ΠEPIEXOMENA

E¨σαγωγc.......................................................................................................... 9

–^H îστορία τ΅ν âπιστημ΅ν στc χώρα μας ......................................... 14

Oî âπιστÉμες στe Bυζάντιο. ^H îστορικc παράδοση

τοÜ νεώτερου ëλληνισμοÜ ...................................................................... 26

^H âπιστημονικc σκέψη κατa τcν περίοδο τÉς NεοελληνικÉς

’Aναγέννησης.......................................................................................... 45

TA MAΘHMATIKA.................................................................................... 103

OI EΠIΣTHMEΣ THΣ ΦYΣHΣ................................................................. 285

IATPIKH...................................................................................................... 565

‰Eργα âγκυκλοπαιδικÉς ≈λης...................................................................... 637

Ta προεπαναστατικa περιοδικa................................................................. 648

’Aντd âπιλόγου. ^H âπιστημονικc σκέψη μετa τcν ’Eπανάσταση............. 738

Συντομογραφίες........................................................................................... 754

Πίνακες çνομάτων....................................................................................... 755

OI EΠΙΣΤHΜΕΣ ΣΤO BΥΖΑΝΤΙΟ H IΣΤΟΡΙΚH ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΤΟY ΝΕΩΤΕΡΟΥ EΛΛΗΝΙΣΜΟY

Aéτοκρατορία τÉς Kίνας, 8ος α¨ώνας: ï νεστοριανeς îερωμένος \Aδάμ,προσφέρει τe 780 στeν αéτοκράτορα Tάνγκ κάποια χειρόγραφα, μεταξf τ΅νïποίων τe ™ου-Mέν (τέσσερα βιβλία) κάποιου Tου-λι-γιου-σοÜ. Πρόσφαταàποδείχτηκε ¬τι πρόκειται γιa τcν Tετράβιβλο τοÜ Πτολεμαίου, καd ¬τι τeùνομα τοÜ γνωστοÜ àστρονόμου μεταφέρθηκε παραφθαρμένο στa κινέζικα.

Bαγδάτη, 9ος α¨ώνας: ï σοφeς Tάμπιτ Mπ-Kούρα (Tabit b. Qurra) τοÜ λο-γίου κύκλου τοÜ MπανοÜ MουσÄ •πÉρξε πολυγραφότατος. TοÜ àποδίδονταιπάνω àπe 30 àστρονομικa öργα. Te περιεχόμενο τ΅ν ¬σων σώζονται εrναι: τaσχόλια στc Mεγίστη καd στdς ^Yποθέσεις τ΅ν πλανωμένων τοÜ Πτολεμαίου,μία âπανεξέταση τοÜ προβλήματος τÉς âκλειπτικÉς κίνησης, ποf τίθεται στeβιβλίο γ΄ τÉς Mεγίστης, μία âπανεξέταση τ΅ν προβλημάτων τÉς ™λιακÉς καdτÉς σεληνιακÉς κίνησης τοÜ βιβλίου δ΄, ™ μελέτη τοÜ προβλήματος τÉς ïρατό-τητας τÉς ™μισελήνου, ποf δbν περιέχεται στcν ëλληνικc πραγματεία àλλa γιaτcν âπίλυση τοÜ ïποίου χρησιμοποιεÖ πτολεμαϊκbς μεθόδους, καd τέλος μελέ-τες γνωμόνων στηριζόμενες κυρίως στa Kωνικa τοÜ \Aπολλωνίου.

\Iταλία, 15ος α¨ώνας: τe χειρόγραφο Vaticanus gr. 211 περιέχει σχόλιο καdσχέδιο ëνeς μαθηματικοÜ âργαλείου, μb τcν âπωνυμία τe “ζεÜγος \Aλ-Tουσί”,τe ïποÖο περιέγραψε ï ïμώνυμος Πέρσης àστρονόμος καd διευθυντcς τοÜàστεροσκοπείου τÉς Mάραγα τeν 13ο α¨ώνα καd τe ïποÖο θa μποροÜσε âπί-σης νa συναχθεÖ àπe τe σχόλιο τοÜ Πρόκλου στe πρ΅το βιβλίο τ΅ν Στοι-χείων τοÜ Eéκλείδη. Te “ζεÜγος \Aλ-Tουσd” συμβαίνει νa εrναι βασικe μαθη-ματικe âργαλεÖο τÉς πλανητικÉς θεωρίας τοÜ Kοπέρνικου, ï ïποÖος γνώριζεëλληνικa καd εrχε ταξιδέψει στcν \Iταλία.

Oî τρεÖς αéτές φαινομενικa àσύνδετες πληροφορίες, ποf àφοροÜν τcν îστο-ρία τ΅ν âπιστημ΅ν σb διαφορετικbς χ΅ρες καd περιόδους, öχουν ≤ναν κοινeπαρονομαστή: τeν ρόλο τοÜ Bυζαντίου ½ς πολιτισμικοÜ μεσολαβητÉ μεταξfâποχ΅ν, χωρ΅ν καd πολιτισμ΅ν. ^H Tετράβιβλος öφθασε στcν Kίνα μέ τοfςνεστοριανούς, ¬ταν αéτοί, μετa τcν καταδίκη τÉς Συνόδου τοÜ 431, âγκατα-στάθηκαν στc Συρία καd τcν Περσία καd àπe âκεÖ προωθήθηκαν στdς \Iνδίες καdàκόμη στc μακρινc Kίνα. ^O Tάμπιτ Mπ-Kούρα γεννήθηκε περίπου τe 824 στeXαρράν τÉς \Aνω Mεσοποταμίας, περιοχc •πe ôμεση βυζαντινc âπιρροή. ^Hμητρική του γλώσσα qταν τa συριακa καd εrναι γνωστe ¬τι στa συριακa πρω-τομεταφράστηκαν τa ëλληνικa κείμενα καd àπe αéτc τc γλώσσα àργότερα στaàραβικά. ^O κώδικας Vaticanus gr. 211 εrναι κείμενο τοÜ Γρηγορίου (Γεωργίου)Xιονιάδη, προϊeν τ΅ν ταξιδι΅ν ποf öκανε στcν Περσία στa τέλη τοÜ 13ου καdστdς àρχbς τοÜ 14ου α¨ώνα. ≠Oσο γιa τe κείμενο τοÜ Πρόκλου, ¬πως καd σχε-

δeν ¬λα τa ëλληνικa âπιστημονικa κείμενα τa ïποÖα σώζονται σήμερα, οî γνω-ρίζοντες τa ëλληνικa εéρωπαÖοι ο•μανιστές, ¬πως ï Kοπέρνικος, μποροÜσαννa τa διαβάσουν σb âξαιρετικbς âκδόσεις àπe τοfς βυζαντινοfς κώδικες ποfβρίσκονταν στcν \Iταλία, ¬πως αéτοfς ποf ï Bησσαρίων κληροδότησε στcMαρκιανc βιβλιοθήκη τÉς Bενετίας.

Παρ’ ¬λο ¬τι μεγάλο μέρος τ΅ν βυζαντιν΅ν âπιστημονικ΅ν χειρογράφωνδbν öχει âκδοθεÖ καd μελετηθεÖ σb βάθος, μποροÜμε μb àσφάλεια νa •ποστη-ρίξουμε ¬τι iν âξαιρέσουμε τοfς πρώτους ᨡνες, τeν 5ο καd 6ο ¬ταν öζησανï Πρόκλος καd ï Φιλόπονος, τe Bυζάντιο δbν •πÉρξε τόπος παραγωγÉς ση-μαντικ΅ν νέων âπιστημονικ΅ν γνώσεων. Θa μπορούσαμε μάλιστα νa χαρα-κτηρίσουμε τdς βυζαντινbς âπιστÉμες μετa τeν 6ο α¨ώνα ½ς âπιστÉμες τ΅νσχολιαστ΅ν. Σχόλια κατ’ àρχcν στοfς àρχαίους ≠Eλληνες, τ΅ν ïποίων θεω-ροÜν οî €διοι τeν ëαυτόν τους κληρονόμο. Σχόλια àργότερα στοfς ‰Aραβες,στοfς Πέρσες, στοfς ^Eβραίους Kαραΐτες, àκόμα καd στοfς Λατίνους. Oî Bυ-ζαντινοd διασώζουν καd μελετοÜν τa ëλληνικa κείμενα καd προσπαθοÜν νa τaσυμπληρώσουν καd νa τa âμπλουτίσουν σύμφωνα μb τcν âπιστήμη τ΅ν “νεω-τέρων”. Aéτc ™ μελέτη καd αéτός ï âμπλουτισμeς συνιστοÜν τc σημασία τÉςβυζαντινÉς âπιστήμης. Πάνω àπe μία χιλιετία ™ Aéτοκρατορία •πÉρξε κόμ-βος μεταξf âποχ΅ν καd γεωγραφικ΅ν τόπων, δηλαδc μεταξf πολιτισμ΅ν:διάδοση τ΅ν ëλληνικ΅ν âπιστημ΅ν στc μεσαιωνικc Δύση, στdς \Iνδίες, στcν‰Aπω \Aνατολή, στοfς ‰Aραβες, στc Δύση τÉς ’Aναγέννησης· •ποδοχc καdöπειτα διάδοση πρeς τc Δύση τÉς περσικÉς âπιστήμης, •ποδοχc τÉς ëβραϊκÉςâπιστήμης καd τÉς âπιστήμης τ΅ν Λατίνων. ^H ëλληνικc γλώσσα öπαιξεσημαντικe ρόλο σb αéτbς τdς àνταλλαγές. Γλώσσα τÉς ο¨κουμένης στοfςπρωτοβυζαντινοfς ᨡνες, παρέμεινε μία γλώσσα μb κÜρος στοfς μεσαιωνι-κοfς χρόνους καd βεβαίως ξανάγινε εéρύτατα γνωστc στcν εéρωπαϊκc ’Aνα-γέννηση. Oî εéρωπαÖοι ο•μανιστbς μποροÜσαν νa διαβάσουν τa ëλληνικaκείμενα στe πρωτότυπο àπe τοfς βυζαντινοfς κώδικες.

Φυσικa τe Bυζάντιο κληροδότησε σb κάποιο βαθμe τdς âπιστημονικές τουγνώσεις στeν ëλληνισμe τÉς çθωμανικÉς αéτοκρατορίας. Ta χειρόγραφα καdοî λίγοι λόγιοι ποf παρέμειναν, οî àνταλλαγbς μb τcν \Iταλία, ™ α€σθηση τÉςκληρονομιÄς, τÉς συνέχειας, συντήρησαν ïρισμένες àπe αéτbς τdς γνώσεις.Tc σκυτάλη ¬μως τÉς βυζαντινÉς παλαιολόγιας àναγέννησης θa τcν πάρει ™εéρωπαϊκc ’Aναγέννηση, οî γνώσεις ποf θa συντηρήσει ï ëλληνισμeς θaàρκέσουν μόλις γιa τcν πολιτισμική του âπιβίωση.

^H îστορία τ΅ν âπιστημ΅ν στe Bυζάντιο, ùντας συνυφασμένη μb τc βυζαν-τινc πολιτικc îστορία καd àποτελώντας μέρος τÉς îστορίας τοÜ βυζαντινοÜ πο-λιτισμοÜ, μπορεÖ νa περιοδολογηθεÖ σb τρεÖς öντονης δραστηριότητας περιό-δους, τdς ïποÖες àκολούθησαν φάσεις στασιμότητας. Aéτbς οî περίοδοι, εrναι:

α΄. ^H πρώϊμη βυζαντινc περίοδος, ™ ïποία μπορεÖ νa χωριστεÖ σb δύοφάσεις, αéτή τÉς συνέχειας τÉς (àρχαιο)ëλληνικÉς âπιστήμης καd συγχρό-

ΟΙ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ ΣTO BYZANTIO 27

νως τÉς υîοθέτησής της àπe τeν χριστιανισμe ≈στερα àπe àμφίπλευρη προ-σαρμογή. ^H περίοδος αéτc θa διαρκέσει ≤ως τcν κρίση τÉς ε¨κονομαχίαςτeν 8Ô α¨ώνα. Ta âπιστημονικa κέντρα τÉς ο¨κουμένης, ™ \Aθήνα καd ™ \Aλε-ξάνδρεια, àνήκουν στe Bυζάντιο. Πρeς τe τέλος αéτÉς τÉς âποχÉς, ™ Σχολήτ΅ν \Aθην΅ν öχει παρακμάσει (σύμφωνα μb μιa παράδοση ™ ïποία σήμεραàμφισβητεÖται, ï αéτοκράτωρ \Iουστινιανeς τcν öκλεισε τe 529) καd ™ \Aλε-ξάνδρεια γίνεται àραβική.

β΄. ^H περίοδος τ΅ν “σκοτειν΅ν” α¨ώνων τÉς ε¨κονομαχίας, περίοδοςâπιστημονικÉς παρακμÉς. Σb αéτc τcν περίοδο öχουμε τdς πρ΅τες àραβικbςâπιρροές.

γ΄. ^O πρ΅τος βυζαντινeς ο•μανισμός, 9ος-10ος ᨡνες - περίοδος àνα-γέννησης τ΅ν ëλληνικ΅ν âπιστημ΅ν. ^O Λέων ï Mαθηματικός (καd ï κύκλοςτου) δεσπόζουν αéτc τcν περίοδο στdς âπιστÉμες. Ta âπιστημονικa κέντρατÉς ο¨κουμένης, ™ Bαγδάτη καd ™ Δαμασκός, βρίσκονται âκτeς τÉς αéτο-κρατορίας καd οî àραβικbς âπιρροbς εrναι σημαντικές.

δ΄. 11ος α¨ώνας-1204, περίοδος στασιμότητας στdς âπιστÉμες. ^O πλέονγνωστeς στc Δύση Bυζαντινeς λόγιος, ï Mιχαcλ Ψελλός, ζεÖ αéτc τcνπερίοδο.

ε΄. 1204 - 1453, περίοδος àναγέννησης. Teν 14ο-15ο α¨., τcν περίοδο τοÜδεύτερου βυζαντινοÜ ο•μανισμοÜ, οî âπιστÉμες θa γνωρίσουν τc μεγαλύτε-ρή τους àκμή. Στc διάρκεια αéτÉς τÉς περιόδου ¦κμασε ™ περσικc âπιστή-μη στcν Tαυρίδα καd στc Mάραγα, îσπανοποιήθηκαν οî àραβικbς âπιστÉμεςμb τc συγκέντρωση μιÄς âπιστημονικÉς κοινότητας γύρω àπe τeν βασιλιa\Aλφόνσο, ¦κμασαν οî âπιστÉμες στdς ëβραϊκbς κοινότητες τÉς Προβηγκίαςκαd ™ Δύση προετοιμάστηκε γιa τcν ’Aναγέννηση. ≠Oλες αéτbς τdς âπιστη-μονικbς σχολbς θa τdς βροÜμε στοfς παλαιολόγιους Bυζαντινούς. Erναι ™περίοδος κατa τcν ïποία πολλαπλασιάζονται τa âπιστημονικa κέντρα τÉςο¨κουμένης καd ¬που τe συρρικνωμένο Bυζάντιο àποτελεÖ ≤να μεγάλοσταυροδρόμι ¬λων αéτ΅ν τ΅ν âπιστημονικ΅ν πολιτισμ΅ν.

^H πρωτοβυζαντινc περίοδοςTe 378, στcν καρδιa τÉς àνατολικÉς ρωμαϊκÉς αéτοκρατορίας, στcν

Kαππαδοκία τÉς Kαισαρείας, ≤νας σπουδαÖος âπίσκοπος, γνωστeς γιa τeνρόλο του στc διαμόρφωση τοÜ çρθοδόξου δόγματος, ï Bασίλειος, âξεφώ-νησε \Eννέα ïμιλίες περd τÉς ^Eξαημέρου, τdς ïποÖες καd âξέδωσε. ^O βα-σικeς στόχος τοÜ Bασιλείου qταν ™ παγίωση τοÜ δόγματος σb μία âποχcκατa τcν ïποία οî διαφορετικbς τάσεις (“αîρέσεις” ¬πως àποκαλέστηκαν¬ταν τe δόγμα παγιώθηκε) qταν πολf ¨σχυρές, καθgς καd ™ καταπολέμησητ΅ν âξωτερικ΅ν âχθρ΅ν τοÜ χριστιανισμοÜ, τ΅ν “âθνικ΅ν”. Γιa τοfςλόγους αéτοfς τe κείμενό του καταφέρεται μb τcν €δια δριμύτητα âναντίον

28 IΣTOPIA KAI ΦIΛOΣOΦIA TΩN EΠIΣTHMΩN

τ΅ν àριανιστ΅ν, τ΅ν μανιχαϊστ΅ν j τ΅ν ε¨δωλολατρ΅ν. Συγχρόνως, ïBασίλειος προσπαθεÖ νa κωδικοποιήσει ≤να βιβλίο, τc Γένεση, τe ïποÖο εrναιξένο στcν ëλληνικc παράδοση καd νa τe προσαρμόσει στcν τρέχουσα γιa τcνâποχή του καd τcν κοινωνική του τάξη ε¨κόνα τοÜ κόσμου. Te κείμενο αéτό,τe ïποÖο εrναι τe πρ΅το ïλοκληρωμένο στe εrδος του (προηγούμενες ïλο-κληρωμένες ^Eξαήμεραι, ¬πως αéτc τοÜ Φίλωνος, εrχαν ¨ουδαϊκc çπτικc)àποτελεÖ σημαντικc πηγc γιa τc μελέτη τÉς âπιστημονικÉς προβληματικÉςτ΅ν πρωτοβυζαντιν΅ν α¨ώνων, ™ ïποία συνίστατο στcν âξεύρεση ëνeς modusvivendi μεταξf τÉς ëρμηνείας τ΅ν φυσικ΅ν φαινομένων àπe τcν ëλληνικcâπιστήμη, καd τÉς φυσικÉς φιλοσοφίας ™ ïποία •πονοεÖται σb μία Bίβλο ποfεrναι âπηρεασμένη àπe τcν συμβολικc àσιατικc κοσμολογία. Λαμβάνοντας•π’ ùψιν τc μεγάλη διάδοση τÉς ^Eξαημέρου τοÜ Bασιλείου καθ’ ¬λη τcβυζαντινc περίοδο (μόνο ¬σον àφορÄ τcν εéθεία παράδοση διασώζονταιπλέον τ΅ν 120 χειρογράφων, γραμμένων àπe τeν 9ο ≤ως τeν 16ο α¨ώνα)καθgς καd τcν âπιρροc ποf ôσκησε στeν δυτικe μεσαίωνα (μεταφράστηκεστa λατινικa τe 400 καd τe 401· ï îερeς AéγουστÖνος γνώριζε τc μετάφραση),δbν θa qταν •περβολικe νa ¨σχυρισθοÜμε ¬τι τe κείμενο αéτe εrναι ¨διαίτερασημαντικe γιa τcν κατανόηση τÉς μεσαιωνικÉς âπιστήμης.

^H ^Eξαήμερος τοÜ Bασιλείου θa μποροÜσε νa εrναι ≤να κείμενο τÉς “Σχο-λÉς τÉς \Aλεξανδρείας”: àνήκει ¨δεολογικa στc θεολογικc τάση ποf àναπτύ-χθηκε àπe τeν Kλήμη καd τeν \Ωριγένη, âπηρεάστηκε àπe τa γραπτa τοÜ Φίλω-νος καd διαφοροποιεÖται σαφ΅ς àπe τdς ^Eξαημέρους τÉς “ΣχολÉς τÉς \Aντιο-χείας”. ^O Φίλων \Aλεξανδρείας θεωρεÖται ï πρ΅τος συγγραφέας τÉς ëλλη-νικÉς παράδοσης τοÜ σχολιασμοÜ τÉς Γενέσεως. ^O Φίλων ëρμηνεύει τcν¨ουδαϊκc κοσμολογία βασιζόμενος στcν ëλληνικc âπιστήμη. ^O ¬ρος “ëξαήμε-ρος” εrναι δικός του, âπαναλήφθηκε àπe τeν χριστιανe συγγραφέα Θεόφιλο\Aντιοχείας († μετa τe 181) καd καθιερώθηκε στc χριστιανικc γραμματεία àπeτeν Bασίλειο τÉς Kαισαρείας. ^H βασικc διαφορa μεταξf τ΅ν ^Eξαημέρων τÉςΣχολÉς τÉς \Aλεξανδρείας καd αéτ΅ν τÉς \Aντιοχείας εrναι ™ ëξÉς: Oî πρ΅τεςëρμηνεύουν τc Γένεση μb àλληγορικe τρόπο, γιa νa τcν προσαρμόσουν στeκοσμολογικe σύστημα τοÜ ëλληνορωμαϊκοÜ πολιτισμοÜ (γεωκεντρικeς σφαι-ρικeς κόσμος, σφαιρικc γÉ). Oî δεύτερες τcν ëρμηνεύουν κατa λέξη, πρÄγμαποf ταιριάζει μb τdς àσιατικbς κοσμολογικbς àντιλήψεις (κόσμος διαφόρωνσχημάτων, âπίπεδη γÉ). Γνωστe κείμενο τÉς δεύτερης παράδοσης εrναι ™ Xρι-στιανικc Tοπογραφία, ποf öγραψε τeν 6ο α¨ώνα ≤νας çπαδeς τ΅ν νεστο-ριαν΅ν, ï KοσμÄς ï \Iνδικοπλεύστης. Στcν âποχc τοÜ Bασιλείου, ï \Iωάννης ïXρυσόστομος •ποστήριζε μία κοσμολογία ™ ïποία âμπίπτει στc Σχολc τÉς\Aντιοχείας. ^H Xριστιανικc Tοπογραφία παρουσιάζει μία âπίπεδη γÉ ¬που ï≥λιος κρύβεται τc νύχτα πίσω àπe τa βορινa •ψώματα καd ≤ναν κόσμο σbσχÉμα ναοÜ. ^O \Iνδικοπλεύστης öχει συνολικc ôποψη γιa τc φυσικc λειτουρ-γία αéτοÜ τοÜ κόσμου, τcν ïποία àναπτύσσει σb δημόσιες διαλέξεις ποf çργα-

ΟΙ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ ΣTO BYZANTIO 29

νώνει στcν \Aλεξάνδρεια âνάντια στeν âκπρόσωπο τÉς ëλληνικÉς âπιστήμηςΦιλόπονο, ¬που “àποδεικνύει” πειραματικa ¬τι ™ κλασικc γεωμετρικc çπτικcδbν εrναι σωστή, μιÄς καd ™ σκιa μιÄς μικρÉς σφαίρας δbν φαίνεται κωνική,παρ’ ¬λο ¬τι αéτc ™ σφαίρα εrναι πολf μικρότερη àπe τeν ≥λιο.

^O Bασίλειος âφοίτησε στa ε¨δωλολατρικa πανεπιστήμια τοÜ 4ου α¨ώνακαd οî âπιστÉμες ποf διδάχτηκε âκεÖ σημάδεψαν ¬λο του τe öργο. Γι’αéτόν, ïκόσμος δbν μπορεÖ νa εrναι παρa σφαιρικός, ™ γÉ âπίσης βρίσκεται στe κέν-τρο τοÜ κόσμου χωρdς τcν àνάγκη κάποιας στήριξης, γιa λόγους ε€τε συμ-μετρίας (\Aναξίμανδρος) ε€τε τÉς φυσικÉς ροπÉς τ΅ν βαρέων στe κέντρο(\Aριστοτέλης), οî οéράνιες κινήσεις εrναι κυκλικbς ïμαλές, τa •ποσελήνιαστοιχεÖα εrναι τέσσερα, οî ¨διότητές τους âπίσης. Erναι δύσκολο νa ξεχωρί-σει κανεdς συγκεκριμένες πηγbς στeν Bασίλειο· οî γνώσεις του εrναι οî τρέ-χουσες τÉς âποχÉς του. Πιθανeν οî ¨δέες τοÜ Ποσειδωνίου νa öπαιξαν κάποι-ον σημαίνοντα ρόλο, μιa καd συναντοÜμε κάποιες àπόψεις του στeν Bασί-λειο, ¬πως αéτc ¬που τe πÜρ καταναλώνει τe ≈δωρ. \EκεÖ ¬που εrναι àπα-ραίτητο, ï Bασίλειος âναντιώνεται στcν (àρχαιο)ëλληνικc âπιστήμη: ™ àρι-στοτελική - καd ùχι μόνο - ôποψη περd τοÜ àϊδίου καd α¨ώνιου •περσελήνιουκόσμου εrναι γι’αéτeν âσφαλμένη, διότι •πονοεÖ τcν ¨σότητα μεταξf ΘεοÜκαd ≈λης (θέμα ποf θa àπασχολήσει τeν Φιλόπονο τeν 6ο α¨ώνα στcν πολε-μική του âνάντια στc φιλοσοφία τοÜ ε¨δωλολάτρη Πρόκλου). Γιa τeν Bασί-λειο, ¬πως καd γιa ¬λους τοfς χριστιανοfς λογίους, ï κόσμος öχει àρχc καdτέλος. \EκεÖ ¬που ™ ëρμηνεία τÉς Γένεσης àδυνατεÖ νa συμπέσει μb τdς τρέχου-σες âπιστημονικbς γνώσεις, συμπληρώνει τcν ëλληνικc âπιστήμη μb πρωτό-γνωρα στοιχεÖα: ™ ùγδοη σφαίρα çνομάζεται στερέωμα γιa νa φέρει, στερεaοsσα, τa διαχωρισθέντα ≈δατα καd προστίθεται öνατη σφαίρα γιa νa διαχω-ρίσει τcν κτίση àπe τeν θεÖο κόσμο. Aéτe ôνοιξε τeν δρόμο στeν μεσαίωνα -δυτικe καd àραβικό - γιa τcν προσθήκη διαφόρων σφαιρ΅ν πέραν τÉς çγδόης.

^H ^Eξαήμερος τοÜ Bασιλείου ξεκαθαρίζει ïρισμένα θέματα, βασικa γιaτdς âπιστÉμες στeν Mεσαίωνα. Kατ’ àρχήν, καθιστÄ σύμφωνη μb τdς γραφbςτcν àποδοχc τοÜ ëλληνικοÜ àστρονομικοÜ μοντέλου, ¬πως αéτe περιγράφη-κε μαθηματικa στc Mεγίστη τοÜ Πτολεμαίου. ‰Eπειτα, καθορίζει τc θέση τ΅νθύραθεν γνώσεων σb σχέση μb τc θεολογία. Te δεύτερο αéτe σημεÖο θa καθο-ρίσει τe εrδος τ΅ν âπιστημ΅ν στcν àνατολικc ρωμαϊκc αéτοκρατορία ¬πουθa âπικρατήσει τe çρθόδοξο δόγμα. Oî Bυζαντινοd θa àσχοληθοÜν μb τcμαθηματικc àστρονομία, σχολιάζοντας τa μαθηματικa μοντέλα τοÜ Πτο-λεμαίου, τ΅ν \Aράβων, τ΅ν Περσ΅ν κ.ô, κατασκευάζοντας καd προσαρμόζον-τας àστρονομικοfς πίνακες, ™ κοσμολογία ¬μως θa μείνει âκτeς τÉς θύραθενâπιστήμης, καθgς àναπτύσσεται âντeς μιÄς ôλλης παράδοσης, αéτÉς τ΅ν^Eξαημέρων. \Eν΅ τa àστρονομικa κείμενα τοÜ Πτολεμαίου, ™ Mεγίστη καdοî Πρόχειροι Kανόνες γνώρισαν μεγάλες δόξες στe Bυζάντιο, τe κοσμολο-γικό του κείμενο οî ^Yποθέσεις τ΅ν πλανωμένων, δbν θa âπιβιώσει στcν

30 IΣTOPIA KAI ΦIΛOΣOΦIA TΩN EΠIΣTHMΩN

Bυζαντινc χειρόγραφη παράδοση. Mόνο τe μισe σώθηκε στa ëλληνικά, τe•πόλοιπο τe γνωρίζουμε àπe τcν àραβική του μετάφραση.

^H δεξίωση àπe τe Bυζάντιο τ΅ν ëλληνικ΅ν âπιστημ΅ν, öστω âκχριστιανι-σμένων, δbν öγινε πάντα ïμαλά. \Aνάμεσα στeν Bασίλειο, ï ïποÖος χρησιμο-ποιεÖ αéτbς τdς âπιστÉμες στa θρησκευτικά του öργα καd στeν Στέφανο \Aλε-ξανδρείας, θερμe çπαδe τ΅ν ëλληνικ΅ν âπιστημ΅ν, τeν ïποÖο κάλεσε στcνKωνσταντινούπολη ï αéτοκράτορας ^Hράκλειος (610-640) γιa νa àναδιορ-γανώσει τe πανεπιστήμιο, öχουμε τc δολοφονία τÉς ^Yπατίας τe 415 àπeφανατικοfς χριστιανοfς καd τc χριστιανικc στροφc τÉς ΣχολÉς τÉς \Aλε-ξανδρείας, ποf συντελέστηκε àπe τeν Φιλόπονο. Στc διάρκεια αéτ΅ν τ΅να¨ώνων θa συντελεστεÖ ™ àποδοχc àπe τcν âπίσημη âκκλησία τ΅ν âπιστημο-νικ΅ν γνώσεων τ΅ν “âθνικ΅ν” àφοÜ ξεκαθαρίστηκαν, κυρίως μb τcν παρά-δοση τ΅ν ^Eξαημέρων, οî àντιφάσεις τ΅ν âπιστημ΅ν αéτ΅ν μb τe δόγμα.

Oî σημαντικότερες προσωπικbς συμβολές (¬σο τοéλάχιστον àφορÄ τcνâπιρροή τους στe Bυζάντιο) τÉς περιόδου âκείνης, •πÉρξαν αéτbς τοÜ Θέωνα\Aλεξανδρείας (πατέρα τÉς ^Yπατίας, 4ος α¨.), τοÜ ïποίου τa Σχόλια στc Mεγί-στη καd στοfς Πρόχειρους Kανόνες τοÜ Πτολεμαίου •πÉρξαν τa âγχειρίδιαποf διέσωσαν τcν πτολεμαϊκc παράδοση στe Bυζάντιο καd στοfς \Aραβες, τοÜΠρόκλου (5ος α¨.), σπουδαίου, μεταξf ôλλων, σχολιαστÉ τοÜ Eéκλείδη, καdτοÜ \Iωάννη Φιλοπόνου (6ος α¨.), μb πρωτότυπη προσφορa στc φιλοσοφία τÉςφύσης καd τοÜ ïποίου τe σύγγραμμα Περd àστρολάβου εrναι τe πρ΅το μιÄςμακρÄς ο¨κουμενικÉς παράδοσης, ™ ïποία φθάνει μέχρι τeν 18ο α¨ώνα.

‰Aς σημειώσουμε âδ΅, ¬τι σb ¬λη τc διάρκεια τοÜ Bυζαντίου âπιβιώνουνδύο âπίπεδα γνώσεων τοÜ φυσικοÜ κόσμου. Te λόγιο, τÉς ëλληνικÉς παρά-δοσης, τe ïποÖο àποδέχεται ™ θεολογικc παράδοση ποf àκολουθεÖ τeν MέγαBασίλειο, καd τe λαϊκό, αéτe τe ïποÖο βρίσκουμε σb κείμενα ¬πως αéτe τοÜ\Iνδικοπλεύστη, τe ïποÖο àποδέχεται ™ θεολογικc παράδοση ποf àκολουθεÖτeν \Iωάννη τeν Xρυσόστομο καd τe ïποÖο διαιωνίζεται στa êπλοϊκa κείμε-να τ΅ν “Bίων τ΅ν Aγίων”. Σb ¬λη τc διάρκεια τοÜ Bυζαντίου, àλλa καdστοfς μετέπειτα ᨡνες, συγγράφονται καd κυκλοφοροÜν τa βιβλία αéτά, στaïποÖα μεταξf ôλλων, βρίσκουμε êπλοϊκbς ëρμηνεÖες γιa τa διάφορα φυσικaφαινόμενα καd μία κοσμολογία ποf μοιάζει, μb ïρισμένες παραλλαγές, μbαéτc τοÜ \Iνδικοπλεύστη.

Te τέλος τÉς πρωτοβυζαντινÉς περιόδου σηματοδοτεÖ καd τe τέλος τÉςεéθείας ëλληνικÉς âπιστημονικÉς παράδοσης. Ta âπιστημονικa κέντρα τÉςàρχαιότητας δbν •πάρχουν πιά: ™ Σχολc τ΅ν \Aθην΅ν öχει παρακμάσει, ™\Aλεξάνδρεια κατακτÄται àπe τοfς \Aραβες στa μέσα τοÜ 7ου α¨ώνα. Te âπι-στημονικe κέντρο τÉς ο¨κουμένης μεταφέρεται στcν Kωνσταντινούπολη,¬που ï Στέφανος ï \Aλεξανδρείας, ποf θεωρεÖται ï τελευταÖος βυζαντινeςλόγιος ï ïποÖος àνήκει στcν εéθεία ëλληνικc âπιστημονικc παράδοση, öχειàναδιοργανώσει τe πανεπιστήμιο. Te νέο αéτe κέντρο θa παρακμάσει ¬μως

ΟΙ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ ΣTO BYZANTIO 31

ταχύτατα, καθgς ™ αéτοκρατορία θa μπεÖ σb μιa νέα âποχή, αéτc τÉς ε¨κονο-μαχίας. Tc σκυτάλη θa τcν àναλάβουν οî νέες Σχολbς τÉς Bαγδάτης καd τÉςΔαμασκοÜ, προϊόντα ëνeς ôλλου πολιτισμοÜ.

Oî σκοτεινοd ᨡνες\Eλάχιστα κείμενα, ποf àφοροÜν τdς âπιστÉμες κατa τcν περίοδο τÉς

ε¨κονομαχίας (μέσα 8ου - àρχbς 9ου α¨.) öχουν διασωθεÖ. \Aπe τe περιεχόμενοαéτ΅ν μποροÜμε νa συμπεράνουμε ¬τι τe âνδιαφέρον γιa τdς âπιστÉμες γνω-ρίζει ≈φεση· τe €διο ¨σχύει καd γιa τe âπίπεδό τους. ^Ωστόσο συντηροÜνταικάποιες γνώσεις τÉς πρωτοβυζαντινÉς περιόδου καd συγχρόνως κάνουν τcνâμφάνισή τους οî πρ΅τες âπιρροbς τ΅ν “νεωτέρων”, δηλαδc τ΅ν \Aράβων.

^O \Iωάννης ï Δαμασκηνeς àσχολεÖται μb τcν κοσμολογία καd τcν àστρονο-μία. ≠Oσον àφορÄ τcν πρώτη, âντάσσεται στcν παράδοση τÉς ^Eξαημέρου τοÜBασιλείου. Erναι καλeς γνώστης τ΅ν κειμένων καd îκανeς νa συζητήσει καd νaàναπτύξει τe θέμα. ≠Oσον àφορÄ τcν àστρονομία, οî γνώσεις του φαίνεται νaμcν φθάνουν στe âπίπεδο τ΅ν σχολικοÜ âπιπέδου Σχολίων στοfς ΠρόχειρουςKανόνες τοÜ Θέωνα (τa Σχόλια αéτa àποτελοÜσαν τcν προφορικc διδασκαλίατοÜ Θέωνα γιa τcν χρησιμοποίηση τ΅ν àστρονομικ΅ν πινάκων τοÜ Πτο-λεμαίου). ^O Δαμασκηνeς κάνει λάθη àκόμη καd στe μÉκος τ΅ν âποχ΅ν τοÜχρόνου. Te κείμενό του φαίνεται àντιπροσωπευτικe τ΅ν •ψηλοτέρων μαθημα-τικ΅ν γνώσεων τÉς âποχÉς· δbν öχουν διασωθεÖ κείμενα μb σαφ΅ς àνώτεροâπίπεδο.

^O Στέφανος ï φιλόσοφος (δbν πρέπει νa συγχέεται μb τeν ïμώνυμό του,τeν σύγχρονο τοÜ ^Hρακλείου), μÄς εrναι γνωστeς μόνο àπe τa κείμενά του,àστρολογικοÜ καd àστρονομικοÜ περιεχομένου. Ta χρονολογοÜμε βάση ëνeςàπe αéτά, τe ïποÖο παρουσιάζει τe “θεμάτιο” (àστρολογικeς οrκος) τοÜ \Iσ-λάμ, καd ¬που οî προβλέψεις εrναι àκριβεÖς μέχρι τe 775 (καd ôρα τότε τe χρο-νολογοÜμε) καd λανθασμένες μετά. \Eδ΅ μÄς âνδιαφέρει ≤να δεύτερο κείμενότου, στe ïποÖο γιa πρώτη φορa στe Bυζάντιο γίνεται νύξη περd “νεωτέρων”.Παρουσιάζονται κάποιες γνώσεις τÉς àραβικÉς àστρονομίας (τe πλάτος ποfαéτοd àποδίδουν στcν Kωνσταντινούπολη) καd •πονοεÖται ¬τι χρησιμοποιή-θηκαν àραβικοd àστρονομικοd πίνακες. ^O Στέφανος àναφέρεται καd àπe τdςàραβικbς πηγές (μεταξf ôλλων àπe τeν \AμποÜ Mάσαρ, 787-886) καd öχειταξιδέψει στcν Περσία. Tcν €δια âποχή, γνωρίζουμε ¬τι ï Θεόφιλος \Eδέσσης(† 785) •πÉρξε ï πρ΅τος àστρολόγος τοÜ χαλίφη \Aλ-Mαχντί (775-785). ^Hπληροφορία αéτc καd οî àραβικbς àναφορbς σb Bυζαντινοfς àστρονόμους,μετριάζουν τcν âπιστημονικa φτωχc ε¨κόνα ποf συνάγουμε àπe κείμενα ¬πωςαéτe τοÜ ΔαμασκηνοÜ. Γνωρίζουμε ¬τι τcν àμέσως ëπόμενη περίοδο, αéτc τοÜXαροÜν \Aλ-Pασίντ (786-809), ™ Bαγδάτη εrναι ¦δη σημαντικe μεταφραστικeκέντρο àπe τa ëλληνικa στa àραβικά. ^H •ψηλc θέση τοÜ Θεόφιλου •πονοεÖ τcδιατήρηση κάποιων μαθηματικ΅ν γνώσεων àπe τοfς Bυζαντινούς, τοéλάχι-

32 IΣTOPIA KAI ΦIΛOΣOΦIA TΩN EΠIΣTHMΩN

στον σb ¬τι àφορÄ τcν κατανόηση τ΅ν àστρονομικ΅ν κανόνων (πινάκων).

^O πρ΅τος βυζαντινeς ο•μανισμός^H περίοδος τοÜ πρώτου βυζαντινοÜ ο•μανισμοÜ συμπίπτει μb τcν περίο-

δο τÉς àκμÉς τ΅ν àραβικ΅ν âπιστημ΅ν. ^O χαλίφης \Aλ-MαμοÜν (813-833)îδρύει στc Bαγδάτη τcν περίφημη Bιβλιοθήκη (Σχολή-βιβλιοθήκη) καθgς καdτa àστεροσκοπεÖα Σαμμασίγια, κοντa στcν €δια πόλη καd KασιγιοÜν, κοντaστc Δαμασκό, στa ïποÖα âργάζονται ïμάδες âπιστημόνων γιa τcν àνανέωσητ΅ν ëλληνικ΅ν μαθηματικ΅ν καd τÉς àστρονομίας. Te âπιστημονικe κέντροτÉς ο¨κουμένης μεταφέρεται στeν 9Ô καd 10Ô α¨ώνα στc Bαγδάτη καd στcΔαμασκό· âκεÖ συρρέουν λόγιοι àπe ¬λη τcν ο¨κουμένη, πόσο μÄλλον Bυζαν-τινοί, γν΅στες τÉς ëλληνικÉς γλώσσας καd âπιστημονικÉς παράδοσης. Bρι-σκόμαστε σb μιa âποχή, ¬που λόγω πολέμων, j λόγω συνθηκολογήσεων, τeBυζάντιο öχει ôμεση âπαφc μb τeν àραβικe κόσμο.

^H παράδοση λέει ¬τι ï \Aλ-MαμοÜν, μαθαίνοντας πgς στcν Kωνσταν-τινούπολη ζοÜσε ≤νας σπουδαÖος σοφός, ï Λέων ï Mαθηματικός (c. 790 - c.869), τeν κάλεσε, öναντι êδρÄς àμοιβÉς στc Bαγδάτη καd ¬τι ï αéτοκράτοραςμαθαίνοντας αéτe τe âνδιαφέρον τοÜ χαλίφη, àναγνώρισε τc σπουδαιότητατοÜ Λέοντα καd τeν κράτησε μb τe €διο δέλεαρ στcν Πόλη. ^H îστορία πιστο-ποιεÖ ¬τι ï Λέων ï Mαθηματικός, περιστοιχισμένος àπe ≤ναν κύκλο μαθητ΅ν-λογίων, àνέλαβε σπουδαÖο öργο, αéτe τÉς öκδοσης τ΅ν âπιστημονικ΅ν βιβλίωντ΅ν àρχαίων ^Eλλήνων καd τÉς παράδοσής τους. ^H âκδοτικc προσπάθειαëλληνικ΅ν κειμένων, ™ ïποία σηματοδοτεÖ τdς âπιστÉμες στcν περίοδο τοÜπρώτου βυζαντινοÜ ο•μανισμοÜ, χαρακτηρίζει ¬λο τeν 9ο α¨ώνα καd εrναισυνυφασμένη μb ôλλους δύο Λέοντες, âκτeς τοÜ MαθηματικοÜ. \EξαιρετικÉςçμορφιÄς καd âπιστημονικÉς àρτιότητας κείμενα διασώζονται àπe τc βασιλείατοÜ Λέοντα E΄ (813-820) ≤ως καd αéτc τοÜ Λέοντα @΄ τοÜ σοφοÜ (886-912). Taöργα τ΅ν Eéκλείδη, Διοφάντου, \Aπολλωνίου, Πτολεμαίου, \Aρχιμήδη, Θέωνα\Aλεξανδρείας, \Iσιδώρου καd πλείστων ôλλων τÉς àρχαιοελληνικÉς âπιστημο-νικÉς πραγματείας γίνονται γνωστa àπe τe ëλληνικe πρωτότυπο μέσω τ΅νâκπληκτικÉς ποιότητας βυζαντιν΅ν âκδόσεων τοÜ 9ου α¨ώνα.

^H àναζωπύρωση τοÜ âνδιαφέροντος γιa τdς âπιστÉμες στeν 9ο α¨ώνα θaèφελήσει τc διάδοση τÉς ëλληνικÉς âπιστημονικÉς παράδοσης, μb κύριο σκοπeτc συντήρησή της. Δbν παρατηροÜμε προσπάθειες àνανέωσης καd περαιτέρωöρευνας, οî ïποÖες θa μποροÜσαν νa συγκριθοÜν μb ¬τι γινόταν τcν €δια âκεί-νη âποχc στeν àραβικe κόσμο. Kάποια δείγματα προσαρμογ΅ν ποf γνωρίζου-με, ¬πως ≤νας κατάλογος συντεταγμένων 30 àστέρων τοÜ Πτολεμαίου, ïïποÖος διορθώθηκε τe 854 λαμβάνοντας •π’ ùψιν τc μετάπτωση τ΅ν ¨σημε-ρι΅ν (1Ô στa 100 χρόνια, ™ τιμc δηλαδc ποf δίνει ï ΠτολεμαÖος), δbν εrναιπαρa πιστbς âφαρμογbς êπλ΅ν κανόνων τοÜ μεγάλου àστρονόμου.

\Eλάχιστα âπιστημονικa κείμενα τοÜ 10ου α¨ώνα öχουν διασωθεÖ. \Aπe τa

ΟΙ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ ΣTO BYZANTIO 33

κείμενα ¬μως τ΅ν àρχ΅ν τοÜ 11ου, μποροÜμε νa συμπεράνουμε ¬τι ï 10ος

α¨ώνας εrναι ≤νας α¨ώνας •ποδοχÉς τ΅ν νέων âπιστημονικ΅ν γνώσεων.≠Oπως θa δοÜμε παρακάτω, ™ ïρολογία τ΅ν βυζαντιν΅ν κειμένων τ΅νàρχ΅ν τοÜ 11ου, ποf προέρχονται àπe àραβικbς πηγbς εrναι ¦δη πλήρωςâξελληνισμένη, πρÄγμα ποf προϋποθέτει μιa προεργασία τcν ïποία δbνγνωρίζουμε γιατd δbν öτυχε νa διασωθοÜν τa σχετικa κείμενα.

Σb àντίθεση μb τeν 10ο α¨ώνα, ï 11ος μÄς κληροδότησε πολλa âπιστημο-νικa κείμενα. Te παλαιότερο βυζαντινe πανεπιστημιακe âγχειρίδιο τ΅ν âπι-στημ΅ν ποf öχει διασωθεÖ, εrναι ≤να àνώνυμο σύγγραμμα, γραμμένο τe 1008,τ΅ν “τεσσάρων μαθημάτων” (Tετρακτfς j Quadrivium σύμφωνα μb τc λατι-νικc παράδοση) ποf διδάσκονταν στeν μαθηματικe κλάδο τÉς àνώτατης παι-δείας: àριθμητική, γεωμετρία, μουσικc καd àστρονομία. Te σύγγραμμαâντάσσεται στcν ëλληνικc âπιστημονικc καd âκπαιδευτικc παράδοση καdεrναι àρκετa χαμηλοÜ âπιπέδου, iν τe συγκρίνουμε μb τe àντίστοιχο ποföγραψε ï Γεώργιος Παχυμέρης γύρω στa 1300.

\Aπe ≤να àνώνυμο σχόλιο γραμμένο τe 1032 σb χειρόγραφο τÉς Mεγίστης,πληροφορούμεθα ¬τι âκείνη τcν âποχc χρησιμοποιοÜνται ¦δη οî γνώσεις τ΅ν“νεωτέρων”, δηλαδc τ΅ν \Aράβων καd ¬τι στe Bυζάντιο κυκλοφοροÜν οîàστρονομικοd πίνακες τοÜ \Iμπν \Aλ-\Aλάμ († 985), τοfς ïποίους θa συναντή-σουμε καd πάλι ≤ναν α¨ώνα àργότερα. Te πρ΅το ïλοκληρωμένο βυζαντινeσύγγραμμα àραβικÉς àστρονομίας ποf σώζεται, οî Mέθοδοι ψηφηφορίας δια-φόρων •ποθέσεων àστρονομικ΅ν, γράφτηκε τe 1060-1072. Oî àραβικές πηγέςτου χρονολογοÜνται àπe τeν 9ο α¨ώνα: \Aλ-Kβαρίζμι καd Xαμπaς \Aλ-Xασίμπ.

Te πλήρως âξελληνισμένο λεξιλόγιό του (π.χ. “εéθεία çρθc” γιa™μίτονο) δηλώνει μία ¦δη μακρa παράδοση τ΅ν àραβικ΅ν

âπιστημονικ΅ν γνώσεων στe Bυζάντιο. TÉς ¨δίαςâποχÉς εrναι καd ï μοναδικeς βυζαντινeς àστρολάβοςποf διασώζεται, αéτeς τοÜ Civici Musei d’Arte e diStoria τÉς Mπρέσια, ï ïποÖος εrναι àραβικÉς âπιρ-ροÉς καd κατασκευάστηκε τe 1062 γιa τeν ΠέρσηΣέργιο, ποf öφερε τοfς βυζαντινοfς τίτλους “πρω-τοσπαθάριος” καd “≈πατος”.

^H αéλc τ΅ν Kομνην΅ν, àπe τeν \Iσαάκ (1057-1059) ½ς τeν \Aλέξιο A (1081-1118) •πÉρξε τόπος συ-

νάντησης âπιστημόνων. \Eξ ôλλου οî αéτοκράτορεςσυντηροÜσαν àστρολόγους γιa νa τοfς βοηθήσουν στcλήψη τ΅ν àποφάσεών τους. ^H ‰Aννα Kομνηνc àναφέρειστcν \Aλεξιάδα ¬τι στcν αéλc τοÜ πατέρα της \Aλεξίου

A •πÉρχαν τέσσερις àστρολόγοι, δύο A¨γύπτιοι, ≤νας \AθηναÖος καd ï πολυ-μαθcς Συμεgν Σήθ, ¨ατρeς καd μαθηματικός, ï ïποÖος εrχε ταξιδέψει στcνΠερσία καd στcν A€γυπτο. ^O Σcθ συνέγραψε περd τe 1058 τc Σύνοψιν

34 IΣTOPIA KAI ΦIΛOΣOΦIA TΩN EΠIΣTHMΩN

Bυζαντινός àστρολάβος,110ς α¨ώνας

φυσικ΅ν, συμπίλημα διαφόρων γνώσεων, ëλληνικ΅ν, àραβικ΅ν καd περ-σικ΅ν, γνωρίζει τcν àραβικc τιμc τÉς μετάπτωσης τ΅ν ¨σημερι΅ν καdσυμπληρώνει ≤ναν πίνακα τοÜ ‰Aραβα \AμποÜ Mάσαρ (787-886).

^O 11ος α¨ώνας εrναι α¨ώνας âπιστημονικÉς àνανέωσης τοÜ Bυζαντίου μέ-σω κυρίως τ΅ν àραβικ΅ν âπιρρο΅ν. Oî ëλληνικbς âπιστÉμες διδάσκονται καdμελετ΅νται, χωρdς ¬μως νa •πάρξουν àξιοσημείωτες συμπληρώσεις. ^O Mι-χαcλ Ψελλός (1018-1078), ï ïποÖος σημάδεψε αéτeν τeν α¨ώνα μb τe öργο του,φαίνεται νa öχει μικρότερη âπιστημονικc âμβέλεια àπe àρκετοfς λογίους τ΅νπαλαιολόγιων χρόνων. Παρ’ ¬λα αéτά, ï γνωστότερος Bυζαντινeς λόγιος ποfàσχολήθηκε μb τdς âπιστÉμες παραμένει ï Ψελλός, àπe τc λατινικc àναγεννη-σιακc πραγματεία ≤ως τc σημερινc βυζαντινc îστοριογραφία. Te öργο του θaδιδαχθεÖ, μαζd μb αéτe τοÜ Bλεμμύδη, στa ëλληνικa σχολεÖα ½ς τeν 18ο α¨ώνα.^O λόγος τÉς âπιτυχίας τ΅ν κειμένων τοÜ ΨελλοÜ δbν βρίσκεται στcν ποιότη-τα j στcν πρωτοτυπία, àλλa στdς διδακτικές του àρετbς καθgς καd στe γεγονeς¬τι παρουσιάζει τcν ëλληνικc âπιστήμη μέσα àπe μία συνεχc παράδοση. ΓιaμÄς σήμερα, ï Ψελλeς εrναι ≤νας ëρμηνευτcς τ΅ν àρχαίων ποf βρίσκεται πολfκοντa σb αéτούς, καd μέσω τοÜ ïποίου μποροÜμε νa κατανοήσουμε ïρισμέναθέματα ποf ™ τεθλασμένη παράδοση τa öχει κάνει δυσνόητα.

Teν 12ο α¨ώνα, âποχc κατa τcν ïποία τa àραβικa âπιστημονικa κέντρα τÉςBαγδάτης καd τÉς ΔαμασκοÜ öχουν παρακμάσει, οî àραβικbς âπιστÉμες âξακο-λουθοÜν νa âμπνέουν τοfς Bυζαντινούς, οî ïποÖοι àντλοÜν γνώσεις àπe πηγbςτ΅ν παρελθόντων α¨ώνων: \Iμπν Γιουνούς († 1009), Kούσιαρ ‰Iμπν Λαμπάν(c. 1009), Γιαχία Ζίμπν \Aμπd Mανσούρ († 830). Συγχρόνως - καd κυρίως - συ-νεχίζεται ™ μελέτη καd διδασκαλία τ΅ν (àρχαιο)ëλληνικ΅ν âπιστημ΅ν, τdςïποÖες οî Bυζαντινοd θεωροÜν “δικές τους” âπιστÉμες, σb àντιδιαστολc μb αé-τbς τ΅ν διαφόρων “νεωτέρων”. Ta κείμενα αéτ΅ν τ΅ν âπιστημ΅ν θa διαδω-θοÜν τeν 12ο α¨ώνα στc μεσαιωνικc Δύση, μέσω τοÜ μεταφραστικοÜ κύκλουτÉς Σικελίας.

Oî Nορμανδοd βασιλεÖς τÉς Σικελίας öδειξαν ¨διαίτερο âνδιαφέρον γιa τaëλληνικa âπιστημονικa öργα καd χρηματοδότησαν μιa σειρa λατινικ΅ν μετα-φράσεων αéτ΅ν τ΅ν κειμένων. Oî πληροφορίες μας γι’ αéτbς τdς μεταφράσειςεrναι λιγοστές, àλλa φαίνεται ¬τι σημαντικe ρόλο öπαιξαν τa ëλληνικa χειρό-γραφα ποf δώρισαν οî βυζαντινοd αéτοκράτορες στοfς βασιλεÖς τÉς Σικελίαςκαθgς καd τa ταξίδια Σικελ΅ν àξιωματούχων στcν Kωνσταντινούπολη. ^O^EρρÖκος \Aρίστυπος àρχιδιάκων τÉς Kατάνης († 1162), μετέφρασε öργα τοÜ\Aριστοτέλη, τa Πνευματικa τοÜ ≠Hρωνα, καd συνέβαλε σb μεταφράσεις öργωντ΅ν Πτολεμαίου, Eéκλείδη καd Πρόκλου, àπe χειρόγραφα ποf öλαβε ï βασι-λιaς ½ς δ΅ρο àπe τeν αéτοκράτορα. Γνωρίζουμε âπίσης ¬τι ï BουργούνδιοςτÉς Πίζας (1110-1193), ï ïποÖος •πÉρξε διερμηνέας στcν Kωνσταντινούποληàπe τe 1135 ≤ως τe 1138, öπαιξε σημαντικe ρόλο σb αéτeν τeν σικελικe κύκλομεταφράσεων. ‰Eχει âπισημανθεÖ, ¬τι οî μεταφράσεις αéτbς εrναι κακÉς ποιό-

ΟΙ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ ΣTO BYZANTIO 35

τητας, πολλbς φορbς μάλιστα τe ëλληνικe κείμενο öχει μεταφραστεÖ κατa λέξη.Oî μεταφράσεις αéτbς προηγοÜνται âκείνων τοÜ îσπανικοÜ κύκλου (τέλος12ου α¨.), καd âν΅ οî δεύτερες εrναι àκόμη χειρότερες μιÄς καd μεσολάβησε ™àραβικc καd συχνa ôλλες γλ΅σσες (ëλληνικά, συριακά, àραβικά, ëβραϊκά,λατινικά), τa ëλληνικa âπιστημονικa κείμενα πέρασαν στeν δυτικe μεσαίωνακυρίως àπe τcν ^Iσπανία. Aéτe çφείλεται στcν àπουσία ëνeς κύκλου λογίωνστc Σικελία οî ïποÖοι θa μποροÜσαν νa τa χρησιμοποιήσουν καd στcν παρου-σία ëνeς τέτοιου κύκλου στcν ^Iσπανία τοÜ τέλους τοÜ 12ου α¨ώνα.

Στdς àρχbς τοÜ 13ου α¨ώνα, âποχc κατa τcν ïποία ™ βυζαντινc αéτοκρα-τορία βρίσκεται συρρικνωμένη καd àνίσχυρη, οî Bυζαντινοd λόγιοι âξακο-λουθοÜν νa πιστεύουν ¬τι εrναι οî θεματοφύλακες τÉς γνώσης, ™ ïποία συνί-σταται στcν (àρχαιο)ëλληνικc âπιστήμη καd στe σχολιασμό της àπe ëλληνό-φωνες λογίους. \Aπe τοfς \Aραβες δανείζονται πρακτικbς κυρίως μαθημα-τικbς γνώσεις καd àστρονομικοfς πίνακες ποf βασίζονται σb νέες παρατηρή-σεις, τdς ïποÖες οî €διοι δbν εrναι πρόθυμοι νa κάνουν. ‰Eχει âπισημανθεÖ ¬τιοî Bυζαντινοd δbν öκαναν κiν τeν κόπο νa παρατηρήσουν âκλείψεις τdςïποÖες •πολόγισαν μb ζÉλο. Γι’αéτούς, τe σημαντικότερο qταν τa κείμενα· ïΠτολεμαÖος παρέμενε δικός τους àστρονόμος καd δbν περίμεναν πολλa àπeτοfς βαρβάρους. Oî ¨δέες αéτbς βοήθησαν στc διαφύλαξη τÉς ëλληνικÉς κλη-ρονομιÄς καd συγχρόνως âμπόδισαν τcν κριτικc προσέγγισή της •πe τe φ΅ςνέων παρατηρήσεων, πρÄγμα τe ïποÖο öκανε ™ àραβικc âπιστήμη.

Te ≈στερο Bυζάντιο καd ™ παλαιολόγια àναγέννηση≠Oταν, στdς 12 \Aπριλίου τοÜ 1204 οî Σταυροφόροι κατέλαβαν τcν Kων-

σταντινούπολη, τe âκπαιδευτικe σύστημα, τe ïποÖο εrχε âκείνη τcν âποχcσυγκεντρωτικe χαρακτήρα, κατέρρευσε. Te πανεπιστήμιο καd ™ πατριαρχικcσχολc ποf χρηματοδοτοÜνταν àπe τeν αéτοκράτορα καd τeν Πατριάρχηöκλεισαν μb τc φυγc τ΅ν τελευταίων. ^H σπουδαία âπιστημονικc •ποδομc ποfσυνιστοÜσαν οî âκδόσεις τ΅ν àρχαιοελληνικ΅ν κειμένων διαλύθηκε. Ta πανά-κριβα χειρόγραφα âκλάπησαν àπe τοfς Σταυροφόρους καd πωλήθηκαν στcΔύση. ΣυγκροτοÜν σήμερα τeν πυρÉνα τ΅ν συλλογ΅ν τ΅ν σπουδαιοτέρωνεéρωπαϊκ΅ν βιβλιοθηκ΅ν.

\Oνομάζοντας τc Nίκαια καd τa περίχωρά της “αéτοκρατορία”, ï Θεόδω-ρος A Λάσκαρις àποσκοποÜσε στe νa δηλώσει ¬τι τe κράτος του εrναι ï κλη-ρονόμος τÉς βυζαντινÉς αéτοκρατορίας, âν’ ùψη μιÄς μελλοντικÉς âπα-νάκτησης τÉς Πόλης. ^O Θεόδωρος A καd οî διάδοχοί του Bατάτζης καd Θεό-δωρος B΄, εrχαν àντιληφθεÖ ¬τι ≤να κράτος μb παρόμοιες âπιδιώξεις üφειλενa öχει ≤ναν κρατικe μηχανισμe πλαισιωμένο àπe μορφωμένους àξιωμα-τούχους καd ¬τι μέρος τÉς νομιμοποίησής του ½ς κληρονόμου τοÜ Bυζαντί-ου θa μποροÜσε νa προέλθει àπe τcν πολιτισμική του âμβέλεια. ^H αéτο-κρατορία τÉς Nίκαιας θa δώσει μεγάλη σημασία στcν àνάπτυξη τοÜ âκπαι-

36 IΣTOPIA KAI ΦIΛOΣOΦIA TΩN EΠIΣTHMΩN