FARABİ'NİN SiYASİ DÜŞÜNCESİNDESA"ADET KAVRAMI

Dr. ı\Iehmet AYDIN

i

Farabi'nin felsefesinde psikolojiyi ahlaktan, ahlakı siyasetten ayır-mak imkansızdır. Bu hüyük filozof hakkında kesin hir sonuca ulaşmakiçin onun felsefesinin hir hütün olarak ele alınması gerekir. Farahi'nin,psikolojik tahliller sonucu İnsan npfsi hakkında vardığı sonuçlar, ahlakive fikri faziletlere temel olmakta, faziletlerin teshit ve tasnifi ise siya-setin özünü oluşturmaktadır. Bu yüzden Aristo, siyaseti inceleme ko-nusu olarak seçen kişiye psikoloji çalışmasını tavsiye ederl• Bu tav si-yeyi en iyi tutan, belki de, Farahi olmuştur. Psikoloji ve ahlakta 'mut-lu olma', siyasette ise 'mutlu etmı~' ağırlık noktasını teşkil eder. Bu ma-kalede daha çok 'mutlu etme' (is'ad) üzerinde durulacaktır.

Farabi'ye göre saadetin elde edilmesi insanın yaratılış sebebini teş-kil eder2• Bu yüzden, fazilet, iyilik gibi kavramlar saadetle kıyaslanın-ea ikinci derecede önem arzederler. Saadet, insan faaliyetlerinin nihaimeyvesidir. O, mutlak gayedir. Reyuıanı akıl, mükemmel olma, dola-yısı ile ölümsüz olma, yeteneğine sahiptir}. Kuvve halindeki bu akıl, fiilhaline geçmeden saadet elde edilemez. Kuvveden fiile geçiş, aynı za-manda, hissetme derecesinden akletme derecesine geçiştir. Bu geçiş ta-mamlanınca akıl ve maddeden teerid olunan ma(kii.lat farklı bir onlo-lojik statü kazanır. Ancak hu seviyeye çıkan "hizzat ma(kill" olahilirve dolayısı ilc kendisi hakkmda hilgiye sahip olabilir4• Varlığı, madde-

1 J~ıhica Nicomaclıca. J. 13, 1l02n. (Bu makaledeki referanslar için Sir David Ro,,'un

İngilizce tercümesi kuııalullIll~tır.)2 Kiıab as-Siya .•a al-Madarıiyya (= Si)'asa). :\'şr.F.:lLNajjar, Beyrııl, 196

304 ~ıEHMET AYDIN

den ayı'ılıp suretlerin sureti halİne gelince akıl, mustefııd akıl seviyesi-ne ulaşır, Bu, aklın çıkabileceği en yüksek derecedir5•

Akıl hu dereceye faal aldın yardımı ilc ulaşır. Varlığında madde-IIİn eseri hulunınayan bu aklın -ki Farahi bazan onn rılh ul-kuds ve onunderecesini de me/ekilt olarak adlandınr- iki iineıııli görevi vardır:

Varlıklara şekil verir (vahib as-suvar); insan aklını aydınlatarakAllah 'ın, saadetin ve diğer ruhani varlıkların idrak edilmesini sağlar.İnsan faal akıl kanalıyla Allah 'la irtihat kurar. Vahiy aneak O'nun ara-eılığı ile olur. İnsan aklı ilc faal aklın hirleşmesi (itıisal), ilmin ve saa-detin kaynağıdır6•

il

Nazari olarak saadetin ne olduğunu bilen inını sağlar. Böylecekainatta~i bütünlüğe ulaşılmış olur.

Farabi, siyasi felsefesinde hem Hz.l\luhammed'in hem de Eflatun'.un desteğine sahiptir. Burada o, felsefesinin zirvesine ulaşmakta, fel-sefe ile vahyi birtek kişinin şahsında hir araya getirmektedir. Bunu ya-parken Eflatmı'un Cumhuriyet'inden geniş ölçüde yararlanmıştır. Ef.latun'un Kanunlar'ından ve Cumhuriyet'inden hoşlanmayan Proelus'.un tersine, Farabi "İHihi Eflatun'un" bu eserleri kaleme almış olmasın-dan sonra derece ıııemnundur8, Farahi, saadetin yalnız başına elde edi-leceğine inanmıyor ve bu noktada Stoalılar'dan ayrılıyordu9, Porphyryve diğer birçok Yenieflatuneu filozofların görüşüne göre hir filozof içinönemli olan ahiret hayatıydı. Bu yüzden onlar siyasi hayatı ihmal et-

s Si)'"sa., s. 3S--6.Kr~.Ncoı,[a/",ıiri apııd Amb l'işr.A.Baua\'i, Kalıirc, 1955, 5.14.-5. Ay-rıCa bkz, De Anima., lll, .1A29b.(Hoss'lıl1 lJl~.tcreiinıc5i).

6 -"i)'asa, P.79.7 Tah.,il as-Sa'ada, Haydarabaıl, 1343/1926, ,.'1-3.II H.Walzcr, Gr",'1.- iıılo Arabi •., O"ford, 1962. ,.210,9 P.Merlaıı, "brcck l'lıilosophy from rlalo to PlntilıllS", The Caml>ridge lfi"ıory of La/cr

Greeli and Earl)' Medicval J'hilosoplıy, l'işr.A.H.Arrlıstrolıg, Cambridge, 1967.5.125,

J'ARAni'i"İ:\" siYAsi ))Ü~Ö,•.ESji"DE SA'.:\DET KAVR.ürı

ınişlenli. Siyasi felsefe koııusundaki sf~ssizliği ortadan kaldıran ve onagereken önemi veren Farahi olmuşturlo. Ona göre, Eflatun insanın is-tediğini tek başına elde edeceğine inanmarnaktadırıı. Saadetin teminiiçin iki şey gereklidir: Saadetiu nasıl bilineeeğini ve nasıl dde edilece-ğini gösteı en hir sanat; hu sanatın uygulanahileeeği hir yer. Bu sanatsiyasettir; onun uygulanma safhasına konaeağı y('r ise Fazıl Şehir (al-ıvladina al-Fadıla) dir.

i) Saadet ve Siyaset

Siyaset, yani Fazıl Şehir'de uygulanan en yüksek sanat, saadetinelde edilme yollarını öğretir. Diğer bir deyişle o, saadet in, siyasi teşki-latlanma yoluyla nasıl temin etlilcceği konusunda hilgi verirl2• Ancakbu sanat sayesinde gerçek saad('tle :-aadet sanılan şey, iyi ilc kötü, gü-zel ile çirkin, faziletle faziletsizlik hirhirlerinden ayırdedil('bilirl3• An-eak hu ilim :-ayesinık insanları saadet açısından hir tasnife tahi tutahi-liriz. Bütün hıınlara ek olarak, dünyevi ve uhrevi saadetle ilgili husui'>-ların hilinmesiui sağlayan ilahi ve dünyn'-i herşey siyaset sayesindemümkün olm 14. Ferdi konu olan ahlakın tersine, siyas~t, hir toplumuhir milleti ve hatta hütün dünyayı konu cdinir15•

Siyasi Felsefe (al- Falsafiı al-Madaniyya), sadece fiiller, kanunlarV.s., ile ilgilenmez, aynı zamanda, nazari olarak saaıletin ne olduğu (ta'-r~f as-sa'ilda) ile de ilgilerıir16• İştt~, Siyasal Bilgilere hakkettiği üstünlü-ğü veren onun hu üzelliğidir. Ahlak, siyasete yardım ed('r. Öyle görü-nüyor ki ahlak, gerçek Lir hağımsızlıktan uzaktırl7• Fıkıh ve Kclam gi-bi dini ilimler de siyaı;ı felsefenin yardımeılarıdır18•

Farabi, Klasik Siyasi Felflefe (kuen şeyle islam 'ın çatışmadığınıgöstermeye çalışmaktadır. Dini inançların ve faaliyetlerin rasyonel hir

10 A.f..Uoyrl, "The Later Neoplatoni,t, "The Cambridge History ... , '.2i4.

II Alfarabi .• l'hilosophy of Plilio a"d AriSlOıle, Glencoe, 1962, s.6-1.(Bu eseri :lLMahdi İn-gilizceye çevirıniştir).

12 Talısil. s.Hı; Madi"a, s.l02. Krş.Aris\otle, Dhi"a Nicoıııat:lıea, i, ll, 1094b.ı:ı Tahsil, '.3i; thsu'al- U,iııı :\ rş. Osman Emi,> 2.ba,kı, Kabire, 19.19. s.102.14 Ki/ab al.jUi11a, '\şr. i\I.Maluli, Beyrııt, !968.•. 69 ye n.15 F.i'iajjar, "a!.Faralıi on I'olitical Science "The Mııslim If/orld. 'l8(1958) •.95\'.11'16 Ilısu' al-'U/im, •. 104.1i l.eo Straıı", ",1uelques remarııues sur la seience politiqııe de :l-Iaiınoııiılesct d'al.Far.,.

bi, Revue des E/udes Jııi •.•s (~RE.ı) 100 bis (1963) s.95.18 llısu al.' Ulum, s.108 ".d ..

306 ~IEıı"ET AYDIN

hiçimde anlaşılması, dinin siyaset dili ile anlaşılması demektir. Böylehir anlayış sayesinde Fazıl Şehr'in halkı saadete erişebilir19•

ii) Al-Madina al- Fiidıla - Faziletli ŞehirSiyasi yönetim çeşitlerinin sınıflandırılması, hütün faaliyetlerin

amacı olan saadet anlayışına göre yapılmıştır. Bir insanın saadet hak-kında düşüncesi öğrenildiği takdirde onun nasıl bir siyasi yönetimi ar-zu ettiğini tahmin etmek zor olmaz. Eğer o, saadeti, Allah'ı ve ilk Pren-sipleri bilmek olarak anlıyorsa, Fazıl Şehri arzu edecektir. Böyle hirsaadet anlayışını amaç edinen kişi faziletli bir insandır. Eğer hir top-lum veya millet aynı gayenin gerçekleşmesi için uğraşırsa, o topluın ve-ya nıillet faziletli olmaya hak kazanır. Eğer dünyadaki bütün insanlaro amaca yönelirse, o zaman dünya. faziletli bir dünya (ma'mura al-Fa-dıla) haline gelir. Bu açıdan bakıldığında, faziletli insan, faziletli şehi-fe, hu sonuneusu ise topyekun kainata henzer20.

Faralıi'ye göre, "Eskiler" de ideal sitenin, saadetin elde edileceğiyer olduğu hususunda tam bir anlaşma içindedirler. Faziletli Şehirdeferdin saadeti ile toplumun saadeti birleşir. Saadece birinci kemal (dün-yevi saadet) değil, nihai kemal (uhrevi saadet) de ancak bu şehirde el-de edilir2l. Faziletli siyaset ancak Faziletli Şehirde uygulanabilir. Buşehir hem idare edenin hem de idare edilenin her iki dünyaya ait saa-detlerini sağlamalarını mümkün kılar22.

Bütün hu söylenenler gösteriyor ki, saadet, idare edeni de, edilenide içine alan sosyal hir başarıdır. Bıı başarının kazamlması için faziletlişehrin insanları bir araya gelirler2>.

Bütün şehirlerdeki ve milletlerdeki birlik ve beraberliğin sebepleriaym değildir. Menfaat, düşman korkmm, ortak savunma ve benzeri me-seleler hirlikte bulunmayı ve birlikte çaba gösterme)ri gerektirir. Fakatbu gibi hususlara, Faziletli Şehirlerden çok, bilgisizliğin hakim olduğuşehirlerde rastlunJl'24.

19 Krş.M.Mahdi, ,'Ifarahi" History of Political Plıılo .•oplıy. Nşr. L. Straus. ve J.CropseySkokie, 19- 63. ".161.

20 Madina, 5.97; 1I1S1i al-Ulıım, '.103 ,.,1.: Kilüb al-Mil/o, 5.54-5.21 Pusül al.Mad",.i !'işr. D.JlLDunIop, Cambridge, 1961, 25.YC 84.Böliimler.22 A.g.c. bölüm 8'1.23 Kiıtib al-Mil/a, 5.66.2.ı Madiııa, 5.127 '.d.25 Fıısı1l al-Mildani, Bü1.57.

FARAni'Nİ;\" SİYASİ ])Ü~ÜNCESiNDE SA'ADET ı,AVIUMI 307

Aşk ve adalet, Faziletli ~ehir'in insanlarıılı hirhirine hağlayan iki'önemli faktördür24• Efliitun'un dediği gibi, bunlar olmadan saadet eldeedilcm(~z26.

]\'Iaale~(~f,Farahi, aşk v(~ adalet hakkında fazla bilgi vermemekt(:-elir. Her iki tcıim de Metafizik anlamda kullanılmı!?tır. Mesela Allah'ınsadeec Saf Akıl (ald al-malıd) değil, aynı zamanda al-aşık va'l-ma'şukolduğu söylenmekte, muhabbet'in ilk Varlık 'tan geldiği ve hirleştirieihir güce sahip olduğu iddia cdilmektedir27. Farabi'nin bu ırörüşü bizePosidonius tarafından savunulan ve Stoa fdsefcsindeki Divinasyonnazariyc~jnin esasını teşkil e,]en Sempati'yi hatırlatmaktadıı 28.

Aşk, Faziletli Şehr'in ç(~şitli kısımlarını ve halkını hirleştirir; ada-let ise bu birliğin bozulmamaslIll sağlar. iradi aşk, faziletin elde edil-mesi için harcanan ortak (iaha sonucu orta) a çıkar. Bu, IH'lli düşünce,hem dc fiil alanı için geçerlidir. İnsanlar, doğru düşünce ve doğru ha-reketin ne olduğu konusunda karar verince saadeti hulahilirler29•

Cahil Şehirlerin insanları da aşktan ve adaletten bahsederler. Fa-kat oııların hu terimlerden anladıkları Fazıl Şehir halkının anladıkları-nın tam zıddıdır. Farabi'y(~ göre, Cahil Şehir halkının nazarında kuvvetadalettir. Güçlü olan ve diğerlerini boyun eğmeye 7.Orlayahilf;n kişi (~nmutlu insandır3o• Tahiatın gerektirdiği şeyi wn noktasına kadar götürmekgerekir. Bu, hir nevi 'tabii adalet' olup güçlünün lehinde, korku ve iimit-sizlik içinde olan gi.iı;'siizün fl'~ aleyhindedir31•

1) Birinci Başkan (ar-m'ıs al-avval)

Fazıl Şehrin varlığı ve devamı, mutluluğun ve diğer İlahi şeylerinne olduğunu hilen ve onları insanlara anlatan hir insanııı, veya bir grupinsanın, varlığıııa bağlıdır. Bazı insanlar idare etmek, bazıları da idareedilmek için yaratılmışlardır. Bunun höyle olma~ı gayet tahiidir. Baş-kan, gerek tahii yetenekler gcrekse alışkanlık ve irade güeü sonucu ka-zanılan özellikler hakımlilılan en yüksek hil' durumda olm, hdll',ı. 0,

26 Alfarabiı", Comperıdiıını [.egıını Plııtollis :\'şr.F,Cahrielli, London, ı952, s,21.27 Madirıa, s.40-1; 1"ıısı,l al-Maı/llIli, BöL57.28 E, Bevaıı, Sıoics and Scı'ptics, ()xford.191 :{, s. II 1.29 Fıısı,l al-Madlllli, 57.Böliim.30 Krş.Cıımhııri)'ct. :B6 ,\- 3.1'1

308 ~fEII~IET AYDIN

Faal Akına temas kuran kişidir. Onu, mutluluğun vazgeçilmez 'sebebi'yapan da bu temastır. Denebilir ki o, vahya muhatap olar, kişidir, çün-kü vahiy, Faal Akıl'la insan arasında hiçbir aracı kalmayınca vuku bu-lur33.Birinci haşkanın Fazıl Şehir'deki fonksiyonu, ilk Sebep'in kainat-taki fonki;iyonuna henzcr34. O, Eaadetin ne olduğunu rasyonel ve sem-bolik olarak anlatmaya muktedirdir; çünkü o, mutluluk açısından enmükemınel olan insandır. Aksi takdirde mutluluğun 'sebebi' olamaz-dı35. Fazıl Şehrin halkı, ancak fa",iIetli ve mutlu bir başkanın yönetimiilc fa",iletli ve mutlu olabilir36•

Farabi'nin, l\1:adinat ül.Fadıla'nın. başkanında birçok özelliklerinbulunmasını şart koştuğu iyice hilinmektedir. Burada filozofun siya-set felsefesi bütünüyle ineeleme konusu edilmediğinden, bu ayrıntılaragirilmiyceektir. Şurası açıktır ki ona göre, mükemmel bir başkanda hemnazari aklın hem de hayal güeünün mükemmel olması gerekir. Bu yüz.den, Farabi, felsefesinin en yüksek noktasında Başkanı, Filozofu vePeygamberi birleştirir. Felsefe olmadan, başkan, saadetin ne olduğnukavrayamaz (ıa'akkul edemez); hayal güeü olmadan da mutluluğunidraki iı;in şart olan kanun yapma ve dolayısi ile siyasi bir çerçeve or-taya koyma imkanını bulamaz. Siyaset olmadan da mutluluğun ne ol-duğu başkalarına öğretilemez. Farabi'nin bazan ıa'akkul yönüne ba-",an da ıahayyul yönüne ağırlık verdiği doğrudur. Bunu, özellikle Efla-tıın'un felsefesi söz konusu olduğu zaman yapar37. Fakat bu ikisinin deinsan mutluluğu için esas olduğuna dair inancı, bütün eserlerinde açık.ça görülür.

Maamafih, Farahi gayet realist olarak bilmektedir ki istenen bü-tün özellikleri şahsında toplayan bir başkanı bulmak son derece güçtür.O zaman aynı vai;ıfları, hiç değilse, başkanlık makamında görmek is-ter. Bu da ancak çeşitli ö",elliklere sahip kişilerin birleşmesi ile mümkünolur. Mesela ta'akkul gücü mükemmelolan bir kişi ile tahayyül ve ira-

33 Si)'u.,a. s.79: Maıli"a. s.104.

3'1 Talısil, s.25: Krş., Madi"a, 5.101.

35 Fas,il, Bii1.27: Talı.,il, 5.42: Madina, s.l04.; Si)'iisa, s.80.

36 Krş.Milla. s.43.

37 L.Strau",. "Ho\\' al.F'ıirıibi Rcad Plalo's Laws". Melangc L.Massİgııon (Damas, 1957)Cilt Hı, s.324.Krş .• A.E.Taylor'lın al. Farabi's Plıilosoplı)' of Plalo ile ilgi tenkidi: Miııd, 52, (19-43), s.369.

FARABİ'NİN sİ YAsİ DÜŞÜNCESiNDE Sıl 'ADET KAVRAMı 309

de gücü mükemmelolan diğer bir kişi birleşerek idareyi ele alabilir vehöylece devlet için gerekli şartları birliktc sağlayabilirler38.

2) İdarc edilenler ve onların saadet konusunda eğitilmeleri

Fazıl Şehr'in insanları genelolarak iki büyük sınıfa ayrılmaktadır:Allah'ı, ruhanı varlıkları, sa'adeti v.s ..,yi kavrayabilen (ta'akkul ede-bilen) hukema sınıfı (hikmet sahibi kişiler); bu gerçekleri sadece sem-bolik olarak kavrayabilen (talıayyul edebilen) sınıf (mü'minler slnıfı)39.Birinci sınıf, gerçeği tasavvur eder, yani varlıkların esasını, onların de-recelerini, mutluluğu ve Fazıl Şehirlerin idaresinin ne olduğunu bilir.Onları oldukları gibi kavrar. İkinci sınıf ise onları ancak hayal edebi-lir. Tahayyul'ün objesi varlığın bizzat kendisi değil onun imajı veyataklididir40• Tasavyura da tahayyule de bilgi (marifet) denir41• Her ikiyol da mutluluğa götürür. Ancak, lıükema nın mutluluğu, elbette mü-minun'unkinden çok üstündür.

Dikkat edileceği gibi, Farabl nin ayırımı lıükema ile mü' min un ara-sındadır; hukema ile enbiya' arasında değiL. Kur an-ı Kerim'in gözdeterimi "mü'minun"un burada kullanılması son derece anlamlıdır. Fa-rabl'nin nazarında, Hz.Muhammed, gerçeği sadece tahayyul edebilenbir kişi değildir; O'nda hem tasavvur hem de tahayyul gücü vardır vebu yüzden de o en mükemmel bir varlıktır'U. O, Fazıl Şehir için gerekliolan bütün şartları kendinde toplayan yegane kişidir, re'is-ul-evvel'dir.

Farabl felsefcsinde son derece önemli olan bu ayırım, GazaWdeki(arijun (veya mukarrabUn) sınıfı ile mukallidun sınıfına tekabül etmek-tedir. Sosyolojik bir dille ifade edilecek olursa, birinci sınıf elit zümreyi(hass), ikinci sınıf ise geniş halk kitlesini ('iimm) oluşturmaktadır.

Fazıl Şehir'de başkandan sonra, milletleI'in nasıl mutlu olacakları ko-nusunda eğitim görmüş bir aydınlar sınıfı gelir. Onların görevi, halkı iknaetmek ve eğitmektir. Onlar bu işi yaparken, başkanın gösterdiği yoluizlemelidirler. Birinci başkan, bu scçilmiş kişileri eğitirken burhan me-

38 Farabi'nin bu makul görüşii Ebu'l-Hasan eı-Amiri (bkz.Kitab es-Sa'ada va'l-ls' ıidNşr.Mucteba Minovi, Wiesbaden, 1957-8, 5.194 ve 211.) ve Gazali gibi mütefekkirler tarafındankabul edilmemiş, özellikle Şii temayüllü kişiler tarafından şiddetle hiicuma uğramıştır.

39 Madina, 5.122; Siyasa, 5.86. Tahsil, 5.36 v.d.40 Siyıisa, 5.85.41 Madina, 9.122.42 Krş. R.Walzer, Greek in to Arabic, s.22.

310 MEHMET AYDIN

todunu (yani felsefi metodu) kullanır. Onlar da, kendi sıralarında, hal-kı eğitirken ikna metodunu kullanırlar.

Halk kitlesinin iki önemli özelliği vardır. Bunlardan birincisi, on-ların, yaygın olan görüş ve düşünceleri hiçbir tenkid ve tahlile tabi tut-madan kabul etmeleridir. Diğer bir deyişle, taklid derecesinden öteyegeçememcleridir. Gerçekleri, yukarıda da işaret edildiği gibi, onları tem-sil eden semboller seviyesinde hilirler. Bu semboller toplumdan toplu-ma değişir. Bu bakımdan amaç aynı olmakla beraber, semboller farklı-lık arzettiğinden, birden fazla Fazıl Şehir olabilir. Bunlar ta"avvur se-viyesinde aynı, fakat tahayyul seviyesinde ayrı olabilirler.

İkinci özellik ise halkın eğitimi ile ilgilidir. Onlar, tabiatlarındanveya sonradan kazandıkları alışkanlıklardan dolayı felsefi bir eğitimetabi tutulamazlar, burhan metoduyla eğitilemezler. Avam için en iyimetod ikna metodudur43,

Fazıl Şehir'de eğitimin amacı, ferdin veya fertlerden oluşan grup-ların, ya da milletlerin karakter formasyonunu sağlamaktır. Bu da ta'.lim ve te'dib diye ikiye ayrılır. Birincisi nazari veya fikri faziletlerin,ikincisi ise ahlaki faziletiCl'in varlık alarona çıkartılmalarını amaç edi-nir44• Eğitim, kötü fiilleri ortadan kaldırmalıdır; zira tabii ve hadi kö.tülükler silinmeden mutluluk elde edilmez45• Eğer eğitim bazı imanla-r~ islah etmede başarılı olamazsa o zaman bir takım zorlayıcı usullerebaş vurmak gerekiı.46.Hatta birinci Başkan, gerektiğinde zorlayıcı usul-lere başvurmaları için hir grup insanı görevlendirir47•

Faziletli bir başkandan gelen hcl' şeyin iyi ve halkın mutluluğu iledoğrudan ilgili olduğunu Farabi israrla tekrarlar. 0, tıpkı Aristo gibi,isyankaı ve kötü karakterli kişilerin eezalandırılmaJarı gereği ne inanır.Islahı tamamen imkamız olanların toplum içinde yaşatılmanıalarınıtavsiye eder48• Başkanın kötüye karşı savaş açma hak ve yetkisi de var-dır. Eğer böyle bir davranışın amacı saadet ise, savaş faziletli bir savaş

43 1'ahsi/, 5,37-8; Madirıa, ,.122-3: Si)'usa, 5.85-6.

44 Krş.H,!lfa5I1mi "al.Farabi's Politic,", Allıstor)' of lIfusJim PlıiJosop/ı)', :'-işr.M.i\1.Şerif(Wiesbaden, 1962), CiIt l, s,709,

45 Siyasa, 5,84.46 FusiiJ, Bü1.I4; Krş. Tarıbilı, 5.16 v,d.47 Tahsil, 5,32,48 Etlıica Nicomaclıea. X. 9. 1180a; Fusıll, Bü1.l4.

FARABrNİN SİYASi DÜŞÜNCESiNDE SA'.ADET KAVRAMı 311

olur49; veya Leo Strauss 'un deyişile, "medel1ileştiriei bir savaş" (une gu-are civilisatrice) olurso. Öyle görülüyor ki, Farabi'ye göre, bir hüeumtehlikesi olmasa bile Fasık Şehir'e karşı savaş açılabilir. Cihad, doğruyolda olmayanların kurtuluşu ve mutluluğu için meşru bir çaredir. Muh-sin ~rahdi'nin de haklı olarak işaret ettiği gibi, Farabi burada sadecesavunma savaşını değil taarruzu da desteklemektedirsı. Farabı'nin,haşkanda savaşabilme gücünü şart olarak kabul etmesi de bıındandolayıdır.

Farabl'nin savaşla ilgili bu görüşlerinin Cihad fikrine yakınlığı açık.tır. Bu yüzden, "Farabi nin ahlakında ve siyasetinde Cihada ve dün-yevi meselelere yer yoktur' diyen De Boers2, ile anlaşmak zordur. Ge-rek Farabi gerekse diğer Müslüman filozoflar Hz.Muhammed'in put-peresdere karşı açtığı mücadeleyi bir "Fazilet Savaşı" olarak kabul et.mekte ve O'nun yaptığı savaşların haklılığını savunmaktadırIar. Ni-tekim Farabi'nin çağdaşı olduğu tahmin edilen ve devrinin meşhur fi.lozofu olarak hürmet gören Ebı1l-Hasan el-Amiri, aı-t'lfim bi-Menakıbal-Isıam adlı eserinin bir bölümünü bu konuya ayırmış ve Peygamber'-in savaşlarım insan mutluluğu için gerekli görmüş ve müdafaa etmiştir.İslamda siyasetin varlığını bir meziyet olarak görmüş, bundan dolayıİslam'ın, mesela, Hıristiyanlıktan üstün olduğunu savunmuşturS3• Ay-nı görüş Ihvan-ı Safa, Gazali, İbn Hüşd tarafından da savunulmuştur.Fakat şu hususun tekrarında yarar vardır: Fazıl Şehir'de mutluluğunelde edilebilmesi için önee burhan metodu, yani felsefi metod kullanıl-malı; fakat bu, ancak sayıları pek fazla olmayan bir aydınlar zümresi.ne uygulanabilir. İkinci olarak ikna metodu kullanılmalı. Zorlayıcı me-tod, ıslahı bu iki yolla mümkün olmayanlar içindir.

Şimdi diğer "ŞehirIer"deki halkın saadet anlayışlarına gelelim:

iii) Cahil ŞehirlerCahil Şehir halkının saadetle ilgili görüşlerine dokunmadan önce,

Farabi felsefe~indeki cahil terimi üzerinde kısaca durmakta yarar var-dır.

49 Tahsil, s.32.SO "Qucl'lUCSremarques sur la seience pulitique de Malınonides et de Farabi", s.35.SI M.Mahdi, "Al-Farabi", Ilistar)" of Poli/ical Philosophy, s.174.52 Bkz., History ~rl'hilosophy in lslam (Dover Baskısı, Kew York, 1967), s.125.53 BiL bölümün İngilizce tercümesi ve ilgili yorumlar için bkz., Franz Rosenthal, "Statc

and Religion According to Alıu'I-Hasan al-Amiri", The Muslim Quarterly, (V.III.ApriI1956) s.42-53.

312 !ItEH~IET AYDIN

Cehalet, kemalden ve hayırdan mahrum olma demektir, İnsanaklı heyı1lani dereeeden basamak basamak yükseldikçe ve bilgi sahibioldukça olgunlaşır. Maddeden ne kadar uzaklaşırsa o derece olgunlaşır.Bunu tamamen başaramıyan "nefisler" maddeye hağlı kalırlar. OnlarAllah, ilahi varlıklar ve saadet konusunda ne gerçek, ne de hayaH hil-giye sahip olurlar. İmdi, eğer hir şeyin varlığı tamamen maddeye bağ-lı ise maddenin yok olması, mantıken, o şeyin de yok olmasını gerekti.rir. Bu "nefislerin", "hasta ve maddeye bağlı" oldukları ortadadırs4.Onlar, yok olmaya mahkum vahşi yaratıklar gibidirss. Onların aklı, he-yulani seviyede kalır ve, bilindiği gibi, hu akıl ölüm&üz değildir. A.Ba-davi'nin kanaatine göre, Alexander Aplırodisias da potansiyel aklın,bedenin ölümünden sonra yaşayaeağına inanmamaktaydıs6. Bu düşün-ce Farabi'nin felsefi sistemi ile tutarlı olmakla beraber İslami anlayışlazıtlık teşkil etmektedir.

Şimdi Cahil Şehrin halkına dönelim. Cahil Şehirler, saadet kavramıaçısından bir sımflamaya tabi tutulmuştur. Bunların hepsinin ortak yanı"eski ve fasid fikirlere dayanmalarıdır" .57 Farabı, burada yalnız "Demok-ratik" şehiri (el-CamiiCiyya) bir istisna olarak kabul eder. Bu şehir de di.ğerleri gibi "cahil terimi kapsamına girmekteyse de orada hiç değilse varılmak istenen "ğayeIer" konusunda bir anlaşma vardır. Cahil şehirlerin-başında al-.i\fadina ad-daruri gelir. Bu şehir halkına göre saadet, zaruri ih-tiyaçların temininden ibarettir. (Yeme, içme, giyinme v.s.). İkinci olarakal-Madina an-nazziila gelir ki burada saadet deyinee akla para, servet vediğer dünyevi hususlar gelir. Üçüneü sırayı saadeti zevkten ve oyund anibaret sayan al-Madina aş-şıkva veya al-Madina al-lııssa alır. Dördün-cüsü al-Madina al-karrilma (veya karramiyya) dir. Bu son şehrin halkı-na göre ise saadet, şeref ve itibarden ibarettir. Bu şehir diğerlerine na-zaran daha iyidir. Beşinci sırada al.Madina aı-ıağallub vardır ki bu şeh-rin halkına göre saadet başkalarına hakim olmak, onları ezmek ve des-potik bir düzen kurmaktır. Son olarak, al-l\fadina al-CamiiCiyya gelirki bu şehirde çeşitli kişiler çeşitli amaçlara yönelirler. Bunlara ulaşmakiçin de hürriyetin gerekli olduğuna inanır ve ona son dereee önem verir-lers8,

54 Siya.a, 8.83.55 Madina, 8.118-9; Siyıisa, 33.56 Ari.ıa ',nd a/-Arab (Kalıira. 19.17) 5.3.57 Madlna, 5.126.58 Siycisa, 5.87 v.d.; Mad,"a, 5.110 y.d.; FUS11/, Bii1.25.

FARABİ'Nİ:\" SİYASİ DÜŞÜNCESİNDE SA'ADET KAVRAMı 313

1) Fiisık Şehir

"Fasık" terimi Farabi Felı;efesinin anahtar - terimlerinden biridir.İslam Kelam'ında da bu kelimenin çok önemli bir yeri vardır. Fasık'ınkim olduğunu teshit etmek İslam'da dinı ve siyası bir mesele olmuştur.Farahl'ye göre fasık, doğrunun ne olduğunu bilen fakat ona göre hare-ket etmeyen kişidir. Şekavet terimi gerçek anlamda ancak fasık için kulla-nılır. Doğru hilgiye sahip olan fasık, ittisal ilc gerçekleşen asıl amaçtanşuurlu olarak sapar. Bu bakımdan büyük hir acı içine düşer. Dünya iş-leri ile meşgulolduğu için o hu acıyı pek duymaz. Fakat ölüm, bede-nini elinden alınca dünya zevkleri ile ilgisi kesilir ve o zaman "fıi:ık"mncezasını bütün şiddeti ile duyaı. Cahilin böyle bir azabı duymayışı onunaklının "heyulanı seviyede"kalmasından dolayıdır. Oysa, fasıkın aklımaddeden uzaklaşmış ve "bilen varlık" durumuna gelmiştir. İşte bütünsorumluluk bu bilmenin sonucudurs9•

Fasık Şehrin halkı teorik yönden Fazıl Şehrin halkına, davranışyönünden ise Cahil Şehrin halkına benzer6o• Bu İse normal değildir. Busebepten Fazıl Şehrin halkı, fasıkları hasta olarak kabul eder61•

2) Daliilette olan Şehir

Bu şehrin halkı saadet konusunda yanlış kanaadere sahiptir. On-lar böyle bir duruma, adeta, zorla itilmişlerdir. Onlara sunulan imaj vesemboller gerçek olmaktan uzaktır. Onlara tavsiye edilen fiiIler saa-dete ileten fiiIler dcğildir62•

Bu insanları doğru yoldan saptıranlar, gerçek saadetin ne olduğu-nu bilen insanlardır. Bunlar yok olmaktan kurtulurlar ama, tıpkı fasıkgibi, şekavet içinde kalırlar. Fakat, daıaıete sürüklenen bu şehir halkı-na gelince, onlar tıpkı Calıil Şehrin insanları gibi yok olmağa mahkum-durlar63; çünkü sonsuz hayat (hullld) doğru bilgiye dayanmaktadır kio da bu insanlarda yoktur.

Bütün bu çeşidi siteleri inceleyen Farabı, bu kez dikkatini iki ayrıgruba çevirir. Bunlar için, Saadet kavramına göre yapılan devlet tas-nifinde bir yer hulunamamıştır. Bu iki gruptan ilki, faziletli olmalarına

59 Madina, 5.119-120.60 Si)'tisa, 5.103-4; Madiııa, s.l1l.61 Milla, 5.59.62 Si)'ıisa, 5.101; Milla, ,.43-1.63 Madina, 5.120.

314 MEHMET AYDIN

rağmen şu veya bu şekilde faziletli olmayan şehirlerde yaşamaya mec-bur edilenlerden, ikincisi ise Fazıl Şehirlerde yaşadıkları halde bil' tür-lü gerekli seviyeye ulaşamıyan insanlardan oluşur.

Eğer "faziletli" bir insan "cahil" bir insanın yaptığı fiilleri işleme-ye zorlamrsa bundan elbetteki büyük azap duyar. Fakat bu acı, rasıkınçektiği acıdan farklıdır. Her ikisi de doğru bilgiye sahip oldukları haldekötü fiileri işlemelerine rağmen, faziletli insanın davranışı hir zoılan-ma sonucudur, karakterinin bir tezahürü değildir. Halbuki fasıkın dav-ranışının kaynağı kişiliğinin ta kendisidir. Farabi buna dayanarak zor-la kötü davranmaya mecbur edilen faziletli kişiyi şaki yapmazM, Fa-kat onun ne derece mutlu olduğu, yaşamak zorunda kaldığı Cahil Şe-hirde durumu değiştirmeye teşebbü~ edip etmemesi gereği hususundaFarabi bir şey söylemez. Farabi'ye göre, o, bir "yaba.acı" (ğarib)' dir.Onun durumu, kendinden daha aşağı bir derecedeki hayvanın hacak-lan ile harekete mecbur edilen bir hayvana benzer (baş veya düşünce,faziletli; bacaklar veya fiiller faziletsizdir.)

Bir de böyle bir kişiye zıt olan in&anın durumu vardır: Kendi ••i "ca-hildir" fakat Fazıl Şehirde yaşamaktadır. Bunun durumu i••e kendin-den daha şerefli bir hayvanın başını kendi süfli bacakları üzerinde taşı-yan hayvanın durumuna benzer. Her iki halde de birleşme gayri tabii-dir. Faziletli bir ruhtarı faziletsiz fiillerin sudur etmesi nasıl gayri tabiiise, cahil bir "nefsin" faziletli kişilerle bir arada hulunmaEI da aynı şe-kilde gayri tabiidir65•

Fazıl Şehirde yaşamalarına rağmen oradaki halkın hareket cttiğibiçimde hareket etmeyen, daha doğrusu, yeteneği gereği edemeyen in-sanlara, Farabi navobit (yabani otlar) adını verir. Bunlar kendi arala-nnda çeşitli kısımlaıa ayrılırlar. Sadece bunlardan meydana gelen birşehir -bir millet- düşünülemez. Bunlardan bazılan son derece fırsatçıolup mutluluğa ileten fiilleri işlerler, fakat amaçlan mutluluk değil, zen-ginlik, şeref ve liderlik gibi şeylerdir. İyiliği, iyilik olduğu için yapma7-lar66• Onlardan bir kısmı ise Cahil Şehrin halkı gibi hareket edip amaç-lanna ulaşmak için "kanun koyueu"nun sözlerini keyiflerince yorumlar-

64 Mar/ina, 8.120.65 Mü/a, s.55-6.66 Siya;a, 5.104 v.d. "Na\"abit" terimi İslam Fehefc taribinde daha sonra olumlu bir an-

lam kazanacaktır (İbn Baccc'dc olduğn gibi).

FARABi'NİN SİYASİ Dl:ŞÜNCESİNDE SA'ADET KAVRAMı 315

lar. Bazılaııııda ise anlama yeteneği çok kıttır. Sözün özü, bunlardanherhirinin belirli eksiklik ve sakatlıkları vardır. Öyle görünüyor ki, on-lar arasında sadece bir grup saadetin ne olduğunu tahayyiiI etme im-kanına sahiptir67•

Birinci Başkan bunları devamlı gözetim altında tutmalıdır. Yuka-rıda sözü edilen metotları kullanarak Fazıl Şehri onların kötülüklerin-den korumalıdır68•

Bütün bu tahlillerden sonra özet olarak denebilir ki, Farabi'yegöre saadet, sosyal bir başarıdır. Onun siyaset felsefesindeki saadet kav-ramı, aynı kavramın psikoloji, eskatoloji ve ahlakında ele alınışı ile ta-mamen tutarlıdır. Bununla beraber Faziletli Şehrin ideal bir şehir ol-duğunu hatırdan çıkarmamak gerekir. Burada anlatılan Birinci Baş-kan, Farabi devrindeki ve daha sonra gelen devirlerdeki Müslüman dev-let adamlarından çok farklıdır. Gerçi bu karekter bize Hz.Muhammed'ive belli bir dereceye kadar O'nu takip eden Halifeleri hatırlatmakta-dır. Fakat Farabi'nin Başkanı söz konusu olunea gerek Peygamber'ingerekse Ebu Bekr ve Ömer gibi büyüklerin kişiliklerinde görülen sıcak-lıktan ve "heşerilikten" bahsetmek kolayolmaz. Farabi'nin ideal dev-let adamı ve ideal sitesi o derece statik ve katıdır ki onlar, pratik dev-let adamları ve yöneticilerce ihmal edilmeğe mahkı1mdurlar. Onun mü.kemmel topluma dair nazariyesi gayet iyi formüle edilmiştir ve oriji-nalclir. Fakat filozofumuz, felsefesinin her hangi bir kesiminden dahaçok, burada, insanın gerçek tahiatmı unutmuş görünmektedir.

(,7 a.g.c., '.104 v.d.6R