ERKEN TUNÇ ÇAĞI’NDA GÜNEYDOĞU ANADOLU’DA ODA

Anadolu / Anatolia 31, 2006

D. Ylmaz

ERKEN TUN AINDA GNEYDOU ANADOLUDA ODA MEZAR GELENE

Derya YILMAZAnahtar Kelimeler: Oda Mezar l Gmme Adetleri Erken Tun a Gneydou Anadolu Keywords: Chamber Tomb Burial Customs Early Bronze Age Southeast Anatolia

zet: Erken Tun anda Gneydou Anadolu Blgesi komu Suriye ve Mezopotamya kltrlerinin etkisiyle ekillenen ekonomik ve sosyal gelimelerin tesiriyle hemen hemen tm Yakndou'da olduu gibi kentleme srecine girmitir. Blgede kentlemeye bal olarak bir taraftan ekstramural mezarlklarn saysnda art olurken dier taraftan olduka kkl olan intramural l gmme gelenei dnemin sonuna kadar varln srdrmtr. Erken Tun a, oda mezar geleneini beraberinde getirmitir. Gneydou Anadolu Blgesinde karmza kan oda mezar rnekleri, Anadoluda bilinen en erken rnekler arasndadr. Genellikle toplu gmmede kullanlan oda mezarlarn Gneydou Anadoluda hem intramural hem de ekstramural mezarlklarda dier mezar gruplarndan ayr bir grup olarak karmza kt ve yerleime gre konumlar ne olursa olsun l gmme gelenekleri asndan herhangi bir farkn olmad bilinmektedir. Oda mezarlar kentlemeye bal olarak oluan belli bir ekonomik dzeydeki sosyal snfa mensup gruplarn llerini gmmek zere kulland mezar yaplar olmaldr. Mezarlarda ele geen buluntulara baktmzda depas, tankard ve Kiklad idolleri gibi uzak blgelerden getirilmi olan ticari mallarn varl ve metal eserlerin fazlal mezarlarn sahipleri olan gruplarn toplum iindeki konumlarn ve glerini anlamamza yardmc olmaktadr. Blgede son senelerde yaplan aratrmalarn nda; oda mezar geleneinin Erken Tun a boyunca Kuzey Suriyede olduu gibi yaygn olarak kullanldn syleyebiliriz.

Gneydou Anadolu Blgesi kuzeyden gneye doru gittike alalan, kuzeyde geni bir yay oluturan Gneydou Toroslarn eteklerinden gneyde Suriye ve Irak snr arasnda kalan kalker platolarndan oluan engebesiz bir araziye sahiptir1. Corafyann da etkisiyle ETde, youn ticar ve kltrel ilikiler, Frat ve Dicle nehirleri boyunca bir1

taraftan Gneydou Anadoludan Kuzey Suriye ve Mezopotamya Ovasna dier taraftan Dou Anadoluya kadar uzanan geni bir alanda belli ortak zellikleri barndran kltrel bir birliktelik oluturmutur2. Bu dnemde Gneydou Ana2

Yaln 1986, 51.

Bir taraftan yerel kltrler devam ederken dier taraftan kltrel bir homojenlik olumaya balamtr. Bu kltrel birliktelii zellikle Kuzey Suriye ve Gneydou Anadoluda farkl ynleriyle inceleyen S.

57

Erken Tun anda Gneydou Anadoluda Oda Mezar Gelenei

dolu, Suriye ve Mezopotamya kltrlerinin etkisiyle ekillenen ekonomik, teknolojik ve sosyal gelimelerin katksyla hemen hemen tm Yakndouda olduu gibi kentleme srecine hzla girmitir. Birok yenilii beraberinde getiren Erken Tun a, l gmme detlerini de etkilemi ve karmza daha nce Anadoluda yaygn olmayan oda mezar geleneini karmtr3. Oda mezarlarn Gneydou Anadoluda varl son senelerde yaplan kaz ve aratrmalar sonucu giderek artmtr (Res. 1)4. Mezarlarn saylarndaki art bu konudaki eitli sorular da beraberinde getirmitir. Bu sorulardan birisi mezarlar kullanm olan bireylerin toplum iindeki konumlarnn ne olduudur. Bu konudaki bir dier husus ise mezarlarn yapsal ve ti-

polojik zelliklerine gre tanmlarnn ne olmas gerektiidir5. Oda Mezarlarn Ortaya k: Tatan ina edilen oda mezarlarn kkeni tam olarak bilinmemekle birlikte sanduka mezarlarn doal geliimi sonucu domu olmaldr6. Yapsal olarak sanduka mezarlara benzer olular dikkat ekmektedir. Sanduka mezarlarn byk ounluu bireysel gmmeler iin kullanlmtr. Ancak oda mezarlardaki gibi toplu gmme yaplan, ok sayda buluntu ele geen sanduka mezarlarn varl7, bu geliimi gsteren bir ipucu olmaldr. Orta Frat boyunca kayaya oyulan oda mezarlar ise; blgenin kalkerli yapsndan dolay ortaya kmtr. Corafyann kltr ekillendirmesinin doal bir sonucu olarak ortaya kan bu mezarlar toplu gmmeler iin ET boyunca uzun bir sre kullanlmtr8. Mezarlarn Konumu: Oda mezarlarn neredeyse tamam bir yerleime bal olarak karmza kmaktadr. Yerleimin bitiiindeki mezarlk alannda veya evlerin iinde ve byk olaslkla surlarn iinde bir yere ina edilmi5

3

4

Mazzoni bu durumu kentler arasndaki youn ticari ve siyasi ilikilere balamaktadr. Bkz. S. Mazzoni 2000. Bu makale, Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Arkeoloji Anabilim Dal, Protohistorya ve nasya Arkeolojisi Bilim Dalna 2003 ylnda sunulan M.. III. Binde Gneydou Anadolu Blgesinde l Gmme detleri konulu yksek lisans tezimin bir blmn oluturmaktadr. Buna ramen blgedeki oda mezarlar toplu olarak detayl bir ekilde inceleyen yayn yok denecek kadar azdr. Anadoluda oda mezar kavramn mevcut buluntular dorultusunda, boyut ve yapsal zellikleriyle detayl bir ekilde T. zg incelemitir. Bkz. zg 1948, 49 vd. . W. Orthmann M.. III. bin Frat Vadisi l gmme geleneklerini, bilinen oda mezarlarn genel zelliklerini belirterek toplu bir ekilde deerlendirmitir. Bkz. Orthmann 1980. ET sonunda art gzlenen intramural l gmme adetlerinden yola karak N. Laneri (Bkz. 2004) intramural oda mezarlar da incelemitir. Bir dier alma ise ET sonunda Kuzey Suriye ve Gneydou Anadolu Blgesi mezarlarn ele alan ve blgedeki mezarlar snflandrmay deneyen E. Carter ve A. Parkera (Bkz. 1995) ait nemli bir almadr. L. Cooper (Bkz. 2007) ise, Frat Vadisinde mezar tipleri ve gmme geleneklerinin eitliliini; yazl belgelerde Erken Tun anda blgede yaadklar bilinen farkl etnik gruplarla ilikilendirerek aklamaktadr. Son senelerdeki almalar sonucunda, oda mezarlarn saysnn artmas, yapsal ve ilevsel zelliklerini, kronolojilerini ve ekillerini bir kez daha inceleyerek genel zelliklerini belirleme gerekliliini ortaya karmtr.

6 7

8

Aratrmamz yaparken karlatmz nemli sorunlardan birisi; tatan ina edilmi olan baz oda mezarlarn boyut ve duvar yapm teknikleri bakmndan ta sanduka mezar tr ile kartrlmasdr. Bunun en nemli nedeni bir oda mezarn boyut, ykseklik, duvar teknii, giri gibi temel zelliklerinin nasl olmas ve bunlarn standardnn ne olmas gerektii konusunda aratrmaclar arasnda ortak bir noktann bulunmamasdr. Ylmaz 2003, 90. Birecik Mezarlnda dokuz bireye kadar toplu gmme yaplm olan sanduka mezarlar vardr. Bkz. Sertok Erge 1999, 97 Tab. 1. Bu tr mezarlarn kullanm zellikle Gaziantep li civarnda Roma Dnemine kadar olduka uzun bir sre devam etmitir. Bkz. Archi ve di. , 1971.

58


D. Ylmaz

tir9. Tilmen Hyk, Lidar Hyk, Oylum Hyk ve Titri Hykteki oda mezarlar bu gruba girmektedir (Res. 1)10. Oda mezarlar ekstramural mezarlk alanlarnda da bulunmaktadr. Titri Hykte hem ekstramural mezarlk alannda, hem de yerleim iinde oda mezarlara rastlanmaktadr. Gedikli Hyk ekstramural mezarlk alannda, dier mezarlardan bir duvar ile ayrlm oda mezarlar bulunmutur. Hayaz Hykte ise ET balarnda hykte yerleim varken, dnemin sonlarna doru terk edilen yerleim yerinde bir oda mezar bulunmutur11. Kayaya oyulan oda mezarlar; yerleim alan dnda, mezar yapmna uygun doal arazide karmza kt iin, bu grup iinde deerlendirilebilir. Bir dier grubu daha nce bu blgede bilmediimiz, tamamen farkl bir karakter gsteren, bir yerleime bal olmayan, Gre Virike12 gibi l kltyle balantl trenlerin dzenlendii kutsal alanlarda bulunan antsal mezarlar oluturmaktadr. Oda mezarlarn konumlar nasl olursa olsun, l gmme deti asndan byk bir fark olmad, hepsinin benzer zellikleri yanstt bilinmektedir. Yapsal zellikleri: Mezarlar yapsal zelliklerine gre iki ana gruba ayrlmaktadr:

A-Tatan na Edilen Oda Mezarlar: Olduka yaygn olarak karmza kan, tatan ina edilen, tek odal mezar yaplarnn (Res. 3) ortak zellii; duvarlarnn eitli boy moloz veya blok talarla kuru duvar teknii ile bazen amur har kullanlarak ina edilmi olmalardr. Duvarlar genellikle dz ina edilmitir. Ancak oval ekilli Gre Virike ve Tilmen Hyk mezarlarnn duvarlar atya doru daralarak ibkey rlmtr. Benzer oda mezarlar Jerablus Tahtani, Tawi ve Tell Beydardan bilinmektedir13. Mezarlar ekil olarak dikdrtgen, oval veya yuvarlak planldr. Dikdrtgene yakn yamuk veya keleri yuvarlatlm dikdrtgen planl mezarlar da vardr14. Gre Virikede oval ve yuvarlak planl oda mezarlarn varl bilinmektedir15. Mezarlarn yapmnda blgede doal olarak bulunan ta cinsleri olan bazalt ve kireta kullanlmtr. Mezar odalarnn boyutlar birbirinden olduka farkldr. Uzun kenarlar 5 m ile 213

14 15

9

10

11 12

N. Laneri, intramural gmme geleneinin ehirlemeyle birlikte azaldn savunan L. Woolleyin aksine, ET boyunca devam ettiini son aratrmalarn nda ortaya koymutur. Bkz. Laneri 1999, 224; Ylmaz 2003, 55. Laneri 1999, 229; Duru 2000b, 161; Hauptmann 1982, 96; zgen Helwing 2003, 66; Hona Algaze 1998, 107. Hona Algaze 1998, 107; Duru 2000a, 155; Roodenberg 1982, 29, 30. kse 2004b, 159; kse 2005.

kse 2004b, 160; Duru 2003, res. 3; Peltenburg ve di. 1995, fig. 8 Tomb 302; Kampschulte Orthmann 1984, Taf. 35a Grab T5; Debruyne 1997, 145, fig. 2. Ylmaz 2003. A. T. kse benzer oda mezarlarn Tilmen Hyk ve Jerablus Tahtanide olduunu belirtmektedir. Bkz. A. T. kse 2004a, 187. ET Ie ait olduu belirtilen, kenarlar yuvarlatlm dikdrtgen ya da oval biimli duvarlar rme tekniinde yaplan ant mezar olarak deerlendirilen bir ta sanduka mezar Mslmantepede bulunmutur. Bkz. E. Ay 2004, 376, ek. 8. Yuvarlak ta mezarlar bu dnemde Orta Anadoluda Kltepe ve Kalnkayada da vardr. Bkz. Kltepe iin zg 1963, 33, lev. 6,1-2; KalnkayaToptatepe iin Zimmermann 2007, 375, Fig. 2a-c. Bat Anadoluda Iasos Erken Tun a mezarlnda l gmme anlay asndan Kltepeye yakn olan, yuvarlak ta sanduka mezar rnekleri bilinmektedir. Bkz. Pecorella 1984, 22 Tomba 28, Tav. 4143. Anadoluda yuvarlak ta mezarlarn da kullanldn gsteren bu rneklerin says byk olaslkla aratrmalar arttka oalacaktr.

59


m arasnda ve ksa kenarlar 1,25 m ile 3,50 m arasnda deimektedir. Tavandan tabana mezar odalarnn ortalama ykseklikleri ise 2,40m ile 1,30 m arasnda deimektedir16. Mezar odasnn tavandan tabana kadar olan ykseklii ve kullanld dnemdeki toprak yzeyinde olup olmamas nemli olup ilevsel bir zellie iaret etmektedir17. Toprak yzeyinden dierlerine gre daha derinde olan Hayaz Hyk oda mezarnn ykseklii 1 mdir18. Oda mezarlarn en nemli yapsal zelliklerinden birisi de dar kenardan alan kap ve bir giri meknnn olmasdr (Res. 3e)19. Mezarlarda yn birlii olmadndan girilerinin ynnde de bir birlik bulunmamaktadr. Sadece bir insann geebilecei genilikte olan kap geileri tek veya iki adet levha eklindeki talarn dikey konulmas ile kapa-

16

17

18

19

Titri Hyk iin bkz. Hona Algaze 1998, 105; Algaze Msr 1993, 155; Algaze ve di. 1995, 27; Oylum Hyk iin bkz. zgen 1989-1990, 22; Gedikli (Karahyk) iin bkz. Alkm Alkm 1966, 21; Tilmen Hyk iin bkz. Duru 2000b, 161. Bu ykseklikler bir insann ayakta hafif eilerek veya dik olarak mezar odas iinde gmme ilemleri iin rahatlkla hareket edebileceini gstermektedir. Mezarlarn ounun kullanldklar dnemde toprak zerinde olup olmad yaynlarda tam olarak belirtilmemitir. Bu durum belli bir derinlikten sonra ulalan bir oda mezar m yoksa topran zerinde kullanld dnemde grlebilen antsal bir mezar m olduklar hususunu karanlkta brakmaktadr. Bu mezar toprak altnda yer alan dier oda mezarlara gre daha derindedir. Yzeyden 1,60 m derinlikte bulunan 1,45 m derinlii olan bir dehliz ile toplam derinlii 3 myi gemektedir. Blgedeki dier mezarlarn hibiri 3 m kadar derinde deildir. Bu zellii dnda mezar odas yapsal olarak dier oda mezarlardan farkl deildir. Bkz. Roodenberg 1979-1980, 7. Sanduka ve oda mezar tipleri arasndaki en nemli ayrmlardan birisi de; oda mezarda giriin dar kenardan olmasdr. ncelediimiz oda mezarlarda ayn zellie rastlamamz sebebiyle; .M. Akyurtun da belirttii gibi, bu zelliin zellikle tatan ina edilen oda mezarlarn yapsal zelliklerinden birisi olduunu dnmekteyiz. Bkz. Akyurt 1998, 5.

tlmtr20. Mezarlara girilip kldn gsteren tek veya ift kanatl giri kaplar dromos olarak da adlandrlan bir giri mekn ile balantldr. Mezar odasna girerken iki ya da sra levha tandan yaplm basamaklar, mezar odas ile gei meknn ayrmaktadr. Bu basamaklar Gedikli, Hayaz Hyk, Gre Virike, Lidar Hyk ve Oylum Hyk mezarlarnda aa kartlmtr (Res. 3a, e, c). Nadiren de olsa yandan girii olmayan Tilmen Hyk oda mezar gibi rneklere, kapak ta kaldrlarak stten girilmi olmaldr21. Mezarlarn ats genellikle 3 - 4 byk levha ta ile dz bir ekilde kapatlmtr (Res. 3d, g) 22. Oylum Hykte23 bir mezarn atsnn kerpile kapatld ve Gre Virikedeki24 bir baka rnein atsnn tatan sahte kemerli olduu dikkate alnrsa, mezar atlarnn her zaman levha tayla kapatlmad ve dz olmad grlmektedir. Mezarlarn tabanlar genellikle sktrlm topraktr. Ancak Gediklide taban eitli boy akl talar ile denen oda mezarlar da vardr25.20 21

22 23 24

25

Ylmaz 2003. Duru 2003, 12,13. stten girilen, tatan ina edilen oda mezarlar E. Carter ve A. Parker Dolmen veya Galeri Mezarlar bal altnda inceleyerek, tatan ina edilen ve yandan girilen dier rneklerden ayr olarak deerlendirmitir. Bkz. Carter Parker 1995, 107, Tab. 14, 2. Ancak, tatan ina edilen oda mezarlarda giriin stten veya yandan olmas dnda, l gmme adetleri asndan byk bir fark bulunmamaktadr. Tilmen Hyk mezarnda bir erkek ve bir kadn olmak zere iki kiinin gmldne dikkat edecek olursak, burada toplu gmme olmad anlalacaktr. Mezarn giriinin olmamas byk olaslkla sadece bu iki kii iin ina edilmi olmasndandr. Bu bakmdan sz konusu mezarlar burada ayr balk altnda deerlendirilmemitir. Ylmaz 2003. zgen Helwing 2003, 66. A. Tuba kse, benzer sahte kemerli atl oda mezarlarn Kuzey Suriyede Jerablus Tahtanide olduunu belirtmitir. Bkz. kse 2004b, 160. Ylmaz 2003.

60


D. Ylmaz

Karkam evresinde yer alan hyklerden Tell Kara Hasan Hy ve Tell Amarna Mezarlnda tatan ina edilmi mezarlarn varl bilinmektedir26. Gneydou Anadolu Blgesinde zellikle Gaziantep ili civarnda mze kurtarma kazlar sonucu aa kartlan ok sayda ta duvarl oda mezar vardr. Bunlarn arasnda; Gaziantep ili, ahinbey ilesi, Mazmahor kynde27, Ouzeli ilesi Tnp Hykte28, Yavuzeli ilesinde Gbek Hykte29 ve Til Habe Hynde 30, Kazkl Hykte31,26

27

28

29

30

31

Tell Amarna mezarlnda ve Tell Kara Hasan Hynde ise tam belirgin olmasa da, dier mezarlara Cist grave ifadesi kullanm olan L. Woolleyin bunlar iin Large tomb-group ifadesini kullanmasndan yola karak oda mezar olmalar gerektiini tahmin etmekteyiz. Bkz. Woolley 1914, 89-93. Karkam evresinde tahrip edilmi ve yamalanm mezar veya mezarlklar ele alan L. Woolleyin vermi olduu bilgilerden tam olarak mezarlarn tarihi veya tr anlalamamaktadr. Bkz. Ensert 1995, 13 dn. 1. Gaziantep Mzesi, Gaziantep ili, ahinbey ilesi, Balarba Mahallesi, Mazmahor kynde duvarlar kaba yontulu talarla rlm, ats dz levha talarla rtlm 1,55 x 3,15 m llerinde ve 1,45 m yksekliinde bir oda mezar aa kartmtr. Gaziantep Mze Mdrl, Mazmahor ky Tun a Mezar Kaz Sonu Raporu, hazrlayanlar M. nal ve M. Sait Ylmaz (2008). Gaziantep ili, Ouzeli ilesinde bulunan Tnp Hykte, soyulmu tatan ina edilmi oda mezarlar bulunmutur. Bkz. Duru 2006, 62 dn. 47; lev. 114, 1-4. Gaziantep li, Yavuzeli lesi, Tokal ky yaknndaki Gbek Hykte Gaziantep Mze Mdrlnn yapm olduu kurtarma kazs sonucu, 3 x 2 m boyutunda ve 3 m yksekliinde ilenmemi kiretalarndan ina edilen bir oda mezar bulunmutur. S. Ezer sz konusu mezar ta sanduka mezar olarak deerlendirmitir (Bkz. Ezer 2002, 9, res. 4). Ancak boyutlarna gre oda mezar olmas gerekmektedir. R. Duru bu mezar oda mezar olarak adlandrmtr. Bkz. Duru 2006, 62 dn. 48; Mellink 1970, 164. Gaziantep ili, Yavuzeli ilesinde, Til Habe Hynde dikdrtgen planl 1,77 x 2,90 m llerinde ve 1,64 m yksekliinde bir oda mezar bulunmutur. Mezarn dar kenarnda, tabandan 55 cm ykseklikte ve 84 x 77 cm boyutunda bir girii vardr. Bkz. Duru 2006, 62 dn. 50; Mellink 1970, 164. Karkamn 15 km batsnda bulunan Kazkl Hykte bulunan, nnde byk olaslkla dromosu olan, dikdrtgen biimli mezar odas 3,50 x 1,40 m llerinde ve

Ayyldz kynde32, Kilis ilinde Leylit Hykte33, anlurfa ili Halfeti ilesinde34 tesadf sonucu bulunan oda mezarlar sayabiliriz. Bu mezarlar, blgede aratrmalarn artmasyla, oda mezar saysnn da artacan gstermesi bakmndan nemlidir. B-Kayaya Oyulan Oda Mezarlar: Blgede oval, dikdrtgen biimli, ok veya tek odal kaya mezarlarnn varl bilinmektedir. zellikle daha nceden kazlm veya tesadfen bulunan mezarlar olduka fazla saydadr. Mze kurtarma kazlarnda, kayaya oyulan oda mezar geleneinin yaygn olduunu gsteren rnekler aa kartlmtr. Bu oda mezarlarn dalmlarna baktmzda zellikle Gaziantep ili ve evresinde younluk kazand dikkat ekmektedir (Res. 1). Gaziantep Mzesi tarafndan Gaziantep ili, Ouzeli ilesinde kurtarma kazs yaplan, kayaya oyulmu, dzgn olmayan ekilli bir oda mezar bulunmutur. Mezar 4 m uzunluunda, 2,5 m geniliinde, 1,30 m yksekliinde, girii dou ynde ve mevcut zeminden 1,9 m derinlikte bulunmutur35. Gaziantep ili, ehitkmil ilesi, Sam kynde yer alan kalker bir tepenin kuzey yamacnda, kayaya oyulmu, tam bir geometrik ekil vermeyen,yaklak 1 m yksekliindedir. Bkz. Duru 2006, 63 dn. 51. Karkamn 20 km batsnda bulunan Ayyldz mezar dromoslu, ta rgl duvarldr. Bkz. Sertok 2007, 245, 246; Squadrone 2007, 198. 1983 ve 1984 yllarnda Gaziantep Mzesi tarafndan yaplan kurtarma kazlarnda tatan ina edilmi oda mezarn olduu belirtilmitir. Bkz. Ensert 1995, 14. Orta boy kaba ilenmi talardan ina edilmitir. Bkz. Sertok 2007, 238. Gaziantep Mze Mdrl, Ouzeli Fatih Mahallesi, Erken Tun a Nekropol Kazs Sonu Raporu, hazrlayanlar M. nal ve A. Beyazlar (2005) .

32

33

34 35

61


2,60x1,35 m llerinde ve 1,05 m ykseklikte bir oda mezar kazlmtr36. Gaziantep ili, ahinbey ilesi, Konak Mahallesinde 3 m apnda, 1 m yksekliinde, girii kuzeyde ve bask yarm kre eklinde kireta kayaya oyulmu bir oda mezar aa kartlmtr. Mezar odasna arazi yzeyinin 1 m altnda ulalmtr37. anlurfa ili, Halfeti ilesine bal Yukar Gkl beldesinde38 kayaya oyulmu bir oda mezarn varl bilinmektedir. Karkamn 30 km batsnda, Tilbearn 10 km gneydousunda, Sacr Suyunun bat kenarnda bulunan Dibecik kynde yzeyden bir kuyu ile ulalan oval biimli bir kaya mezar bulunmutur39. Gaziantep ili, Bur ilesinde bulunan Lohan Hynn eteinde daha nceden buluntular yamalanm, kaya iine oyulmu bir oda mezar bulunmutur. Mezar odas 2x3 m llerindedir40. Gaziantep ili, slhiye ilesinde bulunan Zincirli Hyn 750 m batsnda bir kireta tepenin eteinde kayaya oyulmu bir oda mezar kazlmtr41. Son senelerde Tilbe36

Hykte de kayaya oyulan bir mezarn varl bilinmektedir42. Gneydou Anadolu Blgesinde ET boyunca, kayaya oyulan mezarlar ok yaygn grlen bir mezar tr olarak karmza kmaktadr. Kuzey Suriyede ayn dnemde El-Qitar, Tawi43, Tell Banat44, emseddin, Tell al-Abd45, Djerniye46 ve Tell es-Sweyhat47 gibi merkezlerde kayaya oyulmu tek ya da daha fazla odal mezarlar mevcuttur. Kayaya oyulan ve tatan ina edilen oda mezarlar yapsal adan farkllk gstermesine karn, genel olarak benzer l gmme geleneklerini gstermektedir. Bu tr mezarlarn ET boyunca dalmlarna baktmzda, zellikle Orta Frat Havzasnda yayl gsterdii anlalmaktadr (Res. 1)48. Mezar Buluntular: Mezarlarda ele geen buluntulara baktmzda dier mezar trlerine gre ynlar halinde olduu sylenebilir. Bunun en nemli nedeni oda mezarlarn uzun sre kullanlan bir mezar tr olmas ve bireylerin ayn zamanda gmlmemesidir. Bu durumu gz nnde tutarsak her gmlen birey iin mezara konulanlar ile bu say giderek artarak bir yn halini alm olmaldr. Buluntularn bazlarnn nadir bulunan eserler veya uzak blgelerden getirilmi olan lks ticari mallar49 ol42

37

38

39 40 41

Gaziantep Mze Mdrl, Sam Ky Tun a Nekropol Kurtarma Kazs Sonu Raporu, hazrlayanlar S. Tan ve T. Atalay (2007). Gaziantep Mze Mdrl, ahinbey lesi, Konak Mahallesi Kaya Mezar Kazs, hazrlayanlar H. Alhan ve T. Atalay (2002). Mezarn 250-300 m kuzeyinde bulunan Battal Hyn ET sakinlerine ait olduu dnlmektedir. ET II-III dnemleri boyunca kullanlan, ok sayda malzeme ele geen mezarlarda, toplu gmmenin mevcut olduunu syleyebiliriz. Sertok 2007, 238. Archi ve di. 1971, 82. Zincirli Hyk Kaz Bakan D. Schloenden 2007 ylnda kazlan ve 2008 ylnda da allmaya devam edilecek olan oda mezar hakknda bilgi alnmtr. Kyller tarafndan daha nce tahrip edilmi ve kartrlm olmasna ramen, mezar iinde ele geen birden fazla bireye ait olan kemiklerin, toplu gmme geleneini gsterdiini ve mezarda Tun a seramii bulunduunu belirtmitir. Mezar iinde ele geen Tun a seramiinin ETye ait olup olmad belli deildir. Mezar malzemesi zerine yaplan almalar srd iin mezarn tarihi de henz belirgin deildir. D. Schloene vermi olduu bilgilerden dolay teekkr ederim.

43 44 45 46 47 48 49

Cooper 2007, 60. Mezar hakknda detayl bilgi bulunmamaktadr. Kampschulte Orthmann 1984, 13-26, Abb. 4. Porter 2002, ek.7. Orthmann 1980, 99. Meyer 1991, 149 vd. Zettler 1997, ek. 3.15. Carter Parker 1995, 107. Matney ve di. 1997, 66.

62


D. Ylmaz

mas gmlen bireylerin sosyal ve ekonomik durumu hakknda bilgi vermektedir. Mezarlarda eitli tipte metal silahlar, seramik kaplar ve ss eyalarna olduka fazla sayda rastlanmas da sosyal farkll gsteren bir dier unsurdur50. Buluntularn mezarlarn iinde belirli bir dzeni olmamakla beraber, genelde iskelet bir tarafta, buluntular dier tarafta aa kartlmtr. M.. III. bin boyunca Orta ve Yukar Frat Havzas mezar trlerinde olduu gibi zellikle seramik geleneklerinde de paralellikler vardr. Mezarlarda sk sk belirli tip kaplarn ortaya kmas; bu kaplarn ideolojik veya ritel bir trene ait olduklarn akla getirmektedir51. Gedikli oda mezarlar nceden soyulduu iin buluntular ok azdr. Yerel portakal krmzs ve krem renkli hamurlu mlekler, fincanlar, kseler, bir yonca azl testi, bodur meyvelikler, ayakl mlekler ve sepetkulplu ufak meyvelikler mezara konmutur. Bronz buluntular mezarlarn soyulmasndan dolay fazla deildir52. Tilmen Hyk mezarnda, ok sayda boncuk, portakal krmzs hamurlu iki meyvelik, iki anak, pedestal dipli bir tabak, alabastron biimli Suriye iesi, spiral eklinde bklm bronz telden yaplm olan bir bilezik ve bronz ine bulunmutur. Bu inelerden ikisinin banda tnemi ku yer almaktadr53. Lohan Hy oda mezarnda, ilerinde portakal krmzs hamurlu, uzun kaideli meyvelik ve spiral perdahl metalik seramik rneklerinin50

olduu yaklak 44 adet kap bulunmutur54. Oylum Hyk oda mezarlarndan birinde, sadece bronz bir yzk ile bir kap ele gemitir55. Vazolar mezar olarak adlandrlan mezarda, meyvelikler, ayakl mlekler, Suriye ieleri ve yatay yivli konik kadehlerden oluan 130a yakn kap ve bronz bir bilezik, kpe ve torque paralar, sap delii krlm bronz bir balta ve boncuklar aa karlmtr56. 3 numaral mezarda meyvelikler, halka dipli kadehler, kresel gvdeli ieler, bir kk mlek, bakr yedi ine, gm iki sa halkas, bir kalem paras ve krlm bir haner paras mevcuttur57. Lidar Hykte 6 numaral oda mezarda ele geen krem renkli hamurlu anaklar, bardaklar, ieler ve spiral perdahl metalik kaplar gibi farkl formda ve trde 200 kadar seramik, 12 bronz ine ve ok saydaki boncuk Er Hanedanlar III tipindedir. 5 numaral oda mezarda da ok sayda seramik kap bulunmutur.58. Hayaz Hyk oda mezarnda, kresel bal 8 bronz ine, bir diki inesi, be bronz bilezik ile ok sayda ta, deniz kabuu ve fayanstan boncuklar bulunmutur. Dz basit seramik trnde ie, mlek, matara, anak, meyvelik, yandan emzikli kap gibi eitli formlardan oluan 40n zerinde seramik kap ele gemitir 59. Gre Virikede K9 oda mezarnn n odasnda ve ana odasnda eitli kaplara ve kap paralarna rastlanmtr. Bunlar arasnda yksek ayakl kaplar, boa ayakl mlekler, an ayakl mlekler, derin veya s anaklar, meta54 55 56 57 58 59

51 52 53

V. A. Alekshin bir toplumda sosyal tabakalar arasnda l gmme ritellerinde fark olmadn, sadece buluntular ve mezar trnn ayrc unsur olduunu belirtmektedir. Bkz. Alekshin 1983, 140. Jones-Bley 2000, 130 vd. Carter Parker 1995, 102; Alkm 1969a, 95-97; Alkm 1979, 138-140. Alkm 1969b, 288,289.

Archi ve di. 1971, 82, lev. 154-158. zgen ve di. 2001, 224. zgen 1990, 204, res. 9,10; zgen 1989-1990, 22,23, res. 1,2; zgen 1989, 96, 97, res. 3-9. zgen ve di. 1997, 59, 60, ek.12, 13. Hauptmann 1982, 96, 97, res. 12. Roodenberg 1979-1980, 7, 8, res. 9.

63


lik seramik grubuna dhil edilen mlekler ve konik kadehlerden oluan toplam 76 kap vardr. Bunlarn dnda mezarda bakr/tun karg ucu ve kresel bal ine, bir akik boncuk, gmten bir sa ba, akmaktandan gen biimli, kanatl bir ok ucu ele geirilmitir60. Buluntular Orta Frat Havzasndaki benzerlerine gre, mezarn Erken Tun a III boyunca kullanlm olduunu gstermektedir61. Titri Hyk oda mezarlarnda meyvelikler, alabastron veya yuvarlak gvdeli Suriye ieleri, s ve derin ark yapm kseler, ikili bileik kap gibi deiik formlu kaplar vardr. Kresel bal bronz ineler ve byk bir haner, deniz kabuu, frit boncuklar ve pedestal dipli bazalt tandan nik bir havan62, zeri izilerek bezenmi bir deniz kabuu paras63, depaslar, bronz ucu kvrk bir mzrak ucu64 ve kaplardan birinin iinde iek kalnts bulunmutur65. 92.39 numaral mezarn dnda batsnda on iki kap ve iinde drt kap, iki kk figr, beyaz tatan iki keman biimli idol aa karlmtr66. 69.54 numaral mezarda 50 tam kap ile bronz bir toggle pin67 ve 3518:229 numaral mezarda 42 tam kap ile tam birka bronz ine bulunmutur. Kayaya oyulan veya tatan ina edilmi olan oda mezarlarda, mezar buluntular asndan fark bulunmamaktadr. Ancak, kayaya oyulmu oda mezarlarda ele geen farkl zamanl buluntulara baktmzda, bunlarn

dierlerine gre biraz daha uzun sre kullanld anlalmaktadr. Tarihlendirme:68 Mezar buluntular mezarlarn tarihinin belirlenmesinde birinci derecede nem tayan eyalardr. Oda mezarlarn kullanm srelerinin belirlenmesi en erken ve en ge tarihli buluntulara baklarak yaplmaktadr. Mezar odasnn yapm tekniine ve ekline gre tarihleme yapmak her zaman mmkn deildir. Ancak, oval biimli ve sahte kemerli olarak ina edilmi mezarlarn hepsinin Akkad a ile ada olmas dikkat ekmektedir69. Oda Mezarlar, dier mezar trlerine gre uzun sre kullanlmtr. Mezarlarda ele geen ve tarihlendirmeye yardmc olan malzemeler arasnda, ET iinde belli bir zaman diliminde, belli bir alanda grlen eitli seramik gruplar ve bunlarn tipik formlar saylabilir. slhiye Blgesi oda mezarlarnda ska karmza kan portakal krmzs yerel seramik, Amik Ovas H, I ve J safhalarnda gr68

60

61 62 63 64 65 66 67

kse Bucak 2002, 153,154, res. 7-9; kse 2005, res. 11-17. kse Bucak 2002, 153. Matney ve di. 1997, 66, res. 10-12. Algaze ve di. 1995, 27, res. 30. Matney ve di. 1997, 66, res. 13, 15. Algaze 1997, 125, 126. Algaze Msr 1993, 156. Algaze Msr 1992, 160, res. 11.

69

Gneydou Anadolu Blgesinin Suriye ve Mezopotamya ile olan kltrel balantlarndan dolay, ET baz merkezlerde drt evreli kabul edilmitir: Bkz. Dornemann 1990, 85, 86 ve Mellink 1992, 213, 214. Aratrmaclarn bir ksm Erken Tun an; Anadolu kronolojisine gre evreli olarak kabul etmektedir. Bu konuda genel olarak bir uzlama olmamakla birlikte, blgede uzun sre kullanlan ve devamllk gsteren- seramik gibi- malzeme gruplarna baktmzda hem Suriye hem de Gneydou Anadolu Blgesi ile ortak zelliklerin olduu grlmektedir. Bkz. Mazzoni 2000. Sz konusu blgelerin, zellikle Frat Havzas boyunca kltrel adan bir btnlk gstermesinden dolay, ETnin Suriye-Filistin kronolojisine gre drt evreli kabul edilmesi daha uygun olacaktr. Gre Virike, Tilmen Hyk ve Jerablus Tahtanide ta, Tell Beydarda ise kerpiten ina edilmi olan bu mezarlarn hepsinde sahte kemerli duvar yapm teknii vardr. Daha nceki dnemlerde bilinmeyen bu mezar tipi Akkad anda grlen bir mezar ekli olmaldr.

64


D. Ylmaz

len seramik gruplarndan biridir70. Ak krem renkli hamurlu, hzl ark yapm, yzeyi yivli, dibe doru daralan sivri, yuvarlak ya da dz dipli ve genelde konik kadeh olarak adlandrlan kaplar71 mezarlarda olduka fazla saydadr. Bu tr kaplar ET II ve III boyunca olduka geni bir alanda kamza kmaktadr72. Tilmen Hyk oda mezar iindeki alabastron biimli Suriye iesi73 ve dier buluntulara dayanlarak yaklak olarak M.. 2200-2100 yllarna74 tarihlenmektedir. Gedikli mezarlar ise izilerek bezenmi portakal krmzs hamurlu seramik grubu, ark yapm yiv bezemeli konik kadehlerden ve oda mezarlarn yaknnda bulunan depaslardan dolay ET IIIe tarihlenmitir75. Hayaz Hyk76 oda mezar, dz basit seramik trnde kresel formlu Suriye ieleri, emzikli kaplar ve mataralarn gsterdii gibi ET III-IVe aittir. Lidar Hyk77 oda mezarlarn tarihlemeye yardmc olan kaplarn ou metalik seramik trnn daha ge rnekleri olarak bilinen ve ET sonuna tarih70

71 72 73

74 75

76 77

Braidwood Braidwood 1960, Brittle Orange Ware olarak adlandrlan bu seramik grubu srasyla ET IIye tarihlenen H safhas: 368 ve 518, ET IIIe tarihlenen I safhas: 406 ve 520, Tell Brak Akkad a ile ada olan J safhasnda grlmektedir: 432 ve 522. Braidwood Braidwood 1960, H safhas iin 350, I safhas iin 406, J safhas iin 435. Alkm 1979, 139, 140. Tilmen Hyk oda mezarnn tarihinin belirlenmesinde yardmc olan bu tip Suriye ieleri; ET sonlarnda hem Suriye hem de Anadoluda seramik ve metal rnekleri retilen ve ticareti yaplan, blgeler aras kltrel ilikileri gsteren nemli kap formlarndandr. Suriye ielerini bu ynyle ele alan en son almalardan birisi iin Bkz. Zimmermann 2005. Alkm 1964, 174. Alkm 1969a, 95 vd.; U. B. Alkm mezarlar ET sonuna tarihlemitir. Tarihlendirmeye yardmc olan depas tr kaplar; genel olarak ET IIde grlmeye balar ve ET III boyunca yaygn olarak kullanmlar devam eder. Detayl bilgi iin bkz. Spanos 1972. Roodenberg 1979-1980, 8. Hauptmann 1982, 97.

lenen spiral perdahl rneklerindendir. Oylum Hyk78 oda mezarlarnda ele geen kresel gvdeli Suriye ieleri, emzikli kaplar ve bronz bir torque ET III- IVe aittir. Gre Virike dikdrtgen oda mezarlar ET III boyunca kullanlm, yuvarlak ve oval planl oda mezarlar ise dikdrtgen oda mezar kompleksleri ile ada olup ilerinde ele geen dz basit seramik trnde ayakl mlek, yuvarlak ve alabastron biimli gvdeli Suriye iesi gibi formlara gre ET III-IVe79 tarihlenmitir. Titri Hyk mezarlarnda ele geen buluntular; ET II (M.. 2600-2400) ve IIIe (M.. 2300-2100) ait olduka fazla sayda hem yerel hem de depas ve keman biimli mermer idoller gibi ithal rnekleri ieren trdendir80. Blgede birok yerde karmza kan, kayaya oyulan oda mezarlar da aa yukar tatan ina edilen rneklerle ayn dnemlerde kullanlmtr81. Oda mezarlarn zellikleri nasl olursa olsun ounun ET ortalarndan sonlarna kadar uzanan bir zaman diliminde kullanld grlmektedir (Res. 2). Dnemin sonuna doru saylar giderek artan mezarlarn bu ge78 79 80 81

zgen Helwing 2003, 73. kse 2004b, 160, 161. Hona Algaze 1998, 104 vd. Gaziantep Mzesi tarafndan kazlm olan oda mezarlarn buluntularn Gaziantep Mzesine yapm olduum bir ziyarette inceleme ans elde ettim. Buluntular grmeme yardmc olan ve mezarlar hakknda bilgi veren A. Denizhanoullar bata olmak zere, A. Beyazlar ve S. Tana teekkr ederim. Bu mezarlarn buluntularna genel olarak gz attmzda dz basit seramik trnde mlekler, emzikli kaplar, Suriye ieleri, konik kadehler, sap delikli bronz baltalar, toggle pinler, kresel, dilimli veya ift spiral bal ineler gibi rnekler dikkat ekmektedir. Baz mezarlarn ET ortalarndan sonuna kadar kullanlm olduu anlalmaktadr. Baz mezarlarn tarihleri konusunda ek bilgi veren F. Kulakoluna teekkr ederim.

65


liimi kentleme ve beraberindeki ekonomik, teknolojik ve sosyal gelimelerle paralel gitmektedir. Antropolojik Analizler ve l Klt: Oda mezarlarn hepsinde ceset gmmelere rastlanmtr. Mezarlar toplu yani ikincil gmmelerle uzun sre kullanlmtr. Mezar odas iine bir gmme yaplaca zaman, daha nceki gmmeye ait iskelet ve hediyeleri bir tarafa toplanm, bazen iskelet kalntlar tabana alan ukura gmlm veya zeri kerpi gibi eitli maddelerle svanmtr82 . Ayrca Lidar Hykte olduu gibi yalnzca mezar odas iine deil bazen dromos iine de gmme yaplmtr83. Oda mezarlarda erkek, kadn, ocuk ve bebek gmmelerinin olmas, ounun byk ihtimalle aile mezar olduunu gstermektedir84. Buna gre mezarlara gmlen bireylerin says olduka farkl olup 2 ile 26 arasnda deimektedir85. Gedikli Hyk mezarlk alannda oda mezarlarn farkl bir gmme tr olan ve kremasyon mezarlardan aralarnda zaman fark olmasna ramen bir duvar ile ayrlm olmas bu iki gelenei uygulayan insanlarn farkl gruplar olmas gerektiini gstermektedir86. Antropolojik analizlere gre blgede Akdeniz, Alpin ve Dinarik87 morfolojiye sahip insanlarn ET boyunca birlikte yaad belirlenmitir.82 83 84

85 86 87

Ylmaz 2003, 65-67. Hauptmann 1982, 96 vd. Ylmaz 2003.Antropolojik analiz raporlarnda, genellikle bireylerin ya ve cinsiyetleri belirtilmitir. Ancak, bireylerin akraba olup olmadklar belirtilmemitir. Ylmaz 2003. Duru 2000a, 155. iner 1998, 51: R. iner sz konusu rklardan Akdeniz rknn Anadoluda daha eski olduunu vurgulamaktadr; zgen 1990, 204; Wittwer-Backofer 1988, 194: Lidar Hyk ve Oylum Hykte Akdeniz, Gedikli Hykte ise Akdeniz, Alpin ve Dinarik rklarn varl tespit edilmitir.

Mezarlarn hepsinde kkba kurban hayvanlarna ait kemikler ele gemitir. Gre Virikede kuzu ya da olak88, Gediklide koyun veya kei 89, Hayaz Hykte koyun veya kei90 , Oylum Hykte az da olsa hayvan kemiklerinin varl91 mezarlara gmme yapldktan sonra hayvan kurban edildiini gstermektedir. Eski Mezopotamya inanlarna gre kei kurban ly hastalk ve ktlklerden korumak ve tanrlara adak eti vermek amacyla yaplmtr. Mezarlarda l kltnn varln gsteren bir dier buluntu yeralt suyuna inen ve mezarlarn yaknnda ele geen kutsal yaplardr. Tatan ina edilen ve bir insann geebilecei boyutlarda yeraltna doru giden bir koridor ile balantl yaplar burada yeralt suyuyla balantl trenlerin yapldn gstermektedir. Eski Mezopotamyada lnn yeralt dnyasna uzanan yolculuunda yine yeralt sularnn kayna olan Apzuyu gemesi gerektiine inanlmtr92. Yeralt suyuyla balantl bu trenler lnn bu yolculuunu rahat geirmesini salamak maksadyla yaplm olmaldr. Yeralt suyuyla balantl yaplar imdiye kadar Gre Virike93, Krkal Hyk94 ve Gediklide (Res. 3a) 95 olmak zere yerde bulunmutur. Oda mezarlarn evresinde bir takm trenlerin yapldn dini tren ukurlarnn varlndan anlamaktayz. Bu ukurlarda eitli kaplar, figrinler, hayvan kemikleri, tts izleri ve tahl taneleri ele88 89 90 91 92 93 94 95

Uysal 2002, 252 vd. ; kse 2004b, 160. iner 1998, 90; Duru 1986, 170. Roodenberg 1979-1980, 7. zgen ve di. 1997, 60. Black Green 1992, 27. kse 2004b, 159; kse 2007, 95. Alkm 1974, 825,826, ek. 104-107. Duru 2000a, 155 res. 4.

66


D. Ylmaz

gemitir96. Bu buluntular l klt uygulamalarnn varln gstermektedir. Deerlendirme ve Sonu: Dier mezar trlerine oranla sayca az olan oda mezarlar, toplumun tamamnn deil belli bir ksmnn kullanm olduu mezar trdr. Titri Hykte baz oda mezarlarn evlerde bulunmu olmasndan dolay G. Algaze, bu mezarlar97 aile mezar olarak ev halkna hizmet etmi mezarlar olarak deerlendirmitir. Genel olarak her ya ve cinsiyet grubundan bireylerin toplu olarak gmlm olmas byk olaslkla oda mezarlarn, aile mezar olarak kullanlm olduunu gstermektedir. Yapldklar dnemde byk olaslkla topran zerinde yer alan oda mezarlarn ant mezar zellii kazanmalarndan dolay, burada gmlen bireylerin zaman zaman trenler eliinde anld dnlmektedir. Gre Virike (Res. 3f) 98 ve Oylum Hykte99 oda mezarlar ve eitli meknlardan oluan mezar kompleksinde l kltyle balantl trenlerin yapldna dair bulgular vardr. Oylum Hykte baz oda mezarlarn OT mimarisi iinde korunmu olmas mezar sahiplerine duyulan saygnn srdn ve kutsal zelliklerinin devam ettiini gstermektedir100. Byk bir ihtimalle toprak zerinde yer ald belirtilen antsal nitelikli oda mezarlarn ortak zellii; mezar odalar yannda balantl odalarn yer almasdr. Oylum Hyk101ve Gre Virike102 mezarlar Su96 97 98 99 100 101

riyede bulunan Tell Ahmar103, Tell Kara Kuzak104, Jerablus Tahtani105, Umm elMarra106, Tell Chuera107, Tell Halawa A108 ve Tell Banat109 antsal mezar kompleksleriyle yapsal ve ilevsel adan benzerdir. Frat Nehri boyunca Gneydou Anadoludan Kuzey Suriyeye uzanan alanda karmza kan antsal nitelikli oda mezarlar ve balantl yaplar, ilk bakta kral olduklar anlalan rneklerle ayn l gmme geleneini yanstmaktadr. Titri Hykte evlerin avlusunda veya avluyla balantl bir odasnda yer alan ve kullanld dnemde at ve kaps zemin zerinde ykselen baz oda mezarlarn varl, evlerin bir odasnn antsal mezarlar iin ayrlmas, antsal mezarlarn evlerde de olabileceini gstermektedir110. Bu rnekler antsal oda mezarlarn ETde Gneydou Anadoluda mevcut olduunu gstermektedir. Bu tip mezarlarn toplum iinde sayg duyulan nemli ailelere ait olmas gerekmektedir111. Ancak bu ailelerin dini, siyasi veya askeri bir gc m temsil ettikleri konusunda kesin bir ey syleyemiyoruz. Oda mezarlarla ilgili birkse 2004b, 163; kse 2007, 95. Roobaert Bunnens 1999, 165, res. 2. 104 Pereiro 1999, 120, res. 2. 105 Peltenburg 1999, 429 vd., res. 1; Peltenburg ve di. 1995, 7,8. 106 Schwartz ve di. 2003, 338, res. 18, 19. 107 Klein Orthmann 1995, res. 32. 108 Meyer 1989, res. 28. 109 McClellan Porter 1999, 110, res. 8, 10. 110 Hona Algaze 1998, 108. 111 Anadoluda sonraki dnemlerde de kullanlan oda mezarlara baktmzda, zellikle tarih olarak ok ge rnekler olsa da- Roma Dneminde- genellikle gmlen ailenin ve bireylerinin adnn belirtildii yazt olan, varlkl saygn ailelerin kulland oda mezarlar, oda mezar geleneinin aa yukar temelde benzer ekilde kullanldn ve alar boyunca varln srdrdn gstermektedir. Konuyla ilgili en son almalardan birisi iin Bkz. zbek 2005, 63, 90.102 103

Duru 1986, 170, kse 2004b, 159. Matney Algaze 1995, 42; Hona Algaze 1998, 108. kse 2004b, 161-163. zgen Helwing 2003, 74. zgen Helwing 2003, 67. Mezarlarla balantl olmas muhtemel tahrip olmu durumda byk bir yap kalntsna rastlanmtr. Bkz. zgen Helwing 2003, 67.

67


dier durum ise kullanldklar dnemde toprak altnda olan mezarlarn varldr. l gmme gelenei bakmndan herhangi bir fark gzlenmeyen mezarlar Titri Hyk, Lidar Hyk, Hayaz Hyk, Gedikli ve Tilmen Hykte karmza kmaktadr. Bu tr mezarlar dier mezar trlerinden farkl olarak toplum iinde stats daha yksek olan bir sosyal grubun uzun bir dnem boyunca birden fazla gmme iin kulland oda eklindeki mezar yaplardr. Oda mezarlarda buluntularn fazlal ve lks eyalarn olmas, dini bir uygulamadan ziyade mezarlarn sahiplerinin sosyal statsn yanstmaktadr112. Oda mezarlar kullandna inandmz belli bir snfn veya ailelerin toplum iinde ne gibi bir grev stlendii veya burada yaayan halktan farkl bir etnik gruba m ait olduklar konusunda elimizde ok fazla bilgi bulunmamaktadr113. Kayaya oyulan oda mezar tr, Gneydou Anadoluda imdiye kadar yaplan aratrmalara gre olduka fazla sayda ele gemitir. Dou Anadoluda bu dnemde kayaya oyulan oda mezar gelenei mevcut deildir. Kayaya oyulan bir ya da daha ok odal mezarlar Kuzey Suriyede Frat Havzasnda El-Qitar, Tawi114, Tell Banat115, Tell esSweyhat116, Selenkahiye117, Tell al-Abd118, Wreide119, emseddin ve Djerniye120 gibi112

merkezlerde karmza kmaktadr. Bu tr kaya mezarlar ET boyunca Orta Frat Vadisinde yayl gstermektedir121. Oda mezarlarn, Gneydou Anadoluda yaplan aratrmalarda ET merkezlerinde dier mezar trlerine gre sayca az olmalar122, birden fazla birey iin kullanlm olmalar, tatan veya kaya iine oyularak ina edilmeleri bu mezarlarn ortak zelliklerini gstermektedir. Bu gelenek halkn hepsi iin uygulanm sradan bir l gmme gelenei deildir. Antsal nitelikte olup, tatan ina edilmi olan oda mezarlar ile beraberindeki oda gruplar bir btn olarak deerlendirildiinde, bu mezarlarda sadece gmme ilemlerinin yaplmadn, gmme sonras anma ve hatta kurban merasimi gibi eitli trenlerin de dzenlenmi olduunu kantlamaktadr123. nasyada aratrlan en eski rneklerinden olan Gney Mezopotamyadaki Ur kral mezarlar, hem ynetici snfa ait olmas hem de birden fazla odal bir mezar kompleksi eklinde olmas bakmndan incelediimiz oda mezarlarn bir ksmyla ayn gelenee sahiptir124. Kent devletleri ve ynetici snfn ortaya kmasyla beraber says artan125 bu tr mezar120

113

114 115 116 117 118 119

Bu konuda tartmalar olmakla beraber sosyal statnn birinci derecede mezarn zengin grnmn etkileyen bir unsur olduu kabul edilmektedir. Bkz. Alekshin 1983, 141. Gedikli antropolojik analizlerine gre; ETde yaam farkl morfolojiye sahip bireylerin olmas, l gmme geleneinin neden bu kadar eitli olduunu aklad gibi oda mezarlarn sahiplerinin farkl bir etnik gruba ait olabileceini gstermektedir. Bkz. iner 1998, 51. Kampschulte Orthmann 1984, 13-26. Porter 2002, ek.7. Zettler 1997, ek. 3.15. Van Loon 2001, 218 vd., ek. 4B. Orthmann 1980, 99. Orthmann Rova 1991, 10-42, Abb. 2-9.

121 122

123

124 125

Meyer 1991, amseddin Abb. 10-16 ve Djerniye Abb. 41, 42. Carter Parker 1995, 107. Oylum Hykte 5 adet olduklar bildirilen oda mezarlarn dnda dierlerinin says daha azdr. zetle bir merkezde en az 50 sanduka mezar varsa ayn yerde sadece 2-3 adet oda mezar vardr. Bu sayy gemedikleri kullanmlarnn zel olduuna iaret etmektedir. Bkz. zgen Helwing 2003, 66. Antsal nitelikli mezarlarn en nemli rnei l klt ile balantl trenlerin dzenlendii bir mezarlk alan olarak dzenlenmi olan Gre Virikede ele gemitir. Bkz. kse 2004b. Woolley 1934, lev. 273; Strommenger 1957, 581. Erken Tun anda Harran ve Karkam gibi merkezlerin Ebla Krallna bal kent devletleri olduu bilinmektedir. Bkz. Archi 1993, 55; Archi 1988, 2.

68


D. Ylmaz

larn, A. T. ksenin126 de belirttii gibi ynetici snfa ait olmas gerektiine inanmaktayz. Ancak, bu snfn nitelikleri ve gc hakknda elimizde fazla bilgi bulunmamaktadr. Erken Tun anda Gneydou Anadolu ve Kuzey Suriyede, benzer ekillerde karmza kan oda mezar geleneinin zellikle Orta Frat Havzasnda, ortak grlen bir gmme gelenei olduunu dnmekteyiz.

Ar. Gr. Derya Ylmaz (M.A.) Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Arkeoloji Blm Protohistorya ve nasya Arkeolojisi Anabilim Dal 06100 Shhiye-ANKARA e-posta: [email protected]

Resimlerin Listesi: Resim 1. Metinde ad geen buluntu yerlerini ve mezar trlerini gsteren harita (Yararlanlan Kaynaklar: Carter Parker 1995; Ylmaz 2003). Resim 2. Oda mezarlarn kronoloji tablosu (Yararlanlan Kaynaklar: Carter Parker 1995; Ylmaz 2003; Laneri 2004; Peltenburg 1999; Pereiro 1999; Porter 2002). Resim 3. Tatan ina edilmi olan baz oda mezarlarn planlar: a. Gedikli (Duru 2000a Res. 2) . b. Tilmen Hyk (Duru 2003, Res. 3) . c. Oylum Hyk (zgen ve di. 1997, ek. 10). d. Titri Hyk ( Laneri 2004, Res. 12). e. Lidar Hyk (Hauptmann 1982, Res. 910). f. Gre Virike (kse 2004a, ek. 5-6). g. Hayaz Hyk (Roodenberg 1982, ek. 2).

126

kse 2005, 42.

69

Documents

ERKEN TUNÇ ÇAĞI’NDA GÜNEYDOĞU ANADOLU’DA ODA