BAKI DÖVL8T UNİVERSİTETİ

İLAHİYYAT

FAKÜL TaSİNİN

ELMİ M8CMU8Sİ .

N!:~ 22 • DEKABR (ARALIK) 2014

Bbu Hafs Ömar Sühraverdi va Seyyid Yahya Bakuvida bi/ik falsafasi

aBU HAFS ÖMaR SÜHRaVERDİ va SEYYİD YaHYA BAKUVİDa BİLİK FaLSaFasi

229

İbrahim Erol

Açar sözlar: Sühraverdi, Şirvani, bilik,elm, marifat. Key words: Suhrawardi, Shirwani, knowledge, learning, attainment

J<)uorıe6bıe mep!ttllHbı: Cyxpa6apôu, lliupeaHu, 3HaHUJl, HayKa, Myopocmb

GİRİŞ Epistemologiya ta.rix~n filosof v~ müt~f~kkirl~rin üz~rind~ ~n çox fikir

yürütdüyü m~s~l~l~rd~n biridir. Elm t~hsili insanı dig~r. canlılardan ayıran başlıca

amildir. Ona gör~ d~ insan yalnız elm vasit~sil~ varlığının m~nasını d~rk ed~c~yini anladığı andan etibar~n eı.D:ı. v~ elm ~ıd~ etm~k yollarına düşmüşdür. Bel~likl~ insan kainat il~ arasındakı ~laq~ni m~nalı hala g::ıtirmişdir. 1 Din insanın m::ısul varlıq olduğunu iddia edir. İnsanın n::ı ed::ıc~yini çıxış nöqt::ısi ed::ır~k bu m::ıs::ıl::ıy::ı aydınlıq g::ıtirm::ıy::ı çalışan bir çox falsaf::ı v::ı c::ır::ıyan olmuşdur?

T~s::ıvvüf m::ınşa, qaynaq v~ mövzu nöqteyi-nn~rind::ın islami elml::ırl::ı ::ılaq::ıli

olduğu kimi sosiologiya, psixologiya, pedaqoqika v::ı iqtisadiyyat kimi sosial elml::ırla d~ ~laq::ılidir. H::ıtta dig::ır islami elml::ırl::ı müqayis::ıd::ı t::ıs::ıvvüf q::ıd::ır dig::ır elml::ırla bu qad::ır alaqali olan ikinci bir elm yoxdur.3

Bunun natic::ısi olaraq müt::ıs::ıvvifl::ır d::ı ist::ır h::ıqiq::ıt axtanŞı, istarsa d::ı bu arayış prosesinda istifad::ı etdikl::ıri metodlarla tarixd::ıki yerl::ırini tutmuş v::ı mövcud görüşlardan alava olaraq elm sahasind::ı öz töhfal::ırini vermişl~r. T::ıs~vvüfd::ı bilik n::ız::ıriyy::ısi "m::ırif::ıtullah" başlığı altında işl::ınmişdir. Elmin vasita olduğunu, ::ısl

m::ıqs::ıdinsa bu vasitad::ın istifad::ı edar::ık h::ıqiq::ıt::ı çatmaq olduğunu, lakin elm adamlannın elm ardınca düş::ır::ık ::ısl qay::ıd::ın uzaqlaşdıqlannı da ortaya· qoyan

1 Nacib Taylan, Qazzalinin DüşüncaSisteminin Tamallari, s. 14 2 Nacib Taylan, Qazzalinin DüşüncaSisteminin Tamallari, s. 14 3 H. Kamil Yılmaz, Ana Xa.tlari ila Tasavvüfva Tariqatlar, s. 61

230 İbrahim Erol

müt:)S:}VVİ:fl:}r olınuşdur."Elın qay:}dir, yoxsa S:}b:}b? Elm dedikd:} h:}r şey hallini taprruşdumı? Elın nöqteyi-n:}Z<}rind:}n inkişaf ed:}n camiyy:}tlar bütün probleml~ri h:}ll ed:} bilmişdirıni? Bu kimi suallara cavab vennay:} çalışınışlar.5 Belalikl:} meydana f:}rqli bir fikir qoyan sufilar bililc :}lda etma yoUanna k:}şf va ilhaını da :}lav:} ed:}r:}k mövcud bililc nn:}rİyy:}l:}rin:} yeni V:} f:}rqli metodlar :}!ava etmişl:}r.

Bununla yanaşı müsalman filosoflar elmi faydalı va faydasız olamqla ikiy:} ayumışlar. Faydalı elmlar arasına tibb, fizika, kimya va coğrafiyakimi elmlari daxil etmişl:}r. Bu kimi dünyavi elınl:}ri faydalı sayan İslam filosofları dini elml:}ri d:} bunların arasına daxil etmişl:}r. Sehr va simya kimi elmlari İS:} faydasız elmlar kateqoriyasında d:}y:;ırl:}ndirınişlar. Hamçinin b:}Zİ İslam fılosoflan tarafindan elmin ilahi va ilahi olmayan kateqoriyalara bölünmasi masalaya sathi yanaşmadan

qaynaqlanır. Çünki İslam dinin qaynaqlarında· ilahi olan, yaxud olmayan tarzinda heç bir f:}rq qoyulınarruşdır. Müsalmanlardan elmi harda görsalar almalan

. d" 6 istanrruş ır.

ELM va MaRİFaT M8FHUMLARINA ÜMUMİ N azaR İslam terminologiyasında "al-elm" va "al-marifa" terminiari ila ifada edilan

bililc daha çox bilanla bilimm arasındakı alaqa, yaxud bilmak prosesinin müayy;m formasını ifada edir. Natica olaraq "bilinan" olduğu üçün "malumat" da

adlandınlınışdır. 7

Elın lüğatda har hansı bir şeyi haqiqi manada qavramaq, h:}qiqata qati inam, bir şeyin formasının insan zehninda müayyanlaşmasi, anlamaq, ta·sdiq etmak, tanımaq, · cahal:}tin ziddi, bir şeyi olduğu kimi bilm:}k manalauna galir.8 M:}rif:}t blmasi isa hiss etm:}, yaşayaraq d:}rk etmak, anlamaq, qavramaq, h:}qiqati idrak kimi manalara galir.9 Sonrakı dövrl:}rd:} bu k:}lın:;ıd:}n bşf, ilham V:} m:}fi:}Vi t:}crüba ila Allah

haqqında :}ld:} edilan bililc manasında istifada olunınağa başlandı. Bela bir bililc sayasinda Allahı tamyan insan da arif adlandırıldı. 10

4 İbn Xaldun, Tasavvüfiin Mahiyyati, naşr. Süleyman Uludağ, s. 106. s FarisQaya, ElrnlardanAllaha, s. 13. 6 Mustafa armağan, İslamdaBilgivaFalsafa, s. 34. 7 NacibTaylan, "Bilgi", DİA, c. VI, s. 157. s ibnM:ınzur, Lisanul-8rab, c. IX. s. 372. 9 ibnManzur, Lisanul-8rab, c. IX.s. 372-373. ı o Kalabazi, Taaruf, tarc. SüleyrnanUiudağ, s. 93.

Bbu Hafs Ömar Siihraverdi va Seyyid Yahya Bakuvida bilikfalsafosi 231

İslam dünyasının ilk filosofu olan Kindinin t~rifin~ göra, biiilc aşyam haqiqatlari

il~ qavramaqdır. Farabiy~ gör~ bilik varlığı v~ davamlı olmağı insanın ~mallarind~n

asılı olmayan fövq~lb~ş~r varlıqların mövcudluğu il~ bağlı ağılda q~ti hölanün hasil

olmasıdır. İxvani-Safanın bililc anlayışı isa bil~nin zehnind~ bilinanin formalaşması fıkrind~n ibar~tdir. 11

M~rif~t mafhumu elmin qarşılığı kimi işl~nmakla yanaşı bu söz elm

kalmasind~n daha xüsusi m~nalar daşıyır. M~rif~tin mövzusu basit varlıqlar olduğu

halda elmin predmeti mür~kk~b varlıqlardır. Ona göra da Allahı tammaq üçün

"alim~" (bildi) feilind~n yox, "araf~" (m~rif~t) feilind~n istifada olunur. 12

Quranın biza xabar verdiyi bililc (elm) ümumi m~nada ilahi vahyd~n

qaynaqlanan, y~ni birbaşa Allahın verdiyi elmdir. V~hyl~ eyni m~naya gal~n elm

q~ti m~lumat, bililc demakdir. Elm eyni zamanda ihıhi mesaj olaraq başlı-başına

isbat sayılır. "San~ elm g~ldilcd~n sonra onların ist~klarina tabe olsan ... "13 ayasinda

adı çakil~n elm il~ "Ey insanlar, s~ Rabbinizd~n bir bürhan galdi ... "14 ay~sinda zikr

olunan bürhan sözü qati bililc m~nasına galir.

Quşeyri İslam aliml~rinin "elm"i marif~t m~nasında işl~tdikl~rini bildirmişdir. Onların fikrina gör~ har elm marifatdir. Eyni zamanda har alim arif, har arif d~

alimdir. 15 H~mçinin marif~t v~ elm arasında mahiyyatca f~rql~rin olduğu da qeyd

edilmişdir. M~rifat: xüsusi, ~m~li va tatbjqi, elm isa ümumi, külli, nazari v~

mücarrnd bilikdir. ·Başqa cür ifad~ ed~cak olsaq, q~lb~ ~saslanan bilik m~rif~t v~

irfan, ağıla ~saslanan bililc is~ elmdir. 16

Elmd~n f~rqli olaraq m~rif~t t~f~kkür n~tic~sind~, bazi ruhani halları yaşayaraq,

manavi v~ ilahi h~qiqatl~rd~n agah olaraq daxili t~crüba ila ~lda edil~n bir elmdir. 17

Böyü.k sufil~rd~n olan Cüneyd Bağdadi marif~tin ili qisma ayrıldığım qeyd edir: a.

Tanımaqla gerç~kl~şan (t~~rrüf) m~rif~t. b. Tamtmaq (tarif) yolu il~ gerçakl~ş~n

marif~t. Birinci t~rifd~ U ca Allahın özünü şaxs~n özünün tamtmasından bahs olunur.

11 Taylan, "Bilgi", DİA, c. VI, s. 157. 12 Taylan, e.a.m., c. VI, s. 158. Biliyin külli v~ cüzi olması da aynl.ıq s~b~bidir. Marif~t cüzi v~ b~sit varl.ıqlan, elm isa külli v~ rolimkkab varlıqlan idrak manasında işlanir. Ona görad~ Allaha "Alim" deyilir, lakin "arif' deyilmir.

13 al-Baqara, 2/120-145 14 an-Nisa, 4/174 15 Quşeyri, :ar-Risala, tarc. Süleyman Uludağ, s. 488 16 Quşeyri, e.a.a., s. 97-98. 17 Kalabazi, e.a.a., s. 97-98.

232 İbrahim Erol

İkinci tarifda isa Allah qullarına öz asar va alamattarini daxili va xarici dünya­

larında, maddi va manavi alamlarda göstarir. Bu hal insanda bir ağılın va latifa18nin

meydana galmasini tarnin edir. Bu latifa va lütf sayasinda aşyanin özü insana yara­

danın olduğunu göstarir. Bir sözla, taarruf Allahı birbaşa, tarif isa dalil ila

tanımaqdrr. 19

Bununla yanaşı elmal-yaqin, aynal-yaqin va haqqal-yaqin mafhumlan da

Qurana maxsus bir termin olaraq bililc va marifati anlamaq va anlatmaq nöqteyi­

nazarindan ala alınmışdrr. Bir az soma açıqlayacağımız kimi, bu mafhumlar İslam tasavvüfünda biliyin mahiyyatini va dayarini ifada etmak üçün işlanmişdir. Bu

baxımdan elmal-yaqin va aynal-yaqin ifadalari elm mafhumunu, haqqal-yaqin isa

marifat mafhumunu izah edir. Çünki bu elm üsullarından ilk ikisi duyğu orqanlan ila

fikir yürütmayi ifada edir va müayyan mücadila va mücahida naticasinda alda edilan

bilikdir. Sonuncu olan isa fardin şaxsan yaşaması, tacrüba etmasi va qalbina olunan

tacalli, yani mükaşifa yolu ila alda edilan bilikdir.20

Bazi mütasawiflar mahiyyatina va ortaya çıxış prosesina göra elm va biliyi

müxtalif kateqoriyalarda ala almışlar.21 Elmi-şariat: Badanin fellarini, sözlari va

bunların naticasini takmillaşdirmaya xidmat edan elm. Elmi-tariqat: nafsani işiari va

ruhani takamülla bağlı tövba, vara, zöhd, mühasiba, müraqiba, tavakkül, riza va s.

kimi xüsusiyyatlari lazuni saviyyaya gatirmak, eyni zamanda nafsin marazlarini

bilmak kimi fellari kamala çatdrrmaqla bağlı elm. Elmi-haqiqat: Haqqı (Allahı) va

Onun gözal isınlarini va sifatlarini bilmak Elmi-yaqin: dalil va sübutlar naticasinda

alda edilan elm. İrfan elmi (elmi-irfani): müayyan tamriolar naticasinda badanin

tamizlanmasi naticasinda alda edilan elm.22 Elmi-Ladun: insanın heç bir say

18 L;ıtif;ı; zehind;ı parlayan, d;ırio anlayışlar n;ıtic;ısiod;ı ortaya çıxan v;ı m;ınasmdak:ı inc;ılik sab;ıbiyl;ı anlatılamayan bir işar;ıdir. ( Bdham Cabacioğlu, TasavvüfTerminlari Deyimiari Sözlüyü, s. ~95. ·

19 Kalabazi, e.a.a., s. 95 20 Hucviri, K;ışfiil-Mahcub, s., 533. 21 Tarixd;ı elmlarin ilk tasnifatı Aristotela aiddir. Sonralar isa bu tasnifat müsalman alim v;ı

müt;ıfak.kirlar tarafindan apanlmışdır. İslam dünyasmda elmlari ilk tasnif edan alim Xarazmi olmuşdur. Daha sonra Kindi, F;ırabi, İbn Sina kimi filosoflar da elml;ırin tasnifatında iştirak etmişlar. (Mehmet Bayraqdar, İslamda Bilim va Texnologiya Tarixi, 22-23)

22 ilm-i i.rtanl (ı,s..i\5~1 FJI ): bu elm bir sıra müayyan edilmiş mücadila va mücahidalardan sonra müayyan vaxtlarda va qalbi qaflatdan uzaq olan band;ılarda meydana galan elmdir. (Bbdürrazzaq Kaşani, Lataiful-alam fi işar;ıti ;ıblil-İlham, tarc. Blcram Damirli, s. 399)

Bbu Hafs Ömar Sühraverdi va Seyyid Yahya Bakıtvida b ilik falsafasi . 233

göst}rmadan va amak sarf etmadan nail olduğu elm. Bu elmin ladun adlandınl­

masının sab~bi da mahz insanın cahd va sayiari naticasinda deyil, Allah tarafından

verilmasina göradir?3 Bu iddianı irali sfuan mütasavviflar Qurandan bu ayaiii dalil

gatirirlar:~ d~~ ~u~lc .J (Ona öz tarafımizdan bir elm öyratdik)?4

SÜHRaVERDİY8 GÖR8ELM- M8RİF8T ANLAYlŞI Sühraverdi yalnız yaşamaq şarti ila marifat elminin alda edilacayi fikrini

müdafia edir. Çünki "anlamaq" qalbin işdir.25 Bu isa elmin qalba nüfuz etmasi ila

mümkündüı:. İnsan yalnız bela bir elm sayasinda yaxşı va pisi, doğru ila yaniışı bir­

birindan ayırd eda bilar?6 Hz. Peyğambar bir badaviya "kim zarra qadar yaxşılıq edarsa, mkafatını alar, kim zarra qadar pislik edarsa, cazasını çakar"

27 ayasini

oxuduqda badavi: "bu aya mana kifayatdir",- dedi. Hz. Peyğambar da ''bu adam

neca da gözal anladı" manasma galan ~)1 <iliifadasini işlatmişdir.28

Sühraverdiya göra insanın bilmasi onun anlaması ila mÜIXlkü?dür. Bu da

bilinanin qalbdaki qarşılığı ila gerçaklaşir. Mahz bu zaman bilan insan bildiyi ila

amal etmay~ başlayar. Yani bilik harabta çevrilir. Bu bilik sayasinda görülan işin

(ibadatin) haqqı verilmiş olur. Layiqinca amal etmak elmin daha da artmasına sabah

olur va bela bir qarşılıqlı prosesin naticasinda insan hidayata nail olar.29 .

Haqiqi bir anlayışın qul üçün böyük bir nemat va lütf olduğunu qeyd edan

Sühraverdi ilahi davati dark etmanin yalnız bu darin anlayışla mümkün ola

bilacayini bildirmişdir. Bununla yanaşı dinin hökmlarini daha yaxşı qavramağın va

bütüm bu ilahi nurlardan feyz30 almağın ancaq bu gerçak anlayışla mümkün

olacağını vurğulamışdır.31

23 Kaşani, e.a.a., s. 399-400. 24 ~1-Kahf, 18/65. 25 Qurani-Kariınin "onların qalbi var, amma anlamazlar" ( al-8raf, 7 1 179) ayasinda anlamaq

va darketmak qalba aid edilir. Yani anlamaq va darketmak qalb ila mümkündür. Lakin bu ayada bildirilan anlamaq "faqaba" . feli ila. ifada edilmişdir. Bu fel "alima" - bildi manasında deyil, qalbi va daha darin bir mananı ifada edir.

26 Sübraverdi, Avariful-Maarif, tarc. H. Kamil Yılmaz, İrfan Gündüz, s. 12-13. 27 az-Zilzal, 99/1. 28 Sübraverdi, Avarif, s. 11 29 Avarif, s. 12. 3° Feyz qulun qalbinda coşub daşan bilik va manavi lıaldır. Saliki bürüyan manavi hal olaraq

da ifadaedilmişdir.(Bax. H. KamilYılmaz, e.a.a., s. 226) 31 Avarif, s. 12-13.

234 - lbrahim Erol

Bütünlük!;} elm Allahın q;}lbl;}r;} ilham V;} lütf etdiyidir. M~rifat bunun

day;}rlaodirilm;}Sİ v~ ayırd edilmasidir. Hiday;}t İS;} qalblarin bu m~rif~ti biss

etm;}sidir.32 Sühr;}verdi eyoi zamaoda marifatio q;}lbl~ birlaşm;}Sİ O;}tİC;}Sinda vicdanın da meydana g~ldiyioi iddia edir. Bu birl;}şma eyni zamaoda vicdanın S;}Sİ

olaraq bad;}od;} meydana çıxır.33 Bazi filosoflara göra vicdan insanın m~oavi varlığından güc alan V;} qidalaoan ünsiirdiir. Vicdan asliod;} h;}r insanın öz daxilind~

varlığını hiss etdiyi insani ruhla birlikda olan varlıqdır. Başqa ciir desak, ruhun

insani tarafidir. 34

Sühraverdi q;}lb il;} elm arasında mövcud olan bu ;}laqaya xüsusi diqqat ç~kir.

Onun fikrin~ göra qalbin elmla dolu olması dao.i..z.:ı banzayir. Hazr;}t Peyğ~mb;}rio

halını buna oümuna göstararak bela deyir: "Onun qalbi elmla dolu olan dalğalı daniz;} b;}nz;}yir".35 Elmin q;}lb;} nüfuz etmasi il;} yaxşını pisd;}O ayumağın V;}rdiş halına gal~r~k marif~tinmeydaoa çıxacağını vurğulayan Sühr;}verdi H;}zr;}t

Peyğ;}mbarin bu halının daha darin olduğunu ifada edir. Elm va hidayat

Peyğ~mb;}rin q;}lb daoizio;} nüfuz etdikd;}o sonra oradan oafsin;} sirayat etdi.

Belalikla nafs elm v~ bidayatla tamş olduqdan soma Peyğ~mbarin şarafli cismind~

elmin canlılığı va h;}rarati yarandı. Sühr;}verdiy;} göra elmin insan cisminda öz

varlığını göstarmasi oafsin vasflarini dayişdirir.36

8xlaq da bu v;;ıziyy;;ıta gör;;ı formalaşır. Mahz bel;;ılikl;;ı Hz. Peyğ;;ımbard;;ı elmin

qalb;;ı, qalbd~n n;;ıfs;;ı nüfuz etm;;ısi oatic;;ısinda insan kamillik qazanır. Bu hal daha

sonra b;;ıdao üzvlarin;;ı sirayat edir. Hazr;;ıt Peyğamb;;ırio ;;ıxlaqi t~kamül prosesioi da

bu ciir izah edan Sühraverdi onun elm, qalb, o;;ıfs v;;ı biday;;ıt bütünlüyünün

başlaoğıcının Haqqa boyun ;;ıymasi olduğunu deyir. Maddi va oafsani arzulardan

uzaqlaşaraq Haqqa boyun aym;;ıkl;;ı başlayan bu prosesin qalba, qalbdan nafsa,

32 Avarif, s. 13 33 Dilimizda vicdan adlaadınlan ifada Allahın Quranda nafsi-lavvama olaraq bildirdiyi va·

and içdiyi nafsdir. Ayada bela bildirilir: "4...1)!1 ı,yıiil~ ~~ Y .J "Nafsi-lavvam::ıy::ı and olsun " (Qiyama, 75 1 2). Quranda insan n::ıfsi üç sinf::ı aynlmışdır. Birincisi, insana daim pislik etm::ıyi amr ed::ın nafsi-::ımmar::ıdir. İkincisi, pis bir ::ım::ıl::ı niyy::ıt etdikda, yaxud günah iş gördükd::ı insanı qınayan n::ıfsi-l::ıvvam::ıdir. Üçüncüsü is::ı, özünü pis yollara düşm::ıkd::ın qoruyaraq aram tapmış n::ıfsi-mütm::ıinn::ıdir. Qiyam::ıt surasind::ı Allah ikinci n::ıfs::ı and iç::ır::ık n::ıfsin insanı pis yola düşm::ıkd::ın qoruma xüsusiyy::ıtin::ı diqqat ç::ıkir. Bunun adı vicdandır. (Bax. Mövdudi, T::ıfhinıul-Quran, tarc. Heyat, c. VI, s. 531)

34 Faris Qaya, e.a.::ı., s. 38. 35 Avarif, s. 10 36 A varif, s. 1 0-I 1.

ôbu Hafs Ömar Siihraverdi va Seyyid Yahya Bakuvida bilikfolsafosi 235

n:;ıfsd:;ın cisma v:;ı azalara, :;ıxlaqa, hal va barakatlara sirayat etmasi insanı ideal

rahbara çevirir. Çünki Hz. Peyğambar mahz bu takamül prosesindan sonra elıniyla

ümmata r~hbarlik etmişdir.37

Ya BY A ŞİRV ANİ va M aRiFaT ANLA YIŞI Seyyid Yahya tasavvüf yolunda matin addımlarla ir;;ılll;;ım;;ık üçün elm sahibi

olmağın vacibliyini irali sür;;ır;;ık mövzuya açıqlıq gatirir.38 Seyyid Y;;ıhyaelm sahibi

olmağın ~h;;ımiyyatina diqqat çakmak üçün bu XÜsusda Allahın Hz. Peyğambari

istiqam:;ıtlandirdiyini qeyd edir va duasında bu ifadal:;ıra yer vermasini talqin etdiyini

bildirir ciı;:- ~~ ~..) j_:; "(Ey Muhammad) de ki; ey Rabbim elmimi artır".39Bu barada

bazi hadis l:;ıri da naql etmişdir.40 İnsanlara manavi rahbrlik iddiası edan insanların da mütl:;ıq suratda alim olmasının zarur:;ıtini bildiran Seyyid Yahya cahil şeyx ila büt

arasında heç bir farq olmadığını qeyd edir. Çünki natica etibarı ila har ikisi da insanı

doğru yoldan çıxardır.41

İnsanı dünya va axiratda saadata qovuşduracaq elmin dini elm olduğunu qeyd

edan Seyyid Yahya dinda darin anlayış salıibi olanlann 42 xeyirli insanlar olduqlannı ifada edan hadisi da naql ed:;ırak bu fikri müdafia edir. N:;ıti~a etihan ila elm salıibiari

xeyirli insanlar olduqlan üçün onlara hörmat va tazim etmak digar insanlara

vacibdir. Elınin digar insanlara öyr:;ıdilmasinin d:;ı :;ın az elm qadar zaruri olduğunu

bildiran Seyyid Yahya Hz. Peyğambarin hadisiarindan bazilarini kitabında. qeyd

edir.43 Elm öyratmak üçünsa an yaxŞı metodun yaşayaraq nümuna olmaq olduğunu bildirir44

Seyyid Yalıyanın fıkrina göra marifat elmin qalb hayatı ila birlikda olması va ya

birlaşmasidir. Bu biriaşma naticasinda ortaya amal Çıxar ki, bu da Qurana va

37 Avarif, s. 10-12 38 Şirvani, Şafaul-8srar, tarc, Mehmet Rıhtım, s .. 117 39 Taha, 20/114 40 Hz. Peyğamb3r bir hadisind3 buyurur: Ma1akl3r elm öyı:ananlarin amalindan razı qaldıqlan

üç ün qanadlannı onlann ayaqlan altına samdar (İbn Maca, Müqaddima, 17). 41 Şafaul-8srar, s. 156 42 Faqih13rin 43 "H3r kim elmin qapısından yapışaraq ondan istifad3 etmak va başqalanna öyr;:ıtmak üçün

evind3n çıxarsa, Allah-T3ala ona atdığı har addırn üçün oruc V3 namazı ila birlikda min illik savab vernr. Malaklar qanadlannı onun üzarina garnr. Havadakı quşlar, danizdaki balıqlar va qurudakı bütün canlılar ona salam verarlar" (Bbu Davud, Elm, 1; Tirmizi, Elm, 19).

44 Şirvani, e.a.a., 118

236 ibrahim Erol

Sünn~y~ müvafiqdk Sünn~y~ müvafiq bir :)m:)ld~ is~ h~m ixlas, h~m d~ xovf v~ r~ca45 mövcuddur. İxlasda is~ ümidsizlik yoxdur.46 Seyyid Y~hya Şirvaniy~ gör~ . insanın bildiyini ifad~ etın~si, yaxud da z~nn etın~si onun bilın~si üçün kifay~t deyil.

Bunun üçün yeddi ş~rt t:)l~b olunur. H~min yeddi ş~rt: h:)md47, c~hd48, xovf, r~ca, ·

t~vgkkül49, ixlas50 vg istiqam:)tdir.51 ligmin yeddi Ş:)rt yering yetirilgrsg, mgfifgt üçün

tglgb olunan bütün xüsuslar tamamlanar. Bu sifgtlgrin bir insanda tamamlanması

"ôxİaqi-Mahmud~"ni meydana ggtirir.-Bel:) bir insan arif adına layiqdir.52

Elnıin zahiri v~ batini olmaqla ikiy~ ayrılması fikrini Seyyid Y ghya Şirvanidg

dg müşahid~ edirik. T~lim v~ tgrbiyg ilg ~ıd~ olunan elm~ elmi-dirasgt, ygni zahiri

elm deyilir. Batini olaraq gld~ edilgn elmsg elmi-vgrasgt adlanır. Bu elm ilham ilg

gldg edilir. Batini elmlgrin, ygni ilhamın q:)lbd:) tgzahür etm:)si üçün zahiri elml:)f:)

görg ~m~ ı etın:)yin vacibliyini vurğulayan Seyyid Y ghya elm V:) gmgl arasmdakı

bütünlüyü ortaya qoymağa çalışmışdır. ôm~l edilmgygn elm h~min elmin sahib i

45 Xovf :m~b dilinda qorxu demakdir. Tas:wvüfi termin olaraq isa qadağan edilan şeylardan va günahlardan utanmaq va bu xüsusda narabatlıq keçirmakdir. Raca isa ummaq, ümid etmak manasına galir. Daha xüsusi manada isa Allahdan ümid kasmamak demakdir. Neca ki, Zumar surasinin 53-cü ayasinda" Allahın rahmatindan ümid kasmayin",- buyurulur. Allahın lütf va nematlarina nail olma düşüneasi raca duyğusunun meydana galmasina sa bab olduğu kimi aksi da xovf duyğusunun yaranmasına sabah olur. (Bdham Cabacioğlu, TasavvüfTenninlari Deyimtari Sözlüyü, s. 513).

46 Şirvani, e.a.a., s. 149 47 ôrab dilinda hamd öym:ık demakdir. Şanini ucaltmağı ifada edir. Hamd üç cürdür.

Birincisi, maddi olaraq dilla edilan hamddir ki, ümuıniyyatla har kasin etdiyi hamd budur. Bela ed:ın kas Allahın verdiyi nemat va lütfiari dil ila anmış olur. İkincisi, ruhani hamddir. Bu da xavas s:ıviyyasinda olanların hamdidir. Onl_arın qalbi Allahın feillari va hallan tarbiya etmasi lütfiinü anar.Üçüncü hamd isa, Rabhani dilla edilir. Bu da ariflarin harndidir (Cebecioğlu, e.a.a., s. 251)

48 Cahd va mücahida Allahın rizasını qazanmaq yolunda nafsi yormağa deyilir (Cebecioğİu, e.a.a., s. 448).

49 Tasavvüf terminoto giyasında tavakkül bütün işiari sahibina, yani Allaha havala etmak va Onun vakilliyina gü vanmakdir (Kaşani, e.a.a., s. 165).

5° Cüneyd Bağdarlinin tarifina göra, ixlas har masalada Haqqın rizasma uyğun olan iş va amaldir. Yani ixlas riyadan uzaq, yalnız Allahın rizası üçün görülan pak va samimi işdir (Kalabazi, e.a.a., s. 149)

51 Dümdüz olmaq manasında işianan istiqamat sözü Fussilat surasinin 30-cu ayasinda keç:ın ''Rabbimiz Allahdır!" - dedikdan sonra dümdüz olanlar'' ifadasi bütün amrlari yerina yetirib, qadağalardan uzaqlaşmağı ehtiva edir (Kaşani, e.a.a., s. 64).

52 Şirvani, e.a.a., s.l49

Bbu Hafs Ömar Siihraverdi va Seyyid Yahya Bakuvida b ilik falsafasi 237

üçün vabal va nankorluqdan başqa bir şey deyil.53Lakin elmi ila amal edan kas o

elmin şü.krünü ada etmiş va ayada bildirilan müjdaya nail olmuşlar.54

SÜHRHVERDİ va YaHYA ŞİRV ANİNİN ELM NazaRiYYasiNDaKi

MÜŞTaRaK NÜANSLAR Buraya qadar har iki sufi alimin elm va bilik haqqında söyladiklari fikirtari

xülasa etmaya çalışdıq. Har iki alim elm va biliyi marifat çarçivasinda ala almış va

şarh etmişdir. Mövzu marifat fizarinda qurulduğu üçün anlamaq, qavramaq va

bilmayin aslinda qalbin işi olduğu, yaxud qalb ila bütülaşan biliyin insam doğru yola

va qurtuluşa istiqamatlandiracayini ifada etmaya çalışmışlar.

Bu nöqteyi-nazaradan har iki alim fiqh kalmasini bir növ elmin hadafi kimi

ortaya qoymuşdur. İdrak va biliyin fiqh saviyyasina yüksalmasinin vacibliyini, yani

darin düşünca va tafakkürün lüzumuna diqqat çakmişlar. Mahz bu, haqiqi anlayış va

qavramaqdır ki, insan cıncaq bela bir elmla doğrunu yanlışdan ayird eda bilar. Doğru

ila yaniışı bir-birindan ayırd eda bilan insan istiqamat sahibi olmalıdır. İstiqamat sahibi olan insan ixlas üzra harakat edacayi üçün tarifalayiq axlaq sahibidir. Bu da

harnin adam üçün böyük bir nematdir. · Elmin qalbi olması, arnala aks etmasi, bunun naticasinda nafsin ilham alması va

alınan ilhamla ham azaların, ham da axlaqın gözallaşmasİ istiqamat sahibi ideal bir

insam formalaşdırır. Bela bir insan camiyyata faydalı rahbara çevrita bilar.

Stilıraverdi Hz. Peyğambarin bela bir şaxsiyyat olduğuna va bütün bu proseslardan

keçdiyina diqqat çakir. Seyyid Yahya isa elmi batinilişdirarak elm-amal alıangi

içinda insanda meydana çıxan üstün axlaqın bir naticasi olaraq irfan saviyyasina

işara etmiş va yalnız bela insanların arif ola bilacayini söylamişdir.

Har iki alim elm va biliyin arnala va marifata çevrilmasini izah etmaya

çalışmışdır. Bundan asas maqsadin va hadafin har iki dünyada saadata nailiyyat

olduğunu bayan etmişlar. Azarbaycanda qurulan ilk sufi maktab olan Sühraverdiyya

va Seyyid Yahya Şirvani tarafindan zirvaya yüksalan Xalvatiyya maktabi istar

mafhumlan ala alaraq ifada etmak baxımından, İstarsa da metodoloji nöqteyi­

nazardan bir-birina xeyli yaxındır.

53 Şirvani, e.a.a., s.l24. 54 "Şükür etsaniz, siza olan nematimi artırara" (İbrahim, 1417).

238 İbrahim Erol

QAYNAQ

Qurani-K~rim.

Atay, Hüseyin, "Bilgi teorisi", Ankara Universiteti İlahiyyat Fakültasi

D~rgisi, Sayı: 1, Ankara 1987.

Bayraqdar, Mehmed, İslamda Bilim v~ Texnologiya Tarixi, Ankara, 1985.

C~b~cioğlu, edlı::ım, T::ıs::ıvvüfTerminl~ri Deyiml::ıri Sözlüyü, Ankara 2004

Hucviri, K~şful-M~hcub, t~rc., Süleyman Uludağ, İstanbul 1982.

İbn Xaldun, ebu Zeyd 8bdürr::ıhman, Ş~faus-Sail li Tehzibi1-M~sail, t~rc., Süleyman Uludağ, İstanbul1998.

İbn M~nzur, Lisanul-8r~b, t~s., Emin M~h~m.ın~d ebdül-V~hhab, I-XVIII.

K~şani, ebd~zzaq, ~taiful-8'l~m fi İşar~ti Ehlil-İlham, t~rc., ekr~m D~mirli, İstanbul2004.

Qaya, Faris, Elml~rd~n Allaha, İstanbul1995 .

K~l~bazi, ebu B~kr M~h::ımm~d b. İshaq, T~arruf, t~rc., Süleyman Uludağ., İstanbul 1992.

Quşeyri, ebdül-K~rim, ::ır-Risal::ı, t~rc. Süleyman Uludağ, İstanbul 1991.

Mövdudi, ebul-8la, T~fhimul~Quran, t~rc. Hey~t, İst~nbul 1996, I- VII.

enn~ğan, Mustafa, İslamda Bilgi V~ Fels~f~. İstanbul 1999.

Sühr~verdi, 8bu Hafs Öm~r, Avariful-M~arif, t~rc. H. Kamil Yılmaz, İrfan Gündüz, İstanbul 1993.

Şirvani, Seyyid Y~hya, Ş~faul-8srar, n~şr. Mehıned Rıhtım, Bakı 2010.

Taylan, N~cib, "Bilgi", DİA, İstanbul 1992, I- XXXXII.

Taylan, N::ıcib, Q::ızzalinin Düşünc~ Sisteminin T~m::ıll~ri, İstanbull989. Yılmaz, H. Kamil; Ana x~tl~ri il~ T~s~vvüfv~ T~riq::ıtl~r, İstanbul2004.

ôbu Hafs Ömar Siihraverdi va Seyyid Yahya Bakuvida bilikfolsafasi 239

XÜLASa

8bu Hafs Öm~r Şihab~ddin Sühr~verdinin qurucusu olduğu "S~~vediyy~" t~riq~ti Az~rbaycanda qurulan t~savvüf maktabl~ri arasında ilk olması baxımından

son d~r~c~ ~h~miyy~tlidir. Daha sonraki ~srl~rd~ Qafqazda h~mçinin bir çox

t~s~vvüfm~kt~bi faaliyy~t göst~rmişdir. Lakin XV~srd~ Seyid Y::ıhya Şirvani, onun

~s~rl~ri v~ t~l~b~lari il~ tasavvüf m~d~niyyati bütün coğrafiyaya yayılmışdır. H~r iki sufi m~ktabinin d::ı istifad::ı etdiyi tasavvüfı termin va istilaWar bir-birin::ı olduqca

yaxındır. JBilik, elm v::ı m~rif~t kimi anlayışlar t::ıs~vvüftin araşdırdığı mövzulardan

b~zil::ıridir. Xüsusilada öyr:;mm::ık mövzusundakı metodlar va elmin ::ım::ıl::ı

çevrilm~sikim.i xüsuslar t::ıs::ıvvüfd::ı çox d::ırind::ın araşdırılmışdır. Bu m::ıqal::ımizd::ı

yuxarıda adı keç::ın iki böyük müt::ıf::ıkkirin bil~ v::ı elm mövzusundakı fıkirl::ırini ::ıl::ı

alacağıq.

SUMMARY

Suhravadiyah as a İslamic mystic school established in Azerbaijan by

Abu'IHafsShihabeddin Omar Sulıravadi is more important İslamic mystical school

between the others. Next centuries in Caucasia a lot of Sufısm orders have actions.

But in 15th century with Y ahyaShirvani, his books and students culture of sufısm

got abroad all of territory. The terminologies used by both of Sufısm actions are

nearly same. Sufism has deal with some of topics as knowledge, learning and

a.ttainment. Especially bearer methods to knowledge and learning-actions and

similarly subjects have been searched with Islamic mystics. In our articles we will

deal with their ideas of knowledge and learning mentioned thinkers.

240 İbrahim Erol

PE3IOME

36yn-Xa<l_}3 ÜMap Illııx.a6e.LJ.[(HR CyxpaBep.ızyı: CTaJI OCHOBaTeJieM CeKThi,

C03,naHHM B A3ep6aif,ı:J)KaHe Me)K,l{)' DIKOJiaMH B TOM, ~O qpe3BbitlaHHO Ba)KHO C

Toqyrn 3peHIDI "CyxpaBep,ıuur" Teocoqnuı. Em:e B rrocne.nyro!I(lfe BeKa MHorne

Teoco<PımecKoe DIKOJibi 6ı,um Ha KaBKa3e. Ho B 15 BeKe IliHpBaHH CeH.ıı. 5.lxı.5I, ero

IIpOH3Be,neHIDI H TeOCO<I_}IDI eynı,zypa CO CıyJI.eBTaMH pacrrpOC'I'paHHJiacı, IIO BCeH

reorpac}?HH. 06e Teococ}?~ecKoro JI.BIDKeHIDI HCDOJib3yeMJ>re TepMHHbi oqem

6JIH3KH .ı:ı;pyr K .ı:ı;pyry. Hayqı-ıoro 3HaHIDI H MY.ı:ı;pOCTh O.l(IIH H3 TeX TeM KOTOpyiO

paccne,noBana TacaBByc}?. B qacTHOCTH, 3HaHHe He TOJibKO Ha TeMY MeTo.z:u,ı H Tai<He

MOMeHnı, KaK MHCTHKe rny6oKo H3 yqem.rnx .ıı.eiicTBHeMHH<I_}opMaınm. B 3TOM

cTaTiie Mbi pa3o6paTHM BC'I'pequ MbiCJIHTeJI5I JI.Byx 6onı,nrnx 3HaHHii B cc}?epe HaYKH.