ARHITEKTURA INDIJEUvodProstrana i raznovrsna indijska teritorija, okruena sa tri strane morem, razvijala se pod razliitim geografskim, demografskim, religijskim i kulturolokim uslovima. Geografski, zemlja je podijeljena u tri zone: Himalaji visoki bedem prema sjeveru i tradicionalni dom bogova, Hindustan plodne doline slivova Ganga i Inda na sjeveru, i tropske visoravni srednjeg i junog dijela poluostrva. Klimatski uslovi u ovim razliitim djelovima Indije su krajnje razliiti: od vjenog snijega i leda do tropskih vruina, od pustinjske sue do obilnih monsunskih kia. Rijene doline na sjeveru su neobino plodne, a planinske oblasti bogate su kamenom, drvetom, zlatom i dragim kamenom. Mnogobrojni stanovnici Indijskog poluostrva (oko trista miliona) razliitog su porijekla, heterogenih rasa, razliitih obiaja, jezika i nivoa razvoja. Postoji i ogroman kontrast izmeu krajnjeg siromatva i velikog bogatstva. Jedinstvo postoji samo u duhovnim vrijednostima, vjeri, nainu razmiljanja i umjetnikim ostvarenjima. Ideja o svjetskoj dui, upaniadama, bezlinom optem duhu iz koga svaka dua pojedinca izlazi i ponovo se vraa podrazumijeva tezu o beskrajnom nizu ivota, seljenju dua. Krajnji cilj je utapanje u nirvanu, koja se teko postie po bramani, svetenici hinduizma, dolaze do kompromisa uvoenjem trojstva: Brame, stvaralakog duha, duha saznanja i mudrosti, Vine, duha odranja, ljubavi i emocija, ive, duha razaranja, volje i moi. Potovanje posebno prema Vini i ivi pretvorilo se u mone kultove koji su bili osnov indijske kulture i umjetnikog stvaralatva. Budistiko doba U VI vijeku prije nove ere pojavio se u Indiji budizam, mistino spiritualistiki pokret, koji se proirio na veliki dio Azije. ovjek se moe ukljuiti u sveopti ivot ne prinoenjem rtava, kako je propisivala stara bramanska vjera, ve razmiljanjem, koncentracijom i voenjem skromnog, moralnog ivota, tako da se dua sjedinjuje sa boanskim do osloboenja i pobijede nad samim sobom, do mudrosti i potpunog duevnog mira. Stvaraoci budistike umjetnosti su bile pobone zanatlije, potomci Visvakarme, gospodara umjetnosti, nasljednici ideala koji je iznad linih izraza. Umjetnik je razmiljao, prilagoavao se i poistovjeivao se sa onim to treba da napravi. Pri stvaranju se nije prepustio linim sklonostima, ve kanonima koji su odreivali razmjeru, poloaj tijela, pokrete ruku i nogu i koji su imali svoja znaenja. Umjetnost odraava stav prema prirodi i nainu miljenja i zasniva se na zamisli, a ne na opaanju, pa nikada nije stvarana po modelu. Na razvoj indijske civilizacije toga doba uticali su i neki impulsi sa zapada. Grci su za vrijeme Aleksandra Makedonskog osvojili sjeverenu i zapadnu Indiju, a kasnije su u te 1

krajeve upadali i Persijanci. Tako se na nekim objektima nastalim na poetku nae ere mogu uoiti specifini, kratkotrajni kompromisi izmeu grkog prilino vjerodostojnog predstavljanja i ideala ljepote, i indijskog misticizma i figuralnog zanosa. Tada, djelimino i pod uticaje grke umjetnosti, poinju da se prave kipovi Bude. Buda je najee prikazivan u stavu meditacije. Njegova simbolina obiljeja su: kvrga mudrosti na tjemenu, jako izduene ui, taka (najee od dragog kamena na elu) koja predstavlja tree oko oko duhovnog vida. Figura Bude je monumentalana i masivna, iroke, oble forme, u proporciji jednake visine sa irinom postolja. Cilj predstavljanja Bude nije bio da prikae njegov realan izgled, ve da posmatra osjeti duhovno carstvo koje je on postigao.

Srednji vijekU srednjem vijeku hinduizam preuzima primat, i cijelo srednjovjekovno stvaralatvo Indije je posveeno hinduistikim temama. U poetku se oblici hinduistike umjetnosti nijesu puno razlikovali od budistikih, ak ih je u nekim sluajevima teko i prepoznati, ukoliko nema posebnih oznaka odreene vjere. Hinduistiki arhitektonski spomenici su po budistikoj tradiciji stupe i hramovi uklesani u stijeni. Stupe postaju velikih dimenzija sa visokim postoljem koje dobija oblik terase, na kojoj se umjesto kalote uzdie visoka graevina, stepenastog, piramidalnog ili hiperbolinog oblika, koja simbolie svemir i ije su povrine prekrivene vajarskom dekoracijom. U hinduistikoj religiji obred se sastoji uobilaenju oko oltara. Svetilite je mjesto za bogove i u njega ulaze samo svetenici, a vjernici svoje poasti ukazuju izvan svetilita. Zato je spoljanjost bogato dekorisana simbolikim prikazima, koji imaju narativni karakter. Razdoblje od VII od X vijeka je ostravilo za sobom veliki broj hramova koji pripadaju kulturi ranog srednjeg vijeka. Najznaajniji su peinski hramovi u Elefanti, kod Bombaja, kao i u Elori, nedaleko od Adante u srednjoj Indiji. Impresivan je i hramski kompleks u Mamalupuramu juno od Madrasa. Postavljen je na samoj istonoj obali kako bi se mogao vidjeti izdaleka sa mora. Hram se stepenasto uzdie prema nebu, poput brda svijeta merua pa podsjea na egipatske piramide, mesopotamske zigurate ili meksike stepenaste piramide. U Mamalapuramu ima veliki broj manjih hramova izdubljenih u stijeni. Skulptura koja ukraava ove hramove je zbijena, bez kompozicionog reda, s izraenim pokretima i ritmom. Impresivan je reljef hrama u stijeni Raanje Ganga. Hinduistika srednjevjekovna umjetnost dostigla je svoj vrhunac od X do XIII vijeka. To je period kasnog srednjeg vijeka i u njoj su stvorena najznaajnija arhitektonska djela posveena hinduizmu. Hramski kompleks u Kaduraku u sjevernoj Indiji je raznuen hram monumentalne grae, postavljen na platformi koja sjedinjuje sve djelove hrama. Sloen visoki krov izdie se iznad svetilita. Kula se dinamino penje prema nebu, jer su joj dodati manji lanovi nejednakih visina. To je tipian hram posveen Vii. Zidovi i krovovi su debeli i masivni. Na vrhu kule se nalazi pljosnat okrugli dio u obliku ploda lotosa, na kojem stoji vaza. Lotos je simbolino upotrebljavan kao cvijet boga Vie.

2

Drugi dio hrama je mandapam, u kojem vjernici obavljaju obrede. Krovovi manadapama su u obliku zarubljenih piramida. Oni pokrivaju sloenu tavanicu, koja simbolie kupolu svijeta. Mandapami, kao i hramska proelja bogato su dekorisani narativnim predstavama sa dinaminim skulpturama. Najea tema skulptura u Kaduraku su mutne, boanski ljubavnici, koje simboliu sjedinjenje vjernika sa boanstvom. Drugi veliki hramski kompleks nalazi se u Buvanesvaru u Orisi, u istonom dijelu Indije. U mnotvu hramova istie se hram Lingaraja, posveen ivi kao gospodaru Lingama. Uzdignuti u ravnici, ovi hramovi lie na ogromne skulpture. Kod svih hramova, kao kod grkih hramova, stvaranje unutranjeg prostora ima sporedan znaaj jer je unutranji prostor namjenjemn bogovima i svetenicima. Akcenat je dat na spoljnjoj obradi koja treba da ispria, obrazuje i podstakne sasvim odreena osjeanja i misli vjernika. Ljepotom i originalnom dekoracijom proelja istie se i manji hram Muktesvara u Buvanesvari. Ovi hramovi ostvaruju snaan umjetniki utisak i kao arhitektonsko i skulpturalno djelo, uraeno prema kanonima vjere. Jo jedan veliki hram u Orisi je hram Surija u Konarku. Ovaj hram je neobinog oblika procesnih kola sa konjima. Dekorativno i ornamentalno je obraen. U XIII vijeku zavrava se dug period hinduistike hramske arhitekture na sjeveru Indije. itava sjeverna Indija postepeno potpada pod vlast islamskih osvajaa koji grade svoje sakralne i druge arhitektonske objekte. Izgradnja hinduistikih hramova nastavlja se na jugu. Najvei hram sagraen na indijskom jugu sagraen je u XVII vijeku je hram u Maduri. Prostranim zidom opasan kompleks sastavljen je od mnogo arhitektonskih elemenata i skulpturalnih detalja. Najistaknutija su etiri portala u obliku visokih kula. Glavno svetilite se nalazi na sredini kompleksa, kao i bazen za obredno pranje. Hram je posveen ivi, prilagoen toploj junoj klimi ii pripada junjakom tipu bramanskih hramova. Iako je ovaj hram impoznantnih dimenzija, u estetskom i umjetnikom pogledu on je manjih vrijednosti i bez umjetnikog nadahnua. Likovi esto izgledaju izvjetaeni, pretjerano dotjerani i obojeni pa esto izledaju runo. Tako se na jugu zavrava velika tradicija hinduistike umjetnosti.

Uticaj indijske umjetnostiirenjem budizma indijska umjetnost irila se i na druge zemlje, uglavnom u tri pravca: u pravcu sjevera prema Avganistanu, i preko njega i putevima svile dola do Kine, Tibeta i Japan, u pravcu jugoistoka na ostrva dananje Indonezije, i u pravcu sjeveroistoka na Indokinesko poluostrvo, na dananji Vijetnam, Sijam, Kambodu, Burmu i Tajland. U Avganistanu se u III i IV vijeku prije nove ere indijska umjetnost srijee sa persijskom, odnosno preko nje sa grkom, tako da umjetnika djela pored indijske ulnosti posjeduju i izvjesnu toplinu i izraajnost u kojoj se ogleda tenja grkog duha za idealnom ljepotom. Iz Avganistana, indijski budizam se iri na Srednju Aziju, a preko nje na Daleki istok. Srednja Azija je bila most izmeu Kine i izmeu Indije i Irana. Sve te raznolike

3

kulture imale su svoje uticaje na tim prostorima, ali je ipak najznaajniji uticaj imala budistika Indija iji su stil i ikonografija prihvaeni. Na ostrvima Indonezije indijska budistika umjetnost obogaena je lokalnim umjetnikim prinosima. Stvarana su matovita, impresivna i monumentalna djela. Najvei spomenik budistike umejtnosti je na indoneanskom ostrvu Javi u Borobuduru iz VIII vijeka prije nove ere. To je hram koji se stepenasto uzdie, u obliku velikog maginog dijagrama, koji simbolizuje kosmos i predstavlja spoj izmeu budistike stupe i merua brda svijeta. Iznad stepenastih galerija diu se tri terase, sa 72 reetkaste, zvonaste stupe, u kojima je smjeten po jedan kip Bude. U samom centru dominira velika zatvorena velika stupa. Sijamska arhitektura odlikuje se pretjeranom lokalnom dekorativnou i ivopisnou. U Kambodi se izmeu V i XIV vijeka razvija raskona umjetnost pod dinastijom Kmera. Prvi hramovi sagraeni su za vrijeme Kmerske dinastije su jednostavne stupaste graevine, tipa brda, sa svetilitem na kraju (meru). Najimpresivniji hramovi Kambode potiu iz XII vijeka. To su hram u Angkor-Vatu i hram u Angkor-Tomu. Hram u Angkor-Vatu se sastoji iz terasa, galerija na stubovima, nizova zidova i pet stepenastih visokih hramskih kula. Posveen boanskom kralju. Hram Bajin u kmerskoj prijestonici Angkor-Tomu graen je po ideji hrama planine. Iz visokih stepenastih kula izranjaju nasmjeeni likovi divovskih glava koje su sastavni dijelovi tih kula. Ovi likovi su skulpture klasinih vrijednosti i spadaju u najimpresivnije budistike skulpture na svijetu.

4

ARHITEKTURA KINEUvoditava kineska civilizacija odlikuje se konzervativizmom i jedinstvom. Jedinstvo se istie u sposobnosti za asimilaciju svih razliitosti s ogromne teritorije, kao i u konzervativnom uvanju osnovnih tradicija koje, kao nigdje, u svijetu traju u kontinuitetu, od neolitskog doba, skoro pet milenijuma. Strani uticaji su prihvatani s izuzetnom sposobnou transformacije i prilagoavani lokalnom stvaralatvu na bazi egzistencijalnih kineskih misli i na njihov jedinstven nain. Bitni elementi kineske tradicije su odravani tokom dugog perioda njenog trajanja su porodica kao osnovna jedinica drutva i u skladu sa time veliko potovanje mrtvih i prihvatanje prolosti kao krajnjeg autoriteta. Mo kineskih vladara, podraavana tradicionalnim mitovima kroz sve vjerske i magijske obrede, predstavlja garant za organizovanje i izvrenje svih potrebnih poslova na preobraaju prirode i odravanju reda u dravnim zajednicama. Konzervativno potovanje tradicije je u arhitekturi dolo do potpunog izraaja. Potovala se ne samo tradicionalna kompozicija objekta ve i upotreba tradicionalnih materijala, proporcija i dekoracija. Drvo je bilo glavni graevinski materijal, iako je u Kini bilo i kamena i dobre gline za opeku. Kamen se koristio samo za temelje zgrade, a crijep za pokrivanje. Kako je laka drvena konstrukcija nosila teak krov od crijepa, to se ona nije mogla dugo odrati. Danas se o drevnoj kineskoj arhitekturi zna iz tekstova i opisa u kineskoj knjievnosti ili po graevinama novijeg datuma, koje se jo uvijek dre stare tradicije. esto su se objekti od drveta obnavljali novim konstrukcijama, i unoenjem drugih novih elemenata, koji su se uklapali u postojee, jer nije bilo bitno podvlaiti posebnu razliku izmeu starog i novog.

Srednji vijekNajupadljivija odlika graevina jo iz najstarijih vremen je iroko istureni krov, koji je esto u vie nivoa. Poduprt je stubovima koji se spolja ne vide. Graevine su obojene arkim bojama i premazane sjajnim lakovima i ukraene ornamentima i inkrustracijama. Arhitektonski stil slijedio je jasna pravila koja je kodifikovao Li Di u svojoj knizi o arhitekturi iz 1103.godine. U toj ilustrovanoj knjizi formulisan je modularni sistem, sistem proporcija, koji se odnosi i na dimenzije svih elemenata na dimenzije stubova i greda. To je bio standard kojeg su se pridravali i graditelji cijele imperije. Na tradicionalni nain zidani su i budistiki hramovi i luksuznevladarske palate. Enterijeri su bili bogato i ivodekorisani. Pored zidnih slika i skupocijenih materijala ukraavani su i svilenim ilimima. U kompoziciji objekta dominantna je horizontalna podjela, a svako proirenje objekta ima svoje vodoravne krovne ispuste.

5

Ideja indijskog budizma je u Kini prihvaena, ali se u svom razvoju stapala sa kineskim mislima, koje u umjetnikom izrazu dostiu vrhunac od VII do X vijeka(pod dinastijom Tang). To je zlatno doba svih umjetnosti: vajarstva, slikarstva, keramike, muzike... Umjetnika ostvarenja budizma u Kini ne zadravaju svoje indijske karakteristike, ve su potpuno prilagoena kineskim shvatanjima. Upadljiva arhitektonska djela su pagode, esto i u obliku viespratnih kula, graene po kineskoj tradiciji, ali su znaajni i budistiki hramovi peine, isklesana udubljenja u stijeni u kojima senalazi mnotvo statua Bude u stavu meditacije. Tavanice su ukraene frizovima i poduprte pilastrima. Centar kulture dinastije Tng je njihova prestonica anganu. Poznati su legendarni ljetnjikovci podignuti na ogromnom, urbanistiki rijeenom, prostoru sa vrtovima, umama, jezerima i rijekama. Zgrade su napravljene od drveta, sa krilastim krovovima, slobodno dekorisane bojama, lakovima, keramikim predmetima. U kasnijem periodu, za vrijeme dinastija Juan i Ming (od XII do XVIII) sagraeni su Zabranjeni grad i veliki urbanistiki kompleks sa Ljetnjom palatom i Nebeskim hramom u Pekingu. Ljetnja palata sa svojim zradama, vrtovima, umama, i prostranim ureenim vodenim povrinama zauzima prostor od oko 2900 ha. Na njoj se ogleda pasionirana potreabaKineza za specifinom dekorativnou i koloritom Nebeski hram, koji pripada kompleksu, ilustruje svu simboliku i specifinost i kolorinost kineske arhitekture. Simbolika se ogleda kako u formi objekta, tako i u bojama. Kruni oblik hrama simbolie nebo. Krov je pokriven kobalt plavim glaziranim, sjajnim crijepovima. Stubovi i vrata su obojeni jakom crvenom bojom, zgrade tamnozelenom. U unutranjosti hrama takoe preovlauje plava boja boja neba. Hram je osvijetljen plaviastom svjetlou kroz prozore zastakljenim plavim staklom. Nalazi se na uzvienju, na krunim stepenastim mermernim terasama ograenim bijelim balustardama. Visina mu je 32m, aprenim 24m. Pozlaena kugla na vrhu visokog trospratnog krova dosee do neba. Do hrama vode iroka stepenita postavljena na sveetiri strane svijeta. Zabranjeni grad u Pekingu je veliki pravougaonim kompleks carskih palata. Simetrino je rijeen sa brojnim palatama i trgovima na duini od 1600m. Najvea i najluksuznija je Palatavelikog mira. Napravljena je u tri nivoa. Sluila je caru za dravnike prijeme. Svi objekti ovog kompleksa odlikuju se dinaminijm izvijenim krovovima, konstrukcijom od drvenih stubova i krovnih greda, kojaje kombinovana sa osloncima od mermera i opeke Bogata i komplikovana ornamentika od rezbarenog drveta potpuno prekriva strhe i ograde i predstavljaupeatljivu odliku ove arjitekture. Jo jedan karakteristian spomenik u Kini su kapije. Nastale su najvjerovatnije od kapija ondijskih stupa, ali su dobile kineski karakter. Napravljene su od drveta a pokrivene izvijenim kineskim krovom od crijepa. Ove kapije ne predstavljajuulaz u hram, kao u indijskoj stupi, ve su samostalni spomenici podignuti u slavu pojedinanim linostima, slino slavolucima antikog Rima.

6