ERIC J. HOBSBAWM9 Haziran 1917'de M›s›r’›n ‹skenderiye kentinde do¤an Hobsbawm Viyana, Berlin,Londra ve Cambridge Üniversitelerinde ö¤renim görür. Hitler’in iktidara yükseldi¤iy›llara rastlayan Berlin’deki ö¤rencilik döneminde sosyalizme yak›nl›k duyar. 1949-1955 y›llar› aras›nda Cambridge’deki King’s College’da ö¤retim üyeli¤i yapar. Avru-pa’ya, Akdeniz ülkelerine ve Latin Amerika’ya birçok yolculuk gerçeklefltirir. Hobs-bawm, s›k s›k gitti¤i ABD’de, Stanford Üniversitesi ‹ktisat Bölümü ile MassachusettsInstitute of Technology’de konuk profesör olarak ders verir. Uzun süre Londra Üniver-sitesi’ne ba¤l› Birkbeck College’da iktisadi ve toplumsal tarih profesörü olarak çal›flanHobsbawm, halen New York’taki New School for Social Research’te ders vermektedir.Hobsbawm tarih çal›flmalar›na üyesi oldu¤u ‹ngiliz Komünist Partisi’nin “TarihçilerGrubu”nda bafllam›flt›r; 1956'dan sonra da çal›flmalar›n› bu grubun yerini alan HistoryWorkshop adl› grupta ve ilk say›s› 1952 fiubat’›nda yay›mlanan Past and Present(Geçmifl ve Bugün) adl› bilimsel tarih dergisinde sürdürmüfltür. Past and Present der-gisi, Marksist olan ve olmayan bilim adamlar›n› ortak bir temel üzerinde buluflturma-y› amaçlam›flt›r.Hobsbawm ve Past and Present dergisi etraf›nda toplanan tarihçiler, hem tarihin do¤abilimlerine ya da toplumsal bilimlere indirgenmesine, hem de tarihsel ak›ld›fl›c›l›¤a vetarihin genellemelere yatk›n olmad›¤› görüflüne karfl› ç›km›fllard›r. Hobsbawm’›n Labo-uring Men (Çal›flan ‹nsanlar) ve Industry and Empire (Sanayi ve ‹mparatorluk) bafll›k-l› kitaplar›, böyle bir tarihsel bak›fl aç›s›n›n baflar›l› örnekleridir. Hobsbawm, genel ola-rak toplumsal mücadeleler tarihinde “kaybedenler”e karfl› duyarl› davranan PrimitiveRebels (‹lkel Ayaklanmac›lar) adl› yap›t›nda da geliflme halindeki sanayi merkezlerineyak›nl›klar›na karfl›n ça¤dafl kapitalizmin de¤erlerine yabanc› kalan ‹spanya, ‹talya veLatin Amerika’daki toplumsal hareketleri incelemifltir.Hobsbawm, “yeni” emek tarihi yaklafl›m›n›n toplumsal hareketleri ve dönüflümleri, ik-tisadi, toplumsal, siyasal, kültürel ve yasal yönleriyle bir bütün olarak ele almas› gerek-ti¤ini vurgulamaktad›r. Devrim Ça¤› adl› kitab›n›n özellikle “Frans›z Devrimi” bafll›¤›-n› tafl›yan üçüncü bölümü, bu türden baflar›l› bir bireflimin ürünüdür. Yazar, burada dev-rim Fransa’s›na daha genifl çapl› bir milletleraras› demokratik-siyasal olaylar zincirininbir parças› olarak yaklaflmaktad›r. Hobsbawm’a göre bu ça¤da Avrupa, 1789 Frans›zDevrimi ile ‹ngiltere’den kaynaklanan Sanayi Devrimi’nin oluflturdu¤u ve yaflam›n heralan›n› dönüflüme u¤ratan bir “ikili devrim”e sahne olmufltur. Bu yap›t, Bat› Avrupa’dasanayi kapitalizminin kök sald›¤›, Avrupa’n›n ise dünyan›n geri kalan bölümü üzerindeyüzy›l sürecek egemenli¤ini kurdu¤u altm›fl y›l›n (1789-1848) özgün bir anlat›m›d›r.Avrupa tarihinin 1848 ile 1875 aras›ndaki evresini konu edinen Sermaye Ça¤›, 1875 ile1914 aras›n› inceledi¤i ‹mparatorluk Ça¤› adl› kitaplar›, Devrim Ça¤› ile birlikte üçlübir dizi oluflturur.BAfiLICA YAPITLARI: Primitive Rebels, (1959); The Age of Revolution: Europe1789-1848 (1962) [Devrim Ça¤›: Avrupa 1789-1848, Çev. Bahad›r S. fiener, DostKitabevi Yay›nlar›, 1998]; Labouring Man: Studies in the History of Labour, (1964);Industry and Empire: An Economic History of Britain since 1750 (1968) [Sanayi ve ‹m-paratorluk: 1750'den Sonra ‹ngiltere ‹ktisat Tarihi, Çev. Yalç›n Gülenman-AbdullahErsoy, Dost Kitabevi Yay›nlar›, 1998]; Bandits (1969) [Haydutlar, Çev. Fatma Taflkent,Logos Yay›nevi, 1990]; Captain Swing (G.Rudé’la birlikte, 1969); Revolutionaries:Contemporary Essays, (1973); The Age of Capital: 1848-1875 (1975) [Sermaye Ça¤›:1848-1875, Çev. Bahad›r S. fiener, Dost Kitabevi Yay›nlar›, 1998]; The ‹talian Road toSocialism (1977); The Age of Empire: 1875-1914 (1987) [‹mparatorluk Ça¤›: 1875-1914, Çev. Vedat Aslan, Dost Kitabevi Yay›nlar›, 1999] ve The Age of Extremes: 1914-1991 (1994) [Afl›r›l›klar Ça¤›: 1914-1991, Çev. Yavuz Alogan, Sarmal Yay›nlar›,1997].

Ayrıntı: 74İnceleme Dizisi: 213

1780’den Günümüze Milletler ve Milliyetçilik“Program, Mit, Gerçeklik”

E. J. Hobsbawm

Kitabın Özgün AdıNations and nationalism since 1780

“Programme, myth, reality”

İngilizce’den ÇevirenOsman Akınhay

Yayıma HazırlayanBarış Yıldırım

DüzeltiAyten Koçal

Cambridge University Press New and Revised Edition 1992basımından çevrilmiştir.

© E. J. Hobsbawm & Akcalı Ajans

Bu kitabın Türkçe yayım haklarıAyrıntı Yayınları’na aittir.

Kapak İllüstrasyonuSevinç Altan

Kapak TasarımıArslan Kahraman

Kapak DüzeniGökçe Alper

DizgiEsin Tapan

BaskıKayhan Matbaacılık San. ve Tic. Ltd. Şti.

Davutpaşa Cad. Güven San. Sit. C Blok No. 244 Topkapı/İstanbulTel. (0212) 612 31 85Sertifika No. 12156

Birinci Basım 1993Beşinci Basım 2014

Baskı Adedi 2000

ISBN 978-975-539-033-8Sertifika No.: 10704

AYRINTI YAYINLARIBasım Dağıtım Tic. San. ve Ltd. Şti.

Hobyar Mah. Cemal Nadir Sok. No.: 3 Cağaloğlu – İstanbulTel.: (0212) 512 15 00 Faks: (0212) 512 15 11

www.ayrintiyayinlari.com.tr & info@ayrintiyayinlari.com.tr

E. J. Hobsbawm1780’den Günümüze

Milletler ve Milliyetçilik“Program, Mit, Gerçeklik”

İNCELEME DİZİSİÖPÜŞME, GIDIKLANMA VE SIKILMA ÜZERİNE/A. Phillips Ë İMKÂNSIZIN POLİTİKASI/J.M. Besnier Ë GENÇLER İÇİN HAYAT BİLGİSİ EL KİTABI/R. Vaneigem Ë EKOLOJİK BİR TOPLUMA DOĞRU/M. Bookchin Ë İDEOLOJİ/T. Eagleton Ë DÜZEN VE KALKINMA KISKACINDA TÜRKİYE/A. İnsel Ë AMERİKA/J. Baudrillard Ë POSTMODERNİZM VE TÜKETİM KÜLTÜRÜ/M. Featherstone Ë ERKEK AKIL/G. Lloyd Ë BARBARLIK/M. Henry Ë KAMUSAL İNSANIN ÇÖKÜŞÜ/R. Sennett Ë POPÜLER KÜLTÜRLER/D. Rowe Ë BELLEĞİNİ YİTİREN TOPLUM/R.Jacoby Ë GÜLME/H. Bergson Ë ÖLÜME KARŞI HAYAT/N. O. Brown Ë SİVİL İTAATSİZLİK/Der.: Y. Coşar Ë AHLAK ÜZERİNE TARTIŞMALAR/J. Nuttall Ë TÜKETİM TOPLUMU/J. Baudrillard Ë EDEBİYAT VE KÖTÜLÜK/G. Bataille Ë ÖLÜMCÜL HASTALIK UMUTSUZLUK/S. Kierkegaard Ë ORTAK BİR ŞEYLERİ OLMA-YANLARIN ORTAKLIĞI/A. Lingis Ë VAKİT ÖLDÜRMEK/P. Feyerabend Ë VATAN AŞKI/M. Viroli Ë KİMLİK MEKÂNLARI/D. Morley-K. Robins Ë DOSTLUK ÜZERİNE/S. Lynch Ë KİŞİSEL İLİŞKİLER/H. LaFollette Ë KADIN-LAR NEDEN YAZDIKLARI HER MEKTUBU GÖNDERMEZLER?/D. Leader Ë DOKUNMA/G. Josipovici Ë İTİRAF EDİLEMEYEN CEMAAT/M. Blanchot Ë FLÖRT ÜZERİNE/A. Phillips Ë FELSEFEYİ YAŞAMAK/R. Billington Ë POLİTİK KAMERA/M. Ryan-D. Kellner Ë CUMHURİYETÇİLİK/P. Pettit Ë POSTMODERN TEORİ/S. Best-D. Kell-ner Ë MARKSİZM VE AHLÂK/S. Lukes Ë VAHŞETİ KAVRAMAK/J.P. Reemtsma Ë SOSYOLOJİK DÜŞÜNMEK/Z. Bauman Ë POSTMODERN ETİK/Z. Bauman Ë TOPLUMSAL CİNSİYET VE İKTİDAR/R.W. Connell Ë ÇOKKÜL-TÜRLÜ YURTTAŞLIK/W. Kymlicka Ë KARŞIDEVRİM VE İSYAN/H. Marcuse Ë KUSURSUZ CİNAYET/J. Baudril-lard Ë TOPLUMUN McDONALDLAŞTIRILMASI/G. Ritzer Ë KUSURSUZ NİHİLİST/K.A. Pearson Ë HOŞGÖRÜ ÜZERİNE/M. Walzer Ë 21. YÜZYIL ANARŞİZMİ/Der.: J. Purkis & J. Bowen Ë MARX’IN ÖZGÜRLÜK ETİĞİ/G. G. Brenkert Ë MEDYA VE GAZETECİLİKTE ETİK SORUNLAR/Der.: A. Belsey & R. Chadwick Ë HAYATIN DEĞERİ/J. Harris Ë POSTMODERNİZMİN YANILSAMALARI/T. Eagleton Ë DÜNYAYI DEĞİŞTİRMEK ÜZERİNE/M. Löwy Ë ÖKÜZÜN A’SI/B. Sanders Ë TAHAYYÜL GÜCÜNÜ YENİDEN DÜŞÜNMEK/Der.: G. Robinson & J. Rundell Ë TUTKULU SOSYOLOJİ/A. Game & A. Netcalfe Ë EDEPSİZLİK, ANARŞİ VE GERÇEKLİK/G. Sartwell Ë KENTSİZ KENTLEŞME/M. Bookchin Ë YÖNTEME KARŞI/P. Feyerabend Ë HAKİKAT OYUNLARI/J. Forrester Ë TOPLUM-LAR NASIL ANIMSAR?/P. Connerton Ë ÖLME HAKKI/S. İnceoğlu Ë ANARŞİZMİN BUGÜNÜ/Der.: Hans-Jürgen Degen Ë MELANKOLİ KADINDIR/D. Binkert Ë SİYAH ‘AN’LAR I-II/J. Baudrillard Ë MODERNİZM, EVREN-SELLİK VE BİREY/Ş. Benhabib Ë KÜLTÜREL EMPERYALİZM/J. Tomlinson Ë GÖZÜN VİCDANI/R. Sennett Ë KÜRESELLEŞME/Z. Bauman Ë ETİĞE GİRİŞ/A. Pieper Ë DUYGUÖTESİ TOPLUM/S. Mestroviç Ë EDEBİYAT OLARAK HAYAT/A. Nehamas Ë İMAJ/K. Robins Ë MEKÂNLARI TÜKETMEK/J. Urry Ë YAŞAMA SANATI/G. Sartwell Ë ARZU ÇAĞI/J. Kovel Ë KOLONYALİZM POSTKOLONYALİZM/A. Loomba Ë KREŞTEKİ YABANİ/A. Phillips Ë ZAMAN ÜZERİNE/N. Elias Ë TARİHİN YAPISÖKÜMÜ/A. Munslow Ë FREUD SAVAŞLARI/J. Forres-ter Ë ÖTEYE ADIM/M. Blanchot Ë POSTYAPISALCI ANARŞİZMİN SİYASET FELSEFESİ/T. May Ë ATEİZM/R. Le Poidevin ËAŞK İLİŞKİLERİ/O.F. Kernberg Ë POSTMODERNLİK VE HOŞNUTSUZLUKLARI/Z. Bauman Ë ÖLÜMLÜLÜK, ÖLÜMSÜZLÜK VE DİĞER HAYAT STRATEJİLERİ/Z. Bauman Ë TOPLUM VE BİLİNÇDIŞI/K. Leledakis Ë BÜYÜSÜ BOZULMUŞ DÜNYAYI BÜYÜLEMEK/G. Ritzer Ë KAHKAHANIN ZAFERİ/B. Sanders ËEDEBİYATIN YARATILIŞI/F. Dupont Ë PARÇALANMIŞ HAYAT/Z. Bauman Ë KÜLTÜREL BELLEK/J. Assmann Ë MARKSİZM VE DİL FELSEFESİ/V. N. Voloşinov Ë MARX’IN HAYALETLERİ/J. Derrida Ë ERDEM PEŞİNDE/A.MacIntyre Ë DEVLETİN YENİDEN ÜRETİMİ/J. Stevens Ë ÇAĞDAŞ SOSYAL BİLİMLER FELSEFESİ/B. Fay Ë KARNAVALDAN ROMANA/M. Bakhtin Ë PİYASA/J. O’Neill Ë ANNE: MELEK Mİ, YOSMA MI?/E.V. Welldon Ë KUTSAL İNSAN/G. Agamben Ë BİLİNÇALTINDA DEVLET/R. LourauË YAŞADIĞIMIZ SEFALET/A. Gorz Ë YAŞAMA SANATI FELSEFESİ/A. Nehamas Ë KORKU KÜLTÜRÜ/F. Furedi Ë EĞİTİMDE ETİK/F. Haynes Ë DUY-GUSAL YAŞANTI/D. Lupton Ë ELEŞTİREL TEORİ/R. Geuss Ë AKTİVİSTİN EL KİTABI/R. Shaw Ë KARAKTER AŞINMASI/R. Sennett Ë MODERNLİK VE MÜPHEMLİK/Z. Bauman Ë NIETZSCHE: BİR AHLÂK KARŞITININ ETİĞİ/P. Berkowitz Ë KÜLTÜR, KİMLİK VE SİYASET/Nafiz Tok Ë AYDINLANMIŞ ANARŞİ/M. Kaufmann Ë MODA VE GÜNDEMLERİ/D. Crane Ë BİLİM ETİĞİ/D. Resnik Ë CEHENNEMİN TARİHİ/A.K. Turner Ë ÖZ-GÜRLÜKLE KALKINMA/A. Sen Ë KÜRESELLEŞME VE KÜLTÜR/J. Tomlinson Ë SİYASAL İKTİSADIN ABC’si/R. Hahnel Ë ERKEN ÇÖKEN KARANLIK/K.R. Jamison Ë MARX VE MAHDUMLARI/J. Derrida Ë ADALET TUTKUSU/R.C. Solomon Ë HACKER ETİĞİ/P. Himanen Ë KÜLTÜR YORUMLARI/Terry Eagleton Ë HAYVAN ÖZGÜRLEŞMESİ/P. Singer Ë MODERNLİĞİN SOSYOLOJİSİ/P. Wagner Ë DOĞRUYU SÖYLEMEK/M. Foucault Ë SAYGI/R. Sennett Ë KURBANSAL SUNU/M. Başaran Ë FOUCAULT’NUN ÖZGÜRLÜK SERÜVENİ/J. W. Bernauer Ë DELEUZE & GUATTARI/P. Goodchild Ë İKTİDARIN PSİŞİK YAŞAMI/J. Butler Ë ÇİKOLATANIN GERÇEK TARİHİ/S.D. Coe & M.D. Coe Ë DEVRİMİN ZAMANI/A. Negri Ë GEZEGENGESEL ÜTOPYA TARİHİ/A. Mattelart Ë GÖÇ, KÜLTÜR, KİMLİK/I. Chambers Ë ATEŞ VE SÖZ/G.M. Ramírez Ë MİLLETLER VE MİLLİYETÇİLİK/E.J. Hobsbawm Ë HOMO LUDENS/J. Huizinga Ë MODERN DÜŞÜNCEDE KÖTÜLÜK/S. Neiman Ë ÖLÜM VE ZAMAN/E. Lévinas Ë GÖRÜNÜR DÜNYANIN EŞİĞİ/K. Silverman Ë BAKUNIN’DEN LACAN’A/S. Newman Ë ORTAÇAĞDA ENTELEKTÜELLER/J. Le Goff Ë HAYAL KIRIKLIĞI/Ian Craib Ë HAKİKAT VE HAKİKATLİLİK/B. Williams Ë RUHUN YENİ HASTALIKLARI/J. Kristeva Ë ŞİRKET/J. Bakan Ë ALTKÜLTÜR/C. Jenks Ë BİR AİLE CİNAYETİ/M. Foucault Ë YENİ KAPİTALİZMİN KÜLTÜRÜ/Richard Sennett Ë DİNİN GELECEĞİ/Santiago Zaba-la Ë ZANAATKÂR/Richard Sennett Ë MELEZLİĞE ÖVGÜ/Michel Bourse Ë SERMAYE VE DİL/Christian Marazzi Ë SAVAŞ OYUNLARI/Roger Stahl Ë BİR İDEA OLARAK KOMÜNİZM/Alain Badiou & Slavoj Žižek Ë NİHİLİZM/Bülent Diken Ë MADDESİZ/André Gorz Ë BİLGİNİN ARKEOLOJİSİ/M. Foucault Ë TÜKETİM TOPLUMU, NEVROTİK KÜLTÜR ve DÖVÜŞ KULÜBÜ/H. Övünç Ongur Ë ANTİKAPİTALİZM/Jeremy Gilbert Ë ÇALIŞMAK SAĞLIĞA ZARARLIDIR/Annie Thébaud-Mony Ë BERABER/Richard Sennett Ë HAYATIN ANLAMI/Terry Eagleton Ë DUYURU/Michael Hardt-Antonio Negri Ë KÜRESELLEŞMENİN SONU MU?/Arif DirlikË İSYAN PAZARLANI-YOR/ Joseph Heath&Andrew Potter Ë VAMPİRİN KÜLTÜR TARİHİ/ Gülay Er Pasin Ë TUHAF ALAN / Burcu Canar Ë ÜTOPYA / Nilnur Tandaçgüneş Ë AKIL HASTALIĞI VE PSİKOLOJİ / Michel Foucault Ë İŞLETME HASTALI-ĞINA TUTULMUŞ TOPLUM / Vincent de Gaulejac Ë ETİN CİNSEL POLİTİKASI / Carol J. Adams Ë TOPLUMLA YÜZLEŞME / Zülküf Kara Ë iKOMÜNİZM / Colin Cremin

‹çindekiler

— TÜRKÇE BASIMA ÖNSÖZ..........................................................7— ÖNSÖZ..........................................................................................12— G‹R‹fi ............................................................................................14

I. YEPYEN‹ B‹R fiEY OLARAK DEVLET:DEVR‹MDEN L‹BERAL‹ZME ...................................................29

II. POPÜLER ÖN-M‹LL‹YETÇ‹L‹K ...............................................64

III. HÜKÜMETLER‹N PERSPEKT‹F‹............................................102

IV. M‹LL‹YETÇ‹L‹⁄‹N DÖNÜfiÜMÜ, 1870-1918........................125

V. M‹LL‹YETÇ‹L‹⁄‹N Z‹RVES‹, 1918-1950 ...............................158

VI. Y‹RM‹NC‹ YÜZYILIN SONUNDA M‹LL‹YETÇ‹L‹K...........194

— Dizin ............................................................................................228— Haritalar.......................................................................................239

Türkçe Bas›ma Önsöz

Elinizdeki kitap 1989’da bitirilip 1990’da yay›mlanm›flt› ve as›lolarak 1985’te verilen bir dizi konferansa dayanmaktad›r. Dolay›-s›yla, Do¤u Avrupa’daki Sovyet iktidar›n›n ve SSCB’nin çöküflüy-le bafl göstermifl olan “milli mesele”nin patlay›c› geliflmeleri üzeri-ne bir yorum olarak tasarlanmad›¤› –tasarlanamayaca¤›– aç›kt›r.Kitab›n amac› daha genel kapsaml›yd›; yani, umar›m güncel ilinti-si de olan fikirler ve düflünceleri bar›nd›rmakla birlikte, uzun dö-nemli bir tarihsel perspektifteki milliyetçilikle ilgilidir.

Ayn› nedenlerle bu kitap özgül devletlerin özgül milli ve etnikproblemlerini ayr›nt›l› olarak ele almak amac›n› da gütmüyordu.Okurlar gerek Osmanl› ‹mparatorlu¤u gerekse cumhuriyet Türki-

7

yesi hakk›nda baz› de¤inmelerle karfl›laflacaklard›r, ama bunlar ge-çerken düflülen notlardan pek öteye gitmezler.

Bununla birlikte, 1980’den beri meydana gelen geliflmeler o ka-dar genifl kapsaml› ki, bunlar›n önemi hakk›nda muhakkak bir fley-ler söylenmelidir. fiimdilerde korkunç bir politik ve etnik istikrar-s›zl›k ve belirsizli¤e sürüklenmifl olan bölgenin merkezinde yer al-d›¤›ndan Türkiye’nin durumu hakk›nda da bir iki söz söylenmeli-dir.

Sovyet iktidar›n›n ve SSCB’nin çöküflünün “milliyetçi” ya daetnik boyutlar› hakk›nda dikkat çekilecek ilk nokta, yayg›n inanc›ntersine, herhalde Yugoslavya d›fl›nda bu çöküfle milliyetçili¤in ne-den olmad›¤›d›r. Sovyet iktidar› Moskova’da sapasa¤lam durduk-ça, yerel Rus karfl›t› milliyetçili¤in çok derin kökler salm›fl oldu¤uuydu devletler, örne¤in Polonya bile, Moskova’ya baflkald›racakkonumda de¤illerdi ve bunu ciddi flekilde denememifllerdi. EskiSovyet egemenlik alan›nda milliyetçi hükümetlerin ve hareketlerinortaya ç›kmas›, Moskova’n›n geri çekilmesinin nedeni de¤il, sonu-cuydu. O ana kadar Bat› Almanya’da olsun Do¤u Almanya’da ol-sun, Almanlar›n yeniden birleflmesi ciddi biçimde akla bile gelmi-yordu. Yine, Moskova’da merkezi iktidar›n çözülmesine kadar, çoketnik gruplu devletlerin hepsinde oldu¤u gibi SSCB’de de, var olanmilli ve etnik gerginlikler Sovyetler Birli¤i’nin birli¤ini riske atm›-yor ve att›¤›na da inan›lm›yordu. Balt›k devletleri d›fl›nda cumhuri-yetlerden herhangi birinin 1980’lerin sonlar›na gelinmeden önceayr›lmay› m› istedikleri, yoksa ayr›l›¤›n pratik olabilece¤i bir duru-mu mu öngördükleri oldukça kuflkuludur. SSCB’nin s›rt›n› yere ge-tiren milli bask› de¤il, 1991’de merkezi iktidar›n çöküflüdür.

Dikkat çekilecek ikinci nokta, eski Sovyet bölgesindeki patlay›-c› nitelikli milli ve etnik sorunlar›n kayna¤›n›n özünde, Versailles,Saint-Germain, Trianon, Sêvres ve Brest-Litovsk anlaflmalar›n›n,yani Birinci Dünya Savafl›’ndan sonra Avrupa ve Ortado¤u’dakiyerleflimin yar›m kalan ifllerinin yatt›¤›d›r. Avrupa’y› etnik-millido¤rultuda yeniden düzenlemeye yönelik bu saçma giriflimin baz›s›n›rl›l›klar› metin içerisinde tart›fl›lm›flt›r. Birinci Dünya Sava-fl›’ndan sonra çok etnik gruplu üç arkaik imparatorluktan ikisi

8

(Habsburg ve Osmanl›) da¤›lm›flt›. Üçüncüsü olan Çarl›k Rusyas›ise Ekim Devrimi’yle üç çeyrek yüzy›ll›k ek bir süre kazand›, amaflimdilerde benzer bir çözülme sürecine girmifl bulunmaktad›r. An-cak, daha somut olursak, bugünkü patlay›c› nitelikli milli-etnik so-runlar, 1918 sonras› döneme aittir, çünkü bu sorunlar 1914’ten ön-ce büyük önem tafl›m›yorlard› ve baz› örneklerde zaten tafl›yamaz-lard›. Çeklerle Slovaklar›n, S›rplar, H›rvatlar ve Slovenlerin tek birdevlette birleflmesine kadar, hiç kimse onlar›n potansiyel çat›flmaunsuru olduklar›ndan kayg›lanm›yordu. Transilvanya konusundaRumenlerle Macarlar›n, Moldavya konusunda Rumenlerle Ruslar›nçat›flmas›, Birinci Dünya Savafl›’ndan sonra Büyük Romanya’n›nkurulufluna kadar kimsenin uykusunu kaç›ran bir konu de¤ildi. Bal-t›k milliyetçili¤i, çar› kayg›land›ran milli sorunlar›n en önemsiziy-di. 1917 Kurucu Meclis (daha sonra Bolflevikler taraf›ndan da¤›t›l-m›flt›) seçimlerine göre de¤erlendirirsek halk da fazla destek vermi-yordu. Brest-Litovsk Anlaflmas›’n›n peflinden Türklerin ve Alman-lar›n müdahalelerine kadar Transkafkasya ayr›l›kç›l›¤›n›n sözü bilegeçmiyordu. Buna karfl›l›k, bölgede varl›¤› uzun süredir kabul gö-ren ve politik bak›mdan ciddi say›lan Ukrayna ve Makedonya’dakigibi “milli” problemler, o devletlerin birli¤inin baflka nedenlerleçöktü¤ü 1991’e kadar, SSCB’nin olsun Yugoslavya’n›n olsun istik-rars›zl›¤a sürüklenmesinde hiçbir rol oynamam›flt›. Eski milliyetçi-liklerin görünüflte canland›¤› durumlarda bile eski ve yeni milliyet-çilikler aras›nda fiili tarihsel süreklili¤e çok az rastlan›r. Milliyetçi-lik örne¤inde s›k s›k gözlendi¤i üzere, geçmifl icat edilir ya da ye-niden icat edilir. Bir Çek uzman›n belirtti¤i gibi: Nas›l on dokuzun-cu yüzy›l Çek milliyetçileri Hussçu* olduklar›n› iddia ediyorlarsa,komünist dönem sonras› Çek milliyetçileri de on dokuzuncu yüzy›lmilitanlar› olduklar›n› iddia etmektedirler.

Söylenecek üçüncü fley bellidir. Muazzam büyüklükteki Avras-ya bölgesinin Balkanlaflmas› (belki de duruma uygun düflen terim“Lübnanlaflma”d›r), yeni devletlerin hepsinin etnik, dilsel ve kültü-rel homojenlik iddias›nda bulundu¤u sürece, ne istikrarl› ne de ka-

9

* John Huss (1373-1415), dinsel inançlara ayk›r› düflüncelerinden ötürü ölümemahkûm edilip diri diri yak›lan Bohemyal› din reformcusu. (ç.n.)

l›c› bir politik düzen yarat›lmas›na izin verir. Her durumda, fazlabüyük olmayan, hatta minimal* boyutlu önemli say›da devletin ku-ruluflu sonucunda, kendilerini savunmaktan aciz olan devletlere yö-nelik sald›rganl›¤a karfl› güvenceler sunan bir milletleraras› düze-nin varl›¤› öngörülüyor. Ancak, 1991’de S›rbistan ile H›rvatistanaras›nda ç›kan çat›flman›n kan›tlad›¤› gibi, bölgenin büyük k›sm›n-da böylesi bir milletleraras› düzen art›k yürürlükte de¤ildir.1918’den sonraki Avrupa haritas›n› etnik-dilsel milliyetçilik teme-linde yeniden çizme denemesi, bu giriflimin ancak çeflitli halklar›ntopluca sürülmesi ve/veya katliam ve jenosid pahas›na baflar›yaulaflabilece¤ini kan›tlam›flt›. Günümüzde bir kere daha görülmekte-dir bu. fiimdi yeni bir istikrars›zl›k, insanl›k d›fl›l›k ve savafl ça¤›y-la yüz yüzeyiz. Ayr›l›kç› etnik-dilsel milliyetçilik etkili bir millet-leraras› düzen yaratamad›¤›ndan, sonunda bunun yerini baflka biristikrar ilkesi alacakt›r. Bu de¤iflimin gerçekleflmesi uzun sürebilir.Bu arada biz de, eski Habsburg ‹mparatorlu¤u sakinlerinin geçmi-fle bakt›klar›nda imparatorlu¤un yok oluflunu kederle hat›rlamalar›gibi, Do¤u Avrupa ile eski SSCB’de yaflayan insanlar›n çöküfltenönceki günleri kederle hat›rlad›klar›n› saptayabiliriz.

Türkiye, kendi iç etnik sorunlar›yla, kendi devletinin s›n›rlar›d›fl›na taflan hem eski hem de yeni bir Türk diasporas›yla bu istik-rars›zl›k alan›n›n göbe¤inde bulunuyor. Ne yaz›k ki baz› Türklerin,Rus Devrimi ile flimdi ortadan kalkm›fl bulunan SSCB’nin istikrar-l› dönemi aras›ndaki y›llarda su yüzüne ç›kan panturanc› emellericanland›rarak bu istikrars›zl›¤› körüklemeleri tehlikesi de vard›r.Asya’daki eski Sovyet cumhuriyetlerinin çeflitli halklar›yla etnik yada dilsel yak›nl›k iddialar›na dayal› politik emeller, bu kitapta se-rinkanl› biçimde analiz etmeye çal›flt›¤›m milliyetçi ideolojininmistifikasyonlar›n›n bir parças›d›r. Tarihçiler olacaklar› pek fazlaetkileyemezler. Gene de, büyük küçük milli flovenizmin tehlikelerikonusunda uyar›da bulunabilirler. Ayr›l›kç› küçük millet floveniz-mine karfl› koyulmal›d›r. Ancak Büyük Rus milliyetçili¤i, S›rp ge-

10

* Ba¤›ms›z Estonya, Letonya ve Slovenya’n›n nüfuslar› 3 milyondan, Litvanya,H›rvatistan, Moldavya, K›rg›zistan, Türkmenistan, Tacikistan ve Ermenistan’›nnüfuslar› ise 5 milyondan azd›r.

nifllemecili¤i ve Türk yay›lmac›l›¤› dahil olmak üzere ayn› türde di-¤er fenomenlerin canlanmas›na da karfl› koyulmal›d›r.

1991

Son bölüm, kitab›n ilk bas›m›n›n metninin tamamlan›fl›ndansonraki geliflmeleri de¤erlendirmek amac›yla geniflletilmifl ve bü-yük ölçüde yeniden kaleme al›nm›flt›r.

Londra, Mart 1992

11

Önsöz

Bu kitap, May›s 1985’te Belfast’daki Queen’s University’deverme onuruna eriflti¤im Wiles konferanslar›ma dayanmaktad›r.Konferans›n yeri zaten konusunu akla getiriyordu. Düzenleyicilerinkat›l›mc›lardan istedikleri dört konferans metninin oldukça yo¤unolan içeri¤ini burada okura kolayl›k sa¤lamak düflüncesiyle kitab›nbütününe yayd›m. Sonuçta, eflit olmayan uzunlukta befl bölüm, birgirifl bölümü ile baz› sonuç düflüncelerimi toplad›¤›m son bölüm-den oluflan bir kitap ç›kt› ortaya. Müsveddemi de, k›smen baz› ye-ni materyalleri de¤erlendirmek amac›yla, ama esas olarak ça¤r›l›olan uzmanlarla yap›lan tart›flmalar (kat›lma flans›na kavuflanlaraç›s›ndan Wiles Konferanslar›’n›n as›l cazip yönlerinden birisi bu-dur) ›fl›¤›nda yeniden gözden geçirdim. Bu konferanslar› düzenle-

12

yen ve tart›flmalara kat›lan herkese, bilhassa Perry Anderson, JohnBreuilly, Judith Brown, Ronan Fanning, Miroslav Hroch, VictorKiernan, Joe Lee, Shula Marks, Terence Ranger ve Göran Ther-born’a, elefltirileri ve teflvik edici ö¤ütleri, özellikle Avrupa d›fl›milliyetçilik konusuna daha fazla kafa yormam› sa¤lad›klar› içinminnettar›m. Bununla beraber, burada, konunun a¤›rl›kla Avrupamerkezli oldu¤u ya da en az›ndan “geliflmifl” bölgelerde merkez-lendi¤i on dokuzuncu yüzy›l ile yirminci yüzy›l bafllar›ndaki dö-nemde yo¤unlaflt›m. Milletler ve milliyetçilik hakk›nda görüfl al›fl-verifline girip soru soracak zaman› buldu¤um için bana baflka ko-flullarda edinemeyece¤im fikir, bilgi ya da kitap referanslar› akta-ran baflka pek çok kifli de vard›r. Haks›zl›k yapma riskini göze ala-rak bunlar aras›nda, Kumari Jayawardene ile Helsinki’de bulunanWorld Institute for Development Economics Research’teki di¤erGüney Asyal› araflt›rmac›lar› ve bu çal›flmalardan bir k›sm›n› ö¤re-nip tart›flm›fl olan New York, New School for Social Research’tekimeslektafllar›mla ö¤rencilerimi ay›r›yorum. Elinizdeki kitapla ilgi-li araflt›rmalar›m büyük ölçüde Leverhulme Vakf› Emeritus Bursusayesinde gerçekleflmifltir ve burada Leverhulme Vakf›’n›n sa¤la-d›¤› cömert yard›mlar› büyük bir takdirle karfl›lad›¤›m› ifade etmekisterim.

“Milli mesele” pek iyi an›lmayan bir tart›flma konusudur. Benkonunun tart›flmal› olan yönünü azaltmaya çal›flmad›m. Gene de bukonferans metinlerinin, bas›l› halleriyle, kavramay› denedikleri ta-rihsel olgular üzerindeki çal›flmalar› gelifltirece¤ini umuyorum.

Londra, 1989

13

Girifl

Nükleer bir savafltan sonraki günlerden birinde, galaksiler aras›bir tarihçinin, kendi galaksisindeki al›c›lar›n kaydettikleri uzaktakiküçük felaketin nedenini araflt›rmak üzere art›k ölü durumdaki birgezegene ayak bast›¤›n› düflünün. Bu tarihçi (dünya ötesi fizyolojiküreme üzerinde spekülasyon yürütmekten kaç›nd›¤›mdan erkek yada kad›n demiyorum), geliflkin nükleer silah teknolojisinin eflyalar-dan ziyade insanlar› yok edecek biçimde tasarlanmas› nedeniylekorunmufl bulunan gezegen kütüphaneleriyle arflivlerine baflvursun.Gözlemcimiz, bir süre inceleme yapt›ktan sonra, yeryüzü gezege-nindeki insan›n tarihinin son iki yüzy›l›n›n, “millet” terimini ve buterimden türetilen sözcükleri anlamadan kavranamayaca¤› sonucu-nu ç›karacakt›r. “Millet” terimi insanlar›n iliflkilerinin önemli bir

14

boyutunu anlat›r görünmektedir. Ama, tam olarak neyi? S›r buradayatar. Tarihçimiz, on dokuzuncu yüzy›l tarihini “milletlerin infla-s›”n›n tarihi olarak sunan, ama ayn› zamanda, her zamanki sa¤du-yusuyla “Bize sormad›¤›n›z zaman bunun ne oldu¤unu bilir, ne varki hemen aç›klayamaz ya da tan›mlayamay›z”1 diyebilen WalterBagehot’› okumufl olsun. Bu gözlem Bagehot aç›s›ndan ve bizimaç›m›zdan geçerli say›labilir, ancak, “millet” fikrine inand›r›c›l›kkazand›r›r görünen insano¤lunun deneyimini yaflamayan galaksileraras› tarihçiler aç›s›ndan geçerli de¤ildir.

Son on befl-yirmi y›lda ç›kan yay›nlar sayesinde böyle bir tarih-çinin eline, kendisine yard›mc› olacak analizleri içeren k›sa birokuma listesi tutuflturmak ve söz konusu listeyi bugüne kadar bualandaki en kapsaml› referanslar›n yer ald›¤› A. D. Smith’in “Nati-onalism: A Trend Report and Bibliography” adl› çal›flmas›yla ta-mamlamak mümkün olacakt›r san›r›m.2 Bu çal›flmalarda erken dö-nemlerde yaz›lm›fl olanlar pek tavsiye edilmeyecek ve okuma liste-miz, ileride aç›kl›¤a kavuflaca¤›n› umdu¤umuz nedenlerden ötürüve ayr›ca o devirde milliyetçi ve ›rkç› retori¤in d›fl›nda çok az fleyyaz›ld›¤›ndan, on dokuzuncu yüzy›l liberalizminin klasik dönemin-de kaleme al›nm›fl çok az çal›flmay› içerecektir. Kald› ki, John Stu-art Mill’in Considerations on Representative Government’›n›n ko-nuyla ilgili pasajlar›nda ve Ernest Renan’›n ünlü “Millet Nedir?”konferans›nda3 görüldü¤ü üzere, o dönemin en iyi yap›tlar› asl›ndaçok özet çal›flmalard›.

Okuma listemiz, tarihsel aç›dan gerekli baz› yap›tlar›n yan› s›ra,konuyu hiçbir önyarg›ya kap›lmadan analiz etmeyi hedefleyen ilkönemli çabalardan seçilecek okumalar› ve ‹kinci EnternasyonalMarksistlerinin “milli mesele” dedikleri önemli, de¤eri bilinmemifl

15

1. Walter Bagehot, Physics and Politics (Londra, 1887), s. 20-21.2. A. D. Smith, “Nationalism, A Trend Report and Bibliography”, Current Soci-ology XXI/3, Lahey ve Paris, 1973. Ayr›ca bkz. ayn› yazar›n Theories of Nationa-lism (Londra, 2. bas›m, 1983) ve The Ethnic Origins of Nations (Oxford, 1986)adl› kitaplar›ndaki kaynakçalar. Profesör Anthony Smith flu s›rada ‹ngiliz dilinde-ki okurlar için bu alan›n bafll›ca k›lavuzudur. (Smith’in bu alandaki son çal›flmas›Türkçede yay›mlanm›flt›r: Millî Kimlik, Çev. B. Sina fiener, ‹letiflim Yay., 1994 -ç.n.)3. Ernest Renan, Qu’est ce que c’est une nation? (Conférence faite en Sorbon-ne le 11 mars 1882) (Paris, 1882); John Stuart Mill, Considerations on Represen-

tart›flmalar› da kapsayacakt›r. Milletleraras› sosyalist hareketin (kibir sürü zeki kifliyi ba¤r›nda topluyordu) en iyi beyinlerinin (yaln›z-ca birkaç›n› sayarsak; Kautsky, Luxemburg, Otto Bauer ve Lenin)niçin bu sorunda yo¤unlaflt›klar›n› ileride görece¤iz.4 Bu listeyeKautsky’nin baz› çal›flmalar› büyük ihtimalle, Otto Bauer’in DieNationalitätenfrage’si ise kesinlikle girecektir; gelgelelim, s›n›rl›ama –özgün olmasa bile– görmezlikten gelinemeyecek entelektüelhasletlerinden ziyade yaz›l›fl›ndan sonraki politik etkilerinden dola-y›, Stalin’in Marksizm ve Ulusal Sorun ve Sömürge Sorunu’nun dalisteye dahil edilmesi gerekmektedir.5

Bana kal›rsa, Birinci Dünya Savafl›’ndan sonra milliyetçili¤i ko-nu alan akademik incelemelerin “ikiz kurucular›” diye adland›r›lankiflilerin (Carleton B. Hayes ve Hans Kohn)6 ça¤›ndan bu listeyegirmeyi hak eden çal›flma say›s› fazla de¤ildir. Bu konunun, Avru-pa haritas›n›n ilk (ve anlafl›ld›¤› üzere, tek bir) defa milliyet ilkesi-ne göre yeniden çizildi¤i, Avrupa milliyetçili¤inin sözcük da¤arc›-¤›n›n, en az›ndan Hans Kohn’un üzerinde bir hayli durdu¤u yenisömürge kurtulufl hareketlerince ya da Üçüncü Dünyac›l›¤› savu-nanlarca benimsenmeye bafllad›¤› bir dönemde dikkatleri kendindetoplamas›ndan daha do¤al bir fley yoktu.7 Söz konusu dönemdeki

16

4. Zaman›n bafll›ca Marksist yazarlar›n›n yaz›lar›ndan bir seçki dahil olmak üze-re yararl› bir girifl olarak, Georges Haupt, Michel Lowy ve Claduie Weill, Les Mar-xistes et la question nationale 1848-1914 (Paris, 1974). Otto Bauer’in Die Nati-onalitätenfrage und die Sozialdemokratie’si (Viyana, 1907; 1924’te ç›kan ikincibas›m›nda önemli bir yeni girifl bölümü bulunmaktad›r) nedense ‹ngilizceye çev-rilmemifltir. Yak›n zamandaki bir deneme için, Horace B. Davis, Toward a Mar-xist Theory of Nationalism (New York, 1978).5. 1913 tarihini tafl›yan bu metin, etkisi komünistlerle s›n›rl› kalmayan, özellikleba¤›ml› dünyay› kapsayacak biçimde milletleraras› düzeye yay›lan bir ciltte,Marxism and the National and Colonial Question (Londra, 1936), Joseph Sta-lin'in di¤er yaz›lar›yla birlikte yay›mlanm›flt›. [Marksizm ve Ulusal Sorun ve Sö-mürge Sorunu, Çev. M. Erdost, Sol Yay., 1990]6. Carleton B. Hayes, The Historical Evolution of Modern Nationalism (NewYork, 1931) ve Hans Kohn, The Idea of Nationalism. A Study in its Origin andBackground (New York, 1944); bu çal›flmalar de¤erli tarihsel materyaller bar›n-d›rmaktad›r. “Kurucular” deyiflinin kökeni filolojik ve kavramsal tarih alan›n›n pa-ha biçilmez bir incelemesidir, A. Kemiläinen, Nationalism. Problems Concerningthe Word, the Concept and Classification (Jyväskylä, 1964).7. Bkz. Hans Kohn, History of Nationalism in the East (Londra, 1929); Nationa-lism and Imperialism in the Hither East (New York, 1932).