEMI NJEGOVOG ZAGAENJATanki povrinski rastresiti sloj litosfere sainjen od mineralnih i organskih tvari je tlo ili zemljite. Ovaj rastresiti supstrat je razliitog fizikog i hemijskog sastava u ovisnosti od fizikogeografskih faktora tog prostora (geolokog sastava podloge, klime, geomorfolokih i biogeografskih odlika). On je ivotno vaan za biljni a samim tim i ivotinjski svijet jer iz njega biljke crpe hranjive materije i odravaju se na njemu pomou svojih korijenskih sistema. Ovaj fizikogeografski element prirodne sredine je vaan za ovjeka jer se skoro sav poljoprivredni uzgoj oslanja na obradu i eksploataciju zemljita. S toga, znaaj ovog prirodnog resursa je viestruk, odnosno vitalan. Na prostoru opine Breza od svih fizikogeografskih kompleksa najugroeniji je pedosferni. Spomenuli smo probleme zagaivanja vode i zraka a sada emo se osvrnuti i na probleme ugroenosti pedosfernog kompleksa. Opina Breza je veoma mala, zauzima oko 73 km povrine i jedna je od najmanjih u BiH. Nasuprot tome, izuzetno je gusto naseljena i sa oko 237 st./km jedna je od najgue naseljenih u BiH. Pedoloki pokriva razliit je u pojedinim dijelovima opine ali dominiraju smea degradirana tla, aluvijalna tla, te smea tla na krenjaku i dolomitu. Ljudskim aktivnostima na krenju uma, jo od prahistorijskog perioda otpoeo je atak na prirodu i ogoljavanje pojedinih podruja, to je potaklo ili ubrzalo proces erozije zemljita na tim lokalitetima. Prirodni proces erozije tla mnogostruko je ubrzan i uslonjen, te su se na pojedinim podrujima pojavila jaruanja, plisiranja i klizanja tla. Ubrzan je proces povrinskog spiranja i unitavanja povrinskog najproduktivnijeg sloja zemljita. Najintezivnija krenja uma vrila su se za vrijeme turskog perioda kada

36

se veina stanovnitva bavila iskljuivo ratarstvom i stoarstvom i kada je broj stanovnika kontinuirano rastao. U tom periodu iskreni su veliki kompleksi prirodnih, do tada nedirnutih produktivnih hrastovo-grabovih i bukovih uma. Npr. u tom periodu iskreni su prostori Sutjeice, Bukovika, G. Breze, Grabovika, Vrbovika, itd. Pojaana erozija zemljita imala je za posljedicu pojavu klizita od kojih su neka aktuelna jo i danas i povremeno su aktivna, kao npr. ispod sela Bukovik, iznad sela Sutjeica, itd.

Slika 20: Geografski razmjetaj aktivnih i mirujuih klizita na prostoru opine Breza. (Na kartografskoj podlozi: Topografska karta R 1:50 000, Listovi Sarajevo 1 i 2, Vare 3 i 4, Izdanje VGI, 1982. godine, kartirao i priredio Elvir Efendi) LEGENDA: 1- najvee i najsloenije klizite Sutjeica povrine 17 hektara Povrine pod umama su se neprestano smanjivale a najvei problem je to su na strmim padinskim terenima sa laporovito-glinovitom podlogom, golom sjeom i pretvaranjem u livade ili oranice potaknuti procesi jaruanja, spiranja i klizanja zemljita. Jednu novu dimenziju unitavanju pedolokog pokrivaa dalo je otvaranje rudnika mrkog uglja u Brezi 1907. godine. Od trenutka otvaranja prvog rudarskog okna poeo je i atak na prirodnu sredinu a prvenstveno na pedogeografski omota. Podzemnim rudarskim radovima i iskopavanjima stvaraju se hodnici i upljine i nakon naputanja iskoritenih rudarskih revira i otkopnih polja, dolazi nakon izvjesnog 37

vremena do uruavanja krovine na tim revirima a na povrini usljed toga dolazi do slijeganja zemljita i stvaranja udolina i udubljenja razliite veliine i nepravilnog oblika. Slijeganjem tla dolazi do pucanja slojeva stijena koje su izgraene od lapora i nepropusne su, pa padavinska voda otie kroz pukotine u dublje horizonte. Na taj nain sniava se izdanski nivo podzemnih voda, dolazi do dezorganizacije u cirkulaciji podzemnih voda i u povrinskim slojevima, tj. u tlu iznad prostora podzemnog slijeganja dolazi do breg infiltriranja padavinskih voda u podzemlje te do isuivanja tla. Na taj nain je promijenjen reim vlanosti zemljita, to je negativno uticalo na biljni pokriva, a konkretno se ogledalo npr. u smanjenju prinosa u vonjacima, sjenokosima i na zasijanim povrinama. Predanja starijih ljudi govore da je u ovim krajevima nekada izuzetno dobro uspijevala ljiva, ali danas to nije sluaj. Mogui uzrok bi mogao biti i promjena u reimu vlanosti tla i mikroklimatskih prilika, to se moe dovesti u vezu sa ljudskim aktivnostima. Prostori zahvaeni slijeganjem zemljita su npr. velika uvala u Mahali, PotkrajDugo polje, Zaloje, Bare i mnogi drugi lokaliteti gdje se jasno uoava zatalasanost zemljita a na nekim podrujima i vea udubljenja i depresije. S obzirom na obim i prostorni obuhvat rudarskih radova u podzemlju, slijeganje tla je pojava koja je zahvatila velike dijelove opine u prostoru Brezanske kotline.

Slika 21: Pogled sa brda Ahmedovica (595 m n/v) na tzv. Haldiju, staro odlagalite jalovine koje dopire do samog centra grada Breze. Povrina 140 ha, visina nasipa do 25 m. U pozadini povrinski kop Smrekovica. (Izvor. Foto E. Efendi) 38

Sljedei problem uzrokovan podzemnim rudarskim iskopavanjima jeste to se na povrinu iz podzemnih horizonata izvoze ogromne koliine uglja pomijeanog sa iskopanom stijenskom masom. Procesom separacije odvaja se ugalj ali neiskoriteni, otpadni dio stijenske mase, tzv. jalovina, odlae se na predvienim lokalitetima i to su tzv. jalovita ili odlagalita jalovine. Ovakva jalovita pokrivaju povrinski pedoloki sloj, zatrpavaju ga i na taj nain unitavaju i mijenjaju geoloko-pedoloko-geomorfoloku strukturu terena. Na jalovitima ne moe nita da uspijeva, to su goli tereni, potpuno neproduktivni i odudaraju od vizuelnog ambijenta prirodnog okruenja. Debljina ovakvih slojeva jalovine koja se odlae je u prosjeku 10-20 metara. U poetnoj fazi razvoja rudnika, kada su se izvozna okna nalazila u prostoru potoka Jasike, na padinama brda Kri i ispod sela Gornja Breza i Vijesolii, tj. eksploatacija je vrena na tom prostoru zapadno od dananjeg grada Breze, jalovina je odlagana na lokalitetu Zaloja neto junije od tih prostora. Nagomilavanjem ogromnih koliina jalovine i njenim etanim odlaganjem tokom nekoliko decenija, formirano je veliko vjetako brdo, zaravnato na vrhu koje je zauzimalo i danas zauzima povrinu od oko 200 000 m ili 0,2 km. Njegova duina u pravcu zapad-istok iznosi oko 600 m a irina u pravcu sjever-jug iznosi oko 350 m. Visina nasipa se kree od 10 m na perifernim djelovima do 25 m u sreditu.

Slika 22: Veliko klizite na lokalitetu naputenog povrinskog kopa Gornja Breza, nastalo u proljee 2005. godine nakon otapanja velikog snijenog pokrivaa. Povrina cca 5 hektara. Uniten je jedan dio djelimino rekultiviranog terena. (Izvor: Foto E. Efendi) 39

Ovo brdo nazvano je Haldija jer je od prestanka odlaganja jalovine prolo vie od 50 godina, jalovina je sagorjela i pretvorila se u kreno-pepelastu masu koja se naziva haldija. Kvalitetnija haldija sitnije granulacije i sa veim sadrajem krea, koristi se kao graevinski materijal, narandasto-crveno-smee je boje i od nje se mijeanjem sa cementom i vodom pravi malter za grubo malterisanje zidova i smjesa koja se koristi pri zidanju.

Slika 23: Geografski razmjetaj odlagalita jalovine na podruju opine Breza. (Na kartografskoj podlozi: Topografska karta R 1:50 000, Listovi Sarajevo 1 i 2, Vare 3 i 4, Izdanje VGI, 1982. godine, kartirao i priredio Elvir Efendi) LEGENDA: 1- najvee i najstarije odlagalite jalovine, tzv. Haldija Na zapadnom rubu Haldije nalaze se naputeni pogoni nekada izuzetno produktivne i profitabilne graevinske firme GIP Sretno. Na tom mjestu se i vrila eksploatacija haldije. Istoni rubovi Haldije dopiru do samog centra Breze, do biveg Vatrogasnog doma i zgrade Odjela ministarstva odbrane opine Breza. Prostor Haldije je golet djelimino obrasla travom a samo pojedini rubni dijelovi su samoincijativno od strane lokalnih stanovnika djelimino privedeni kulturi i zasaeni vonjacima ili se obrauju.

40

Na prostoru Haldije na pojedinim lokalitetima formirao se vei broj manjih divljih deponija otpada, to predstavlja dodatni problem. Lokalnom stanovnitvu ona je posluila kao pogodno mjesto za odlaganje svakojakog otpada, ponajvie krutog i kabastog kao npr. stare pei, friideri, ve-maine, automobilske gume i slian otpad. Haldija danas bukvalno predstavlja jednu veliku deponiju, predstavlja veliku opasnost po prirodnu sredinu i vizuelno degradira prostor u kome se nalazi. Nakon naputanja tog podruja rudarski radovi sele se junije u prostor Potkraja i Smailbegovia, gdje je 1954. godine otvoreno novo okno Sretno i nova separacija (2,83). Od tog momenta odlaganje jalovine vreno je na prostoru Donje Vratnice koja se nalazi na teritoriji opine Visoko a prevoenje jalovine vreno je sistemom iare. Visea iara bila je duine 2 km sa kapacitetom od 80 tona na sat. Odlaganje otpadne jalovine na ovom odlagalitu trajalo je sve do poetka agresije na R BiH, a u ratu i poslije rata odlaganje je nastavljeno na, od poetka rata, naputenom povrinskom kopu Izbod-Kamenice.

Slika 24: Geografski razmjetaj naputenih povrinskih kopova na prostoru opine Breza. (Na kartografskoj podlozi: Topografska karta R 1:50 000, Listovi Sarajevo 1 i 2, Vare 3 i 4, Izdanje VGI, 1982. godine, kartirao i priredio Elvir Efendi) LEGENDA: 1- povrinski kop Izbod-Kamenice, 2- povrinski kop Gornja Breza, 3- povrinski kop Smrekovica 41

Najvei problem u rudarskim aktivnostima i najveu tetu pedosferi i ukupnom okoliu ine povrinski rudarski kopovi ili povrinska eksploatacija uglja. Na podruju Breze povrinska eksploatacija uglja vrena je na tri lokacije: To su povrinski kopovi Smrekovica, Gornja Breza i PK Izbod-Kamenice. Povrinski kop Gornja Breza nalazi se zapadno od istoimenog sela, u njegovoj neposrednoj blizini, tj. na istonim padinama brda Kolovaj i Muia gaj. Ovdje je eksploatacija vrena kratko ali vrlo intezivno u periodu 1980.-1981. godine. Teren je poslije djelimino i parcijalno rekultiviran ali kasnije u velikoj mjeri izjaruan i isplisiran i na njemu je u proljee 2005. godine nastalo veliko klizite zbog naglog otapanja velikog snijenog pokrivaa. Ovo klizite je velikih dimenzija i prijeti jednom dijelu naselja Gornja Breza i Banjevac. Sanacija ovog klizita i zaustavljanje dalje erozije zemljita na povrinskom kopu je sada primarni ekoloki zadatak u ovom dijelu opine. Duina povrinskog kopa u pravcu SZ-JI iznosi oko 1 km a irina oko 200-300 m. Povrina mu iznosi cca 250 000 m ili 0,25 km, to znai isto toliko unitene i neproduktivne povrine podlone klizanju terena i sa nekoliko divljih deponija otpada. Kao i na drugim lokalitetima naputenih rudarskih kopova i ovdje su pogodne lokacije iskoritene za nedozvoljeno odlaganje svakojakog otpada. Tako se ispod puta Gornja Breza-Kolovaj koji prolazi popreno sredinom povrinskog kopa i koji je sada zatrpan klizitem, nalazi vea divlja deponija otpada i nedaleko od nje jo nekoliko manjih. Povrinski kop Smrekovica nalazi se juno od sela Smrekovica, takoer u njegovoj neposrednoj blizini. Na ovom lokalitetu eksploatacija je vrena od 1979.-1980. godine. Njegova povrina je oko 200 000 m (0,2 km) i na njemu nije vrena rekultivacija zemljita. Na PK Smrekovica 1999. godine izgraene su barake za kolektivni smjetaj izbjeglica sa Kosova u periodu rata na Kosovu. Opina Breza je ponudila prihvatni smjetaj ovih izbjeglica u zamjenu za novanu pomo i izgradnju kampa ali pomenuta sredstva nisu iskoritena za sanaciju i rekultivaciju terena. U periodu rata i nakon njega, usljed nedostatka uglja i openito ogrijeva, lokalno stanovnitvo je samoincijativno i runim alatom vrilo kopanje i traenje uglja, pravljeni su mali improvizirani hodnici u ugljenim slojevima i jednom prilikom je dolo do velikog poara i upaljenja ugljenog sloja koji je nakon nekoliko mjeseci tekim naporom ugaen a teren je zatrpan i poravnat. Inae na ovom lokalitetu ugljeni sloj se nalazi na samo nekoliko metara dubine.

42

Slika 25: Pogled sa gornjih etaa na glavnu deponiju, odlagalite jalovine i na donje etae povrinskog kopa Izbod-Kamenice. Na jednom mjestu prisutna su tri razliita naina degradacije prirodne sredine. (Izvor. Foto E. Efendi) Povrinski kop Izbod-Kamenice je smjeten u zapadnom podnoju brda Vlahinje, izmeu sela Izbod na jugu, Koritnik na sjeveru i Kamenice na zapadu. Najvei je po povrini, pravcem istok-zapad dug je oko 800 m a pravcem sjever-jug oko 700 m, tako da ukupna njegova povrina iznosi blizu 600 000 m ili 0,6 km. Eksploatacija na ovom PK vrena je u periodu 1982.-1992. godine. Eksploatacija i otkopavanje krovine miniranjem otpoela je u julu 1982. godine na tzv. nultoj taki PK na dananjem samom njegovom zapadnom rubu. Odatle je eksploatacija ila u pravcu istoka i irila se centripetalno penjui se na vie hipsometrijske nivoe padinama prema Vlahinjama. Zbog rata i agresije na BiH prekinuta je eksploatacija i poslije zavretka rata nije vie nastavljena. Povrinski kop je ostao onakav kakav je izgledao u trenutku prestanka eksploatacije. Samo jedan manji dio terena je djelimino rekultiviran, tj. poravnat ali nije izvrena restauracija pedolokog sloja. Ovaj prostor se nalazi na sjeveroistonom rubu PK prema selu Koritnik. Morfologija PK izgleda potpuno dezorganizovano sa etaama jalovine i udubljenjima izmeu njih. Prestankom odvoenja jalovine iz jama Sretno i Kamenice na deponiju Vratnica, poetkom agresije, poelo je njeno odlaganje na naputenom PK Izbod-Kamenice, ali potpuno neplanski i stihijski, iako se o tome u ratnim uslovima teko moglo voditi rauna zbog djelovanja agresora i stalnog granatiranja, tj. traile su se

43

pogodne i zaklonjene lokacije za odlaganje jalovine. Na taj nain prvobitna morfologija PK jo vie je izmjenjena stvaranjem novih etaa jalovine. Kao jedna vrsta antropogene pustinje, svojim izgledom, morfologijom terena, strukturom i sadrajem, povrinski kop Izbod-Kamenice predstavlja veliku ranu u prirodnom landaftu i uz njega se veu brojni geoekoloki problemi koji najvie optereuju ivot stanovnika okolnih sela ali i cijele Brezanske kotline. Problem njegovog ureenja i rekultivacije, tj. vraanja prirodne ravnotee na ovom prostoru je primarni zadatak u geoekolokim korektivnim djelovanjima na podruju opine Breza. Poetkom rata i nemogunou odvoenja otpada od strane JKP Breza, stanovnitvo sela koja se nalaze u neposrednoj blizini PK poelo je odlagati otpad na pojedinim lokacijama na povrinskom kopu. To su bile incijalne aktivnosti koje su sve vie i vie uzimale maha, tako da je i prestankom rata nastavljeno odlaganje otpada. Na taj nain ve su se formirale divlje deponije otpada od kojih je najvea ona koja danas predstavlja gradsku deponiju otpada.

Slika 26: Geografski razmjetaj divljih deponija otpada na podruju opine Breza. (Na kartografskoj podlozi: Topografska karta R 1:50 000, Listovi Sarajevo 1 i 2, Vare 3 i 4, Izdanje VGI, 1982. godine, kartirao i priredio Elvir Efendi) LEGENDA: 1- glavna neureena gradska deponija otpada

44

Gradska deponija otpada faktiki egzistira od prestanka rata i agresije na BiH a od strane rudnika je odobreno JKP-u Breza odlaganje otpada na ovoj lokaciji uz minimalne naknade. Umjesto da se odlaganje otpada vrilo planski, etano, da je prethodno pripremljen teren gdje e se otpad odlagati, tj. da je uraen zatitni, nepropusni izolacioni sloj i da je izgraen drenani sistem za prikupljanje otpadnih voda, odlaganje je vreno potpuno neplanski, stihijski, bez ikakvih prethodnih priprema, tako da od samog poetka odlaganja ova deponija predstavlja pravu ekoloku bombu i prijetnju za prirodnu sredinu i zdravlje ljudi.

Slika 27: Glavna gradska deponija otpada na povrinskom kopu Izbod-Kamenice, potpuno neureena i nezatiena, udaljena samo 200 m od sela Izbod. (Izvor: Foto E. Efendi) Koliina otpada na deponiji se neprekidno poveavala i danas poveava. Proces truljenja i raspadanja starijeg otpada uveliko je prisutan tako da se u okolini deponije osjea neugodan miris koji zavisno od pravca puhanja vjetrova u okolnim selima postaje nepodnoljiv. Prema evidenciji nadzornog organa, tj. uvarske slube na PK, u mjesecu martu 2005. godine npr. odloeno je oko 768 m raznog otpada (JKP Breza 64 kamiona i 10 traktora, Alba Zenica 14 kamiona, te neka privatna preduzea koja plaaju odlaganje otpada-5 traktora). Dakle, prosjeno se mjeseno odlae 700-800 m otpada, to godinje iznosi oko 9 000 m otpada najrazliitijeg sastava, od plastike, stakla, metala, organskog otpada, ak otpadaka ivotinjskog porijekla iz mesara i klaonica, automobilskih guma i motora iz 45

kojih curi motorno ulje, itd. Niko pouzdano ne zna kakav se sve opasni materijal odlae jer se praktino ne vri nikakva kontrola niti sortiranje otpada i on se jednostavno samo istresa. Prema gruboj procjeni na deponiji se nalazi oko 100 000 m odloenog otpada. Sve se to odlae na gomile koje se poslije buldoerom samo poravnaju i odlaganje se dalje nastavlja. Skoro neprekidno na tijelu deponije gori jedan ili vie poara i dim i a sa deponije ugroava zdravlje ljudi u samo 200 m udaljenom selu Izbod ali i u selima Kamenice, Koritnik, upa i iroj okolini.

Slika 28: Pogled sa Vardikih stijena na dolinu Stavnje, zavretak klisure na ulazu u Brezu, te meandar u prostoru Nedia luke. Desno kamenolom Rudnik krenjaka Breza, najvei ekoloki problem u ovom dijelu opine. (Izvor: Foto E. Efendi) Za vrijeme velikih vruina ljeti iri se neugodan miris koji u selu Izbod postaje nepodnoljiv a posljednjih nekoliko godina su se pojavili ogromni rojevi muha koji opsjedaju sve u blizini deponije. ovjek jednostavno svojim oima ne moe da povjeruje kada se na licu mjesta uvjeri u sve ovo i prosto se zgraava nad ljudskom nemarnou i bezobzirnou.

46

Kao to smo ve rekli, padavinske vode procijeene kroz tijelo deponije i u zagaenom obliku, povrinskim i podzemnim putevima zavravaju u rijeci Stavnji i ugroavaju naselja koja se nalaze na niim hipsometrijskim nivoima od povrinskog kopa, tj. zagauju podzemne vode i tlo u naseljima Kamenice i Kahve. Ne treba posebno govoriti o stepenu zagaenosti ove vode i njene opasnosti po ljudsko zdravlje, posebno kada se ima u vidu da mnogi stanovnici ovih sela imaju vlastite bunare, jer i inae naselje Kamenice ima velikih problema u vodosnabdijevanju.

Slika 29: Povrinski kop Gornja Breza, klizite velikih razmjera unitilo je djelimino rekultivirani dio terena i ugrozilo dio naselja Gornja Breza. (Izvor: Foto E. Efendi) Povrinski kop Izbod-Kamenice predstavlja najveu ekoloku ranu u landaftu Brezanske kotline i veliku prijetnju po zdravlje stanovnika Breze. Ogromna povrina unitenog pedolokog pokrivaa, trajno izgubljene prirodne vrijednosti, uniteni pejza, zagaeno tlo i vode kao i vizuelna degradacija okolia, ono su sa ime se suoavaju stanovnici Breze. Ugroenost pedosfernog ali i ostalih fizikogeografskih kompleksa na ovom je mjestu dola do maksimalnog izraaja. Jo jednu veliku i runu ranu donedavno nedirnutom prirodnom landaftu nanio je i kamenolom koji je krajem 90-ih godina prolog stoljea otvoren na lokalitetu Nedia luke, na desnoj aluvijalnoj