• Era Preistorika• Era Punika• Era Klassika• Era Paleokristjana• Era Medjevali

• Era Rinaxximentali• Era Barokka• Era Neoklassika/Neogotika• Era Moderna• Era Postmoderna

3600 - 2500 q.K.

inbnew

madwar 30 tempju

megalitiku

• 3 jew 5 taqsimiet semiċirkolari

• daħla monumentali b’forma ta’ kurvatħares fuq pjazza

• id-daħla prinċipali ffurmata bi 3 megaliti (2 weqfin u 1 minduda fuqhom)

• imsaqqfin b’saqaf tal-ġebel

Fatturi komuni li għandhom it-tempji :

Mnajdra u Ħaġar Qim

Tempji tal-Ġgantija f’Għawdex (3600 – 3000 q.K.)

Ipoġew ta’ Ħal Saflieni - Raħal Ġdid (3600 - 2500 q.K.)

Mudell misjub ta’ Ħaġrat - Mġarr

‘Silos’ ta’ Żmien il-Bronż - Irdumijiet Dingli

Parti minn Ħajt ta’ Difiża - Borġ in-Nadur, B’Bugia

PunicusPhoinikesTradituri :

perikolużi u ma tistax tafdhom

Ġilda Ħamra :In-nies il-ħomor

Ancient Rome

. Malta

Malta fiċ-ċentru tal-kummerċ tal-Feniċi u speċi ta’ gżira sagra

Instabu aktar minn 600 qabar f’Malta biss

Għaddejna f’idejn ir-Rumani - 218 q.K. Stil ta’ Kolonni Doriku, Joniku u Korintu

Id-’Dar Rumana’ - Rabat

• F’nofs id-Dar instabet speċi ta’ bitħa stil ‘Peristylium - Impluvium’

• L-art tal-bitħa hija miksija b’mużajk mill-ifjen

• F’nofs il-mużajk hemm emblema li turi 2 ħamimiet fuq bieqja tal-ilma

• 1881 instabet minn A. A. Cremona

• Deher li kienet dar ta’ Ruman sinjur• 1899 il-Gvern Ingliż għadda triq minn ġo

nofsha u ntilfu fdalijiet bħal kanali, ċisterna tal-ilma u parti mid-dar bla ma żammew dokumentazzjoni

• 1921-23 restawrazzjoni u bini ta’ Mużew tal-Antikitajiet

• Bdiet tissejjaħ ‘Villa Rumana’, imma meta sabu li fil-fatt ma kienitx fil-kampanja iżda fil-qalba tal-belt Rumana, bdiet tissejjaħ ‘Dar Rumana’

• Ritratt storiku li juri lil Sir Temi Żammit waqt l-iskavi tal-Banjijiet Rumani t’ Għajn Tuffieħa fl-1929 (l-1 / it-2 seklu w.K.)

• Sfortunatament is-sit sofra minn traskuraġni umana• Ma ġiex ippreservat kif suppost u sofra ħsarat kbar• Grazzi għar-ritratti li ttieħdu fl-1929-30 nistgħu ngħidu li :

a. Kien hemm madwar 5 kmamar imżejna b’mużajk mill-isbaħb. Taħt l-art instab Hypocaust (furnace) biex tiġġenara s-sħanaċ. Is-sħana timxi għall-Caldarium u minn taħt l-art kullimkien

• Jinsabu fi stadju avvanzat ta’ restawr

Wieħed mill-pavimenti

tal-Mużajk

• 1963 l-ewwel skavi xjentifiċi mill-Missjoni Arkeoloġika Taljana f’Malta

• Is-sit kien użat minn Żmien il-Bronż

• Hemm fdalijiet Puniċi wkoll• Is-sit imsemmi San Pawl Milqi

(Burmarrad) għax hu maħsub li din kienet il-Villa ta’ Publiju fejn laqgħa

fiha ‘l San Pawl• L-ewwel binja kienet Punika u l-Villa

Rumana kienet użata bejn it-2 u r-4 seklu w.K.

• Kienet ‘villa tax-xogħol’ (produzzjoni żejt taż-żebbuġa)

• Qrib il-port Ruman tal-Bajja tas-Salina• ‘Villa tal-Villeġġatura’ nstabet

f’Għawdex (Ramla l-Ħamra)

Arcosolium- oqbra elaborati (sinjuri)

Loculi - oqbra sempliċi (fqar)

• F’Malta l-Katakombi kienu jintużaw BISS għal skop reliġjuż għax ma teżisti ebda prova li kien hawn xi forma ta’ persekuzzjoni

• Katakombi huwa ċimiterju mħaffer fil-blat taħt l-art• Fi żmien ir-Rumani d-dfin kien isir barra l-belt għax

ma kienx permess li tidfen f’inħawi abitati

Katakombi ta’ Sant’ Agata - Rabat

Katakombi ta’ San Pawl - Rabat

Il-Mejda tal-’Agape’ San Pawl - Rabat

Alfonsu V ta’ Aragona (1445) : “Belt nobbli (‘Citta Notabile’) u ġawra prezzjuża fil-kuruna tiegħi”

Aktarx li Melite ġiet imċekkna mill-Għarab (Mdina) jew forsimill-Biżantini snin qabel

• Mappa tal-Imdina ‘llum u d-Dar Normanna (Palazzo Falson) fuq stil Sikulo Normann

• Aktarx iċċekknet mill-Għarab jew forsi mill-Biżantini ftit qabel

Taħt : Il-Katidral Siculo Normann li nqered fit-terremot tal-1693

Xellug : il-Katidral ta’ Gafa fuq stil Barokk

Daħla prinċipali

‘Citta Notabile’ fis-seklu 16,

meta ġew il-Kavallieri Malta

• Oriġinarjament 3 kmamar usala ċentrali

• Arkati ta’ influenza Sikulo-Aragoniża• Twieqi - stil Gotiku

imma mhuxtal-perjodu

• Stil tal-biniSikulo-Normann,popolariħafna fiSqallijamodspeċjalif’ Palermou l-Italjat’isfel

Palazzo Falson - id-Dar Normanna fl-Imdina :• Sek. 14 - bini tal-ewwel sular

(terran)• Sek. 15 - bini tat-tieni sular• Sek. 16 - żieda tal-bitħa u taraġ

L-Imdina ‘llum wara li ġiet restawrata

Xellug : Triq Medjevali fiċ-ĊittadellaLemin : ‘Siqifah’Nofs Isfel : Iċ-Ċittadella fir-Rabat - Għawdex

Knejjes Trogloditi Xellug : CasaliXellug Isfel : Ċentri FfortifikatiLemin Isfel : Għerien

Għar ta’ San Niklaw fil-Mellieħa

Fuq, Lemin u Xellug : Kappella ta’ Bir Miftuħ – Gudja u parti mill-affresk li juri

l-Ġudizzju Universali (l-Infern)

Xellug Isfel : Il-Ġebla ta’ Majmuna (Irħam Ruman riċiklat) li hija lapida ta’ qabar misjuba qrib ix-Xewkija Għawdex (1174)

• 1522 Rodi tintrebaħ minnSuleiman I (il-Manjifiku)

• Wara 3 snin bla dar fissa, l-ImperaturAragoniż Karlu V, offrilhom il-gżejjerMaltin u l-Kastell ta’ Tripli

• Kienu obbligati jagħtu falkunfis-sena bħala ċens

• Din l-offerta ma tantx għoġbithom imma aċċettaw għax kienet l-unika waħda

L’Isle Adam wasal Malta (Tripli) fl-1530

Il-Forti Sant’ Anġlu sar il-kwartieri ġenerali

tal-Ordni; eżatt fil-qalba tal-port

L-unikupunt pożittiv li

sabu f’dawn il-gżejjer kienu l-portijiet kbar u

kennija, speċjalment id-daħla bejn il-Birgu u l-

Isla (rapport kumm. 1524)

Minn hawn, il-Birgu (villaġġ tas-sajjieda) deher li ser jakkwista importanza kbira fit-treġija ta’ Malta u l-familja

De Nava (li qablu li l-Ordni jiġi Malta) ħassewhom sodisfatti mmens

Il-Knisja ta’ San Lawrenz

ġiet addottata bħala l-Knisja Konventwali

tal-Ordni għax il-Birgu kien

magħżul bħala residenza qabel

ma jerġgħu imorru lura lejn

Rodi

Il-pittura li turi l-mument solenni tal-pussess ta’ Malta. Tinsab il-Palazz tal-President (Valletta)

L-arma tal-Gran Mastru

Fit-13 ta’ Novembru, 1530il-Gran Mastru Philippe Villiers de

l’Isle-Adam ħa l-pussess tal-gżejjer Maltin f’ċerimonja

simbolika ġewwa l-Belt tal-Imdina, fejn ġie

ppreżentat b’ċavetta tal-fidda.

Ġedded ukoll il-ħalfa li josserva l-privileġġi

kollha li kienu akkwistaw il-Maltin mingħand is-slaten

Aragoniżi

• L-ewwel ħjiel ta’ torri fi żmien l-Għarab (sek. 9)

• Normanni kabbruh/saħħewħ (sek. 12)• 1530 sede tal-Gran Mastru - Castrum

Maris• GM de Homedes kabbru u rrestawrah

(1536 - 1553)• Issa kellu foss jifirdu mill-Birgu

(Manderaggio) u kien b’saħħtu mmens

• L-ewwel knisja 13-il seklu (Aragoniża)• 1436 tissemma f’dokument bħala

San Lorenzo a Mare• 1508 mibnija mill-ġdid (Sikulo-

Normann)• 1530 Knisja Konventwali tal-Ordni• 1532 meqruda min-nar• Il-ġdida fuq stil Rinaxximentali• 17-il sek. Barokka ta’ Lorenzo Gafa

Berġa tal-Ingilterra :• 1534 inxrat u modifikata• Ma tinsabx fil-Belt

Valletta• Illum librerija pubblika

Fil-Birgu stabilixxew il-Kollakkjo, ‘area’ privata bil-bini tagħhom : l-Isptar, l-Armerija, il-Qorti tal-Ġustizzja, l-Universita, id-Dar tal-Kappillani u l-Bereġ

Berġa ta’ Franza :• 1534 inxrat u modifikata• L-akbar u l-isbaħ fost

il-Bereġ• Kav. Franċiżi numerużi• Qrib l-Isptar / jieħdu

ħsiebu• Illum Uffiċini tal-Kunsill

Lokali

Il-Kastellanija (Qorti) :• 1530 mibni bħala qorti• Abbandunat meta nbniet

il-Belt Valletta• 1574 offrut lill-Inkwiżizzjoni • Tkabbar u ssebbaħ (sek. 17 u

18)

Is-’Sacra Infermeria’ : • l-ewwel bini li

stabilixxew (sek. 16) għal pazjenti rġiel biss

• Illum MonasteruSorijiet Benedittini

L-Universita : • De Homedes bniha

fl-1538 wara nkwiet mal-Uni. tal-Imdina

• Il-Ġurati kellhom fi ħsiebhom il-proviżjon tal-ikel speċjalment tal-qamħ.

• Prattikament, il-Barokk f’Malta, ġie ntrodott mill-Kavallieri ta’ San Ġwann permezz tal-bini tal-Belt Valletta

• Stil li jenfasizza l-pompożita u l-grandjożita fl-arti u fl-arkitettura• 1565 - 1798 : issa l-Ordni kien iddeċieda li jibqa’ Malta • Permezz tal-Belt Valletta bdiet l-era ta’ investimenti kbar • Kien żmien ukoll tal-’chiaroscuro’, it-teknika

fl-arti li permezz tagħha l-artist, kemm fil-pittura kif ukoll fl-iskultura,jirnexxilu joħloq kuntrast bejnid-dawl u d-dlam fl-istessfigura umana (jew non-umana)jew fil-kompożizzjonisħiħa

Il-jum tat-8 ta’ Settembru, 1565 jimmarkakemmir-rebħafl-Assedju l-Kbir kif ukoll il-permanenza tal-Kavallieri f’Malta. Dan poġġa l-Gżejjer Maltin f’dawl ġdid fl-Ewropa ta’ dak iż-żmien.

Humilissima Civitas Valletta - 'IL-Belt L-Aktar Umli ta' Valletta'. Madanakollu, bil-bini ta' swar u ta' fortifikazzjonijiet, u flimkien mas-sbuħija tal-bini Barokk mat-toroq tagħha, din saretmagħrufha bħala Superbissima - 'L-Aktar Kburija',fost is-sovrani tal-Ewropa.

• 1566 l-ewwel ġebla mill-Gran Mastru Jean Parisot de La Valette; aktarx tinsab qrib ħafna tal-Knisja tal-Vitorja, l-ewwel bini fil-Belt

• Imsemmija għall-Gran Mastru li ddeċieda li jibniha• Francesco Laparelli - arkitett mibgħut mill-Papa Piju V• Laparelli pproġetta s-swar u t-tqassim tal-bini• Ġlormu Cassar li kien qed jassisti lil Laparelli

kompla billi pproġetta l-bini prinċipali• Inbniet fuq l-Għolja Xeberras, ‘penisola’

li tinsab bejn il-Port il-Kbir u dak ta’ Marsamxett

• Stil Barokk forma ta’ gradilja li tħallat man-Neoklassiku

• L-ewwel li nbnew kienu s-swar tal-belt - ġewwa ma kien jeżisti xejn • F’dan iż-żmien miet La Valette (1568) u laħaq floku

Pietro Del Monte (1568-1572, Taljan)• Kien kuraġġuż biżżejjed li ttrasferixxa l-Kunvent

lejn il-belt il-ġdida• Din serviet ta’ inizjattiva

lill-Kavallier biex jibdew jibnu malajr kemm jista’ jkun

• Ingħataw artijiet lill-Knisja u Ordnijiet Reliġjużi biex jibnu l-knejjes u l-kunventi tagħhom

• Dan serva biex ġibedukoll lill-poplu

Inbniet taħt

Jean de la Cassiere (1572-82)

u kienet takkomoda fuq 900 pazjent f’kas

ta’ emerġenza

Knisja Konventwali ġdida ddedikata lill-qaddis patrun tal-Ordni San Ġwann Battista

• 1573-1577 inbena• Arkitett Ġlormu

Cassar• Il-GM Jean

l’Evesque de la Cassiere ħallas

• Żewġ stili :Mannerista minnbarra u Barokk minn ġewwa

• Faċċata fuq stil militari sempliċi

• Ġewwa l-isbaħ eżempju ta’ Barokk Malti

• Kull Lingwa kellha l-kappella tagħha

• Is-saqaf xogħol Mattia Preti• Il-paviment huwa ċimiterju• Mimli lapidi ta’ Kavallieri u

Mausolea ta’ Gran Mastri

• F’ħajtu kien bniedem misterjuż,

• 1604 deskritt hekk : “wara ġimgħatejn xogħol kien jispiċċa jdur ‘l hawn u ‘l hemm b’arja ta’ sfida lejn kulħadd b’xabla u qaddej miegħu, lest li jidħol f’xi ġlieda jew argument; u għalhekk mhux faċli li tgħamilha miegħu”

• 1606 Ruma - qatel raġel, kellu jaħrab

affaxxinanti, ribelluż u perikoluż

lejn Napli u ftit wara ġie Malta bħala l-pittur uffiċjali tal-Ordnita’ San Ġwann fejn ingħata titlu ta’ Kavallier

• 1608 arrestat wara li fera Kavallier u maqful f’Sant Anġlu mnejn ħarab

• 1609 attentat fuq ħajtu f’Napli• 1610 miet f’ċirkustanzi misterjużi,

aktarx avvalenat

Michelangelo Merisi da Caravaggio (Milan, 28 ta’ Settembru1571 - Porto Ercole, 18 ta’ July 1610) kien pittur Taljan li ħadem f’Ruma, Napli, Malta u Sqallija bejn 1593 and 1610. Meta miet kellu biss 38 sena. Huwa meqjus ta’ SkolaBarokka, u ta’ din huwa l-aqwa fost l-aħjar.

“San Giovanni Battista negli abiti dell’ Ordine dei Cavalieri di Malta”, c. 1670, żejt fuq tila, Mużew Nazzjonali tal-Arti (Valletta - pittura ta’ Mattia Preti,magħruf bħala l-Kavallier Kalabriż). Twieled f’Taverna 1613. Għex għal numru ta’ snin ġewwa Ruma u Napli. Ġie maħtur Kavallier tal-Grazzja mill-Ordni ta’ Malta, fejn qatta l-kumplament ta’ ħajtu.

Fost l-akbar xogħolijiet tiegħu insibu s-saqaf tal-Konkatidral. Jaħsbu li għamel mal-400 biċċa xogħol hawn Malta biss. Miet fl-1699 ta’ 86 sena u ndifen fil-Konkatidral.

L-istoriku tal-arti Longhi, jgħid “ ... corposo e tonante, veristico e apocalittico ... Secondo solo a Caravaggio”.

L-istatwa tal-injam ta’ San Pawl Appostlu inħadmet fl-1657 minn Melchiorre Gafà. Huwa meqjus bħala l-aqwa statwarju

Malti. Twieled il-Birgu c. 1635. Gafa miet fl-1667 ta’ 32 sena.

Dan ġara meta waqgħet fuqu biċċa tafal kbira waqt ix-xogħol. Bernini qal :“un Maltese ... mi avrebbe passato nel mestiere”.

Il-Palazz tal-Granmastri

• 1571 inbena• Arkitett Ġlormu

Cassar taħt il-GMDel Monte

• Mibni madwar 2btieħi

• Illum iservi bħalaUffiċċju tal-Pres. ufejn jiltaqa l-Parla...

Il-Bereġ

FranzaAlvernja

Kastilja Provenza

Italja

AragonaBaviera Alemanja

fil-Belt

Belt Ewropeja b’ħarsa lejn if-futur

http://www.google.com.mt/url?sa=i&rct=j&q=anglican+church+valletta&source=images&cd=&cad=rja&docid=DRycTB-ifY_yfM&tbnid=_eWdLwDFbREMHM:&ved=0CAUQjRw&url=http://oneweekholiday.com/malta/valletta-floriana/st-pauls-anglican-cathedral-valletta-2&ei=ClVDUd2XDYLCPP3egZgC&psig=AFQjCNEPfKS1zCcW1eCulASszjGe2QOrzg&ust=1363453482404758

Il-Qorti Valletta, 1968 Kat. Ang. Valletta, 1844 Knisja Florjana, 1890

Stil ta’ bini li bedaf’nofs is-seklu 18.Meħud mill-istil Klassiku ta’ żmien il-Griegi u r-Rumani.‘Neo’ / ‘new’ tfisser ġdid; mela Klassiku ġdid.

Knisja Rotunda tal-Mosta, 1860 Knisja Mġarr (Malta), 1946

Faċċata tad-Dar Rumana Rabat (Malta), 1925

Monument Sir Alexander Ball Valletta, 1810

Il-Borża ta’ Malta Valletta, 1857

Knisja tal-Metodisti Florjana, 1880

Knisja tal-Balluta San Ġiljan, 1876

Kappella Maria Addolorata

Raħal Ġdid, 1869

Knisja Parrokkjali Għajnsielem, 1978

Knisja tat-Trinita Sliema, 1844

Knisja ta’ Lourdes Mġarr, 1888

Casa Gourgion Mdina, 1950

• Is-sekli 20 u 21 huma espressjoni tal-Passat, mera tal-Preżent u fl-istess ħin jipproġettaw għall-Futur - ir-raħal Malti

• Ħarsa ħafifa mill-qalba tar-raħal il-barra - dar tradizzjonali

• Aperturi tal-injam• Gallerija magħluqa• Bieb bil-’Velestrun’• Tieqa bil-’Persjana’• Bitħa ċentrali

bil-bir

• Kollox maħsub bl-iskopta’ ventilazzjoni

• Bir Qampiena

• Saqaf bix-xorok• Kileb f’xi kmamar• Travi tal-injam

(wara it-2 G bdew isiru tal-ħadid)

• Arkati tal-ġebel• Saqaf 14-il filata

Id-Dar ta’ Pultu (Casa Ippolito - Kav. Sqalli)

f’Wied Saptan, B’Bugia - sek. 17

(abbandunata 1919)

• Djar kbar sinjuri bil-kamra tal-banju u ‘toilet’

• Aktar minn sular wieħed

• Madum tad-disinn• Taraġ bil-poġġaman

tal-ħadid ġewwa• Taraġ tal-ġebel fil-bitħa

• Arloġġ Malti - ‘Tal-Lira’• Ippersonalizzat• Arma ta’ kunjom il-familja• Indurat bid-deheb• Bil-pindlu• Pittura

Stili differenti ta’ Gallerija ...

... tal-ġebel tal-injam u tal-ħadid

Djar fi SQAQ jew djar fi TRIQ

X’differenzi tinnota bejn

dar antika u dar aktar moderna ?

Ir-Razzett Malti :• Mibni bl-istess teknika

tad-dar tradizzonali• F’tarf ir-raħal jew fil-kampanja• Qrib l-għelieqi/magħhom• Isfel spazju kbir għall-annimali• Għorof ta’ fuq bħala post fejn

joqgħodu n-nies/ħajja ta’ kuljum

Il-Girna :• Kenn għall-bidwi• Maħżen għall-għodda• Ħażna ta’ prodotti• Post fejn jorqod fi żmien

il-ħsad• Bieb iħares lejn il-Lvant mnejn

titla’ x-xemx • Ħajt doblu bla tajn

Ġonna tal-Palazz

Verdala

Razzett fir-Rabat

Mixja ta’ 7,000 sena

• Profs. Richard England (Ark.)

• “ ... favur arkitettura unika u differenti min-normal”

Knisja San Franġisk t’Assisi

QawraKnisja San Ġużepp - Manikata

Millennium Chapel - Paceville

Knisja ta’ Ħal Farruġ(proposta)

Kappella ta’ Kristu Rxoxt Pembroke

Dar il-Ħanin Samaritan ...

... u ċ-Ċentru

tal-Konferenzi Santa Venera

Ir-Razzett ta’ Sandrina - Mġarr

Aquasun Lido Paceville

The Roman writer Suetonius recorded an anecdote of the heroic

centurion Cassius Scaeva, who fought under Caesar in the Battle of

Dyrrachium 48 b.C. :

“with one eye gone, his thigh and shoulder wounded, and his shield

bored through [with arrows] in a hundred and twenty places, [he]

continued to guard the gate of a fortress put in his charge... [he]

boarded the ship and drove the enemy before him with the boss of his shield “

L-arma tal-familja Monroi