ÞÞnn ssþþzz"Liderlik imkanlarûnûn hödudlarû: Daülûq Qarabaü sölh prosesindÿ elita vÿ cÿmiyyÿtlÿrin rolu" adlû nÿørBarûøûq Resurslarû tÿøkilatûnûn ÿzmlÿ vÿ qÿtiyyÿtlÿ ÷ÿkdiyi bþyök zÿhmÿtin bÿhrÿsidir. Daülûq Qarabaümönaqiøÿsini hÿll etmÿyÿ yardûm÷û olan bu icmalûn baølûca xösusiyyÿti mönaqiøÿnin vÿ tÿkliflÿrinkonstruktiv mahiyyÿti ilÿ baülû fikir möxtÿlifliyini ÿks etmÿsindÿdir. Bu cör fÿrqli mþvqelÿr nÿørin a÷ûqolmasûna dÿlalÿt edir vÿ, ömidvaram ki, ermÿnilÿr vÿ azÿrbaycanlûlar arasûnda faydalû vÿ mÿntiqlidiskussiyalara sÿbÿb olacaq. Uzunmöddÿtli perspektivdÿ belÿ debatlar mönaqiøÿnin bötön tÿrÿflÿriarasûnda daha konstruktiv dialoq ö÷ön zÿmin yaradacaq.

Tÿmsil etdiyim þlkÿ - Èsve÷rÿ xalqlar vÿ millÿtlÿr arasûnda dialoq tÿrÿfdarûdûr vÿ mönaqiøÿlÿri hÿlletmÿk ö÷ön yeganÿ legitim vasitÿ kimi dialoqu gþrör. ßminÿm ki, yalnûz ermÿnilÿr vÿ azÿrbaycanlûlararasûnda fÿal möbadilÿ vÿ bu xalqlarûn nömayÿndÿlÿrinin vicdanlû vÿ ardûcûl mözakirÿlÿri özÿrindÿqurulmuø sölh prosesi Daülûq Qarabaü probleminin hÿllinÿ yol a÷acaqdûr.

Bundan ÿlavÿ, möÿlliflÿrin qeyd etdiyi kimi, qarøû tÿrÿfin þz tarixi vÿ vÿzifÿlÿrinÿ olan qÿrÿzlimönasibÿti Daülûq Qarabaü mönaqiøÿsinin baølanmasûnda vÿ qûzûømasûnda hÿlledici rol oynamûødû. Butopluda ÿks edilÿn mþvqe vÿ rÿylÿr hÿr iki tÿrÿfÿ qÿrÿzlÿrini kÿnara qoyub ÿks döøÿrgÿninger÷ÿkliklÿrini, o cömlÿdÿn qa÷qûnlûüûn ÿzablarûnû, tÿqib olunma qorxusunu vÿ mönaqiøÿnintÿnzimlÿnmÿsi yollarûndakû maneÿlÿri daha yaxøû anlamaüa kþmÿk edÿ bilÿr.

Bu mÿqalÿlÿr hÿm÷inin barûø øÿrtlÿri vÿ kompromis mÿsÿlÿlÿri ilÿ baülû mözakirÿlÿrÿ tÿkan vermÿlidir.Aydûndûr ki, ÷oxlarû gözÿøtÿ getmÿyi zÿiflik niøanÿsi kimi qÿbul edir, bÿzilÿri isÿ bunu hÿttaþmörlÿrindÿ ÿn vacib iødÿn imtinaya bÿrabÿr tuturlar. Lakin Cÿnubi Qafqaz ö÷ön yeganÿ mömkönvariant sölhön qÿlÿbÿsidir. Bunu ÿldÿ etmÿk ö÷ön hÿm ermÿnilÿr, hÿm azÿrbaycanlûlar kompromisyoluna ÷ûxûb hamûnû qane edÿn ÷þzömÿ nail olmalûdûrlar.

Sölh prosesinin irÿlilÿmÿsindÿ ATßT-in vÿ Minsk Qrupunun möstÿsna rolunu xösusilÿ qeyd etmÿklazûmdûr. Bu iø olduqca mörÿkkÿbdir vÿ tÿÿccöblö deyil ki, bÿzilÿri bu iødÿn ömidlÿrini kÿsiblÿr, lakinÿminÿm ki, belÿ formatda aparûlan danûøûqlar Daülûq Qarabaü mönaqiøÿsinÿ son qoyan saziølÿnÿticÿlÿnÿ bilÿr. Vÿtÿndaø cÿmiyyÿtlÿri daxilindÿ vÿ arasûnda aparûlan dialoq sayÿsindÿ ÿldÿ edilÿcÿkrazûlaøma ÿhalinin dÿstÿyini qazana bilÿr.

Ömidvaram ki, bu mÿqalÿlÿri oxuyub onlara tÿnqidi yanaøacaqsûnûz. Sizÿ faydalû diskussiyalararzulayûram!

Miøelin Kalmi-Rey

Federal Kansler,

Xarici Èølÿr özrÿ Federal Departamentin baø÷ûsû,

Èsve÷rÿ

55Þí ñþç

XXAARRÈÈCCÈÈ ÈÈØØLLßßRR ÖÖZZRRßß

FFEEDDEERRAALL DDEEPPAARRTTAAMMEENNTT,, ÈÈSSVVEE××RRßß

GGiirriiøøLLoorreennss BBrrooeerrss

Daülûq Qarabaü bþlgÿsi östöndÿ gedÿnermÿni-Azÿrbaycan mönaqiøÿsi 1994-cö ilinatÿøkÿsindÿn bÿri on ildÿn artûqdûr ki, "nÿ

savaø, nÿ sölh" vÿziyyÿtindÿdir. Bu mönaqiøÿ hÿmErmÿnistan vÿ Azÿrbaycanûn siyasi inkiøafûyolunda, hÿm dÿ bötþv Cÿnubi Qafqazregionunun inkiøafû vÿ dönyaya inteqrasiyasû ö÷önÿsas maneÿdir. Bu mönaqiøÿ þz möqÿddÿratûnûtÿyin etmÿ vÿ dþvlÿtlÿrin ÿrazi bötþvlöyöprinsiplÿrinin ziddiyyÿti ÷ÿr÷ivÿsindÿ ke÷miø SovetÈttifaqû respublikalarûnda cÿrÿyan edÿnmönaqiøÿlÿrdÿn biridir. Mönaqiøÿ tÿrÿflÿri onlarûnmþvqelÿrini möÿyyÿn etmÿkdÿ davam edÿn buprinsiplÿri beynÿlxalq tÿcröbÿ ö÷ön daha ÷oxsÿciyyÿvi olan nisbi mÿnada deyil, mötlÿq mÿnadaqÿbul edirlÿr. Ermÿnistan vÿ Daülûq Qarabaüermÿnilÿri ÿvvÿllÿr Sovet Azÿrbaycanûn daxilindÿmuxtar vilayÿt olan Daülûq Qarabaüûn þzmöqÿddÿratûnû suveren tÿyin etmÿ höququna israredirlÿr; Azÿrbaycan þz nþvbÿsindÿ ke÷miø sovetsÿrhÿdlÿri ÷ÿr÷ivÿsindÿ ÿrazi bötþvlöyönÿ tÿkidedÿrÿk ermÿnilÿrÿ dÿqiq möÿyyÿn edilmÿmiømuxtariyyÿt tÿklif edir.

Kþköndÿ ÿrazi möbahisÿsi duran 1991-1994-cöillÿrin möharibÿsi ermÿnilÿrin hÿlledici hÿrbiqÿlÿbÿsi, Daülûq Qarabaüûn ermÿnilÿrin nÿzarÿtinÿke÷mÿsi vÿ yeddi ÿtraf rayonun iøüal edilmÿsi ilÿnÿticÿlÿnmiødir. Bu ÿrazilÿrin iøüal altûndasaxlanûlmasû vÿ ya azad edilmÿsi kartûndan istifadÿedÿn ermÿnilÿr Daülûq Qarabaüûn gÿlÿcÿkstatusunun hÿllini prioritet mÿsÿlÿyÿ ÷evirÿrÿk onudigÿr mÿsÿlÿlÿri mözakirÿ etmÿk ö÷ön ilkin øÿrtkimi irÿli sörörlÿr. Buna gþrÿ dÿ, möharibÿninnÿticÿlÿri barÿsindÿ danûøûqlarû qarøûdurmanûnþzÿyindÿ duran mÿsÿlÿlÿrdÿn ayûrmaq cÿhdlÿri buvaxta kimi boøa ÷ûxmûødûr.

Sölh prosesindÿ hÿr hansû irÿlilÿyiøin olmadûüûndanirÿli gÿlÿn mÿyusluq vÿ planetin digÿrnþqtÿlÿrindÿ daha tÿxirÿsalûnmaz problemlÿrÿreaksiya vermÿk zÿrurÿti fonunda on ildÿn artûq÷ÿkÿn durüunluq beynÿlxalq sÿviyyÿdÿmönaqiøÿyÿ olan diqqÿtin tÿdricÿn zÿiflÿmÿsinÿgÿtirib ÷ûxarmûødûr. "Akkord"un bu nÿørininmÿqsÿdi Qarabaü sölh prosesinÿ yenidÿn diqqÿti÷ÿkmÿk vÿ hazûrkû sabit durüunluüun sÿbÿblÿriniþyrÿnmÿkdir. Nÿørin birinci hissÿsindÿ mönaqiøÿnintarixinÿ, tÿrÿflÿrin bu tarixÿ olan bir-birinÿ rÿqibnÿzÿr nþqtÿlÿrinÿ vÿ sölh prosesinin ÿtraflûøÿrhinÿ yer verilib. Lakin dþyöø meydanû vÿdanûøûqlar masasûndan kÿnarda hÿm Ermÿnistan,hÿm dÿ Azÿrbaycan cÿmiyyÿtlÿri mönaqiøÿninnÿticÿsindÿ ÿsaslû dÿyiøikliklÿr yaøamûølar. Bunlarûnarasûnda hÿm ermÿnilÿrin Azÿrbaycandan, hÿmdÿ azÿrbaycanlûlarûn Ermÿnistandan sörgön

1100 Akkord 17

LLoorreennss BBrrooeerrss GGöörrccöössttaannddaaeettnniikk mmöönnaaqqiiøøÿÿllÿÿrr vvÿÿzzoorraakkûûllûûqq öözzrrÿÿ ØØÿÿrrqqøøöönnaaññllûûqq vvÿÿAAffrriikkaaøøöönnaassllûûqq AAllii MMÿÿkkttÿÿbbiinnddÿÿddookkttoorrlluuqq ddiisssseerrttaassiiyyaassûûnnûûmmööddaaffiiÿÿ eeddiibb.. GGöörrccöössttaann,,EErrmmÿÿnniissttaann vvÿÿ AAzzÿÿrrbbaayyccaannddaammööxxttÿÿlliiff QQHHTT llaayyiihhÿÿllÿÿrriinnddÿÿ vvÿÿvvÿÿttÿÿnnddaaøø ccÿÿmmiiyyyyÿÿttiinniinn ffÿÿaallllaarrûûiillÿÿ ggþþrrööøøllÿÿrrddÿÿ iiøøttiirraakk eettmmiiøøddiirr..

EErrmmÿÿnnii vvÿÿ aazzÿÿrrbbaayyccaannllûû ddþþyyööøø÷÷ööllÿÿrrii aarraassûûnnddaa ÿÿssiirrllÿÿrriinnddÿÿyyiiøøddiirriillmmÿÿssii bbaarrÿÿddÿÿ ddaannûûøøûûqqllaarr,, DDaaüüllûûqq QQaarraabbaaüü,, 11999922--ccii iill..

Ìÿíáÿ: TASS/Sovfoto

edilmÿsi (vÿ bununla ÿlaqÿdar hÿr ikirespublikanûn etnik möxtÿlifliyinin ÿhÿmiyyÿtlidÿrÿcÿdÿ itirilmÿsi), cÿmiyyÿtlÿrin vÿ siyasimÿdÿniyyÿtin hÿrbilÿømÿsi, ardûnca gÿlÿndemokratik impulslarûn zÿiflÿmÿsi, inzibati amirlikiqtisadiyyatûndan bazar mönasibÿtlÿrinÿ onsuz daiztirablû olan ke÷idi daha da aüûrlaødûran blokadavÿ sÿrmayÿ itkilÿrindÿn irÿli gÿlÿn iqtisadi inkiøafûndonmasûnû gþstÿrmÿk olar. Nÿørin ikincihissÿsindÿki mÿqalÿlÿr davamlû sölhön ÿldÿedilmÿsi ö÷ön tÿlÿb edilÿn geniø dÿyiøikliklÿrÿtoxunur.

TTeerrmmiinnllÿÿrr hhaaqqqqûûnnddaaDaülûq Qarabaü mönaqiøÿsini araødûrmaüabaølayan zaman qarøûya ÷ûxan birinci problemondan ibarÿtdir ki, mönaqiøÿ tÿrÿflÿrinin vÿhÿm÷inin kÿnar möøahidÿ÷ilÿrin hÿr birimönaqiøÿyÿ fÿrqli qiymÿt verdiyindÿn, onunstrukturunu da möxtÿlif cör möÿyyÿn edirlÿr. DeVaal þz giriø mÿqalÿsindÿ mönaqiøÿnin uyuømazetnik vÿ ya dini xösusiyyÿtlÿr vÿ yaxud"sivilizasiya" fÿrqlÿri zÿminindÿ meydana ÷ûxmasûhaqqûnda geniø yayûlmûø fikirlÿri dÿrhal pu÷a÷ûxarûr. De Vaal aydûn gþstÿrir ki, belÿ øÿrhlÿr nÿermÿnilÿrlÿ azÿrbaycanlûlarûn tarixÿn yan-yana dincyaøamasûnû, nÿ dÿ onlar arasûnda vaxtaøûrûpöskörÿn zorakûlûüûn tÿbiÿtini izah etmÿyÿ qadirdeyil.

Ardûnca gÿlÿn mÿqalÿlÿr tÿrÿflÿrin mönaqiøÿyÿolan bir-birinÿ zidd mþvqelÿrini vÿ mönaqiøÿni hÿlletmÿk ö÷ön zÿruri struktur vÿ sölh prosesihaqqûnda tÿzadlû nÿzÿr nþqtÿlÿrini iøûqlandûrûr.Ermÿnistan vÿ Azÿrbaycan xarici iølÿr nazirlÿriVartan Oskanyan vÿ Elmar Mÿmmÿdyarovuntÿqdim etdiklÿri iki mÿqalÿ mövafiq dþvlÿtlÿrinrÿsmi mþvqelÿrini ifadÿ edir. Azÿrbaycanûn rÿsmimþvqeyi mönaqiøÿni Azÿrbaycanla Ermÿnistanarasûnda ikitÿrÿfli dþvlÿtlÿrarasû mönaqiøÿ kimi

möÿyyÿn edir. Bu mþvqe ermÿni irredentizmi,ÿrazi ekspansiyasû vÿ Azÿrbaycan torpaqlarûnûnhÿrbi tÿcavözö anlamlarûna sþykÿnir. Bu mþvqeyÿuyüun olaraq, Azÿrbaycan tÿrÿfi ErmÿnistanlaDaülûq Qarabaü ermÿnilÿri arasûnda he÷ bir fÿrqqoymur; Qarabaüûn de fakto hakimiyyÿti ilÿdanûøûqlarûn aparûlmasû bu hakimiyyÿtin suverenliyÿolan iddialarûnû a priori legitimlÿødirmÿk kimi qÿbuledilir, vÿ buna gþrÿ dÿ istisna edilir. Ermÿnistanûnrÿsmi mþvqeyi mönaqiøÿni ö÷tÿrÿfli ÷ÿr÷ivÿdÿtÿqdim edir. Bu mþvqeyÿ ÿsasÿn, mönaqiøÿninÿsas iøtirak÷ûlarû Daülûq Qarabaü vÿ Azÿrbaycandûr,Ermÿnistan isÿ, yalnûz ikinci dÿrÿcÿli rolu olanmaraqlû tÿrÿf vÿ Qarabaü ermÿnilÿrinintÿhlökÿsizliyinin zamini kimi ÷ûxûø edir. Èrredentizmittihamlarûnû rÿdd edÿn Ermÿnistanûn mþvqeyimönaqiøÿni bötön Sovet Èttifaqûnûn daüûlmasûnagÿtirib ÷ûxaran þz möqÿddÿratûnû tÿyin etmÿ vÿmöstÿmlÿkÿlÿrin azadlûq ÿldÿ etmÿsi sÿylÿri÷ÿr÷ivÿsindÿ tÿqdim edir. Daülûq Qarabaüermÿnilÿri bu nÿzÿr nþqtÿsini dÿstÿklÿyÿrÿk, ardûcûlolaraq danûøûqlarûn tamhöquqlu tÿrÿfi kimi sölhprosesinÿ qoøulma tÿøÿbböslÿri ilÿ ÷ûxûø edirlÿr.

Bunun ardûnca G.Baüdasaryan vÿ T.Höseynov þzmÿqalÿlÿrindÿ aydûn nömayiø edirlÿr ki, konseptualterminologiya ziddiyyÿtlÿri Daülûq Qarabaüûnermÿni vÿ azÿrbaycanlû icmalarûnûn iddialarûnda dadavamûnû tapmûølar. Kollektiv mÿnsubiyyÿtinÿ gþrÿ,möxtÿlif höquq vÿ sÿlahiyyÿtlÿrÿ malik olmaqkimi sovet iyerarxiya anlamûna uyüuntÿrbiyÿlÿnmiø Qarabaü ermÿnilÿri vÿazÿrbaycanlûlarû "azlûq" vÿ "icma" (rusca- )terminlÿrinÿ qarøû etiraz edir vÿ Qarabaüû þzvÿtÿnlÿri hesab edirlÿr.

Sovet irsinin kÿnar möøahidÿ÷i ö÷ön ÿn azû ikinÿticÿsi ola bilÿr. Birincisi ondan ibarÿtdir ki,terminologiyadan ehtiyatla vÿ diqqÿtlÿ istifadÿetmÿdikdÿ, bilmÿdÿn bu vÿ ya digÿr tÿrÿfÿqÿrÿzkarlûq gþstÿrmÿk olar. Qarabaü mönaqiøÿsi

1111Giriø

leksikonunun mörÿkkÿbliyini vÿ hÿr hansû termininistifadÿsindÿ yarana bilÿn mömkön ÷ÿtinliklÿrinömayiø etmÿk ö÷ön "Akkord"un bu nÿørinÿ ÿsasterminlÿrin ziddiyyÿtli tÿriflÿrini ÿtraflû izah edÿnsiyasi löüÿt daxildir. Èkinci nÿticÿ isÿ, muxtariyyÿtkonsepsiyasûnûn sovet hakimiyyÿti vaxtûndaiølÿmÿyÿn federalizm tÿcröbÿsi nÿticÿsindÿ tametibardan döømÿsindÿn irÿli gÿlir. CÿnubiQafqazdakû separatist azlûqlar muxtariyyÿtvÿdlÿrinÿ bu vÿdlÿri verÿn mÿrkÿzi hakimiyyÿtrÿhbÿrlÿri kimi ciddi yanaømûrlar. Regiondakûmönaqiøÿlÿrÿ hÿll yolu kimi muxtariyyÿt tÿklifedÿn kÿnar iøtirak÷ûlar þz tÿkliflÿrinÿ daha ciddimönasibÿt gþrmÿk istÿyirlÿrsÿ, bu kontekstinÿzÿrÿ almalûdûrlar.

ÈÈøøttiirraakk÷÷ûûllaarrllaa ddoolluu ssööllhh pprroosseessiiAvropa, Avrasiya vÿ Yaxûn Øÿrq geosiyasidairÿlÿrinin haøiyÿsindÿ yerlÿøÿn Qarabaümönaqiøÿsi möøahidÿ÷ilÿri iøtirak÷ûlarûn sayû ilÿheyrÿtlÿndirir. Tarix boyunca vÿ bu gön dÿ bþyökdþvlÿtlÿrin nöfuz östöndÿ yarûøma meydanû olanCÿnubi Qafqazda mönaqiøÿ yeni geosiyasimÿkanla qismÿn öst-östÿ döømöø vÿ onunyaranmasûnda þz izini qoymuødur. Hÿqiqÿtÿn dÿ,beynÿlxalq vasitÿ÷ilÿrin bir-birinÿ rÿqib niyyÿtlÿri vÿbirtÿrÿfli tÿøÿbböslÿri tez-tez sölh prosesindÿirÿlilÿyiøin olmadûüûnûn baølûca sÿbÿblÿri kimigþstÿrilir. ßn ilk vasitÿ÷ilik cÿhdlÿrini Rusiya,Qazaxûstan vÿ Èran gþstÿrmiølÿr. 1992-ci ildÿnQarabaü mönaqiøÿsi bir ÷oxlarûnûn fikrincÿ Soyuqmöharibÿ geosiyasÿtinin ÿvÿzinÿ gÿlmiø "yenidönya nizamûnûn" vÿ onu idarÿ etmÿk ö÷önyaradûlmûø institutlar - Avropa Tÿhlökÿsizlik vÿßmÿkdaølûq Konfransû vÿ sonradan AvropaTÿhlökÿsizlik vÿ ßmÿkdaølûq Tÿøkilatûnûn (ATßT)sûnaüûna ÷evrilmiødir. Mÿhz ATßT-in himayÿsialtûnda "Minsk Qrupuna" Qarabaü mönaqiøÿsindÿvasitÿ÷ilik mandatû verilmiødir.

Cÿbhÿdÿ cÿrÿyan edÿn hadisÿlÿrÿ gþrÿ þncÿyerindÿn ÷ÿtin tÿrpÿnÿn ATßT-in himayÿsi altûndaaparûlan proses sonradan ÷þzömön tÿrkibi vÿmetodologiyasû barÿsindÿ tÿrÿflÿr arasûnda razûlûüûnÿldÿ edilmÿsinÿ yþnÿlmiødir. Lakin V.Ceykobi þzmÿqalÿsindÿ gþstÿrdiyi kimi, proses aparûcûdþvlÿtlÿr arasûnda daha geniø ÿmÿkdaølûqömidlÿrini doürultmadû. Ardûnca gÿlÿn fÿsillÿrdÿT.Zölföqarov vÿ J.Libaridyan ehtiyat edirlÿr ki, sölhÿks tÿrÿfin xeyrinÿ olan yeni regionalhegemonluq yaradacaq. Sþzö gedÿn mÿqalÿlÿrdÿhÿm÷inin ÿksÿr sölh proseslÿrinÿ mÿxsus baølûcadilemmaya da nÿzÿr yetirilir: qeyri-dþvlÿttÿrÿflÿðènèí iøtirak etdiyi mönaqiøÿlÿrdÿdþvlÿtlÿrarasû proseslÿrin dþvlÿtlÿr tÿrÿfindÿnidarÿsindÿ adÿtÿn gÿrginlik möøahidÿ edilir. Olabilÿr ki, Daülûq Qarabaüûn de fakto hakimiyyÿtiyöksÿk sÿviyyÿdÿ tÿøkilatlanmûø vÿ geniø strukturamalik qeyri-dþvlÿt qurumu kimi ÷ûxûø etsin, lakineyni zamanda Libaridyanûn fikrincÿ, azlûqlarûnsabitlik, iqtisadi rifah vÿ höquqlarûnûn qorunmasûzÿmanÿtlÿrinin ÿvÿzindÿ möstÿqillik niyyÿtlÿrindÿn

ÿl ÷ÿkmÿsi haqqûnda fÿrziyyÿlÿr ÿsassûzdûr. Bunabÿnzÿr olaraq, T.Zölföqarovun da mÿqalÿsindÿnelÿ gþrönör ki, ÿrazi bötþvlöyö prinsipini yöksÿktutan tÿøkilatûn Azÿrbaycanûn xeyrinÿ vasitÿ÷iliyihaqqûnda ömidlÿr dÿ ger÷ÿklÿømÿdi.

Buna baxmayaraq, bu mÿyusluq hissi ÿsasmÿqamû kþlgÿdÿ saxlamamalûdûr: sölh prosesininhazûrkû strukturu mÿhz ondan ÿn ÷ox bÿhrÿlÿnÿbilÿn vÿ yaxud ÿn ÷ox itirÿ bilÿn icmalarû -Qarabaü ermÿnilÿri ilÿ mÿcburi kþ÷möø Qarabaüazÿrbaycanlû icmasûnû tÿcrid edir. Razûlaøma ÿldÿedilÿrsÿ, Azÿrbaycanûn Xarici Èølÿr Nazirliyinin2005-ci ilin iyununda qÿbul etdiyi kimi, bu ikiicmanûn bir arada dinc yaøamasû ö÷ön aralarûndaÿlaqÿlÿrin yaradûlmasû gÿlÿcÿk sölhmÿramlû sÿylÿrinayrûlmaz hissÿsinÿ ÷evrilmÿlidir.

Aydûn se÷ilÿn regional hegemonun olmamasûQarabaü mönaqiøÿsinin daha bir xösusiyyÿtidir. Bucÿhÿt - atÿøkÿs rejiminin þz-þzönö nizamlamatÿbiÿti - O.Antonenkonun mÿqalÿsindÿ ÿtraflûaraødûrûlûr. Atÿøkÿsin nisbi sabitliyi ona iøarÿ edir ki,nÿ Ermÿnistan, nÿ dÿ Azÿrbaycan hÿrbiÿmÿliyyatlara yenidÿn baølamaüa meylli deyillÿr.Lakin, S.Freyzer þz mÿqalÿsindÿ ehtiyat edir ki,atÿøkÿsin tez-tez pozulmasû, hÿrbi xÿrclÿrinartûrûlmasû vÿ tÿrÿflÿrinèí bir-birinÿ döømÿn kimibaxmasû sonda belÿ bir nÿticÿni qa÷ûlmaz edÿbilÿr.

ÈÈøøttiirraakkûûnn aammiillllÿÿrrii:: eelliittaa vvÿÿ ccÿÿmmiiyyyyÿÿttllÿÿrrErmÿnistan vÿ Azÿrbaycan cÿmiyyÿtlÿrinin bÿzihissÿlÿrindÿ mönaqiøÿnin hÿllinÿ doüru irÿlilÿyiøinolmamasûnda kÿnar iøtirak÷ûlar ittiham edilir, bu isÿþz nþvbÿsindÿ sölh prosesindÿ ictimai iøtirakmÿsÿlÿsini meydana ÷ûxarûr. Bu nÿørin bir ÷oxfÿsillÿrindÿ qeyd edildiyi kimi, hÿr iki þlkÿdÿ yalnûzsiyasi rÿhbÿrliyin yöksÿk eøelonlarû digÿr tÿrÿflÿbirbaøa tÿmasdadûrlar: prezidentlÿr, onlarûnkþmÿk÷ilÿri vÿ xarici iølÿr nazirlÿri. Sovetsistemindÿn miras qalmûø elitizm, qapalûlûq vÿmÿrkÿzlÿødirmÿ sindromlarû bugönkö Ermÿnistanvÿ Azÿrbaycanda sölhön nizamlanmasûna olanyanaømalarûn strukturunu möÿyyÿn edir. Buþlkÿlÿrdÿ hakimiyyÿtdÿ olan rejimlÿr sölhprosesinin idarÿ edilmÿsi vÿ ona aid mÿlumatlarözÿrindÿ tam monopoliya saxlayûrlar. Mönaqiøÿÿtrafûnda diskussiyalarû geniølÿndirmÿk mÿqsÿdi ilÿhÿyata ke÷irilÿn ayrû-ayrû vÿtÿndaø tÿøÿbböslÿri, vÿxösusilÿ dÿ mönaqiøÿ haqqûnda a÷ûq danûømaqniyyÿtlÿri øöbhÿlÿrlÿ, daha pis hallarda isÿ"tÿslim÷ilik" vÿ "xÿyanÿt" ittihamlarû ilÿ qarøûlaøûrlar.Sölh prosesindÿki elitizm daha geniø cÿmiyyÿtiniøtirakûnû ÷ÿtinlÿødirir vÿ eyni zamanda, Ermÿnistanvÿ Azÿrbaycan rÿhbÿrlÿrinin þz daxili auditoriyalarûö÷ön nÿzÿrdÿ tutulmuø vÿ danûøûqlar masasûarxasûndakû ritorika arasûnda fÿrqi izah edir. Buhissÿnin mÿqalÿlÿri elita vÿ cÿmiyyÿtlÿr arasûndamönasibÿtlÿri vÿ mönaqiøÿnin cÿmiyyÿtin möxtÿlifsÿviyyÿlÿrinÿ olan tÿsirini araødûrûr.

1122 Akkord 17

Sölh prosesinin idarÿ edilmÿsinÿ vÿ digÿr tÿrÿflÿÿlaqÿlÿrÿ nÿzarÿt vÿtÿndaø cÿmiyyÿti sÿviyyÿsindÿiøtirak imkanlarûnû mÿhdudlaødûrmûødûr. A.Èøkanyanvÿ ß.Hÿsÿnovun birgÿ mÿqalÿsindÿ aydûn gþstÿrilirki, vaxt getdikcÿ vÿtÿndaø tÿøÿbböslÿrinin sayûazalmaqdadûr, vÿtÿndaø cÿmiyyÿtinin iøtirak÷ÿr÷ivÿsini geniølÿndirmÿk imkanlarû isÿmÿhduddur. Azÿrbaycanda vÿtÿndaø cÿmiyyÿtineft gÿlirlÿrindÿn bÿhrÿlÿnÿn rejim qarøûsûndazÿifdir. Ermÿnistanûn vÿtÿndaø cÿmiyyÿti ö÷ön isÿ,digÿr mÿsÿlÿlÿr Qarabaü problemindÿn dahavacibdir, bu da onu tÿsdiqlÿyir ki, vÿtÿndaøcÿmiyyÿtinin prioritetlÿri he÷ dÿ hÿr zaman onunbarûøûq ö÷ön aparûcû qövvÿ olmasûna dair kÿnarmöøahidÿ÷ilÿrin tÿsÿvvörlÿri ilÿ öst-östÿ döømör.

Ø.Rzayev vÿ M.Qriqoryan mönaqiøÿniniøûqlandûrûlmasûnda KÈV-in rolunu øÿrh edirlÿr. Onlarkifayÿt qÿdÿr bÿdbin nÿticÿyÿ gÿlirlÿr ki,möharibÿ jurnalistlÿr ö÷ön daha geniø möstÿqillikimkanlarû yaratsa da, savaødan sonrakû durüunluqzamanû hÿm Ermÿnistanda, hÿm dÿAzÿrbaycanda kötlÿvi informasiya vasitÿlÿrimöharibÿyÿ ÷aüûrûølarla vÿ mömkön gözÿøtlÿrinmözakirÿsini rÿdd etmÿklÿ rÿsmi mþvqelÿridÿstÿklÿmiølÿr. L.Baüdasaryan vÿ A.Yunusovunmÿqalÿsi Ermÿnistan vÿ Azÿrbaycancÿmiyyÿtlÿrindÿ baø vermiø möhöm sosial vÿmþvqe dÿyiøikliklÿrinÿ hÿsr edilmiødir. Onlarûngÿldiyi nÿticÿyÿ gþrÿ, qonøu olan vÿ eynizamanda bir-birindÿn tÿcrid olunmuøcÿmiyyÿtlÿrdÿ mövazi sörÿtdÿ proseslÿr baø verir.Vÿ sonda, F.Øampeyn hazûrkû durüunluüun iqtisadiqiymÿtini nÿzÿrdÿn ke÷irÿrÿk sölh prosesinÿmösbÿt tÿsir gþstÿrÿ bilÿn gÿlÿcÿk iqtisadi inkiøafûdÿyÿrlÿndirir.

Bötön mÿqalÿlÿr ömumilikdÿ cÿmiyyÿtlÿrinbeynÿlxalq sÿviyyÿdÿ qalib (Ermÿnistan) vÿqurban (Azÿrbaycan) kimi tanûnmasû istiqamÿtindÿaddûmlamasûnû vÿ barûøûqdan uzaq döømÿsini ifadÿedirlÿr. Möharibÿdÿn sonra yayûlmûø bir-birinÿ ziddolan bu iki tÿsvir dialoq siyasÿtinÿ ciddi maneÿlÿryaradûr, lakin eyni zamanda, hÿr bir tÿrÿf butÿsvirlÿrdÿn digÿr tÿrÿfi tÿsvir etmÿk ö÷ön istifadÿedir. Bu tÿsvirlÿrin ÿsasûnda milli ideologiyalarabaülanmûø tarixi ÿdalÿtin ziddiyyÿtli anlayûølarûdurur. Mÿsÿlÿn, ÿgÿr ermÿni mÿnbÿlÿrindÿErmÿnistan-Azÿrbaycan mönaqiøÿsi "törklÿrin"tþrÿtdiyi geniø soyqûrûm ÷ÿr÷ivÿsindÿ tÿqdimedilirsÿ, Azÿrbaycanûn rÿsmi mÿnbÿlÿri qa÷qûnlarvÿ mÿcburi kþ÷könlÿr problemini sûrfAzÿrbaycanûn problemi kimi tÿsvir edirlÿr. Bundanÿlavÿ, bu "rÿmzi tÿsvirlÿrin" tÿrs mÿqamû damþvcuddur, buna söbut kimi AzÿrbaycanûnQarabaü mönaqiøÿsini ermÿnilÿrin tþrÿtdiyi"soyqûrûm" kimi tÿqdim etmÿsini misal ÷ÿkmÿkolar. Hÿr bir tÿrÿfdÿ zorakûlûüûn ÿn ifrat hallarûnûqabartmaq meyllÿri vardûr (azÿrbaycanlûlar ö÷önbu Xocalû qûrüûnû, ermÿnilÿr ö÷ön isÿ Sumqayût vÿBakûdakû qûrüûnlardûr). Belÿ hadisÿlÿr sÿciyyÿvixarakter daøûmasa da, iki xalqûn yaddaøûndahÿmiøÿlik hÿkk olunub. Bu prosesdÿ yan-yanayaøama haqqûnda xatirÿlÿr silinib getmiødir:

mönaqiøÿ gÿrginlÿødikcÿ hÿr iki tÿrÿf bir-birinÿqarøû olan tarixi döømÿn÷iliyi "yadlarûna saldûlar",indi isÿ bu döømÿn÷ilik KÈV vasitÿsilÿ yayûmlananrÿsmi ritorikada yer tapmûødûr. Èki paralel xÿttkimi, Ermÿnistan vÿ Azÿrbaycan tarixlÿrinin dÿkÿsiømÿ nþqtÿlÿri yoxdur.

DDeemmookkrraattiikkllÿÿøømmÿÿ vvÿÿ ssööllhh ppootteennssiiaallûûßgÿr 1990-cû illÿrdÿ milli zÿmindÿ baø verÿnmönaqiøÿlÿr Cÿnubi Qafqazda bÿrpa edilmiømöstÿqil dþvlÿt÷iliyin konturlarûnû möÿyyÿnedirdisÿ, cari onillik dþvlÿt vÿ cÿmiyyÿt arasûndabu dþvlÿt÷iliyin formalarûna dair qarøûdurma ilÿxarakterizÿ edilir. Son illÿr hÿm Ermÿnistan, hÿmdÿ Azÿrbaycan rejimlÿri demokratiklÿømÿnin sörÿtivÿ sÿviyyÿsi ilÿ baülû cÿmiyyÿtin narazûlûüû ilÿözlÿømiølÿr. Bþyök dÿstÿyÿ malik olmayan vÿbunun nÿticÿsindÿ geniø øÿkildÿ dþyöø÷ölökruhunu hÿvÿslÿndirÿn siyasi elitalar istÿnilÿn sölhrazûlaømasûnûn tÿrkib hissÿsi olan gözÿøtlÿr ö÷öndemÿk olar ki, yer saxlamayûblar. Danûøûqlarmasasû arxasûnda ÿldÿ edilmiø ilkin razûlaømalardÿfÿlÿrlÿ cÿmiyyÿtlÿrin daxilindÿ rÿdd edilib.R.Musabÿyov vÿ H.×ilingiryanûn þz mÿqalÿlÿrindÿgÿldiklÿri qÿnaÿtÿ gþrÿ, hÿm Azÿrbaycan, hÿmdÿ Ermÿnistan hakimiyyÿti "nÿ sölh, nÿ savaø"durüunluüundan problemin hÿlli ö÷ön lazûmiøÿraiti yaratmaq ÿvÿzinÿ þz daxili siyasimÿqsÿdlÿrinÿ nail olmaq ö÷ön istifadÿ edirlÿr.Nÿhayÿt, Broersin mÿqalÿsi Daülûq Qarabaüûnþzöndÿ tanûnmamaüûn siyasi inkiøaf vÿdemokratiklÿømÿ proseslÿrinÿ olan tÿsirini tÿdqiqedir. Möÿlliflÿr ömumilikdÿ döøönörlÿr ki, yalnûzbötön regionda dþvlÿt-cÿmiyyÿt mönasibÿtlÿrininyaxøûlaømasû nÿticÿsindÿ ÿldÿ edilÿcÿk demokratikdividentlÿr sölh prosesini irÿli aparmaq ö÷ön lazûmiresurslarû tÿmin edÿ bilÿr.

Nizamlamada irÿlilÿyiøin ÿldÿ edilmÿsi ö÷önictimaiyyÿtin iøtirakûnûn geniølÿnmÿsi vÿdÿrinlÿømÿsi, onun sölh prosesinÿ sahiblik etmÿsizÿruridir. Bunlarûn hÿyata ke÷mÿsi ö÷önhakimiyyÿtdÿ olan rejimlÿr þz mandatlarûnda ÿminolmalû vÿ nöfuzlarûnû artûrmaq ö÷ön Qarabaümÿsÿlÿsindÿ sÿrt mþvqedÿn ÷ûxûø etmÿkdÿ zÿrurÿtgþrmÿmÿlidirlÿr. Bu mÿqsÿdÿ nail olmaqdadþvlÿtin vÿ cÿmiyyÿtin ÿmÿkdaølûüû ö÷ön dahageniø meydan yaratmaq vÿ hÿm cÿmiyyÿtlÿrindaxilindÿ, hÿm dÿ onlarûn arasûnda dialoqsiyasÿtinin hÿyata ke÷irilmÿsi lazûmdûr. Qarabaümönaqiøÿsi baøladûüû ilk göndÿn þz transformasiyapotensialûnû dÿfÿlÿrlÿ nömayiø etmiødir.Mönaqiøÿnin gÿlÿcÿkdÿ hÿll edilmÿsi Ermÿnistanvÿ Azÿrbaycanda hÿm siyasi elita, hÿm dÿ geniøictimaiyyÿtin siyasÿti dÿyiømÿk mÿsÿlÿsinÿmönasibÿtindÿn bilavasitÿ asûlûdûr.

1133Giriø

DDaaüüllûûqq QQaarraabbaaüümmöönnaaqqiiøøÿÿssiinniinnkkþþkkllÿÿrrii,,ddiinnaammiikkaassûûvvÿÿ yyaannllûûøø ttÿÿssÿÿvvvvöörr

TToommaass ddee VVaaaall

Hÿr bir mönaqiøÿnin þz tarix÷ÿsi var. Lakin÷ox nadir hallarda elÿ mönaqiøÿ olub ki,Daülûq Qarabaü mönaqiøÿsi kimi baølasûn.

Tÿrÿflÿrin ÿsas mþvqelÿri - Qarabaü ermÿnilÿrininErmÿnistanûn kþmÿkliyi ilÿ Azÿrbaycandan ayrûlmaqÿtiyyÿti vÿ Azÿrbaycanûn belÿ ayrûlmanûn qarøûsûnûalmaq ÿzmi - 1988-ci ilin fevralûndaformalaømûødûr. Mÿhz bu zaman hadisÿlÿr coøubnömayiølÿr, tÿtillÿr, siyasi ÷ÿkiømÿlÿr, qa÷qûnaxûnlarû vÿ basqûnlar möstÿvisinÿ ke÷miødir.Ermÿnistanla Azÿrbaycanûn arasûnda tammiqyaslûhÿrbi ÿmÿliyyatlarûn yalnûz 1991-ci ilin sonundabaølamasû niyyÿt mÿsÿlÿsindÿn daha ÷ox silahlarûnÿldÿ edilmÿsi ilÿ baülûdûr.

1988-ci ilin gÿrgin vÿ hÿyÿcanlû fevral hadisÿlÿrimillÿt÷iliyin necÿ bþyök siyasi göcÿ malik olmasûnûyaddan ÷ûxarmûø Avropanû sarsûtdû. Bu mÿnadakommunist ideologiyasûnûn daüûlmasû ÿrÿfÿsindÿmillÿt÷ilik zÿminindÿ ilk ciddi mönaqiøÿ olanQarabaü mönaqiøÿsini ÿn gþzlÿnilmÿz, vÿ eynizamanda ÿn gþzlÿnilÿn mönaqiøÿ adlandûrmaqolar. Yuqoslaviya vÿ ya Sovet Èttifaqûndakû digÿrmönaqiøÿlÿrlÿ möqayisÿdÿ, bu mönaqiøÿ dahalaböd idi, ÷önki onun kþklÿri kommunistsisteminin son illÿrindÿ formalaømûø iki tÿrÿfinqarøûlûqlû mönasibÿt strukturundan baølanûrdû. Bumönasibÿtlÿrin bönþvrÿsindÿ ÷atlar yaradan dþrdmÿsÿlÿ - bir-birindÿn fÿrqli milli tarix versiyalarû,möbahisÿli sÿrhÿdlÿr, qeyri-mþhkÿm tÿhlökÿsizliksistemi vÿ tÿrÿflÿr arasûnda dialoqun olmamasû -ilk ÷axnaømalar baølayarkÿn mönasibÿtlÿrdÿ dÿrinu÷uruma sÿbÿb oldu. Lakin mÿhz probleminyeniliyi vÿ dÿrinliyi onu hÿll edÿ bilÿn mexanizmitapmaq indiyÿ kimi mömkön olmamûødûr.

QQaarraabbaaüü:: kkiimmlliikk vvÿÿ ssaahhiibblliikkTarixin bir-birinÿ zidd olan versiyalarû iki cÿmiyyÿtinhÿr birindÿ mötlÿq øÿkildÿ qÿbul edilmiødir. Hÿlÿhÿrbi ÿmÿliyyatlar baølamazdan þncÿ hÿr ikitÿrÿfdÿn olan ziyalûlar cÿbhÿdÿ baø verÿnlÿrimöÿyyÿnlÿødirÿn prinsiplÿrin ÿsasûnda durandÿlillÿri ifadÿ etmiølÿr. Hÿr iki tÿrÿfin mþvqelÿrihÿlÿ 1960-cû illÿrdÿ, millÿt÷iliyin bÿzi tÿzahörlÿriö÷ön øÿrait yaradan Nikita Xruøøovun baøladûüû"mölayimlÿømÿ" dþvröndÿ sÿmtlÿømiødir. Lakinbunlara nÿzarÿt etmÿk kifayÿt qÿdÿr ÷ÿtinmÿsÿlÿyÿ ÷evrildi, xösusilÿ dÿ nþvbÿti dþvrlÿrdÿZiya Bönyaäov vÿ Zoriy Balayan kimi yazû÷ûlar birbirinÿ tamamilÿ zidd olan tarix versiyalarû özÿrindÿiølÿmÿyÿ baølayandan sonra.

1144 Akkord 17

TToommaass ddee VVaall LLoonnddoonnddaayyeerrllÿÿøøÿÿnn MMööhhaarriibbÿÿ vvÿÿ SSööllhhöönnÈÈøøûûqqllaannddûûrrûûllmmaassûû ÈÈnnssttiittuuttuunnuunnQQaaffqqaazz öözzrrÿÿ rreeddaakkttoorruudduurr..CCÿÿnnuubbii QQaaffqqaazz pprroobblleemmllÿÿrrii vvÿÿRRuussiiyyaa ssiiyyaassÿÿttii öözzrrÿÿ ÷÷ooxxssaayyllûûnnÿÿøørrllÿÿrriinn vvÿÿ ""QQaarraa bbaaüü::EErrmmÿÿnniissttaann vvÿÿ AAzzÿÿrrbbaayyccaannssööllhhllÿÿ ssaavvaaøø aarraassûûnnddaa"" aaddllûûkkiittaabbûûnn mmööÿÿlllliiffiiddiirr..

YYeerreevvaannddaa nnöömmaayyiiøø,, 11998888--ccii iill.. Mÿnbÿ: Ruben Manqasaryan / Patker

1988-ci ildÿ mönaqiøÿ baølayan zaman yarananboøluüa hÿr iki tÿrÿfdÿn "Qarabaü faciÿsiningönahkarlarû yaxøû tanûnûr" kimi baølûqlar altûndayazûlar yazan tÿøviqat÷û vÿ pamflet÷i ordularû öztutdu. Tÿÿssöflÿr olsun ki, o vaxtdan bÿri ÷oxøey dÿyiømÿyib. Bu gön ideoloji qarøûdurma dahasûx dairÿlÿrdÿ Ènternetdÿ davam edir, bununlabÿrabÿr hÿr iki þlkÿdÿ ke÷irilmiø rÿy sorüularûgþstÿrir ki, respondentlÿrin bþyök ÿksÿriyyÿtiQarabaüûn hÿr hansû sölh saziøi ÷ÿr÷ivÿsindÿ"baøqa" tÿrÿfÿ verilmÿsini tÿsÿvvörÿ belÿ gÿtirÿbilmirlÿr. Hÿr iki tÿrÿf ÿmindir ki, DaülûqQarabaüsûz þz milli kimliklÿri tam olmayacaq, millidþvlÿt÷ilik isÿ soluxacaq. Bu inanc þz nþvbÿsindÿdigÿr tÿrÿfdÿn vÿ onu dÿstÿklÿyÿnlÿrdÿn ömumi,hÿm hÿqiqi, hÿm dÿ xÿyali tÿhlökÿ hissinigöclÿndirir.

Bu qorxularû yalnûz xölya adlandûrmaq dözgönolmazdû, hÿr necÿ olsa Ermÿnistan vÿAzÿrbaycanûn möasir tarixindÿ ehtiyata ÿsas verÿnkifayÿt qÿdÿr mösibÿt vÿ itkilÿrin real nömunÿlÿrivar. Hÿr iki millÿtdÿ möharibÿ, tÿqiblÿr vÿ bþyökdþvlÿtlÿrin arasûnda baülanmûø saziølÿr nÿticÿsindÿvÿtÿndÿn ayrû yaøayanlarûn sayû daha ÷oxdur,

nÿinki þlkÿnin þzöndÿ. 1828-ci ilin Törkmÿn÷aymöqavilÿsi iki Azÿrbaycan arasûnda sÿrhÿd÷ÿkmiødir, 1915-21-ci illÿrdÿ isÿ bþyök dþvlÿtlÿrinsiyasÿti Ermÿnistan ÿrazilÿrinin ki÷ilmÿsinÿ gÿtirib÷ûxardû. 1915-ci ildÿ ermÿnilÿrin Anadoluda kötlÿviøÿkildÿ qûrûlmasû regionun möasir tarixindÿ digÿrzorakûlûq hallarûnû miqyas baxûmûndan xeyli arxadaqoyur, bununla belÿ iyirminci ÿsrin ÿvvÿllÿrindÿazÿrbaycanlûlar da he÷ dÿ az iztirablar÷ÿkmÿmiølÿr - bir ÷ox hallarda ermÿnilÿrinÿlindÿn. Möasir millÿt÷i tarix elminin diqqÿti digÿrmillÿtlÿrin (mÿs. ruslarûn, görcölÿrin) deyil, mÿhzermÿnilÿrlÿ azÿrbaycanlûlarûn bir-birinÿ ÿzabverdiklÿri mÿqamlar özÿrindÿ cÿmlÿøir.

MMööaassiirr ddþþvvrröönn QQaarraabbaaüü mmöönnaaqqiiøøÿÿssiiErmÿnistanla Azÿrbaycan arasûnda ilk ciddi÷ÿkiømÿlÿr on doqquzuncu ÿsrin sonlarûnda baøvermiødir. Ermÿnilÿr vÿ azÿrbaycanlûlar Rus,Osmanlû vÿ Èran imperiyalarûnûn kÿsiømÿsindÿyerlÿøÿn vÿ yöz kilometrlÿrlÿ uzanan bþlgÿdÿyanaøû yaøayan ÿsas xalqlar idi. Tarixÿn ermÿnilÿrdaha yöksÿk sosial-iqtisadi pillÿni tuturdular.Ermÿnilÿrin ÿksÿriyyÿti øÿhÿrlÿrdÿ mÿskunlaøaraq

1155Daülûq Qarabaü mönaqiøÿsinin kþklÿri, dinamikasû vÿ yanlûø tÿsÿvvör

imkanlû tacirlÿr tÿbÿqÿsini formalaødûrûrdû. Ondoqquzuncu ÿsrin sonlarûnda millÿt÷iliyin baøqaldûrmasû vÿ Rus vÿ Osmanlû imperiyalarûarasûnda mönaqiøÿnin kÿskinlÿømÿsi ilÿ ermÿnilÿrTörkiyÿ Anadolusunda ÿn vuruøãan vÿ eynizamanda ÿn mödafiÿsiz icmaya ÷evrildilÿr. ßgÿrbu hadisÿlÿrdÿn bir ne÷ÿ nÿsil þncÿ ÿksÿriyyÿti øiÿolan azÿrbaycanlûlarla ÿsasÿn sönni olan törklÿribirlÿødirÿn bir øey yox idisÿ, bu dþvrdÿ onlarömumi maraqlar zÿminindÿ bir-birinÿyaxûnlaømaüa baølamûølar vÿ ermÿnilÿr tÿrÿfindÿneyni millÿt kimi qÿbul edilirdilÿr. Bu iki xalqûömumilÿødirÿn ermÿnilÿr azÿrbaycanlûlarû da 1915-ci ilin soyqûrûmûnda ittiham edirlÿr.

1917-1920-ci illÿrin ermÿni-azÿrbaycanlû hÿrbiqarøûdurmasûnû sÿrhÿd ÷ÿkib iølÿk dþvlÿt yaratmaqö÷ön atûlmûø xaotik cÿhdlÿr kimi qÿbul etmÿkolar. Øÿrqi Avropanûn digÿr yerlÿrindÿ vÿBalkanlarda da eyni qanlû proses baø verirdi. Bumöharibÿ ÿvvÿlki ÿsrin Rusiya vÿ Törkiyÿ arasûndauzun möddÿtli mönaqiøÿnin davamû olan þzgÿÿllÿrlÿ aparûlan bir möharibÿ idi. Bu iki dþvlÿtdÿnhÿr biri yerlÿrdÿ mövafiq olaraq ermÿnilÿr vÿazÿrbaycanlûlardan þz möttÿfiqi kimi istifadÿedirdilÿr.

Qarabaüûn bÿdbÿxtliyi dÿ ondan ibarÿtdir ki, o,hÿr zaman ortada qalûrdû. Coürafi cÿhÿtdÿnQarabaü iki þlkÿni ayûran daü silsilÿsininAzÿrbaycan tÿrÿfindÿ yerlÿøir. Demoqrafikcÿhÿtdÿn isÿ Qarabaü ÿhalisi ÿsrlÿrlÿ yan-yanayaøamûø iki millÿtdÿn ibarÿt olan qarûøûq ÿhali idi.Ermÿnilÿr daülûq ÿrazilÿrdÿ ÷oxluq tÿøkil etsÿlÿrdÿ, azÿrbaycanlûlar ÿsasÿn Qarabaüdözÿnliklÿrindÿ vÿ Øuøa øÿhÿrindÿ (ermÿnilÿrarasûnda Øuøi kimi tanûnûr) yaøayûrdûlar. Mÿdÿnicÿhÿtdÿn dÿ Qarabaü hÿr iki tÿrÿf ö÷ön bþyökÿhÿmiyyÿtÿ malikdir. Ermÿnilÿr ö÷ön Qarabaüonun ÿrazisindÿ sÿpÿlÿnmiø onlarla ermÿnikilsÿsinÿ, orta ÿsrlÿr mÿliklÿrinin yerli muxtariyyÿtÿnÿnÿlÿrinÿ vÿ Qarabaü ermÿnilÿrinin dþyöø÷öøþhrÿtinÿ gþrÿ dÿyÿrlidir. Azÿrbaycanlûlar ö÷ön isÿQarabaü birinci nþvbÿdÿ mÿrkÿzi 18-ci ÿsrinbþyök øÿhÿri Øuøa olan xanlûqdûr, QarabaüVaqifin, Natÿvanûn vÿ Özeyir Hacûbÿyovun adlarûilÿ baülû olan Azÿrbaycanûn musiqi vÿ øairlikmÿdÿniyyÿtinin yöksÿliøi demÿkdir. Bir sþzlÿ,Qarabaü Elzas, Flandriya vÿ Kÿømir kimi mÿdÿnicÿhÿtdÿn zÿngin sÿrhÿd bþlgÿlÿrindÿn idi, vÿtÿÿssöf ki, elÿ hÿmin bþlgÿlÿr kimi dÿ dþyöømeydanû aqibÿtini yaøamalû oldu.

1920-21-ci illÿrdÿ bu mönaqiøÿnin yalnûz iki hÿllyolu var idi: tÿrÿflÿrdÿn birinin hÿrbi qÿlÿbÿsi(Anadolu, Zÿngÿzur vÿ Nax÷ûvanda baø verdiyikimi), vÿ yaxud imperiyalarûn biri tÿrÿfindÿnyuxarûdan zorla qoyulmuø yeni dþvlÿt÷ilikstrukturu. Bþyök Britaniyanûn þz variantûnû tÿtbiqetmÿk cÿhdi boøa ÷ûxdûqdan sonra, imperiyahakimliyini bolsheviklÿr þz ÿllÿrinÿ aldû, elÿ buzaman 1920-ci ilin mayûnda 11-ci Qûzûl OrduQarabaüû iøüal etdi. 1920-ci il iyulun 5-dÿ Èosif

Stalinin sÿdrlik etdiyi Qafqaz Bolsheviklÿr Komitÿsi(Kavböro) Qarabaüûn daülûq hissÿsiniAzÿrbaycanûn tÿrkibindÿ òÿñäèãëÿéÿí qÿrar qÿbuletdi. 1923-cö ilin iyulunda Azÿrbaycanûn tÿrkibindÿDaülûq Qarabaü Muxtar Vilayÿti (DQMV)yaradûldû, bu yeni vilayÿtin sÿrhÿdlÿri ÷ÿr÷ivÿsindÿermÿni ÿhalisi 94% tÿøkil edirdi.

Mÿsÿlÿnin bu tÿrzdÿ hÿll edilmÿsi DQMV-ni SovetÈttifaqûnda bir möttÿfiq respublikanûn tÿrkibindÿolan, lakin digÿr respublika ilÿ sûx ÿlaqÿlÿri olaniki muxtar vilayÿtdÿn birinÿ ÷evirdi (ikinci belÿmuxtar vilayÿt - rusdilli ÿhalinin ÷oxluq tÿøkiletdiyi Krûm - vÿziyyÿtin bötön aüûrlûüûnabaxmayaraq bu dÿrÿcÿdÿ möbahisÿ obyektiolmadû). Belÿ ÷þzömön ziddiyyÿtli tÿrÿflÿri he÷vaxt mözakirÿ olunmurdu. Buna baxmayaraqtarixin iki bir-birindÿn tam fÿrqli milli tÿfsirlÿrimþvcud idi: ÿksÿr ermÿnilÿr 1921-ci ilin qÿrarûnû elÿdÿ qÿbul etmÿdilÿr vÿ 1945, 1965 vÿ 1977-ciillÿrdÿ tÿkrarÿn ona qarøû ÷ûxûø etmiølÿr. DQMVSovetinin 20 fevral 1988-ci il tarixli sessiyasûndaAzÿrbaycan SSR-i tÿrkibindÿn ÷ûxûb ErmÿnistanSSR-i tÿrkibinÿ ke÷mÿk haqqûnda mÿrkÿzihþkumÿtÿ ÿrizÿ gþndÿrmÿk qÿrarû qÿbuledilmiødir. Bu sÿsvermÿ azÿrbaycanlûlar ö÷öntamamilÿ gþzlÿnilmÿz oldu: Daülûq QarabaüûnAzÿrbaycanûn tÿrkibindÿ olmasû onlar ö÷ön söbuttÿlÿb etmÿyÿn fakt idi. Bu da Qarabaüûnazÿrbaycanlû irsini tÿbliü edÿn göndÿlik xÿbÿrlÿrburaxûlûølarû vÿ geniø elmi ÿdÿbiyyatda þz tÿsdiqinitapmûødûr.

Burada bir vacib mÿqamû da qeyd etmÿk lazûmdûrki, bþlgÿnin siyasi "arxitekturasû" ÿtrafûnda altdanaparûlan bötön bu struktur ÷ÿkiømÿlÿrin bþlgÿdÿyaøayan ÿhalinin göndÿlik hÿyatlarûna he÷ bir tÿsiriyox idi. ßksÿr ermÿnilÿrin vÿ azÿrbaycanlûlarûnsþzlÿrinÿ gþrÿ, onlarûn arasûndaêû òèúàðÿò ÿëàãÿëÿðèýöðúöëÿðëÿ îëàí ÿlaqÿlÿriíäÿí òàðèõÿí äàùà ñûõ èäè;qarûøûq nigahlarûn da sayû az deyildi. Sovetdþvrönön qarabaülûlarû - hÿm ermÿnilÿr, hÿm dÿazÿrbaycanlûlar - adÿtÿn hÿr iki dildÿ danûøûr,qonøularû ilÿ yaxøû mönasibÿtlÿrdÿ olur vÿömumilikdÿ Yerevan vÿ Bakûdakû ziyalûlarûna÷dûqlarû millÿt÷i ritorikaya az fikir verirdilÿr.

Mÿhz buna gþrÿ dÿ Qarabaü mönaqiøÿsini qÿdimdöømÿn÷iliyin tÿzahörö vÿ ya dinlÿrin mönaqiøÿsikimi mözakirÿ etmÿk dözgön deyil. Mÿdÿni,iøgözar vÿ ailÿ mönasibÿtlÿri ermÿnilÿri vÿazÿrbaycanlûlarû ÿvvÿlki kimi Qarabaü mönaqiøÿsibþlgÿsindÿn baøqa hÿr yerdÿ - Moskvada,Görcöstanda vÿ ya Èranda - bir-biri ilÿ baülayûr.

TTÿÿhhllöökkÿÿssiizzlliikk ddiilleemmmmaallaarrûûBÿs onda adi qonøularû bir-biri ilÿ mönaqiøÿyÿ nÿvadar etdi? Vÿziyyÿtin sörÿtlÿ gÿrginlÿømÿsi vÿetibarûn itirilmÿsindÿ Daülûq Qarabaüûnquruluøunda ìþâúóä olan siyasi ziddiyyÿtlÿrinözÿrindÿn gÿlmÿkdÿ acizëèê ýþñòÿðÿí olan sÿrtsovet sistemi gönahkardûr. Sovet Èttifaqû kimi

1166 Akkord 17

mÿrkÿzlÿømiø dþvlÿt tÿhlökÿsizliyi yalnûz qorxuözÿrindÿ tÿmin edÿ bilirdi, vÿ buna gþrÿ dÿ ikicÿmiyyÿt arasûnda möbahisÿlÿrin konsensus yoluilÿ hÿll edilmÿsi ö÷ön onun he÷ bir mexanizmiyox idi. Sovet Èttifaqûnda ÿrazi-inzibati bþlgö milliÿsaslarda aparûlmûødûr, bununla belÿ cÿmiyyÿtdÿöföqi vÿtÿndaø ÿlaqÿlÿrinin yaranmasû, yÿniKommunist partiyasûna aid olmayan vÿ millimÿnsubiyyÿtÿ gþrÿ formalaømayan tÿøkilatlarvasitÿsi ilÿ cÿmiyyÿtin ictimai vÿ siyasi hÿyatûndaiøtirak he÷ dÿ azad deyildi. 1988-ci ilÿ kimisosializm ideologiyasû cÿmiyyÿtin hÿyatûnda aparûcûprinsip kimi artûq qövvÿdÿn döømöødö, belÿliklÿÿn ÷ÿtin anda ermÿnilÿr vÿ azÿrbaycanlûlar"xalqlarûn qardaølûüû" vÿ "fÿhlÿ sinfinin hÿmrÿyliyi"kimi möcÿrrÿd ideyalarûn ÿvÿzinÿ tamamilÿ mÿntiqisurÿtdÿ þz millÿtlÿri vÿ vÿtÿnlÿrinÿ sadiqliklÿrininömayiø etdirdilÿr. Mÿqbul kompromis ÿtrafûndaikitÿrÿfli danûøûqlarûn aparûlmasû tÿrÿflÿr ö÷ön he÷bir maraq kÿsb etmirdi, hÿtta onlar istÿsÿydilÿrbelÿ. Qarabaü ermÿnilÿri þz mÿqsÿdlÿrinin hÿlliniBakûda axtarmaq haqqûnda döøönmördölÿr,Bakûdakû rÿhbÿrlik dÿ onlarû dÿvÿt etmÿk fikrindÿdeyildi: kompromis tÿrÿfdarlarûndan biri, 1991-ciildÿ Stepanakertdÿn Bakûya gþndÿrilmiønömayÿndÿ heyÿtinin özvö, Qarabaü ermÿnisiValeri Qriqoryan Bakûdan qayûdarkÿnþldörölmöødör. Bunun ÿvÿzindÿ hÿr iki tÿrÿf þznömayÿndÿlÿrini Moskvaya gþndÿrmÿkdÿ vÿKremldakû partiya rÿhbÿrlÿrinÿ zÿng etmÿkdÿdavam edirdilÿr. Hÿr iki tÿrÿf ÿmin idi ki, buqarøûdurmada Moskva hakimlik edib tÿrÿflÿrinbirini qalib elan edÿcÿk.

Belÿliklÿ adi adamlar þz aralarûnda olan dostluqvÿ qonøuluq ÿlaqÿlÿrini tÿdricÿn itirmÿyÿbaøladûlar. Siyasi qarøûdurma baølayan kimi Øuøavÿ Stepanakertin ÿhalisi, vÿ xösusilÿ dÿ qarûøûqnigahda olan ailÿlÿr, kimliklÿrini ya azÿrbaycanlû,ya da ermÿni kimi tÿyin etmÿli idilÿr. "Ayaqla sÿs"verib doüma el-obalarûnû tÿrk etmÿkdÿn baøqaö÷öncö variant yox idi. Maraqlûdûr ki, ÿn göclövÿtÿndaø ÿnÿnÿlÿrinÿ malik olan Bakûdakû ermÿni-azÿrbaycanlû icmasû siyasi gÿrginliyÿ daha ÷ox tabgÿtirdi vÿ yalnûz 1990-cû ilin yanvarûnda tÿslimoldu.

Bÿzilÿrinin fikrincÿ, mönasibÿtlÿrin birdÿn-birÿgÿrginlÿømÿsinin arxasûnda mÿhdud resurslaröstöndÿ möbarizÿni ÿks edÿn iqtisadi sÿbÿbdururdu, lakin bu mþvqe tÿnqidÿ davam gÿtirmir.Daülûq Qarabaüda ÷ÿkiømÿlÿr 1980-cû illÿrin sovetiqtisadi durüunluüundan bir ne÷ÿ onilliklÿr þncÿbaølamûødûr, muxtar vilayÿt þzö dÿ SSRÈ-nin digÿrbþlgÿlÿrindÿn he÷ dÿ kasûb deyildi, orta iqtisadigþstÿricilÿri Azÿrbaycana bÿrabÿr, Ermÿnistandanisÿ azacûq ki÷ik idi. Qorba÷ovun Qarabaü ö÷ön"ki÷ik intibah" vÿdlÿri vÿ Arkadi Volskinin 1988-1989-cu illÿrdÿ Moskvadan nail olduüu bþyöksÿrmayÿ axûnû Qarabaü ermÿnilÿrini AzÿrbaycanSSR-i tÿrkibindÿ qalmaüa inandûra bilmÿdi.

MMööbbaahhiissÿÿddÿÿnn zzoorraakkûûllûûüüaa1988-ci ilin ÿvvÿlindÿ hadisÿlÿrin sörÿtlÿ inkiøafû ozamankû vÿziyyÿtin hÿddindÿn artûq qeyri-sabitolduüuna iøarÿ edir. Þncÿ Ermÿnistanûncÿnubundan dþzölmÿz incitmÿlÿrÿ øikayÿtlÿnÿnbþyök sayda azÿrbaycanlû qa÷qûnlar Azÿrbaycanaöz tutdu (bir ne÷ÿ ay bundan ÿvvÿlazÿrbaycanlûlardan ibarÿt nisbÿtÿn ki÷ik qruplarartûq Ermÿnistanû tÿrk etmiødi). Sonra DQMVSoveti gþrönmÿmiø bir sÿsvermÿyÿ ÿl atdû. Bununardûnca Stepanakert vÿ Bakûda mitinqlÿr vÿ SovetÈttifaqûnda möharibÿdÿn sonra ÿn iri miqyaslûnömayiø olan Yerevan nömayiøi ke÷irildi. Eynizamanda Daülûq Qarabaüda SSRÈ-ninmöharibÿdÿn sonrakû tarixindÿ fÿhlÿlÿrin ÿnkötlÿvi tÿtili baøladû.

Qarøûdurma siyasÿtinin a÷ûq mönaqiøÿyÿ ke÷mÿsinÿtÿkan verÿn ÿn sonuncu hadisÿ 28-29 fevral1988-ci il Sumqayût qûrüûnû oldu. Sumqayûthadisÿlÿri sosial partlayûøa gÿtirÿ bilÿn bir sûrakomponentin qarûøûüûíäàí nÿticÿëÿíäè: iqtisadiinkiøafda geri qalmûø, etnik cÿhÿtdÿn qarûøûqÿhalisi olan qazlarla ÷irklÿnmiø øÿhÿr;Ermÿnistandan gþzlÿnilmÿdÿn gÿlÿn azÿrbaycanlûqa÷qûnlarûnûn axûnû; øÿhÿr rÿhbÿrliyinin tam÷aøqûnlûüû vÿ hadisÿlÿrin i÷indÿ olmamasû;Moskvadakû rÿhbÿrliyin susmasû; Qarabaüda ikiazÿrbaycanlûnûn þldörölmÿsi barÿsindÿ yayûlmûøxÿbÿrlÿr vÿ bir sûra qÿzÿbli nömayiølÿr. Bötön buamillÿr øÿhÿrin ermÿnilÿr yaøayan bÿzimÿhÿllÿlÿrindÿ sovet qoøunlarûnûn gecikmiø hÿrbimödaxilÿsi ilÿ sonu qoyulmuø amansûz qûrüûnagÿtirib ÷ûxardû. Rÿsmi rÿqÿmlÿrÿ ÿsasÿn (demÿkolar ki, bu rÿqÿmlÿr hÿqiqÿtÿ uyüundur, ÷önkiqurbanlarûn siyahûsû ilÿ uyüun gÿlir) qûrüûnnÿticÿsindÿ 26 ermÿni vÿ 6 azÿrbaycanlû tÿlÿfolmuødur. Sumqayût Qarabaü östöndÿ möbahisÿnimönaqiøÿyÿ ÷evirdi, bu mönaqiøÿnin tam-miqyaslûmöharibÿyÿ ÷evrilmÿsinÿ isÿ tÿrÿflÿrin yalnûz lazûmisilahlara malik olmamasû mane olurdu.

ÈÈddaarrÿÿ÷÷iilliikk bbþþhhrraannûûSumqayût hadisÿlÿri ÿtrafûnda möxtÿlif qÿsdÿfsanÿlÿri yaransa da, bötön ÿldÿ olan faktlargþstÿrir ki, bu, sovet rÿhbÿrliyinin qÿsdÿntþrÿtmÿdiyi vÿ ÿvvÿlcÿdÿn planlaødûrmadûüû, vÿbununla belÿ özÿrindÿ nÿzarÿti saxlaya bilmÿdiyikötlÿvi vÿ qeyri-mötÿøÿkkil cÿhÿt daøûyanzorakûlûüûn sû÷rayûøû idi. Moskvanûn bu hadisÿlÿrinÿvvÿlindÿ oynadûüû he÷ dÿ øÿrÿfli olmayan rolu odemÿk deyil ki, Qafqazda indiyÿ qÿdÿr hesabedildiyi kimi, mönaqiøÿ 1988-ci ildÿ mÿrkÿzihakimiyyÿtin oyunlarû nÿticÿsindÿ baølamûø, sadÿermÿnilÿrlÿ azÿrbaycanlûlar isÿ yalnûz kÿnarmöøahidÿ÷ilÿr vÿziyyÿtindÿ qalmûølar. Politböronuno vaxta aid bötön materiallarû ona iøarÿ edir ki,Sovet Èttifaqûnûn mÿrkÿzi aparatû hadisÿlÿrin belÿarzuedilmÿz vÿ gþzlÿnilmÿz inkiøaf etmÿsinÿnÿzarÿt etmÿkdÿ aciz idi. Ermÿnistan vÿ

1177Daülûq Qarabaü mönaqiøÿsinin kþklÿri, dinamikasû vÿ yanlûø tÿsÿvvör

Azÿrbaycanda respublika kommunist partiyaorqanlarû Qorba÷ovun sÿrÿncamlarûna tabeolmayaraq, onun bötön planlarûnû alt-öst etdilÿr.29 fevral 1988-ci il Sumqayût hadisÿlÿrinÿ hÿsrolunmuø Politböronun iclasûnda nþvbÿti dÿfÿcoøan Qorba÷ov Bakû vÿ Yerevanûn partiyarÿhbÿrlÿrini kÿskin tÿnqidÿ tutdu: "Bizÿmÿlumatlar lazûmdûr, lakin bu mÿlumatlarû bizdÿngizlÿdirlÿr. Bu iødÿ hamûnûn gönahû var."

1988-ci ilin hadisÿlÿrini yenidÿn tÿhlil edÿrkÿn belÿqÿnaÿtÿ gÿlmÿk olar ki, gÿrginlÿøÿn mönaqiøÿniyatûrtmaq ö÷ön Qorba÷ovun yalnûz iki ÷ûxûø yoluvar idi. Onun xeyrinÿ demÿk lazûmdûr ki, o, birinciyola - kötlÿvi repressiyalara - ÿl atmadû.Ermÿnistan vÿ Azÿrbaycanûn bötön siyasifÿallarûnûn hÿbs edilmÿsi möÿyyÿn möddÿtÿ hÿriki respublikanûn ÿhalisinin gþzönö qorxuda bilÿrdi,lakin Qorba÷ov ö÷ön bu addûmûn siyasi qiymÿti÷ox baha olardû, kötlÿvi hÿbslÿr iütiøaølarûnqarøûsûnû kþklö surÿtdÿ ala bilmÿzdi, onlarû yalnûztÿxirÿ salardû. Èkinci yol, hÿtta ÿn liberal sovetrÿhbÿrindÿn sþz gedirsÿ belÿ, fantastik gþrönör:konsensus ÿldÿ etmÿk niyyÿti ilÿ bþlgÿyÿ sÿfÿrlÿr,danûøûqlar, problemlÿrin araødûrûlmasû ilÿ mÿøüulolan möstÿqil komissiyanûn yaradûlmasû vasitÿsilÿdemokratik ictimai debatlarûn ke÷irilmÿsi. 1988-ciildÿ Qafqazda bu cör tÿøÿbböslÿr tamamilÿaülasûümaz idi. Qeyd etmÿk lazûmdûr ki, ermÿnilÿrvÿ azÿrbaycanlûlar ÿvvÿlki kimi Qorba÷ovu

Qarabaü mönaqiøÿsindÿ roluna gþrÿ tÿnqidedÿrkÿn onu qÿrÿzsiz vasitÿ÷i olmadûüûna gþrÿdeyil, þz hakimiyyÿtinin göcöndÿn istifadÿ edibDaülûq Qarabaüû layiqli sahibinÿ, yÿni onlaravermÿmÿkdÿ gönahlandûrûrlar.

Faktlara ÿsaslanaraq demÿk olar ki, 1988-ci ildÿMoskva artûq Ermÿnistan vÿ Azÿrbaycan özÿrindÿtam nÿzarÿti itirmiødi. 1988-ci ilin mayûndaQorba÷ov hÿm Bakûda, hÿm dÿ Yerevandakommunist partiyasû rÿhbÿrliyini dÿyiødi, lakin elÿhÿmin an da mÿlum oldu ki, yeni rÿhbÿrlÿrDaülûq Qarabaü mÿsÿlÿsinÿ dair daha dabarûømaz mþvqe tutublar. Hÿr iki respublika millidþvlÿt÷iliyin qurulmasû prosesinÿ fÿal qatûlmûødûr:yeni milli atributlar qÿbul edilmiø, yeni tÿsisatlaryaradûlmûø, ermÿni vÿ azÿrbaycanlû azlûqlarû isÿkötlÿvi øÿkildÿ deportasiya edilmiødir. Nþvbÿtidþnöø nþqtÿsi 1990-cû ilin yanvarû oldu: Bakûkö÷ÿlÿrini millÿt÷i möxalifÿtÿ tÿslim edÿn sovetrÿhbÿrlÿri sonradan vÿziyyÿti qat-qat pis vÿziyyÿtÿsaldûlar - Azÿrbaycan Xalq Cÿbhÿsini mÿhv etmÿkö÷ön øÿhÿrÿ qoøun yeritdilÿr. Nÿticÿdÿ dinc ÿhaliarasûnda onlarla insan hÿlak oldu. Bu bþhranûnbirinci qurbanlarû Bakûda qalmûø ermÿnilÿr oldu:onlar øÿhÿrdÿn tÿõliyÿ edildikdÿn ÿvvÿl 90-dan÷ox ermÿni basqûnlar nÿticÿsindÿ þldöröldö, Bakûisÿ dþzömlök nömunÿsi olan ÷oxmilli øÿhÿrøþhrÿtini itirdi.

1188 Akkord 17

GGÿÿrrggiinnllÿÿøømmÿÿ vvÿÿ aa÷÷ûûqq mmööhhaarriibbÿÿSovet Èttifaqûnûn 1991-ci ildÿ par÷alanmasûndansonra Qarabaü mönaqiøÿsi vÿtÿndaømöharibÿsindÿn dþvlÿtlÿrarasû mönaqiøÿyÿ ÷evrildi.Ke÷miø sovet respublikalarûnûn 15-dÿ þz ke÷miøsovet sÿrhÿdlÿri ÷ÿr÷ivÿsindÿ möstÿqil dþvlÿt olankimi, Daülûq Qarabaü beynÿlxalq sÿviyyÿdÿrÿsmÿí Azÿrbaycanûn tÿrkib hissÿsi kimi tanûndû.Bu mÿsÿlÿ o vaxtdan bÿri mönaqiøÿnin þzölöndÿdayanan mÿsÿlÿlÿrdÿn birinÿ ÷evrildi. Eynizamanda sovet hÿrbi arsenalûnûn mönaqiøÿtÿrÿflÿrinÿ verilmÿsi onlarûn daüûdûcû potensialûnûartûrdû.

ßrazinin coürafi vÿ demoqrafik reallûqlarû sadÿcÿfiziki øÿkildÿ Daülûq Qarabaüûn ÿtrafûndakûazÿrbaycanlû øÿhÿr vÿ kÿndlÿrdÿ yerlÿøÿnAzÿrbaycan tÿrÿfini yaxûnlûqdakû Ermÿnistandanayrû yerlÿøÿn, lakin Daülûq Qarabaüûn þzönönözÿrindÿ daha yöksÿk nÿzarÿtÿ malik olan ermÿnitÿrÿfinÿ qarøû qoydu. Belÿliklÿ, mönaqiøÿnin hÿrbisonluüu azÿrbaycanlûlarûn Daülûq Qarabaüû dþvrÿyÿalûb þz øÿrtlÿrini yeritmÿk imkanûndan, vÿ yaxudda ermÿnilÿrin bu hÿrbi möhasirÿni yarûbErmÿnistanla birlÿømÿlÿrindÿn asûlû idi.

Ermÿnilÿr ö÷ön möharibÿnin ÿn kÿdÿrli anlarûStepanakertin 1991-92-ci illÿrdÿ aramsûzbombardmanû vÿ Azÿrbaycan qoøunlarûnûn 1992-ciildÿ bötön cÿbhÿ boyunca sörÿtli höcumu ilÿbaülûdûr. Azÿrbaycanlûlar isÿ bu möharibÿnin ÿnqanlû divanûnû dÿhøÿtlÿ xatûrlayûrlar: 1992-ci ilinfevralûnda Xocalûya höcum zamanû ÿsasÿn dincÿhalidÿn olan 485 nÿfÿr azÿrbaycanlû ermÿnilÿrtÿrÿfindÿn qÿtlÿ yetirilmiødi. Bundan ÿlavÿ,Qarabaüûn ÿtrafûndakû yeddi rayonun 1992-94-cöillÿrdÿ ermÿnilÿr tÿrÿfdÿn iøüalû bu rayonlardanyarûm milyon ÿhalinin sörgön edilmÿsinÿ gÿtirib÷ûxardû, nÿticÿdÿ azÿrbaycanlûlar son dÿrÿcÿ gÿrginhumanitar bþhranla özlÿødilÿr. Hÿrbi ÿmÿliyyatlarûnDaülûq Qarabaüdan kÿnarda belÿ bþyök ÿraziyÿgeniølÿnmÿsi (ÿgÿr Qarabaüûn þzönö dÿ buradaxil etsÿk, ermÿnilÿr hazûrda Azÿrbaycanûnbeynÿlxalq sÿviyyÿdÿ tanûnmûø ÿrazisinin 13,6%-nÿnÿzarÿt edirlÿr) bu hÿll edilmÿmiø qalanmönaqiøÿdÿ saüalmaz yara saxladû.

Bötön bunlar möharibÿnin acû ger÷ÿkliklÿri idi.Lakin bunlara gþrÿ mÿsuliyyÿt xarici dönyanûnözÿrinÿ dÿ döøör, ÷önki dþyöøÿn tÿrÿflÿri razûlûüagÿtirmÿk ö÷ön lazûmi qÿdÿr resurslar sÿrfedilmÿmiødir. Bu zorakûlûqlarû, bÿlkÿ dÿ, "þlmÿkyoxsa þldörmÿk" vÿziyyÿtindÿ yaranmûø hÿrbimÿntiqlÿ izah etmÿk olar (amma Xocalûhadisÿlÿrindÿ hÿr hansû strateji mÿntiqi gþrmÿk÷ÿtindir, ÷ox göman ki, burada ÿsas rolu eybÿcÿrhala döøÿn intiqam arzusu oynamûødûr). Qÿlÿbÿ÷almaq ö÷ön azÿrbaycanlûlar Qarabaüû iqtisadi vÿhÿrbi kÿmÿndÿ salmalû idilÿr, lakin bþyök itkilÿrversÿlÿr dÿ, bu mÿqsÿdÿ nail ola bilmÿdilÿr.Ermÿnilÿr isÿ þz nþvbÿlÿrindÿ Qarabaüû zÿif

anklavdan göclö mödafiÿ olunan qÿsrÿ ÷evirmÿliidilÿr. Axûdûlmûø qanûn hesabûna onlar þzmÿqsÿdlÿrinÿ nail oldular.

BBiirrlliikkddÿÿ ttÿÿccrriidd oolluunnaannllaarr1988-ci ildÿn bÿri Qarabaü mönaqiøÿsindÿ tÿsirlivÿ nöfuzlu kÿnar hakimlÿrin olmamaüû bumönaqiøÿnin daimi probleminÿ ÷evrilmiødir. Demÿkolar ki, bu mönaqiøÿ imperiyanûn daüûlan vaxtûndatarixÿn möbahisÿli olan ÿrazi östöndÿ siyasiambisiyalarûn toqquømasû kimi meydana ÷ûxmûødûr.Mönaqiøÿ tez bir zamanda adi tÿhlökÿsizlikprobleminÿ ÷evrildi, bu zaman imperiyanûnmÿrkÿzi zÿif icmalarû mödafiÿ etmÿyÿ imkansûzidi, vÿ belÿliklÿ dÿ hÿr iki tÿrÿf yalnûz þzqövvÿlÿrinÿ arxalanmalû idilÿr.

Tÿbii ki, mönaqiøÿnin dinamikasû tezliklÿ onunxarakterini dÿyiømÿyÿ baøladû. 1988-ci ilin fevralayûndan sonra indiyÿ kimi problemÿ tÿsirinigþstÿrmÿkdÿ davam edÿn iqtisadi amillÿr oyunagirdi. Silah alver÷ilÿri, hÿris soyüun÷ular, dÿllallarvÿ mafiya - hamûda mönaqiøÿnin gÿrginlÿømÿsinÿvÿ nizamsûzlûüûna maraq oyandû. 20 min insanûnhÿyatûna son qoymuø möharibÿnin qanlû sÿhifÿlÿri,onun yaratdûüû ÷irkin tÿbliüat vÿ qisas arzusuermÿnilÿrlÿ azÿrbaycanlûlarûn nÿ vaxtlarsabþlöødöyö ömumi mÿdÿniyyÿtini tÿdricÿn yoxa÷ûxartdû vÿ bunun ÿvÿzindÿ ke÷miøin hadisÿlÿrinÿsþykÿnÿn nifrÿt yaratdû.

Mönaqiøÿnin inkiøafû vÿ sÿbÿblÿrinin qûsatÿhlilindÿn onun mömkön nizamlanmasû ö÷önhansû ibrÿt dÿrslÿrini gþtörmÿk olar? Birincisi, bizbelÿ qÿnaÿtdÿyik ki, mönaqiøÿnin kþköndÿ he÷dÿ sosial-iqtisadi øÿrait durmayûb vÿ ermÿnilÿrlÿazÿrbaycanlûlar arasûndakû sosial-iqtisadi ÿlaqÿlÿr bune÷ÿ illÿr ÿrzindÿ dÿymiø ziyana baxmayaraqbÿrpa edilÿ bilÿr. Èkincisi, Daülûq Qarabaüûn ke÷miøsiyasi quruluøunda qarøûlûqlû ehtiyat vÿ qorxumöhitinÿ sÿbÿb olan dÿrin struktur nþqsanlarû varidi, vÿ yalnûz bugönkö bþyök dþvlÿtlÿr - Rusiyavÿ Qÿrb þlkÿlÿri - tÿrÿflÿrÿ mömkön tÿcavözdÿnmödafiÿ hissi verÿ bilÿn yeni ÿhatÿli tÿhlökÿsizliksistemini yaratmaq potensialûna malikdirlÿr. Vÿnÿhayÿt, ÿminliklÿ sþylÿmÿk olar ki, mönaqiøÿninmahiyyÿti Ermÿnistan vÿ Azÿrbaycanûn þzlÿrini vÿÿks tÿrÿfi tÿsvir etmÿk ö÷ön qurduqlarû dar siyasileksikondadûr. Mönaqiøÿnin buxovunu qûrmaq vÿömumi gÿlÿcÿk barÿsindÿ sÿmimi dialoqabaølamaq ö÷ön hÿr iki tÿrÿfdÿn ÷ox bþyök sÿylÿrtÿlÿb olunur. 1988-ci ildÿn bÿri Daülûq Qarabaüdÿrin u÷urumun rÿmzinÿ ÷evrilib. Buna gþrÿ dÿhÿm ermÿnilÿr, hÿm dÿ azÿrbaycanlûlar Qarabaüûyeni tÿrzdÿ, yÿni tÿkcÿ ÿrazi kimi yox, dirÿklÿrimþhkÿm, ke÷idi isÿ sÿrbÿst olan bir kþrpö kimitÿsÿvvör etmÿlidirlÿr.

1199Daülûq Qarabaü mönaqiøÿsinin kþklÿri, dinamikasû vÿ yanlûø tÿsÿvvör

ØØuuøøaa mmÿÿsscciiddiinniinn xxaarraabbaallûûqqllaarrûû.. Mÿnbÿ: Lorens Broers

AAzzÿÿrrbbaayyccaannRReessppuubblliikkaassûûnnûûnnDDaaüüllûûqq QQaarraabbaaüübbþþllggÿÿssiinnddÿÿrreeiinntteeqqrraassiiyyaa vvÿÿÿÿmmÿÿkkddaaøøllûûqqddaannkkee÷÷ÿÿnn ssööllhh yyoolluu

EEllmmaarr MMÿÿmmmmÿÿddyyaarroovv

Azÿrbaycan Respublikasûnûn Daülûq Qarabaübþlgÿsi vÿ onun ÿtrafûnda davam edÿnhÿrbi mönaqiøÿ Azÿrbaycan ÿrazisinin,

demÿk olar ki, beødÿ bir hissÿsinin iøüalû ilÿnÿticÿlÿnmiø vÿ þlkÿnin hÿr sÿkkizinci sakininimÿcburi kþ÷könÿ vÿ ya qa÷qûna ÷evirmiødir.Azÿrbaycan hþkumÿtinin strategiyasû bötön iøüalaltûnda olan torpaqlarûn azad edilmÿsinÿ, mÿcburikþ÷könlÿrin þz doüma el-obalarûna qaytarûlmasûnavÿ hÿm Daülûq Qarabaü bþlgÿsindÿ, hÿm dÿbötön Cÿnubi Qafqazda davamlû sölh vÿ sabitliyinyaradûlmasûna yþnÿldilib.

Mönaqiøÿnin nizamlanmasûnûn höquqi vÿ siyasiÿsaslarû BMT Tÿhlökÿsizlik Øurasûnûn 822, 853,874 vÿ 884 saylû qÿtnamÿlÿri vÿ AvropaTÿhlökÿsizlik vÿ ßmÿkdaølûq Tÿøkilatûnûn (ATßT-in)mövafiq sÿnÿdlÿri vÿ qÿrarlarûnda ÿks olunmuøbeynÿlxalq höquq normalarû vÿ prinsiplÿrinÿsþykÿnir. BMT Tÿhlökÿsizlik Øurasûnûn adû ÷ÿkilmiøqÿtnamÿlÿri 1993-cö ildÿ Azÿrbaycan ÿrazilÿrininiøüal edilmÿsinÿ cavab olaraq qÿbul edilmiødir. Buqÿtnamÿlÿr Azÿrbaycan Respublikasûnûn vÿregiondakû digÿr dþvlÿtlÿrin suverenliyi, ÿrazibötþvlöyö vÿ beynÿlxalq sÿrhÿdlÿrinintoxunulmazlûüûnû tÿsdiq etdi.

Þtÿn on il ÿrzindÿ ATßT-in himayÿsi altûndahÿyata ke÷irilÿn vasitÿ÷ilik sÿylÿrinin he÷ dÿhÿmiøÿ þz ardûcûllûüû ilÿ se÷ilmÿmÿsinÿ vÿ atÿøkÿsinbÿrqÿrar olmasû istisna olmaqla, he÷ bir nÿticÿvermÿmÿsinÿ baxmayaraq, Azÿrbaycanmönaqiøÿnin ATßT-in Minsk Qrupu ÷ÿr÷ivÿsindÿnizamlanmasûnûn tÿrÿfdarûdûr. Bununla belÿ, sölhprosesinin mövÿffÿqiyyÿti Ermÿnistanûn da sÿmimiistÿyi vÿ konstruktiv mþvqeyi ilÿ eyni dÿrÿcÿdÿATßT-in özvö olan bötön dþvlÿtlÿrin, xösusilÿ dÿMinsk Qrupunda tÿmsil olunmuø vÿ onunhÿmsÿdrlÿrinin fÿal iøtirakûndan asûlûdûr.Ermÿnistanûn Azÿrbaycan ÿrazisinÿ hÿrbi tÿcavözövÿ iøüalûnûn nÿticÿlÿrini aradan qaldûrmaqmÿqsÿdilÿ biz Ermÿnistanla danûøûqlarû davametdirmÿyÿ hazûrûq.

Biz beynÿlxalq ictimaiyyÿtin bu mÿsÿlÿdÿ ömumimþvqeyinin formalaødûrûlmasû vÿmþhkÿmlÿndirilmÿsindÿ digÿr beynÿlxalqtÿøkilatlarûn, xösusilÿ dÿ BMT vÿ Avropa Øurasûnûnda rolunu yöksÿk qiymÿtlÿndiririk. Bu mþvqeAzÿrbaycanûn ÿrazi bötþvlöyönÿ hþrmÿt, ÿrazisininiøüalû vÿ orada etnik tÿmizlÿmÿ hÿyata ke÷irilmÿsifaktlarûnûn pislÿnilmÿsi, elÿcÿ dÿ, vaxtûnda reaksiyaverilmÿdiyi halda, sölh danûøûqlarûna ciddi ÿngÿltþrÿtmÿklÿ yanaøû, gþzlÿnilmÿz nÿticÿlÿrÿ gÿtirib÷ûxara bilÿcÿk konkret problemlÿrin mözakirÿsiözÿrindÿ qurulub. Belÿ ki, mÿsÿlÿn, BMT BaøAssambleyasûnûn 59-cu sessiyasûnda göndÿliyin"Azÿrbaycanûn iøüal edilmiø ÿrazilÿrindÿki vÿziyyÿt"adlû bÿndinin mözakirÿyÿ ÷ûxarûlmasû iøüal edilmiøÿrazilÿrÿ ermÿnilÿrin qanunsuz kþ÷örölmÿsi

2200 Akkord 17

EEllmmaarr MMÿÿmmmmÿÿddyyaarroovv 22000044--ccöö iillddÿÿnnAAzzÿÿrrbbaayyccaann RReessppuubblliikkaassûûnnûûnn XXaarriiccii iiøøllÿÿrr nnaazziirriiääèèðð..KKiiyyeevv DDþþvvllÿÿtt UUnniivveerrssiitteettiinniinn,, SSSSRRÈÈ XXÈÈNNDDiipplloommaattiiyyaa AAkkaaddeemmiiyyaassûûnnûûnn vvÿÿ BBrraauunnUUnniivveerrssiitteettii XXaarriiccii SSiiyyaassÿÿtt TTÿÿddqqiiqqaattllaarrûûMMÿÿrrkkÿÿzziinniinn mmÿÿzzuunnuudduurr.. AAzzÿÿrrbbaayyccaannûûnn BBMMTT vvÿÿAABBØØ--ddaakkûû ddiipplloommaattiikk hheeyyÿÿttllÿÿrriinnddÿÿ ÷÷aallûûøømmûûøø,,ÈÈttaalliiyyaaddaa AAzzÿÿrrbbaayyccaannûûnn ffþþvvqqÿÿllaaddÿÿ vvÿÿssÿÿllaahhiiyyyyÿÿttllii ssÿÿffiirrii oollmmuuøødduurr..

AAzzÿÿrrbbaayyccaannRReessppuubblliikkaassûûnnûûnn PPrreezziiddeennttiiÈÈllhhaamm ßßlliiyyeevv HHeeyyddÿÿrrßßlliiyyeevviinn øøÿÿkklliinnii ÿÿkksseettddiirrÿÿnn ppllaakkaattûûnn þþnnöönnddÿÿ..

Mÿnbÿ: Rþyter/SergeyKarpuxin

mÿsÿlÿsini diqqÿt mÿrkÿzinÿ ÷ÿkÿrÿk, belÿtÿhlökÿli tÿcröbÿyÿ son qoya bilÿcÿk tÿcilitÿdbirlÿrin gþrölmÿsindÿ hÿlledici rol oynadû.

Mÿqalÿ yazûldûüû vaxtda mönaqiøÿnin hÿll edilmÿsiyolunda mösbÿt niøanÿlÿr gþrönör. Azÿrbaycan"Praqa prosesi" ÷ÿr÷ivÿsindÿ konstruktiv hÿllÿ nailolmaq istÿyini aydûn vÿ birmÿnalû øÿkildÿ nömayiøetdirmiødir vÿ bu mÿqsÿdlÿ ÿlindÿ olan bötönsiyasi vÿ diplomatik resurslardan istifadÿ etmÿkniyyÿtindÿdir.

Azÿrbaycanûn ÿrazi bötþvlöyö gözÿøt mþvzusuola bilmÿz. Biz he÷ kÿsÿ bir qarûø belÿ torpaqvermÿyÿcÿyik. Azÿrbaycan möharibÿ istÿmir vÿsölh yolu ilÿ nizamlamanûn tÿrÿfdarûdûr. Bunuílabelÿ, ÿgÿr hazûrkû iøüal vÿziyyÿtinin daha damþhkÿmlÿndirilmÿsi istiqamÿtindÿ döøönölmöøaddûmlar atûlarsa, Azÿrbaycan qanun ÷ÿr÷ivÿsindÿþz ÿrazi bötþvlöyönö bÿrpa etmÿk ö÷ön istÿnilÿndigÿr mþvcud vasitÿlÿrdÿn istifadÿ etmÿyÿ hazûrolacaqdûr. ßrazinin zÿbt edilmÿsi vÿ etniktÿmizlÿmÿ tÿcröbÿsi ömumbÿøÿri vÿ Avropadÿyÿrlÿrinÿ, elÿcÿ dÿ sölh, demokratiya, sabitlik vÿregional ÿmÿkdaølûq prinsiplÿri vÿ ideallarûna ziddir.

Azÿrbaycana qarøû tÿcavözkar siyasÿtinipÿrdÿlÿmÿk ö÷ön ermÿni tÿrÿfi tez-tez beynÿlxalqhöququn prinsipi olan xalqlarûn þz möqÿddÿratûnûtÿyin etmÿk höququna istinad edir. ßslindÿ isÿ,mövafiq beynÿlxalq sÿnÿdlÿrdÿ tÿsbit olunduüukimi, sþzögedÿn höququn praktiki tÿtbiqi birtÿrÿfliayrûlmanû nÿzÿrdÿ tutmur. Bu, beynÿlxalq vÿ daxiliqanunvericiliyÿ uyüun dÿqiq möÿyyÿn edilmiø÷ÿr÷ivÿdÿ hÿyata ke÷irilÿn legitim prosesdir. He÷øöbhÿsiz, bu mönaqiøÿ ilÿ baülû þz möqÿddÿratûnûtÿyinetmÿ mÿsÿlÿsinin araødûrûlmasû zamanû gþzÿ÷arpan hÿlledici fakt odur ki, Azÿrbaycanÿrazisinin ayrûlmasûna yþnÿldilmiø bötön addûmlarkonstitusiyaya ziddir vÿ beynÿlxalq höququn ÿsas,o cömlÿdÿn silahdan istifadÿ vÿ ÿrazi zÿbtinÿqadaüa qoyan normalarûn pozulmasû ilÿ möøayiÿtolunur.

Xalqlarûn þz möqÿddÿratûnû tÿyinetmÿ höququbizim yanaømada þz hÿqiqi mahiyyÿtinÿ sþykÿnirvÿ Daülûq Qarabaü bþlgÿsinin azÿrbaycanlû vÿermÿni icmalarûnûn dinc vÿ yanaøû yaøamasûnû vÿÿmÿkdaølûüûnû nÿzÿrdÿ tutur. Bu yanaøma legitimregional hakimiyyÿt orqanlarûnûn bötönsÿviyyÿlÿrdÿ formalaødûrûlmasû da daxil olmaqla,icmalarûn dþvlÿt idarÿ÷iliyindÿ iøtirakû höquqununsÿmÿrÿli øÿkildÿ ger÷ÿklÿødirilmÿsi ö÷ön zÿruriøÿraitin yaradûlmasûnû ÿks etdirir.

Hesab edirik ki, Daülûq Qarabaü bþlgÿsinin höquqistatusu yalnûz bþlgÿnin azÿrbaycanlû vÿ ermÿniicmalarûndan ibarÿt Azÿrbaycan vÿtÿndaølarûnûntam vÿ bÿrabÿr iøtirakû ilÿ qanuni vÿ demokratikproses ÷ÿr÷ivÿsindÿ möÿyyÿn edilÿ bilÿr. Biz bu

perspektivin sölh prosesinin son mÿrhÿlÿsindÿhÿyata ke÷irilmÿsini nÿzÿrdÿ tuturuq. Lakintamamilÿ mÿntiqÿ uyüundur ki, bu strategiyanûnger÷ÿklÿømÿsi ö÷ön ilk þncÿ Azÿrbaycan bötöniøüal edilmiø ÿrazilÿrdÿ þz suveren höquqlarûnûbÿrpa etmÿli vÿ bu ÿrazilÿrdÿn mÿcburi surÿtdÿ÷ûxarûlmûø azÿrbaycanlûlar tÿhlökÿsiz vÿ lÿyaqÿtlÿgeri qaytarûlmalûdûr.

Razûlaøma ÿldÿ edildikdÿn sonra onunger÷ÿklÿødirilmÿsi ö÷ön beynÿlxalq ictimaiyyÿtin÷oxmillÿtli sölhmÿramlû qövvÿlÿrin yerlÿødirilmÿsi,minalardan tÿmizlÿmÿ, kommunikasiyalarûnyenidÿn qurulmasû, torpaqlarûn bÿrpasû vÿ ermÿnivÿ azÿrbaycanlû icmalarû ö÷ön yerli polisqövvÿlÿrinin yaradûlmasû da daxil olmaqla, DaülûqQarabaü bþlgÿsinin ÿhalisinÿ tÿhlökÿsizlikzÿmanÿtlÿrinin verilmÿsi mÿsÿlÿlÿrindÿ yardûmûzÿruridir. Azÿrbaycan hþkumÿti bþlgÿinfrastrukturunun bÿrpasû vÿ iqtisadi inkiøafû, ocömlÿdÿn sÿrmayÿlÿrin cÿlb edilmÿsi iøindÿÿlindÿn gÿlÿn kþmÿkliyi gþstÿrmÿyÿ hazûrdûr.

Bþlgÿnin kommunikasiya mÿsÿlÿlÿri mönaqiøÿnizamlamasûnûn diqqÿt mÿrkÿzindÿ olmalûdûr. Mönaqiøÿ ilÿ tanûø olan øÿxslÿr tez-tez "dÿhliz" vÿ"maneÿsiz ÷ûxûø" anlayûølarûnû eøidirlÿr. Azÿrbaycandÿhliz konsepsiyasûnû mÿhdud vÿ antaqonistanlamda deyil, bþlgÿdÿki bötönkommunikasiyalarûn hÿr iki tÿrÿfin faydasû ö÷önistifadÿsi øÿklindÿ baøa döøölmÿsini tÿklif edir.Belÿ bir yanaøma "La÷ûn dÿhlizi" mÿsÿlÿsindÿxösusÿn ÿhÿmiyyÿtlidir: bu dÿhliz hÿm DaülûqQarabaüûn ermÿni ÿhalisinin Ermÿnistanla, hÿm dÿAzÿrbaycanûn Ermÿnistan ÿrazisi vasitÿsilÿNax÷ûvan Muxtar Respublikasû ilÿ ÿlaqÿsi ö÷önmöhömdör. La÷ûn yolundan Aüdam-Xankÿndi-Øuøa-La÷ûn-Gorus-Øahbuz-Nax÷ûvan (vÿ sonradanTörkiyÿyÿ qÿdÿr uzadûlmasû mömkönlöyö ilÿ)marørutu özrÿ hÿr iki istiqamÿtdÿ istifadÿAzÿrbaycan vÿ Ermÿnistanû zÿmanÿtli tÿhlökÿsizgediø-gÿliø imkanû ilÿ tÿmin edÿ bilÿr. "La÷ûndÿhlizi"ndÿn bu qisèmdÿ istifadÿnin möhömlöyötÿkcÿ iki dþvlÿt arasûnda birbaøa nÿqliyyatÿlaqÿsinin praktiki faydasûndan ibarÿt deyil. Bu yolnÿhÿng siyasi, iqtisadi vÿ ömumregionalÿhÿmiyyÿtÿ malik olan "sölh yolu"na ÷evrilÿbilÿrdi.

Ermÿnistan-Azÿrbaycan möharibÿsi þztorpaqlarûndan mÿcburi ÷ûxarûlmûø vÿ on ildÿn artûqmöddÿtdÿ normal hÿyat øÿraitindÿn mÿhrumolmuø yöz minlÿrlÿ insana bþyök zÿrbÿ vurmuøvÿ sonsuz ÿzab vermiødir. Þz el-obalarûnaqayûtmaq hÿsrÿti ilÿ yaøayan bu insanlarûnproblemini mönaqiøÿni yalnûz davamlû nizamlamayolu ilÿ hÿll etmÿk mömköndör.

2211Azÿrbaycan Respublikasûnûn Daülûq Qarabaü bþlgÿsindÿ reinteqrasiya vÿ ÿmÿkdaølûqdan ke÷ÿn sölh yolu

2222 Akkord 17

VVaarrttaann OOsskkaannyyaann HHaarrvvaarrdd UUnniivveerrssiitteettiinniinnvvÿÿ FFlleett÷÷eerr HHööqquuqq vvÿÿ DDiipplloommaattiiyyaa AAlliiMMÿÿkkttÿÿbbiinniinn mmÿÿzzuunnuudduurr.. 11999988--ccii iillddÿÿnnEErrmmÿÿnniissttaann RReessppuubblliikkaassûûnnûûnn xxaarriiccii iiøøllÿÿrrnnaazziirrii vvÿÿzziiffÿÿssiinnddÿÿ ÷÷aallûûøøûûrr..

KKþþhhnnÿÿ vvÿÿ yyeennii ddþþvvllÿÿttllÿÿrr::ddÿÿyyiiøøÿÿnn ppaarraaddiiqqmmaallaarr vvÿÿDDaaüüllûûqq QQaarraabbaaüüddaa ssööllhhÿÿaappaarraann mmöörrÿÿkkkkÿÿbb yyooll

VVaarrttaann OOsskkaannyyaann

Son on il ÿrzindÿ Daülûq Qarabaü özrÿdanûøûqlarûn mÿzmunu vÿ vurüusu qÿtisurÿtdÿ dÿyiømiødir. Prosesi bir ne÷ÿ

mÿrhÿlÿyÿ bþlsÿk, aydûn olar ki, hazûrkû vÿziyyÿtdÿsiyasi iradÿ olarsa, biz aramûzda olan ixtilaflarûn÷þzölmÿsi yolunda daha da mÿqsÿdyþnlö øÿkildÿaddûmlaya bilÿrik.

1988-ci ildÿ ermÿnilÿrin mÿskunlaødûüû DaülûqQarabaü bþlgÿsinin ÿhalisi bu bþlgÿnin statusunumöÿyyÿn etmÿk ÷ûxûølarû ilÿ dinc nömayiølÿrke÷irirdi. Azÿrbaycan bu nömayiølÿrÿ qarøû göctÿtbiq etmÿklÿ mönaqiøÿnin baølanüûcûnû qoydu.Davam edÿn hÿrbi ÿmÿliyyatlar zamanû hÿttake÷miø sovet mÿkanû daxilindÿ xaotik, nizamsûz vÿimpulsiv vasitÿ÷ilik cÿhdlÿri gþrölmöødö. 1992-ciildÿ Avropa Tÿhlökÿsizlik vÿ ßmÿkdaølûqMöøavirÿsi mönaqiøÿnin nizamlanmasû prosesinÿqoøulduqdan sonra, proses beynÿlxalq sÿviyyÿyÿke÷di. Lakin, biz hÿrbi ÿmÿliyyatlarûn sona ÷atdûüûnûgöman edÿn zaman, Azÿrbaycan 1993-cö ilindekabrûnda daha bir höcuma ke÷di. Qarabaüermÿnilÿri bu höcumu dÿf edÿrÿk hÿrbitÿcavözön tÿkrarlanmasûna yol vermÿmÿk ö÷önbÿzi ÿtraf ÿrazilÿrin özÿrindÿ nÿzarÿti ÿlÿke÷irdilÿr. 1994-cö ilin mayûnda atÿøkÿs haqqûndarazûlaøma ÿldÿ edildi. Artûq adû dÿyiømiø AvropaTÿhlökÿsizlik vÿ ßmÿkdaølûq Tÿøkilatûnûn (ATßT)elÿ hÿmin ilin dekabrûnda ke÷irilmiø Budapeøtsammitindÿ ATßT möxtÿlif danûøûqlar möstÿvilÿrinibirlÿødirdi. Belÿliklÿ, hÿrbi ÿmÿliyyatlarûn bitmÿsi bugönÿ kimi davam edÿn ciddi danûøûqlarûnmexanizminin yaradûlmasû ilÿ öst-östÿ döødö.

Èllÿr þtdökcÿ dönyanûn möxtÿlif bþlgÿlÿrindÿ baøverÿn hadisÿlÿr vÿ þz möqÿddÿratûnû tÿyin etmÿproseslÿri Qarabaü mönaqiøÿsinin kþköndÿ duranmÿsÿlÿlÿrin beynÿlxalq ictimaiyyÿt tÿrÿfindÿn dÿrkedilmÿsindÿ vÿ hÿm÷inin danûøûqlarûn prosesi vÿmÿzmununda fundamental dÿyiøikliklÿrÿ sÿbÿboldu. Kþhnÿ vÿ yeni dþvlÿtlÿrin arasûnda olanmönasibÿtlÿr bu gön transformasiyayaøamaqdadûr. Referendum nÿticÿsindÿ ØÿrqiTimorun möstÿqillik elan etmÿsi; Sudandavilayÿtlÿrin birindÿ referendum ÿsasûnda onilliklÿrlÿdavam edÿn mönaqiøÿnin dayandûrûlmasû haqqûndasaziøin baülanmasû gönömözön reallûqlarûdûr.Kosovoda referendumun ke÷irilmÿsininmömkönlöyö ciddiyyÿtlÿ mözakirÿ olunur.Politoloqlar, höquqøönaslar vÿ alimlÿr millÿtlÿrinþz möqÿddÿratûnû tÿyin etmÿ höququnun ayrû-ayrûhallarda tanûnmasûnû getdikcÿ mömkön vÿ realhesab edirlÿr.

Þz möqÿddÿratûnû tÿyin etmÿ uürunda aparûlanhÿr bir möbarizÿ konkret tarixi vÿ höquqikontekstin vÿ bþlgÿdÿki vÿziyyÿtin prizmasûndanqiymÿtlÿndirilmÿlidir. Xalqlarûn þz möqÿddÿratûnûtÿyin etmÿk istÿklÿri ilÿ baülû mönaqiøÿlÿr dþrdkateqoriyaya bþlönör. Bu tÿsnifat dþvlÿtin þzÿrazisi özÿrindÿ hÿyata ke÷irdiyi nÿzarÿtindÿrÿcÿsindÿn (þz möqÿddÿratûnû tÿyin etmÿyÿ canatanlarûn yaøadûüû bþlgÿ dÿ bura daxildir) vÿ

EErrmmÿÿnniissttaann pprreezziiddeennttiiRRoobbeerrtt KKoo÷÷aarryyaann..

Mÿnbÿ: Rþyter/Mayk Siqar

tÿcröbÿdÿ artûq ÿldÿ edilmiø þzönöidarÿnindÿrÿcÿsindÿn asûlûdûr. Birinci kateqoriyaya aid olanmönaqiøÿlÿrdÿ þz möqÿddÿratûnû tÿyin etmÿkistÿyÿnlÿr þlkÿ tÿrkibindÿ qalûb-qalmamaüasÿsvermÿ yolu ilÿ qÿrar verirlÿr. Bu baxûmdanyeganÿ misal Kvebeki gÿtirmÿk olar ki, Kanadanûntÿrkibindÿ qalmaüa sÿs vermiødir. Bugönköseparatist hÿrÿkatlarûn bþyök ÿksÿriyyÿti ikincikateqoriyaya aiddir: ÿhali þz möqÿddÿratûnû he÷bir yolla tÿyin edÿ bilmir, möbahisÿli ÿrazi isÿ,dþvlÿtin tam nÿzarÿti altûndadûr. Ö÷öncökateqoriyaya daxil olan misallarda dþvlÿt þzmöqÿddÿratûnû tÿyin etmÿk arzusunda olanlaratam nÿzarÿt edÿ bilmir, bu ÿhali dÿ þznþvbÿsindÿ ÿrazilÿrini þz davamlû nÿzarÿti altûnake÷irmÿk ö÷ön kifayÿt qÿdÿr göclö deyil.

Daülûq Qarabaü tamamilÿ fÿrqli, dþrdöncökateqoriyaya aiddir. Son 15 il ÿrzindÿ tamsuverenliyin bötön atributlarûna nail olan Qarabaüözÿrindÿ Azÿrbaycan qÿtiyyÿn nÿzarÿtÿ malikdeyil. Bu kontekstdÿ Qarabaü ÿhalisini insanhöquqlarûnûn tÿminatû vÿ iqtisadi faydalarhaqqûnda vÿdlÿrlÿ Azÿrbaycanûn yurisdiksiyasûnûqÿbul etmÿyÿ inandûrmaq cÿhdlÿri he÷ bir faydavermÿyÿcÿk. Bþlgÿdÿki þzönöidarÿnin davamlûlûüûvÿ dÿrinliyindÿn savayû, Daülûq Qarabaüûn vÿziyyÿtidigÿr ÿlavÿ mÿqamlarla da göclÿndirilir. Birincisi,Daülûq Qarabaü o zamankû qanunvericiliyÿ uyüunolaraq, tam qanuni surÿtdÿ ayrûlmûødûr. Èkincisi,sþzö gedÿn ÿrazi he÷ vaxt möstÿqil Azÿrbaycanûnyurisdiksiyasûnda olmayûb.

Ö÷öncösö, vÿtÿndaølarû hesab etdiyi insanlaraqarøû zor tÿtbiq etmÿklÿ, Azÿrbaycan bu insanlarözÿrindÿ hÿr hansû himayÿ höququnu mÿnÿvicÿhÿtdÿn itirib. Vÿ nÿhayÿt, Daülûq Qarabaüûntÿcröbÿdÿ tÿsdiq etdiyi se÷kilÿr ke÷irmÿk, ÿhaliyÿrÿhbÿrlik etmÿk, sÿrhÿdlÿrini mödafiÿ etmÿk vÿxarici siyasÿti hÿyata ke÷irmÿk bacarûüû siyasihÿqiqÿtdir.

Azÿrbaycan hþkumÿti ö÷ön bu danûlmaz faktlarlabarûømaq ÷ÿtindir. Bunun ÿvÿzinÿ o, mþvqelÿriniyeni ehtimallar vÿ ÿfsanÿlÿr ÿsasûnda qurur. Èlkþncÿ, Azÿrbaycan hþkumÿti þzönö inandûrûb ki,mönaqiøÿnin kþköndÿ Azÿrbaycan ÿrazilÿri durur.Lakin mönaqiøÿnin ÿvvÿlindÿ Daülûq Qarabaüdankÿnarda ermÿnilÿr he÷ bir ÿraziyÿ nÿzarÿt etmirdi.Bu ÿrazilÿr yalnûz Daülûq Qarabaüûn statusubarÿsindÿ meydana ÷ûxmûø möbahisÿyÿ gþrÿ deyil,hÿm÷inin Azÿrbaycanûn ermÿnilÿri DaülûqQarabaüdan tamamilÿ tÿmizlÿmÿk cÿhdlÿrininnÿticÿsindÿ ermÿnilÿrin nÿzarÿti altûna ke÷miødir.

Èkincisi, Azÿrbaycan rÿhbÿrliyi þzönö inandûrmaüa÷alûøûr ki, ÿgÿr danûøûqlar vasitÿsilÿ þz tÿlÿblÿrinimaksimal øÿkildÿ þdÿyÿ bilmÿsÿ, hÿr an göcyoluna ÿl ata bilÿr. Mÿgÿr aydûn deyil ki,mönaqiøÿnin göc yolu ilÿ qÿti surÿtdÿ hÿllimömkön deyil? Þz evlÿrini mödafiÿ edÿn DaülûqQarabaü sakinlÿri özÿrindÿ hÿrbi qÿlÿbÿ ÷almaq

ö÷ön adi silahlar bÿs etmÿyÿcÿk. YalnûzQarabaüda etnik tÿmizlÿmÿ aparûb, oradan bötönermÿnilÿri ÷ûxardûqdan sonra Azÿrbaycan qalibgÿlÿ bilÿr.

Ö÷öncösö, Azÿrbaycan tÿrÿfi hesab edir ki, vaxtonlarûn tÿrÿfindÿdir. Onlar inanûrlar ki, neftsatûøûndan gÿlÿn gÿlirlÿrdÿn istifadÿ edib þlkÿninhÿrbi potensialûnû artûracaqlar. Bu yanlûø fikirdir,÷önki vaxtûn kimin xeyrinÿ iølÿmÿsinÿ he÷ kimzÿmanÿt verÿ bilmÿz. Bu gön beynÿlxalqalÿmdÿki tendensiyalar þz möqÿddÿratûnû tÿyinetmÿ höququnun göclÿndirilmÿsinÿ yþnÿlib. DaülûqQarabaü þz faktiki möstÿqilliyini nÿ qÿdÿr ÷oxsaxlasa, bir o qÿdÿr dÿ tarixi prosesi geriyÿqaytarmaq ÷ÿtin olacaq.

Dþrdöncösö, Azÿrbaycan hakimiyyÿti döøönör ki,ÿtraf alÿmdÿn tÿcrid olunmuø Ermÿnistan þzmþvqeyini iqtisadi cÿhÿtdÿn qoruya bilmÿyÿcÿk vÿgec-tez ciddi gözÿøtlÿrÿ getmÿyÿ mÿcbur olacaq.Bu yanlûø ehtimaldûr, ÷önki birinci nþvbÿdÿ DaülûqQarabaüûn ÿhalisi hÿr hansû gözÿøtlÿrÿ þzö razûlûqvermÿlidir. Bundan ÿlavÿ, hÿm Ermÿnistan, hÿmdÿ Daülûq Qarabaü artûq iqtisadi bþhrandan ÷ûxûbiqtisadi artûmû yaøayûrlar.

Vÿ nÿhayÿt, Azÿrbaycan tÿrÿfi þzönö inandûrûb ki,Ermÿnistanû iøüal÷û kimi dönyaya tÿqdim etmÿklÿ,beynÿlxalq qÿtnamÿlÿrdÿn istifadÿ edib ermÿnilÿritÿslim olmaüa vadar edÿcÿk. Lakin ermÿnilÿrdÿfÿlÿrlÿ nömayiø ediblÿr ki, Azÿrbaycan þztÿcavözönön qurbanûdûr. Daülûq Qarabaüÿtrafûndakû ÿrazilÿr onun tÿhlökÿsiz gÿlÿcÿyinitÿmin etmÿk ö÷ön qaytarûla bilÿr, lakin ÿgÿrhÿmin ÿrazilÿri saxlamaqla bu mÿqsÿdÿ dahaeffektiv surÿtdÿ nail olmaq mömköndörsÿ,ermÿnilÿr bu ÿrazilÿri saxlayacaq. ßsas mÿqsÿdÿrazi geniølÿnmÿsi deyil, þz möqÿddÿratûnû tÿyinetmÿk höququnun vÿ tÿhlökÿsizliyin tÿminedilmÿsidir.

Bu mönaqiøÿnin hÿllinÿ nÿ hÿrbi yolla, nÿbeynÿlxalq qÿtnamÿlÿrin qÿbul edilmÿsi ilÿ, íÿ äÿkÿnardan zorla yeridilmiø baøqa vasitÿ ilÿ nailolmaq mömköndöð. Dözgön ÷þzömön tapûlmasûnaaparan yeganÿ yol siyasi iradÿ gþstÿrib hÿqiqÿtiÿks etdirÿn mþvqe se÷mÿkdÿn ke÷ir. Ermÿnilÿr þzÿvvÿlki tÿlÿblÿrindÿn geri ÷ÿkilmirlÿr: DaülûqQarabaüla Azÿrbaycanûn arasûnda he÷ bir øaqulimönasibÿtlÿr olmamalû, Daülûq QarabaüErmÿnistanla coürafi ÿlaqÿyÿ malik olmalû, DaülûqQarabaü ÿhalisinin tÿhlökÿsizliyi tÿmin edilmÿlidir.

Biz hesab edirik ki, Daülûq Qarabaüûn þzmöqÿddÿratûnû tÿyin etmÿk höququnun tÿsdiqedilmÿsi vÿ bu höququn beynÿlxalq sÿviyyÿdÿtanûnmasû nizamlama prosesinin tÿmÿlindÿdurmalûdûr. Bu faktûn Azÿrbaycan tÿrÿfindÿn qÿbuledilmÿsi vÿ saziølÿ bÿrkidilmÿsi mönaqiøÿnin÷þzölmÿsi vÿ onun nÿticÿlÿrinin aradan qaldûrûlmasûyolunda ÿngÿllÿri gþtörÿr.

2233Kþhnÿ vÿ yeni dþvlÿtlÿr: dÿyiøÿn paradiqmalar vÿ Daülûq Qarabaüda sölhÿ aparan mörÿkkÿb yol

QQaarraabbaaüü eerrmmÿÿnniissiinniinnmmþþvvqqeeyyii

GGeeüüaamm BBaaüüddaassaarryyaann

"Nÿ savaø, nÿ sölh" vÿziyyÿti vÿ bir tÿrÿfdÿnAzÿrbaycan, digÿr tÿrÿfdÿn isÿ Ermÿnistan vÿDaülûq Qarabaü Respublikasû (DQR) arasûnda

rÿsmi mönasibÿtlÿrin olmamasû mönaqiøÿyÿqatûlmûø bötön dþvlÿtlÿrin vÿ siyasi subyektlÿrindemokratik inkiøafû ö÷ön möhöm ÿngÿllÿr yaradûr.Son illÿr Azÿrbaycan rÿhbÿrliyi mönaqiøÿnin göcyolu ilÿ hÿll edilmÿsinin mömkönlöyö barÿdÿgetdikcÿ daha kÿskin bÿyanatlarla ÷ûxûøetmÿkdÿdir. Ermÿnistan vÿ Daülûq Qarabaü ÿhalisi,elÿ gþrönör ki, artûq belÿ tÿhdidlÿrÿ alûøûb vÿmöharibÿnin yenidÿn baølama ehtimalûnû qÿbuledir.

QQaarraabbaaüü eerrmmÿÿnniillÿÿrriinniinn ttÿÿllÿÿbbllÿÿrriiDQR-in rÿsmi mþvqeyi ö÷ tÿmÿl prinsipÿ ÿsaslanûr.Birincisi - mönaqiøÿnin bir tÿrÿfinin digÿr tÿrÿfinÿtabe÷iliyi olmamalûdûr, yÿni ki, bu haldaAzÿrbaycanla DQR arasûnda øaquli mönasibÿtlÿristisna edilir. Èkincisi - DQR-in anklav vÿziyyÿtiistisna edilir: qarabaülûlarûn ÿtraf alÿmlÿ qurudanke÷ÿn yol vasitÿsilÿ ÿlaqÿsi olmalûdûr. Ö÷öncösö -tÿhlökÿsizlik zÿmanÿtlÿri. Bu zÿmanÿtlÿrindÿrÿcÿsini DQR rÿhbÿrliyi vÿ xalqû möÿyyÿnetmÿlidir. DQR ÿtrafûndakû (ermÿni mÿnbÿlÿrindÿ"tÿhlökÿsizlik zolaüû" adlanan) ÿrazilÿrinmöqÿddÿratû mÿsÿlÿsi isÿ danûøûqlar mþvzusudur.Ömumiyyÿtlÿ, bu prinsiplÿr DQR-in ke÷miøprezidenti Robert Ko÷aryan 1998-ci ildÿErmÿnistan prezidenti olduqdan sonra rÿsmiYerevanûn da mþvqeyinÿ ÷evrildi.

DQR hakimiyyÿti hÿrbi ÿmÿliyyatlar nÿticÿsindÿQarabaüû tÿrk etmiø azÿrbaycanlû ÿhalininqayûtmasû fikrini tamamilÿ istisna etmir, lakinhesab edir ki, bu mÿsÿlÿ ermÿni qa÷qûnlarûnûnAzÿrbaycana dþnöøö mÿsÿlÿsi ilÿ baülû øÿkildÿhÿll edilmÿlidir. Bununla belÿ, 2005-ci ilinaprelindÿ DQR-in xarici iølÿr naziri ArmanMelikyan Qarabaüa qayûdan hÿr birazÿrbaycanlûya tam vÿtÿndaølûq höququ verÿnvÿtÿndaølûq haqqûnda qanunun qÿbul edilmÿsinielan etmiødir, eyni zamanda azÿrbaycanlûlara milliazlûq kimi möxtÿlif mÿdÿni höquqlarûn verilmÿsi dÿnÿzÿrdÿ tutulmuødur.

Stepanakertin mþvqeyinÿ gþrÿ, Azÿrbaycanûn DQRrÿhbÿrliyi ilÿ hÿr hansû birbaøa ÿlaqÿlÿrdÿn imtinaetmÿsi, DQR-lÿ baülû bötön proseslÿri boykotetmÿsi vÿ Ermÿnistanû iøüal÷û qismindÿ tÿqdimetmÿk cÿhdlÿri qeyri-konstruktiv vÿ pozucuxarakter daøûyûr. Azÿrbaycanûn Qarabaüû tÿcridetmÿk vÿ onun ÿhalisini iqtisadi vÿ humanitarbþhrana söröklÿmÿk cÿhdi Qarabaü ermÿnilÿrininhöquqlarûnûn pozulmasû demÿkdir vÿ onlarûn þzvÿtÿnlÿrini atûb getmÿyÿ mÿcbur etmÿk cÿhdi kimiqiymÿtlÿndirilir. Stepanakert rÿhbÿrliyi ÿmindir ki,

2244 Akkord 17

GGeeüüaamm BBaaüüddaassaarryyaannSStteeppaannaakkeerrtt mmÿÿttbbuuaatt kklluubbuunnuunnyyaarraaddûûccûûllaarrûûnnddaann bbiirrii vvÿÿ hhaazzûûrrkkûûddiirreekkttoorruudduurr.. OO,, eeyynnii zzaammaannddaa""DDeemmoo"" mmöössttÿÿqqiill qqÿÿzzeettiinniinn bbaaøørreeddaakkttoorruudduurr.. 11999922--9933--ccööiillllÿÿrrddÿÿ DDaaüüllûûqq QQaarraabbaaüü AAlliiSSoovveettiinniinn mmÿÿttbbuuaatt xxiiddmmÿÿttiinniinnrrÿÿhhbbÿÿrrii vvÿÿzziiffÿÿssiinnddÿÿ ÷÷aallûûøømmûûøøddûûrr..DDaaüüllûûqq QQaarraabbaaüü RReessppuubblliikkaassûûppaarrllaammeennttiinniinn ddeeppuuttaattûûddûûrr..

SStteeppaannaakkeerrtt yyaaxxûûnnllûûüüûûnnddaa yyeerrllÿÿøøÿÿnn vvÿÿ QQaarraabbaaüüûûnn rrÿÿmmzziissaayyûûllaann ""TTaattiikk PPaappiikk"" ((""BBaabbaa vvÿÿ nnÿÿnnÿÿ"")) aabbiiddÿÿssii..

Mÿnbÿ: Lorens Broers

yalnûz DQR-in danûøûqlar prosesinÿ tamqatûldûüûndan sonra nÿticÿ ÿldÿ etmÿk olar. ×önkimÿhz Qarabaü hþkumÿti Azÿrbaycan ö÷ön ÿsasmaraq kÿsb edÿn ÿrazi vÿ mÿcburi kþ÷könlÿrmÿsÿlÿsi özrÿ qÿrarlar qÿbul etmÿk iqtidarûndadûr.Qarabaü ermÿnilÿrinin fikrincÿ, Azÿrbaycanûn realvÿziyyÿti aydûn qiymÿtlÿndirÿ bilmÿmÿsimönaqiøÿnin nizamlanmasû prosesindÿ irÿlilÿyiøinÿldÿ edilmÿsi ö÷ön ÿn ciddi maneÿdir. Azÿrbaycanïðåçèäåíòè Èëùàì ßëèéåâèí bÿyanatlarû butÿÿssöratû daha da göclÿndirir: áó áÿéàíàòëàðäàãåéä åäèëèð êè, Àçÿðáàéúàíûí ýåäÿ áèëÿúÿéèìàêñèìàë ýöçÿøò ìöíàãèøÿíèí ãåéðè-çîðàêû ùÿëëéîëëàðûíà ñàäèã ãàëìàñûäûð.

YYeerreevvaannëëàà SStteeppaannaakkeerrtt ààððààññûûííääààmmöönnaassiibbÿÿttllÿÿrrDQR-in sölh prosesindÿ iøtirakûna ÿngÿl yaradanyalnûz Azÿrbaycan deyil, hÿm÷inin Ermÿnistandûr.Stepanakert adÿtÿn diplomatik surÿtdÿ bildirir ki,Ermÿnistan vÿ Azÿrbaycan prezidentlÿriningþröølÿri "lazûmûnca nÿzÿrÿ alûnûr". Lakin bubÿyanatlarda danûøûqlarûn belÿ formatûndan a÷ûqnarazûlûq gþrönör. Daülûq Qarabaüûn þzöndÿ isÿ,cÿmiyyÿt Qarabaüûn sölh prosesindÿn tÿcridedilmÿsinÿ getdikcÿ daha ÷ox etiraz edir. ×oxlarûQarabaü probleminin nizamlanmasû höquqununErmÿnistan tÿrÿfindÿn tamamilÿ ÿlÿ ke÷irilmÿsiniyolverilmÿz hesab edir. Ermÿnistanûn önvanûnayalnûz Qarabaü ermÿnilÿrinin tÿhlökÿsizliyi zaminikimi ÷ûxûø etmÿk ÷aüûrûølarû sÿslÿnir. Bötön bunlarQarabaü probleminin ÷þzölmÿsi mÿsÿlÿsindÿ ikiermÿni dþvlÿtinin höquq vÿ vÿzifÿlÿrinÿ dairmöbahisÿlÿrin qalxmasûna sÿbÿb olur.

Status mÿsÿlÿsi Qarabaü ermÿnilÿri ö÷ön ÿnmöhöm mÿsÿlÿdir. Qarabaü Avropa Tÿhlökÿsizlikvÿ ßmÿkdaølûq Tÿøkilatûnûn Minsk Qrupunun tÿklifetdiyi "mÿrhÿlÿli" nizamlama variantûnû mÿhz

status mÿsÿlÿsinin sonraya ke÷irilmÿsinÿ gþrÿrÿdd etmiødir. Bununla belÿ Qarabaüûn þzöndÿ dÿproblemÿ möxtÿlif baxûølar mþvcuddur; ictimai rÿysorüularûna ÿsasÿn, ÿhali Ermÿnistanla ittifaqûntÿrÿfindÿ olanlara vÿ möstÿqilliyi dÿstÿklÿyÿnlÿrÿbþlönöb (sonuncular cözi östönlök tÿøkil edirlÿr).Hÿr halda DQR rÿhbÿrliyinin ÿslindÿ Qarabaüûndþvlÿt iøi olan mÿsÿlÿlÿrÿ qarûømamasû Qarabaüermÿnilÿri arasûnda daha da anlaøûlmazlûq yaradûr.

Ermÿnistanûn hÿm hþkumÿti, hÿm dÿcÿmiyyÿtindÿ DQR-in möstÿqil gÿlÿcÿyinÿ øöbhÿedÿrÿk, bötþv ermÿni dþvlÿtinÿ östönlök verilir.Belÿ mönasibÿti Ermÿnistan rÿhbÿrliyinin Qarabaüsiyasi elitasûnûn möÿyyÿn edilmÿsindÿ hÿlledici roloynamasû ilÿ izah etmÿk olar. Lakin bu tÿsirqarøûlûqlûdûr: möharibÿ bitdikdÿn sonra "Qarabaüamili" Ermÿnistanûn daxili siyasÿtindÿmöÿyyÿnedicidir, bu vÿziyyÿti dÿ Ermÿnistanûn nÿrÿhbÿrliyi, nÿ dÿ cÿmiyyÿti dana bilmÿz. Belÿmörÿkkÿb mönasibÿtlÿr - Ermÿnistan tÿrÿfininQarabaü rÿhbÿrliyinÿ tÿsiri vÿ Qarabaü amilininErmÿnistanûn daxili siyasÿtindÿ hÿlledici rolu -indiyÿ kimi a÷ûlmayan döyön baülayaraq hazûrkû÷ûxûlmaz vÿziyyÿti yaratmûødûr.

CCÿÿmmiiyyyyÿÿtt yyooxxssaa eelliittaa??Belÿ vÿziyyÿtdÿn necÿ ÷ûxmaq olar? Tez-tezeøitmÿk olar ki, ÿgÿr elitalar gözÿøtÿ getmÿyÿhazûrdûrlarsa, cÿmiyyÿtlÿr buna hazûr deyillÿr. Buyanlûø fikir geniø yayûlmûødûr: Qarabaü sölhprosesinin ÿn vacib qösurlarûndan biri dÿcÿmiyyÿtin mönaqiøÿdÿki rolunun vÿ elitanûncÿmiyyÿtdÿ "gözÿøtÿ hazûr olmamaq" vÿziyyÿtininsaxlanûlmasûnda rolunun yetÿrincÿqiymÿtlÿndirilmÿìÿñidir. Bugönkö øÿraitdÿ ikicÿmiyyÿt (DQR vÿ Azÿrbaycan) arasûnda qarøûlûqlûÿlaqÿlÿrin inkiøafû sölh prosesindÿ irÿlilÿyiøin ÿldÿedilmÿsi ö÷ön zÿruri olan etimadûn artûrûlmasû ö÷önxösusilÿ vacibdir.

2255Qarabaü ermÿnisinin mþvqeyi

Vasitÿ÷ilÿr ÿslindÿ qarøûlaødûqlarû mÿsÿlÿnin sondÿrÿcÿ möhöm olan bu mÿqamûna diqqÿtyetirmirlÿr. Digÿr tÿrÿfdÿn sevindirici haldûr ki,cÿmiyyÿtlÿrin þzöndÿ bu mÿsÿlÿyÿ daha ciddiyanaøûrlar. Qarabaü siyasÿt÷isi, "Nÿ etmÿli"qÿzetinin redaktoru Murad Petrosyanûn yazûsûndanbir sitat gÿtirmÿk istÿrdik:

"ßgÿr ictimai øöurda kþklö dÿyiøikliklÿr etmÿyibsölh binasûnû ucaltmaüa baølayacaqlarsa (ö÷öncötÿrÿflÿrin fÿal möÿllifliyi ilÿ), bu binanûn damûþrtölmöø olsun belÿ, gec-tez onu Fÿlÿstinsölhönön aqibÿti gþzlÿyir... Ermÿnilÿr ö÷ön hÿqiqisölhön a÷arû azÿrbaycanlûlarûn hakimiyyÿtdÿ olanelitasûnda yox, ictimai øöurundadûr; elÿcÿ dÿazÿrbaycanlûlar ö÷ön bu a÷ar ermÿnilÿrin ictimaiøöurunda gizlÿnib... Danûøûqlar prosesindÿmövÿffÿqiyyÿtÿ aparan yol cÿmiyyÿtlÿrin mÿnÿvi-ruhi saülamlaømasûndan ke÷ir."

Kÿnardan elÿ gþrönÿ bilÿr ki, Azÿrbaycancÿmiyyÿti barûøûüa hazûr deyil, lakin bu baxûøAzÿrbaycanda ictimai rÿyi deyil, siyasi dairÿlÿrinmþvqeyini ÿks etdirir. Azÿrbaycanda "gizli" ictimairÿyin olmasûnda bir ne÷ÿ il þncÿ beynÿlxalq layihÿ÷ÿr÷ivÿsindÿ Azÿrbaycana sÿfÿr etmiø bizim birqrup Qarabaü jurnalistlÿri ÿmin olmuølar. Möhit÷ox gÿrgin idi. Bunu gÿliøimiz gönö ÷ûxan qÿzetbaølûqlarûndan da gþrmÿk olardû: "Ermÿniterror÷ularû Bakûdadûr" vÿ s. Biz xahiø etdik ki, bizÿsadÿ vÿtÿndaølarla, adi insanlarla gþröømÿk ö÷önimkan yaratsûnlar. Danûøûüûmûz belÿ oldu: mÿrkÿzikö÷ÿlÿrin birinÿ ÷ûxûb qabaüûmûza ÷ûxan ilk 10-12nÿfÿrlÿ sþhbÿt edÿk. Uzun gþtör-qoydan sonramöhafizÿ÷ilÿrimiz bizÿ belÿ imkanû yaratdûlar.Nÿticÿdÿ on nÿfÿrdÿn doqquzu bizÿ kifayÿtqÿdÿr mehribanlûqla mönasibÿt gþstÿrdi,sakitcÿsinÿ mönaqiøÿ vÿ þz problemlÿri haqqûndadanûødû. On nÿfÿrdÿn yalnûz biri bizÿ divantutmaqla hÿdÿlÿdi.

Qarabaü mönaqiøÿsinin vÿ sölh prosesinin qÿrÿzsiziøûqlandûrûlmasûnda, "döømÿn obrazûnûn" silinmÿsindÿKÈV möhöm rol oynaya bilÿr. Buna baxmayaraq,qa÷ûlmaz kompromislÿr ö÷ön zÿmin yaratmaq vÿictimai rÿyÿ tÿsir gþstÿrmÿk ö÷ön hþkumÿtlÿrinbötön imkanlarû olsa da, onlar ehtiyat edirlÿr ki,daha göclö vÿtÿndaø cÿmiyyÿti vÿ KÈV "gizli"(yÿni, hÿqiqi) ictimai rÿyi siyasi dairÿlÿrÿ qarøûqoya bilÿrlÿr. Belÿliklÿ, elitalar þz tÿbliüatmöharibÿlÿrini davam edirlÿr, buna ÿyani söbutAzÿrbaycanûn kötlÿvi informasiya vasitÿlÿrinintutduüu mþvqedir. Aparûcû KÈV, xösusilÿ dÿteleviziya, dþvlÿtin nÿzarÿti altûndadûr(Ermÿnistanda olduüu kimi) vÿ ictimai rÿy adûaltûnda maskalanaraq ÿslindÿ hakim elitanûnmþvqelÿrinin car÷ûsû kimi xidmÿt edir. Bu yaxûnlaraqÿdÿr Ermÿnistan vÿ Qarabaüda KÈV ÿks tÿrÿfintÿbliüat tÿzyiqinÿ möqavimÿt gþstÿrirdi, lakinmöÿyyÿn ÿlamÿtlÿr iøarÿ edir ki, ermÿni KÈV-itÿdricÿn sþz möharibÿsinÿ qatûlûr. 2004-cö ildÿermÿni zabitinin azÿrbaycanlû hÿmkarû tÿrÿfindÿnvÿhøicÿsinÿ þldörölmÿsinÿ reaksiya verÿn bÿzi

ermÿni kötlÿvi informasiya vasitÿlÿrinin iki xalqûn"genetik uyüunsuzluüu" barÿsindÿ verdiyibÿyanatlarûndan bunu hiss etmÿk mömkön idi.Qarabaü kötlÿvi informasiya vasitÿlÿrindÿ vÿziyyÿtdÿyiømÿyib, lakin hþkumÿt yerli jurnalistlÿri onlarûnazÿrbaycanlû hÿmkarlarûnûn durmadan "möharibÿtÿbillÿrindÿ" ÷aldûqlarû bir zamanda pasifistmeyllÿrinÿ östönlök vermÿkdÿ gönahlandûrûr.

SSiiyyaassii iinnkkiiøøaaff yyoollllaarrûûBugönkö durüunluqdan ÷ûxûødemokratiklÿømÿdÿdir, bu amil indiyÿ kimivasitÿ÷ilÿrin tÿøÿbböslÿrindÿ kifayÿt qÿdÿrqiymÿtlÿndirilmÿmiødir. Görcöstan, Ukrayna vÿQûrüûzûstandakû hadisÿlÿr post-sovet cÿmiyyÿtlÿrinininqilab potensialûnû özÿ ÷ûxartdû. Lakin Qarabaükimi tanûnmayan dþvlÿt ö÷ön tÿkamöl vÿsarsûntûsûz inkiøaf yolu daha mÿqsÿdÿuyüundur.

Möxalifÿtin 2004-cö ildÿ yerli hakimiyyÿtorqanlarûna ke÷irilmiø se÷kilÿrdÿkimövÿffÿqiyyÿtindÿn sonra, onlar bu nailiyyÿti2005-ci ilin parlament se÷kilÿrindÿ göclÿndirmÿyÿhazûrlaøûrdûlar. Lakin tarixi øans ÿldÿn verildi vÿmöxalifÿt tam mÿülubiyyÿtlÿ özlÿømÿli oldu.Möxalifÿt nömayÿndÿlÿri xösusilÿ hakimiyyÿtininzibati resurslardan sui-istifadÿ etmÿsini qeydedÿrÿk se÷kilÿrin tÿnqidi ilÿ ÷ûxûø etsÿlÿr dÿ, xaricimöøahidÿ÷ilÿrin bþyök ÿksÿriyyÿti (onlarûn sayû 130nÿfÿrÿ qÿdÿr idi) se÷kilÿrÿ yöksÿk qiymÿt verdilÿrvÿ bÿyan etdilÿr ki, bu se÷kilÿr Ermÿnistan vÿAzÿrbaycanda ke÷irilmiø eyni tipli se÷kilÿrdÿn qat-qat östön idi. Bu qiymÿt baølûca olaraq kötlÿvisaxtalaødûrmalarûn vÿ se÷kilÿrdÿn þncÿ vÿ sonrakûmÿrhÿlÿlÿrdÿ ictimai iütiøaølarûn yer almadûüûndanirÿli gÿlirdi. Qarabaü sakinlÿrinin ÷oxlarû Ermÿnistanvÿ Azÿrbaycanla aparûlan bu möqayisÿni qÿbuletmirlÿr vÿ hesab edirlÿr ki, son se÷kilÿrQarabaüûn siyasi tÿkamölöndÿ durüunluüu gömanedÿn beynÿlxalq standartlar vÿ inkiøaf etmiø Qÿrbþlkÿlÿrinin tÿcröbÿsi ÿsasûnda qiymÿtlÿndirilìÿëèäèð.

Se÷kilÿr mönaqiøÿnin hÿllinÿ tÿsir gþstÿrirmi vÿ buiki amil bir-biri ilÿ nÿ dÿrÿcÿdÿ baülûdûr - bu sualsölh nizamlanmasû prosesi ö÷ön ÿn vacibsuallardan biridir. ßksÿr Qarabaü ermÿnilÿriyeganÿ xilas yolunu vÿ höquqlarûnûn qorunmasûnûdemokratiyada gþrörlÿr. Digÿr tÿrÿfdÿndemokratiklÿømÿ ictimaiyyÿtÿ sölh prosesindÿdaha maneÿsiz iøtirak etmÿyÿ imkan verir. HazûrdaQarabaü cÿmiyyÿti bu prosesin mÿzmunuhaqqûnda ÷ox mÿhdud mÿlumata malikdir vÿ buprosesin ÿtrafûnda aparûlan debatlardan kÿnardaqalûb. Yalnûz demokratik dÿyiøikliklÿrin nÿticÿsindÿcÿmiyyÿt möxtÿlif sölh tÿøÿbböslÿrinin konkretmÿqamlarû barÿsindÿ daha mÿlumatlû ola bilÿr, þzehtiyaclarû vÿ ehtiyatlarûnû dÿqiq ifadÿ edÿr vÿ, ÿnÿsasû, Azÿrbaycan cÿmiyyÿti ilÿ hakim elitalarlamÿhdudlaømayan vÿtÿndaø dialoqu qurmaqimkanûnû ÿldÿ edÿr.

2266 Akkord 17

QQaarraabbaaüüaazzÿÿrrbbaayyccaannllûûssûûnnûûnnmmþþvvqqeeyyii

TTÿÿbbiibb HHöösseeyynnoovv

Daülûq Qarabaü mönaqiøÿsinin nizamlanmasûö÷ön aparûlan sölh danûøûqlarû on ildÿnartûqdûr ki davam edir, lakin hÿlÿlik he÷ bir

hiss edilÿn irÿlilÿyiø yoxdur. "Nÿ sölh, nÿ savaø"vÿziyyÿtinÿ döømöø Ermÿnistan vÿ Azÿrbaycan,elÿcÿ dÿ Daülûq Qarabaüdakû ermÿni rÿhbÿrliyifaktiki olaraq, gþzlÿmÿ mþvqeyinÿ ke÷iblÿr. Uzun÷ÿkmiø bu status-kvo vÿziyyÿtindÿ ÿn ÷ox uduzanQarabaü azÿrbaycanlûlarûdûr. Qarabaüazÿrbaycanlûlarûnûn ÿksÿriyyÿti hesab edir ki, buvÿziyyÿt onlara birbaøa aidiyyÿti olan qÿrarlaratÿsir etmÿk imkanlarûnû ÿllÿrindÿn almaqla vÿ þzel-obalarûna qayûtmaq øanslarûnû azaltmaqla onlarûnmaraqlarûna xÿlÿl gÿtirir.

TTeerrmmiinnoollooggiiyyaa pprroobblleemmllÿÿrriiAzÿrbaycanda "qarabaülû" termini tarixÿn dahageniø olan Qarabaü bþlgÿsinin ÿhalisinÿ øamiledilirdi. Qarabaü bþlgÿsinÿ ke÷miø Daülûq QarabaüMuxtar Vilayÿtinin ÿrazisi ilÿ yanaøû La÷ûn vÿKÿlbÿcÿr rayonlarû (azÿrbaycanlûlar bu ö÷ ÿrazinibirlikdÿ "yuxarû" vÿ yaxud "daülûq Qarabaü"adlandûrûrlar), vÿ hÿm÷inin qonøu ovalûq ÿrazilÿr("aøaüû Qarabaü") daxil idi. Ermÿnilÿrdÿn fÿrqliolaraq, azÿrbaycanlûlar tarixÿn aøaüû vÿ yuxarûQarabaü arasûnda fÿrq qoymamûø vÿ bþlgÿniþzlÿrinin hÿr zaman hÿm siyasi, hÿm dÿdemoqrafik cÿhÿtdÿn östönlök tÿøkil etdiklÿrivahid coürafi, iqtisadi vÿ mÿdÿni mÿkan kimiqÿbul etmiølÿr. Bu sÿbÿbdÿn dÿ, ÿksÿrazÿrbaycanlûlar hesab edirlÿr ki, 1923-cö ildÿ "söni"(yÿni, ÿvvÿllÿr mþvcud olmayan) sÿrhÿdlÿr÷ÿr÷ivÿsindÿ Daülûq Qarabaü Muxtar Vilayÿtininyaradûlmasû Sovet Èttifaqû / Rusiyanûn "par÷ala vÿhþkm sör" siyasÿtinin tÿrkib hissÿsi kimiAzÿrbaycanûn daxilindÿ ermÿnilÿrin ÷oxluq tÿøkiletdiyi bþlgÿ yaratmaq mÿqsÿdi gödördö. Belÿliklÿ,ermÿnilÿr Azÿrbaycanû daimi nÿzarÿt altûndasaxlamaq ö÷ön bir vasitÿ kimi tÿsÿvvör edilirdilÿr.

Azÿrbaycanûn rÿsmi siyasÿtindÿ Qarabaüûnazÿrbaycanlû icmasû dedikdÿ, ke÷miø DaülûqQarabaü Muxtar Vilayÿtinin (DQMV) azÿrbaycanlûÿhalisi nÿzÿrdÿ tutulur. Bu ÿhali 1989-cu ilinsiyahûya alûnmasûna gþrÿ, DQMV ÿhalisinin 21,5%-ni (tÿqribÿn 40.000 nÿfÿr) tÿøkil edirdi. Buyanaømaya ÿsasÿn, Qarabaüûn azÿrbaycanlû icmasûiøüal edilmiø ÿrazilÿrdÿn olan 600.000 mÿcburikþ÷könlÿrin ki÷ik bir hissÿsini tÿøkil edir.

Lakin bu rÿsmi tÿrifÿ birmÿnalû qiymÿt vermÿkolmaz, ÷önki Daülûq Qarabaüûn muxtariyyÿtstatusu 1991-ci ilin sonunda ermÿnilÿrin "DaülûqQarabaü Respublikasûnû" elan etmÿlÿrinÿ cavabolaraq, Azÿrbaycanûn þzö tÿrÿfindÿn lÿüvedilmiødir. Eyni zamanda, bu ÿrazinin inzibatibþlgösö dÿ dÿyiødirilmiø vÿ DQMV-nin bir hissÿsiqonøu Kÿlbÿcÿr, Aüdam vÿ Tÿrtÿr rayonlarûarasûnda paylanmûødûr. Belÿliklÿ dÿ, bu ÿrazilÿrdÿyaøayan azÿrbaycanlûlar rÿsmi yanaømaya gþrÿ,Qarabaüûn azÿrbaycanlû icmasû anlayûøûndan kÿnarqalmûø, adû ÷ÿkilÿn icma isÿ, faktiki olaraq, Øuøanûnÿhalisi dÿrÿcÿsinÿ endirilmiødir (mönaqiøÿdÿn ÿvvÿlØuøada DQMV-nin bötön azÿrbaycanlû ÿhalisinin70 faizi yaøayûrdû). ßn ÿsasû, qeyd etmÿk lazûmdûrki, icmanûn möÿyyÿnlÿødirilmÿsinÿ bu cör yanaøma

2277Qarabaü àçÿðáàéúàíëûñûíûí mþvqeyi

TTÿÿbbiibb HHöösseeyynnoovv BBeeyynnÿÿllxxaallqqRReessppuubblliikkaa÷÷ûûllaarr ÈÈnnssttiittuuttuunnuunnBBaakkûû ooffiissiinniinn ÿÿmmÿÿkkddaaøøûûddûûrr..MMÿÿrrkkÿÿzzii AAvvrrooppaaUUnniivveerrssiitteettiinniinn mmÿÿzzuunnuudduurr..DDaaüüllûûqq QQaarraabbaaüü mmÿÿssÿÿllÿÿssiinnÿÿaaiidd ÷÷ooxxssaayyllûû ggþþrrööøøllÿÿrr vvÿÿ eellmmiittooppllaannttûûllaarrddaa iiøøttiirraakk eettmmiiøøddiirr..

La÷ûnûn ÿhalisini (tÿqribÿn 60.000 nÿfÿr) xaric edir,baxmayaraq ki, bötön danûøûqlar prosesi boyuncaLa÷ûnûn gÿlÿcÿk statusu Daülûq Qarabaüûn statusumÿsÿlÿsinin ayrûlmaz hissÿsi olmuødur.

SSiiyyaassii ttÿÿccrriidd oolluunnmmaaÞlkÿ daxilindÿ Qarabaüûn azÿrbaycanlû icmasûnûnproblemlÿri Azÿrbaycanûn daha geniø olan mÿcburikþ÷kön icmasûnûn problemlÿrinin tÿrkib hissÿsidir.Azÿrbaycan adam baøûna döøÿn mÿcburi kþ÷könÿhalisinÿ gþrÿ dönyada birinci yerlÿrdÿn birinitutur, bunuíla belÿ, mÿcburi kþ÷könlÿrinAzÿrbaycan siyasÿtinÿ tÿsiri minimuma endirilmiødir.Belÿ bir vÿziyyÿt onlarûn zÿif tÿøkilatlanmasûndan,aüûr sosial-iqtisadi øÿraitlÿrindÿn vÿ dþvlÿtin onlarûnözÿrinÿ qoyduüu siyasi mÿhdudiyyÿtlÿrdÿn irÿligÿlir. Mÿsÿlÿn, 1995-ci ildÿn bÿri ke÷irilmiø bötönse÷kilÿrdÿ mÿcburi kþ÷könlÿrin sÿsvermÿsi vÿqeydiyyatdan ke÷mÿsinin øÿffaf olmamasû buicmalarda se÷kilÿrin qanuna vÿ hÿqiqÿtÿuyüunluüunu øöbhÿ altûna qoyur. Hakimiyyÿtmövÿqqÿti sûüûnacaqlarda vÿ qa÷qûn döøÿrgÿlÿrindÿyaøayan mÿcburi kþ÷kön icmasûnûn bþyök hissÿsiniqalan ÿhalidÿn faktiki olaraq tÿcrid edilmiø saxlayûr.Möxalifÿt nömayÿndÿlÿri, KÈV ÿmÿkdaølarû vÿvÿtÿndaø cÿmiyyÿtinin fÿallarû ö÷ön bu döøÿrgÿlÿrÿgiriø mÿhdudlaødûrûlmûødûr.

Bundan ÿlavÿ, mÿcburi kþ÷könlÿr þzönöidarÿetmÿ institutlarûndan mÿhrumdurlar. Bugönÿdÿk mÿcburi kþ÷könlÿrin yeganÿ idarÿetmÿorqanû yalnûz nominal fÿaliyyÿt gþstÿrÿn vÿÿsasÿn möavinatlarûn paylanmasû ilÿ mÿøüul olan"möhacirÿtdÿ olan icra hakimiyyÿtlÿri" olmuødur.Azÿrbaycan hakimiyyÿti Qarabaü azÿrbaycanlûlarûnûdanûøûqlarda tÿmsil etmÿk ö÷ön onlara icmarÿhbÿrini se÷mÿyÿ imkan yaratmamûødûr. Bununÿvÿzinÿ, 1992-ci ildÿn bu rolda prezidenttÿrÿfindÿn tÿyin edilmiø Øuøanûn "möhacirÿtdÿolan icra hakimiyyÿtinin" baø÷ûsû Nizami Bÿhmÿnov÷ûxûø edir.

Yuxarûda qeyd olunan vÿziyyÿt, vÿ östÿlikdanûøûqlarda irÿlilÿyiøin olmamasû vÿ kimsÿsizlik hissiinsanlarû mÿyusluüa ÷ÿkib radikal÷ûlûq vÿ möharibÿ÷aüûrûølarû ö÷ön mönasib øÿraitÿ zÿmin yaradûr.Mönaqiøÿni ermÿnilÿrin "Bþyök Ermÿnistan"yaratmaq mÿqsÿdilÿ azÿrbaycanlûlara qarøûtþrÿtdiyi "soyqûrûm" prizmasûndan tÿqdim edÿngeniø yayûlmûø millÿt÷i diskurs belÿ meyllÿrinformalaømasûna bþyök tÿsir gþstÿrir. Möÿyyÿn

dÿrÿcÿdÿ, Azÿrbaycan cÿmiyyÿtinin ictimaiøöurunda yer almûø tendensiyalar ermÿnicÿmiyyÿtinin ÿvvÿllÿr yaøadûqlarûna bÿnzÿyir: butendensiyalar "mÿülubiyyÿt kompleksi", nailolunmamûø milli mÿqsÿdlÿr vÿ millÿtin "qurban"olunmasû hissinin nÿticÿsidir.

Mÿcburi kþ÷könlÿrin maraqlarûnû tÿmsil edÿnazsaylû tÿøkilatlar arasûnda Qarabaü AzadlûqTÿøkilatû (QAT) daha ÷ox tanûnûr. Bu tÿøkilathþkumÿtin "tÿslim÷i" mþvqeyini vÿ beynÿlxalqqurumlarûn "ikili standartlarûnû" tÿnqid etmÿklÿmönaqiøÿni hÿrbi yolla hÿll etmÿyÿ ÷aüûrûr.Bununla belÿ QAT-ûn mÿøhur øöarû - "QarabaüsûzAzÿrbaycan yoxdur!" - ÿksÿr azÿrbaycanlûlarûbörömöø hÿyÿcanû ÿks edir: Qarabaüûn itirilmÿsiþlkÿnin tamamilÿ par÷alanmasûna vÿ bötönAzÿrbaycan millÿtinin mÿhv olmasûna gÿtirib ÷ûxarabilÿr. Baxmayaraq ki, Qarabaüûn azÿrbaycanlûicmasû zÿif vÿ qeyri-mötÿøÿkkildir, ÿgÿr bu gönonlarûn maraqlarûna etinasûz mönasibÿtgþstÿrilÿrsÿ, sabah bu icma göclö sarsûdûcûqövvÿyÿ ÷evrilÿ bilÿr.

SSööllhh pprroosseessiinnddÿÿnn ttÿÿccrriidd oolluunnmmaaQarabaü azÿrbaycanlûlarû (Qarabaü ermÿnilÿri ilÿbÿrabÿr) 1992-ci ildÿ "Daülûq Qarabaüûn se÷ilmiøvÿ digÿr nömayÿndÿlÿri" adû altûnda MinskQrupunun mandatû ÷ÿr÷ivÿsindÿ mönaqiøÿnin"maraqlû tÿrÿfi" kimi tanûnmûødûr. Lakin praktikadaQarabaüûn azÿrbaycanlû icmasû Azÿrbaycan,Ermÿnistan vÿ beynÿlxalq qurumlarûn mövafiqsiyasÿtlÿri ucbatûndan danûøûqlardan kÿnardöømöødör. Mönaqiøÿyÿ dþvlÿtdaxili vÿ yadþvlÿtlÿrarasû baxûø prizmasûndan asûlû olmayaraq,hÿm Ermÿnistan, hÿm Azÿrbaycanyanaømalarûnda Qarabaüûn azÿrbaycanlû icmasûnÿzÿrÿ alûnmûr, buna gþrÿ dÿ mönaqiøÿninQarabaü ermÿnilÿri vÿ azÿrbaycanlûlarû arasûndakûicmalararasû möstÿvisinÿ ÿhÿmiyyÿt verilmir.

Qarabaü azÿrbaycanlûlarûnûn danûøûqlarda birbaøaiøtirak etmÿk imkanû olmadûüûndan, onlarûnmaraqlarûna bötön danûøûqlar prosesi boyuncalaqeydlik gþstÿrilmiødir. Danûøûqlarda tez-tez istinadedilÿn "sölh ÿvÿzinÿ torpaq" yanaømasû vÿ onunvariantlarûndan biri olan "5+1+1" dösturunaÿsasÿn, ilk þncÿ Daülûq Qarabaüûn ÿtrafûndakû beøiøüal edilmiø Azÿrbaycan rayonlarû qaytarûlmalû,sonradan isÿ, Kÿlbÿcÿr vÿ La÷ûn øÿrti olaraqqaytarûla bilÿr. Ermÿni tÿrÿfi Daülûq Qarabaüûn

2288 Akkord 17

möstÿqilliyi vÿ ya Ermÿnistanla birlÿømÿsi ö÷öndividentlÿr toplamaq mÿqsÿdilÿ, DaülûqQarabaüdan kÿnarda iøüal edilmiø ÿrazilÿrdÿnistifadÿ edir, bu fakt da Qarabaüûn azÿrbaycanlûicmasûnûn maraqlarûnû birbaøa tÿhlökÿ altûna qoyur.

TTÿÿhhllöökkÿÿssiizz vvÿÿ llÿÿyyaaqqÿÿttllii qqaayyûûddûûøøQarabaü azÿrbaycanlûlarûnû döøöndörÿn ÿsasmÿsÿlÿ þz doüma el-obalarûna tÿhlökÿsiz vÿlÿyaqÿtli qayûdûølarûdûr. Onlar hesab edirlÿr ki,Ermÿnistan vÿ Azÿrbaycan prezidentlÿrininimzaladûqlarû hÿr hansû sölh saziøiíÿ DaülûqQarabaüda Qarabaü azÿrbaycanlûlarûnûn statusu,vÿ demÿli, Øuøa vÿ La÷ûnûn gÿlÿcÿk statusuna dairmöddÿalar daxil eäèëmÿlidir. Øuøa Qarabaüazÿrbaycanlûlarûn mÿnÿvi mÿnliyinin vÿmþvcudluüunun tÿmÿl daøûdûr, buna gþrÿ dÿonlar istÿnilÿn sölh tÿklifinÿ Øuøaya tÿhlökÿsiz vÿlÿyaqÿtlÿ qayûtmaq imkanû prizmasûndan baxûrlar.Øuøa mönaqiøÿdÿn ÿvvÿl ke÷miø DQMV-nin beøbþlgÿlÿrindÿn biri vÿ azÿrbaycanlûlarûn bþyökÿksÿriyyÿt (91%) tÿøkil etdiyi yeganÿ rayonu idi.Bundan ÿlavÿ, bu øÿhÿr azÿrbaycanlûlar ö÷önbþyök rÿmzi ÿhÿmiyyÿt daøûyûr - Øuøa Qarabaüûntarixi mÿrkÿzi olmaqla bÿrabÿr, eyni zamandaAzÿrbaycan mÿdÿniyyÿtindÿ möstÿsna roloynamûø gþrkÿmli øÿxsiyyÿtlÿrin vÿtÿnidir.

Azÿrbaycan hþkumÿti ö÷ön hazûrda DaülûqQarabaüûn ÿtrafûndakû bþlgÿlÿrin qaytarûlmasûprioritet tÿøkil etdiyi zaman, Qarabaüazÿrbaycanlûlarû bu rayonlarûn Øuøasûzqaytarûlmasûnû tÿsÿvvör etmirlÿr. Danûøûqlarprosesindÿ ermÿni tÿrÿfi dÿfÿlÿrlÿ Qarabaüazÿrbaycanlûlarûnûn Øuøaya qayûdûøû mÿsÿlÿsiniermÿnilÿrin Daülûq Qarabaüdan kÿnardakûAzÿrbaycan bþlgÿlÿrinÿ qayûdûøû ilÿÿlaqÿlÿndirmÿyÿ ÷alûømûødûr. Lakin Qarabaüazÿrbaycanlûlarû hesab edirlÿr ki, bu yanlûøyanaømadûr vÿ onlarûn qayûtmasûnûn qarøûsûnû almaqö÷ön yalnûz bir bÿhanÿdir, ÷önki DaülûqQarabaüdan kÿnarda Azÿrbaycanûn digÿrbþlgÿlÿrindÿn olan ermÿni qa÷qûnlarûnûnrepatriasiyasû mÿsÿlÿsi Ermÿnistandan olanazÿrbaycanlû qa÷qûnlarûn eyni höquqununtanûnmasû ilÿ paralel øÿkildÿ baxûlmalûdûr.

Bu gön Qarabaüûn azÿrbaycanlû icmasûnda bþyöknarahat÷ûlûq doüuran mÿsÿlÿ iøüal edilmiøtorpaqlarda ermÿni administrasiyasû tÿrÿfindÿnermÿnilÿrin mÿskunlaødûrûlmasûdûr. Belÿ ki,Qarabaüûn ermÿni rÿhbÿrliyinin qÿbul etdiyi "rÿsmi"proqrama ÿsasÿn, Daülûq Qarabaüûn ÿhalisi 1990-cû illÿrin ÿvvÿllÿrindÿki tÿxminÿn 150.000 nÿfÿrdÿn2010-cu ilÿ kimi ikiqat artaraq 300.000 nÿfÿrtÿøkil edÿcÿkdir. Bu cör qeyri-qanunimÿskunlaødûrma siyasÿti vÿ Azÿrbaycanû faktqarøûsûnda qoymaq niyyÿti sölh prosesini÷ÿtinlÿødirib uzaq perspektivdÿ mönaqiøÿninhÿllindÿ ciddi ÿngÿl ola bilÿr.

""YYeennii aazzllûûqq"" oollmmaayyaaccaaqqErmÿni tÿrÿfi möntÿzÿm surÿtdÿ Qarabaüermÿnilÿrinin þz möqÿddÿratûnû tÿyin etmÿhöquqlarûnû göndÿmÿ gÿtirir. Onlarûn niyyÿti bu

höququ ayrûlma yolu ilÿ ger÷ÿklÿødirmÿkdir.Azÿrbaycan bu mþvqeyÿ ÿrazi bötþvlöyö vÿbeynÿlxalq sÿrhÿdlÿrin pozulmazlûüû prinsiplÿri ilÿcavab verir. Bununla belÿ, þz möqÿddÿratûnû tÿyinetmÿ höququ ilÿ ÿrazi bötþvlöyö arasûnda gedÿnbu söni möbahisÿdÿ nÿdÿnsÿ nÿzÿrÿ alûnmûr ki,Qarabaü azÿrbaycanlûlarûnûn da þzmöqÿddÿratlarûnû tÿyin etmÿ höququ vardûr.Bundan ÿlavÿ, qeyd etmÿk lazûmdûr ki, Qarabaüermÿnilÿrinin vÿ ya azÿrbaycanlûlarûnûn þzmöqÿddÿratûnû tÿyin etmÿ höququ he÷ dÿ mötlÿqayrûlmanû nÿzÿrdÿ tutmur.

ßgÿr hÿr hansû saziø Qarabaü azÿrbaycanlûlarûnûQarabaü ermÿnilÿrindÿn asûlû vÿziyyÿtdÿ qoyarsa,Qarabaü azÿrbaycanlûlarû belÿ bir ÷þzöm yolunuqÿbul etmÿyÿcÿklÿr. Qarabaü ermÿnilÿri dÿfÿlÿrlÿbÿyan ediblÿr ki, Azÿrbaycanda azlûq kimi qalmaqistÿmirlÿr vÿ Azÿrbaycan dþvlÿti ilÿ Qarabaüûnermÿni hakimiyyÿti arasûnda tabe÷ilikmönasibÿtlÿrinÿ qarøû ÷ûxûrlar. Buna bÿnzÿr olaraq,Qarabaü azÿrbaycanlûlarû da ermÿnilÿrinhþkmranlûq edÿcÿk bir Daülûq Qarabaüda onlarû"yeni azlûq" vÿziyyÿtindÿ qoyan hÿr hansû saziølÿrazûlaømayacaqlar. ßgÿr Qarabaü azÿrbaycanlûlarûþz ke÷miø döømÿnlÿrinin yurisdiksiyasûna verilÿrsÿvÿ onlara Qarabaü ermÿnilÿrinÿ verilmiø eyniþzönö idarÿetmÿ höququ vÿ paralel tÿhlökÿsizlikzÿmanÿtlÿri tÿmin edilmÿzsÿ, ÿksÿr azÿrbaycanlûlarþz Qarabaüdakû evlÿrinÿ qayûtmazlar.

NNÿÿttiiccÿÿTÿÿssöf ki, hÿm Ermÿnistan, hÿm dÿ Azÿrbaycancÿmiyyÿtindÿ gedÿn polemika vÿ kötlÿviinformasiya vasitÿlÿri ÿks tÿrÿfin problemlÿri vÿnarahatlûqlarûna etinasûzlûq gþstÿrirlÿr. Mönaqiøÿnihÿll etmÿk ö÷ön ermÿnilÿr vÿ azÿrbaycanlûlar þzmþvqe vÿ siyasÿtlÿrini ÿsaslû øÿkildÿ dÿyiømÿlidirlÿr.Bunu etmÿk ö÷ön onlar suverenlik, þzmöqÿddÿratûnû tÿyin etmÿ, milli vÿ etnik sÿrhÿdlÿrvÿ ÷oxluq-azlûq mönasibÿtlÿri kimi ÿnÿnÿvianlayûølara yeni prizmadan baxmalûdûrlar. Bubaxûmdan Avropa tÿcröbÿsi, xösusilÿ dÿ AvropaÈttifaqûnûn inteqrasiya modelinin imkanlarûnûnÿzÿrdÿn ke÷irmÿk faydalû olardû.

He÷ øöbhÿsiz ki, hÿll yolu ErmÿnistanlaAzÿrbaycanûn, vÿ hÿm÷inin Qarabaü ermÿnilÿri vÿazÿrbaycanlûlarûnûn yanaøû yaøamasû vÿÿmÿkdaølûüûndan ke÷ir. Danûøûqlarda irÿlilÿyiø ÿldÿetmÿk ö÷ön Daülûq Qarabaüûn hÿm ermÿni, hÿmdÿ azÿrbaycanlû nömayÿndÿlÿrinin daha fÿaliøtirakû tÿlÿb olunur. Beynÿlxalq toplum vÿtÿndaøtÿøÿbböslÿrini dÿstÿklÿmÿklÿ yanaøû, tÿkcÿErmÿnistan vÿ Azÿrbaycan nömayÿndÿlÿriarasûnda yox, hÿm÷inin Qarabaü ermÿnilÿri vÿazÿrbaycanlûlarû arasûnda birbaøa ÿlaqÿlÿrÿ imkanyaratmalûdûr. Qarabaü probleminin mþvcudluüuhÿm Azÿrbaycanda, hÿm dÿ Ermÿnistandademokratiyanûn inkiøafû ö÷ön ciddi maneÿdir. Eynizamanda, aüûr kompromislÿri mÿhz göclö,demokratik vÿ legitim hakimiyyÿtlÿr hÿyatake÷irmÿlidirlÿr.

2299Qarabaü àçÿðáàéúàíëûñûíûí mþvqeyi

BBaakkûûnnûûnn bbaaxxûûmmssûûzz nneefftt qquuyyuullaarrûûnnddaa ooyynnaayyaann QQaarraabbaaüüûûíímmÿÿccbbuurrii êêþþ÷÷êêööíí uuøøaaqqëëààððûû..

Mÿnbÿ: Panos/Haydi Bradner

DDaaüüûûllmmûûøø aaiillÿÿ

Mÿn, Akopyan Asmik, Qarabulaq kÿndindÿyaøayûram, tÿqaöd÷öyÿm, 68 yaøûm var. Tibbmÿktÿbini bitirdikdÿn sonra mÿni 1954-cö ildÿ tibbbacûsû kimi Øuøa øÿhÿrinÿ gþndÿrdilÿr. Èølÿmÿyÿbaøladûm, elÿ orada qonøuluqda yaøayan cavan,yaraøûqlû azÿrbaycanlû ilÿ tanûø oldum. Baxmayaraqki, nÿ mÿnim, nÿ dÿ onun valideynlÿri bizimgþröølÿrÿ razû deyildi, onlarûn danlaqlarû bizÿ,cavanlara, tÿsir etmÿdi. Biz gþröømÿyÿ davamedirdik. Nÿhayÿt evlÿndik. Evlÿndik, vÿ, øökörlÿrolsun ki, yaxøû ailÿ qurduq. Dþrd uøaq - ikioülan, iki qûz - dönyaya gÿtirdik. Aüûllû, gþzÿluøaqlar idi, daim ali tÿhsil almaüa ÷alûøûrdûlar. Vÿaldûlar da. Mÿn ÷ox xoøbÿxt hÿyat yaøayûrdûm.ßfsuslar olsun ki, 1988-ci ilin mönaqiøÿsi mÿnimxoøbÿxtliyimÿ son qoydu. Aøqabad øÿhÿrindÿxÿstÿ yatdûm, ÷önki baøqa yol yox idi. ßrimazÿrbaycanlû olduüundan Stepanakertdÿ, þzömisÿ, ermÿni olduüumdan Bakûda möalicÿ ala

bilmÿdik. Buna gþrÿ dÿ, oülum mÿni Aøqabadaapardû, þz qayûnanasûnûn yanûna. Elÿ orada datelevizordan eøitdim ki, dþyöølÿrdÿn sonra Øuøaermÿnilÿrÿ ke÷ib vÿ orda azÿrbaycanlû qalmayûb.Belÿcÿ mÿn þz ailÿmlÿ, þvladlarûmla ÿlaqÿniitirdim, yalnûz sonra þyrÿndim ki, Bakûya kþ÷öblÿr.Hÿmin vaxt Aøqabadda tÿk, uøaqlarsûz qalandaxÿbÿr gÿldi ki, 89 yaølû anam kÿnddÿ tÿkdir,vÿziyyÿti dÿ pisdir. Fikirlÿødim ki, yaxøûsû budur,gedim kÿndÿ, anama qulluq edim, sonra, gþrÿrik,bÿlkÿ möharibÿ qurtardû. He÷ tÿsÿvvör etmÿzdimki, bu belÿ uzun ÷ÿkÿcÿk. 92-ci ildÿ Qarabulaüagÿldim. Bu gönÿdÿk uøaqlarûmûn hÿsrÿti ilÿyanûram. Belÿ yaøamaq olmaz. Ömidlÿrimiitirmirÿm. Deyirÿm ki, bÿlkÿ bir gön sölh olar, bir-biri ö÷ön darûxan bötön analar vÿ uøaqlarnÿhayÿt gþröøÿrlÿr. Elÿ bu ömidlÿ dÿ yaøayûram.Bundan artûq bu dönyada he÷ nÿ istÿmirÿm...

BBÿÿssrrÿÿ

1980-ci illÿrdÿ mÿn Èraqûn Nasiriyyÿ øÿhÿrindÿistilik elektrik stansiyasûnda tÿrcömÿ÷i iølÿyirdim.Èran-Èraq möharibÿsinin qûzüûn ÷aülarû idi, tez-tezbombardman olurdu. Sovet mötÿxÿssislÿrinÿøÿhÿrdÿ sÿrbÿst hÿrÿkÿt etmÿyÿ icazÿ verilmirdi.Amma mÿn hÿftÿdÿ bir dÿfÿ iølÿ ÿlaqÿliNasiriyyÿdÿn Bÿsrÿyÿ getmÿli idim, ÷önki xaricilÿrÿviza verÿn idarÿ orada yerlÿøirdi. Nasiriyyÿdÿ ÷oxlusovet mötÿxÿssislÿri iølÿyirdi, onlarûn arasûndaazÿrbaycanlûlar da var idi. Mÿn onlardan biri ilÿdostlaødûm, adû Abil ßsgÿrov idi. O, mÿndÿn ÿvvÿlÈraqa iølÿmÿyÿ gÿlmiødi vÿ artûq kontraktûnûnmöddÿti baøa ÷atmaq özrÿ idi. Bir gön mÿndÿnxahiø etdi ki, Bÿsrÿyÿ gedÿndÿ onu þzömlÿaparûm, ÷önki qayûtmazdan ÿvvÿl yaxûnlarûnahÿdiyyÿlÿr almaq istÿyirdi, Bÿsrÿdÿ dÿ hÿr øeydaha ucuz idi. Bunu etmÿyÿ icazÿ yox idi, ammamÿn razûlaødûm vÿ biz yola döødök. Elÿ Bÿsrÿdÿgÿzirdik, bu zaman Èran tÿrÿfindÿn toplardan

bombardman baøladû. ßtrafûmûzda mÿrmilÿrpartlayûrdû, biz maøûna tÿrÿf qa÷dûq ki, butÿhlökÿli ÿrazidÿn ÷ûxaq. Birdÿn mÿrmi dözyanûmûza döødö. Mÿn vÿziyyÿti baøa döøÿnÿ kimi,Abil mÿni divara sûxûb, þz bÿdÿni ilÿ mÿni þrtdö.Þzömözÿ gÿlÿndÿn sonra gþrdök ki, ÿtrafûmûzdakûdivar qÿlpÿlÿrlÿ ÷apûq-÷apûq olub. Tanrûya øökör ki,bizÿ he÷ bir øey olmadû. Geriyÿ qayûdanda mÿnondan soruødum ki, qa÷ûb sûüûnmaq ÿvÿzinÿ nÿö÷ön mÿni þz bÿdÿni ilÿ þrtdö. Mÿn onuncavabûnû he÷ vaxt yaddan ÷ûxarmaram. O, dedi:"Hÿmin an mÿn fikirlÿødim ki, nÿ olursa, qoymÿnÿ olsun. ßgÿr sÿnÿ bir øey olsaydû, mÿnimgönahûmdan olardû. Sonra bu gönahla mÿn necÿyaøayardûm?" Bu hadisÿlÿr baølayandan sonra o,mÿnÿ Yerevana zÿng etmiødi, vÿziyyÿti bilibsoruøurdu ki, nÿ kþmÿk edÿ bilÿr. Bundan sonrabiz ÿlaqÿni itirdik, amma ÷ox istÿrdim bilim, o,haradadûr, necÿdir.

EErrmmÿÿnniissttaann vvÿÿ AAzzÿÿrrbbaayyccaannddaann oollaann aaddii iinnssaannllaarrûûnn bbuu ffÿÿssiillddÿÿ ééååðð ààëëììûûøø ÿÿhhvvaallaattllaarrûû CCÿÿnnuubbii QQaaffqqaazz rraaddiiooxxaattiirrÿÿllÿÿrr llaayyiihhÿÿssiinnddÿÿnn ggþþttöörrööllööbb.. BBuu llaayyiihhÿÿ þþzz nnþþvvbbÿÿssiinnddÿÿ ""BBaarrûûøøûûqq RReessuurrssllaarrûû""nnûûnn ggöörrccöö vvÿÿ aabbxxaazzjjuurrnnaalliissttllÿÿrrii iillÿÿ bbiirrggÿÿ kkee÷÷iirrddiiyyii iikkii iilllliikk hhaazzûûrrllûûqq llaayyiihhÿÿssiinniinn ÿÿssaassûûnnddaa yyaarraaddûûllmmûûøøddûûrr.. BBuu ggöönn llaayyiihhÿÿddÿÿ CCÿÿnnuubbiiQQaaffqqaazzûûnn iiyyiirrmmiiyyÿÿ yyaaxxûûnn rraaddiioossttaannssiiyyaassûû iiøøttiirraakk eeddiirr.. LLaayyiihhÿÿ ÷÷ÿÿrr÷÷iivvÿÿssiinnddÿÿ yyeerrllii jjuurrnnaalliissttllÿÿrr ttÿÿrrÿÿffiinnddÿÿnn yyûûüüûûllmmûûøøvvÿÿ rreeddaakkttÿÿ eeddiillmmiiøø aaddii iinnssaannllaarrûûnn yyaazzddûûüüûû xxaattiirrÿÿllÿÿrr eeffiirrÿÿ vveerriilliirr..

3300 Akkord 17

OOllmmuuøø ÿÿhhvvaallaattllaarr

3311Olmuø ÿhvalatlar

ØØuuøøaa bbööllbbööllöö

Qarabaü torpaüûnda ke÷irdiyim bir gþröøö he÷vaxt yaddan ÷ûxarmaram... Øuøada Böl-Bölöngönlÿri ke÷irilirdi. Bir gön nþvbÿti tÿdbirdÿnsonra, necÿ deyÿrlÿr, istirahÿt etmÿk istÿdik.Moskvadan qonaqlarûmûz var idi vÿ biz tezliklÿÈsa Bulaüûnda ki÷ik, amma ÷ox rahat bir söfrÿa÷dûq. Söfrÿdÿ spirtli i÷kilÿrdÿn savayû hÿr øeyvar idi: Qorba÷ovun i÷ki ÿleyhinÿ apardûüûsiyasÿtin vaxtlarû idi. Hÿr øey ÿla idi, ammaøÿrab olmadûüûndan mÿclis tez baøa ÷atdû. Mÿndÿ elÿ ayaüa qalxûrdûm ki, birdÿn kiminsÿÿsrarÿngiz, qÿribÿ sÿsini eøitdim. Mÿn diktofonugþtöröb sÿs gÿlÿn istiqamÿtdÿ tÿpÿyÿ qalxdûm.Burda mÿn tar vÿ kaman÷adan ibarÿt ÿnÿnÿviAzÿrbaycan musiqi ö÷löyönö gþrdöm. Onlarûnyanûnda ÿlindÿ dÿf tutmuø höndör xanûmdurmuødu. O, deyÿsÿn, mÿni gþrmÿdi vÿ"Qa÷aq Nÿbi" dastanûndan Azÿrbaycan xalqmahnûsûnû oxumaüa davam edirdi. Oxuyubqurtardûqdan sonra o, mÿnÿ tÿrÿf dþnöb yazûnûsaxlamaüû xahiø etdi. Mÿn yalnûz bu zaman

baøa döødöm ki, o, tamamilÿ kordur. Sonra o,mÿnÿ þz yaradûcûlûq taleyindÿn sþhbÿt a÷dû, XanØuøinski ilÿ ilk dÿfÿ on dþrd yaøûnda ikÿngþröøö haqqûnda danûødû. "Xan mÿnÿ qulaqasdû, oxuyub qurtarandan sonra Bakûyaoxumaüa getmÿyÿ dÿvÿt etdi. Amma mÿnimqardaøûm Suren mÿni Bakûya getmÿyÿ qoymadû."Suren adûnû eøidÿn kimi, mÿn baøa döødöm ki,bu qadûn milliyyÿtcÿ ermÿnidir, amma sÿlisAzÿrbaycan dilindÿ Azÿrbaycan xalq mahnûlarûnûifa edirdi. Bir ne÷ÿ il ke÷di vÿ artûq DaülûqQarabaü hadisÿlÿrindÿn sonra mÿn hÿminqadûnûn taleyi ilÿ maraqlandûm. Þyrÿndim ki, o,elÿ Øuøada da qalûb, Èsa Bulaüûn zirvÿsindÿAzÿrbaycan xalq mahnûlarûnû oxumaüa davamedirmiø. Ermÿnilÿr bu kor qadûna tÿkid edirmiølÿrki, Azÿrbaycan mahnûlarûnû oxumasûn, amma o,he÷ bir mÿhÿl qoymayaraq þz iøini davamedirdi.

MMÿÿnniimm yyoolluumm

Mÿn sizÿ þz ÿhvalatûmû danûøacaüam. 1992-ci ilinÿvvÿlindÿ mÿn orduya ÷aüûrûldûm. ×ox ÷ÿtin idi,hÿm fiziki, hÿm dÿ mÿnÿvi cÿhÿtdÿn. Ètkilÿrverirdik. Aüûr idi. Axøam, dþyöødÿn ÿvvÿl oturubyoldaølarla sþhbÿt edirsÿn, sÿnÿ problemlÿrinidanûøûr, ona kþmÿk etmÿk istÿyirsÿn, bir ne÷ÿsaatdan sonra bombardman baølayûr, qurtarandansonra gþrörsÿn ki, hÿmin adam daha yoxdur budönyada.Bþlmÿmiz höcuma ke÷di. Mÿn bilirdim ki, ÿgÿr bizbu rayonlarû, höndörlöklÿri ala bilsÿk belÿ, onlarûsaxlaya bilmÿyÿcÿyik. Sadÿcÿ ona gþrÿ ki, 117nÿfÿr 3.000 nÿfÿrin qarøûsûnda he÷ bir øeydir.Buna baxmayaraq, ÿmri yerinÿ yetirdik. ßn axûrûncûanda, elÿ bötön iøi qurtarmûødûq ki, bizi aøkaretdilÿr. ×ox göclö top atÿøi baøladû. Baøûmdanyaralandûm. Þzömÿ gÿlÿndÿ, gþrdöm ki, sÿhrahospitalûndayam. Sÿnÿdlÿrdÿn gþröndöyö kimi,artûq iki hÿftÿ idi ki, mÿn orada yatûrdûm. Sonramÿni Bakûya hospitala gþndÿrdilÿr. Hÿminhospitalda mÿn ay-yarûm yatmalû oldum. Fevral

ayûnda hÿyat yoldaøûm iki þvladûmûzla yanûmagÿlirdi. Amma avtobusla gÿlmÿyÿ pulu yox idi,buna gþrÿ dÿ piyada gÿlirdi. Hÿr gön 7 kilometrhospitala, 7 kilometr evÿ yol gedirdi. Ayaqqabûlarûyûrtûlmûødû, ayaqlarû da soyuqdan donurdu. Uøaqlarûbirini ÿlindÿ, o birini isÿ, uøaq arabasûnda gÿtirirdi.Biøirdiyi yemÿyi arabanûn dÿstÿyindÿn asûrdû. Belÿcÿo, mÿnÿ qulluq edirdi. Bÿlkÿ dÿ elÿ buna gþrÿmÿn saüaldûm. He÷ kim inanmûrdû ki, belÿ tezliklÿsaüala bilÿrÿm. Hospitaldan sonra ehtiyata ÷ûxmaqhaqqûnda raport yazdûm. Èndi bir ki÷ikemalatxanam var, mebel dözÿldirÿm. Pis alûnmûr,camaat mÿni iøimÿ gþrÿ tanûyûr. Babat qazanûram.Hÿyatûmda ÷oxlu stimullar var. Èki þvladbþyötmöøÿm.Lakin ikinci dÿfÿ se÷mÿk imkanû versÿydilÿr, yenÿdÿ bu yolu se÷ÿrdim. ×önki hÿrbi mÿktÿbdÿoxuyarkÿn gecÿ-göndöz psixoloji olaraq beynimizÿkiøi ö÷ön vacib olan ö÷ ÿsas anlayûølarû yeridirdilÿr- Øÿrÿf, Hönÿr vÿ Vÿtÿn.

AATTßßTT--iinn rroolluu:: bbeeyynnÿÿllxxaallqq vvaassiittÿÿ÷÷iilliiyyiinn

ddÿÿyyÿÿrrllÿÿnnddiirriillmmÿÿssii

VVoollkkeerr CCeeyykkoobbii

"Bu ÷þzöm hÿm Ermÿnistan vÿ Azÿrbaycanhþkumÿtlÿri, hÿm dÿ ermÿni vÿ Azÿrbaycanxalqlarû ö÷ön mÿqbul olmalûdûr." Kerri Kavano, Minsk Qrupunun ABØ-dan olanhÿmsÿdri, Ki-Uest danûøûqlarûna dair verdiyi øÿrhlÿr,Florida, 2001-ci il.

"Qarabaüûn mþvqeyini kifayÿt qÿdÿrqiymÿtlÿndirmÿmÿk ciddi sÿhâdir."Teri Hakala, Finlandiyanûn Cÿnubi Qafqazda xösusi iølÿrözrÿ sÿfiri.

Avropa Tÿhlökÿsizlik vÿ ßmÿkdaølûqMöøavirÿsi (ATßM) Daülûq Qarabaümönaqiøÿsi ilÿ baülû 1992-ci ilin martûnda,

yÿni yeni möstÿqillik qazanmûø Ermÿnistan vÿAzÿrbaycan dþvlÿtlÿrinin tÿøkilata özvolduqlarûndan dÿrhal sonra iøÿ baøladû. Bu iøinbaølanmasû möhöm tarixi anla - äÿìèð ïÿðäÿíèíàðàäàí ýþòöðöëìÿñè èëÿ öst-östÿ döødö âÿ îçàìàíëàð åëÿ ýþðöíöðäö êè, ATßM izvlÿriÿmÿkdaølûüû qarøûdurmadan öñòöí òóòóðëàð.

Hamû eyforiya vÿziyyÿtindÿ gþzlÿyirdi ki, SovetÈttifaqûndan ÷ûxan yeni dþvlÿtlÿr, vÿ xösusilÿ dÿRusiya, bundan belÿ dönya sisteminÿ bÿrabÿrtÿrÿfdaø qismindÿ qatûla bilÿrlÿr. ATßM AvropaTÿhlökÿsizlik vÿ ßmÿkdaølûq Tÿøkilatûna ÷evrilmÿkistiqamÿtindÿ ilk addûmûnû atdû (ATßT adû yalnûz1994-cö ilin dekabrûnda qÿbul edildi). Bu addûmqarøûlûqlû inam vÿ ömumbÿøÿri dÿyÿrlÿrin millimaraqlar özÿrindÿ qÿlÿbÿsi möhitindÿ ömumimaraq kÿsb edÿn mÿsÿlÿlÿrin birgÿ hÿllini tapmaqcÿhdi idi.

ATßM-in regional mandatû onu Qarabaümönaqiøÿsini hÿll etmÿk ö÷ön BMT ilÿmöqayisÿdÿ daha mönasib vasitÿ edirdi. Bununlabelÿ Ermÿnistan vÿ Qarabaü ermÿnilÿri nizamlamaforumu kimi BMT-ni gþrmÿk istÿyirdilÿr, ÷önkionlarûn tarixi "dostlarû" - Rusiya vÿ Fransa - BMT-nin Tÿhlökÿsizlik Øurasûnûn özvlÿri idilÿr. Elÿ hÿminsÿbÿbdÿn dÿ Azÿrbaycan daha ÷ox ATßM tÿrÿfÿmeylli idi, onun etibarlû möttÿfiqi olan Törkiyÿ dÿbu Möøavirÿnin özvö idi. ßsas oyun÷ularmönaqiøÿnin tezliklÿ hÿll olunacaüûnda tam ÿminidilÿr, belÿ vÿziyyÿtdÿ ATßM Qarabaümönaqiøÿsinin hÿllini tapmaq vÿzifÿsini þz özÿrinÿgþtördö.

ATßM sonradan Minsk prosesi adlanan formatûntÿøÿbbösö ilÿ ÷ûxûø edÿndÿ planlanmûødûr ki, sölhsaziøinin son detallarûnû möÿyyÿn etmÿli olankonfrans 1993-cö ilin yazûnda Belarusóí ïàéòàõòûMinskdÿ ke÷irilÿcÿk. ATßM-in özv dþvlÿtlÿri hesabedirdilÿr ki, konfransda yalnûz texniki mÿsÿlÿlÿrmözakirÿ edilÿcÿk, ÷önki ÿsas iøi hazûrlûq orqanû -on ATßM özvlÿrindÿn ibarÿt olan Minsk Qrupuyerinÿ yetirmÿli idi. Lakin yeni problemlÿr özÿ÷ûxa-÷ûxa, diplomatik hazûrlûq orqanû danûøûqlar

3322 Akkord 17

VVoollkkeerr CCeeyykkoobbii 11999988--9999--ccuuiillllÿÿrrddÿÿ AATTßßTT--iinn ffÿÿaalliiyyyyÿÿttddÿÿoollaann ssÿÿddrriinniinn DDaaüüllûûqq QQaarraabbaaüüöözzrrÿÿ ØØÿÿxxssii NNöömmaayyÿÿnnddÿÿssiinniinnkkþþmmÿÿkk÷÷iissii vvÿÿzziiffÿÿssiinnddÿÿ÷÷aallûûøømmûûøøddûûrr.. 11999999--ccuu iillddÿÿEErrmmÿÿnniissttaann ssiiyyaassÿÿttii öözzrrÿÿddookkttoorrlluuqq ddiisssseerrttaassiiyyaassûûnnûûmmööddaaffiiÿÿ eettmmiiøø,, 11999999--22000044--ccööiillllÿÿrrddÿÿ AATTßßTT--iinn GGöörrccöössttaannddaakkûûmmiissssiiyyaassûûnnddaa mmööxxttÿÿlliiffvvÿÿzziiffÿÿllÿÿrrddÿÿ iiøøllÿÿmmiiøøddiirr..

PPrreezziiddeenntt HHeeyyddÿÿrr ßßlliiyyeevv vvÿÿ pprreezziiddeenntt RRoobbeerrtt KKoo÷÷aarryyaann MMiinnsskkQQrruuppuunnuunn hhÿÿmmssÿÿddrrllÿÿrrii vvÿÿ AABBØØ--ûûnn ddþþvvllÿÿtt kkaattiibbii KKoolliinn PPaauueellllÿÿ

bbiirrggÿÿ kkee÷÷iirrddiikkllÿÿrrii ddaannûûøøûûqqllaarr,, KKii--UUeesstt,, 22000011--ccii iill..

Mÿnbÿ: Endi Nyuman/AFP/Getty Èmages

forumuna ÷evrildi, Minsk Konfransû isÿ, qeyri-möÿyyÿn tarixÿcÿn tÿxirÿ salûndû. Özv olan þlkÿlÿrbu mövÿqqÿti addûmû he÷ bir etirazsûz qÿbuletdilÿr.

RRoolluunn mmööÿÿyyyyÿÿnnllÿÿøøddiirriillmmÿÿssii::mmiillllii vvÿÿ ddþþvvllÿÿttöössttöö pprriioorriitteettllÿÿrr1994-cö ildÿ ATßM qarøûsûnda iki vÿzifÿ var idi:bir tÿrÿfdÿn Daülûq Qarabaü mönaqiøÿsinin sölhyolu ilÿ nizamlanmasû prosesinÿ yardûm vÿ buprosesdÿ vasitÿ÷iliyi hÿyata ke÷irmÿk, digÿrtÿrÿfdÿn isÿ Möøavirÿ özvlÿri olan dþvlÿtlÿrlÿmönasibÿtlÿr qurub ATßM-in, vÿ xösusilÿ dÿ,ATßM ÷ÿr÷ivÿsindÿ Minsk prosesinin rolunumöÿyyÿn etmÿk. ATßM-in ÿsas iøtirak÷ûlarûarasûnda olan ÷ÿkiømÿlÿr ÿsasÿn Möøavirÿninfÿaliyyÿtinin ilk mÿrhÿlÿsindÿ hÿr iki vÿzifÿninhÿyata ke÷irilmÿsini ÿngÿllÿyirdi. Minsk Qrupununözvö vÿ aparûcû regional dþvlÿt olan Rusiya ikibaølûoyun aparûrdû. Rusiya hÿr zaman "yaxûn xaric"adlandûrdûüû ke÷miø on dþrd sovetrespublikalarûnda þz mÿqsÿdlÿrini gödördö, bumÿqsÿdlÿr Minsk Qrupunun digÿr özvlÿrininmaraqlarû ilÿ he÷ dÿ hÿmiøÿ öst-östÿ döømördö.Bu ziddiyyÿt Rusiyanûn þz vasitÿ÷iliyini hÿyatake÷irmÿk cÿhdlÿrindÿ ÿksini tapdû: mÿhz Rusiyanûncÿhdlÿri sayÿsindÿ 1994-cö ilin mayûnda atÿøkÿshaqqûnda razûlaøma ÿldÿ edildi. Digÿr iøtirak÷ûdþvlÿtlÿr razûlaømanûn icrasûnû þz özÿrilÿrinÿþhdÿlik gþtördölÿr, lakin mönaqiøÿ bþlgÿsindÿsölhmÿramlû qövvÿlÿrin yerlÿødirilmÿsinÿtÿlÿsmirdilÿr. Mönaqiøÿnin bötön tÿrÿflÿri Rusiyasölhmÿramlûlarûndansa beynÿlxalq sölhmÿramlûqövvÿlÿrinÿ östönlök verirdilÿr, artûq 1994-cö ilindekabrûnda Vyanada ATßT Yöksÿk SÿviyyÿliPlanlaødûrma Qrupunu (YSPQ) tÿsis etdi. Buqrupun vÿzifÿsi isÿ, mönaqiøÿ bþlgÿsindÿ ATßTsölhmÿramlûlarûnûn yerlÿødirilmÿsi ö÷ön planûnhazûrlanmasû oldu.

1994-cö ildÿn baølayaraq ABØ-ûn bu regionda þzmaraqlarû meydana ÷ûxdû. Bu maraqlar Xÿzÿrdÿnizindÿ neft yataqlarûnûn iølÿnmÿsi vÿ hasiledilmiø neftin Èrandan kÿnar ke÷ÿn nÿqli ilÿ baülûidi. Kÿlbÿcÿrin 1993-cö ilin martûnda ermÿnilÿrtÿrÿfindÿn iøüalû, Ermÿnistanla Minsk Qrupununözvö olan vÿ Azÿrbaycanû dÿstÿklÿyÿn Törkiyÿarasûnda ÷ÿkiømÿlÿrÿ sÿbÿb oldu. TörkiyÿErmÿnistana blokada elan edib, Azÿrbaycanordusunu hÿrbi avadanlûq ilÿ tÿchiz etdiyini etirafetdi.

1993-cö ilin ortalarûnda Minsk Qrupunun isve÷lihÿmsÿdri möxtÿlif milli prioritetlÿrin tþrÿtdiyi÷ÿkiømÿlÿrÿ cavab olaraq, danûøûqlar iøtirak÷ûlarûnûnsayûnû mÿhdudlaødûrmaq qÿrarûna gÿldi. Bu qÿraraÿsasÿn, siyasi ÷ÿkisi aøaüû olan Minsk Qrupununözvlÿri nþvbÿti danûøûqlar barÿsindÿmÿlumatlandûrûlacaqdûlar, lakin bilavasitÿdanûøûqlarda iøtirak etmÿyÿcÿkdilÿr. Atÿøkÿsrazûlaømasû imzalandûqdan sonra Rusiya Èsve÷lÿbirlikdÿ Minsk Qrupunun hÿmsÿdrliyini þz özÿrinÿgþtördö, 1997-ci ildÿ isÿ Rusiya, ABØ vÿFransadan ibarÿt daimi hÿmsÿdrlÿr ö÷löyöformalaødû. Bunun ardûnca mönaqiøÿnin hÿlliyolunda "vasitÿ÷ilik diplomatiyasû" mÿrhÿlÿsi gÿldi.Bu mÿrhÿlÿnin ÷ÿtinliklÿrindÿn biri dÿ budur ki,Minsk Qrupunun hÿmsÿdrlÿri möstÿqil vasitÿ÷ilÿrkimi deyil, daha ÷ox þz dþvlÿtlÿrininnömayÿndÿlÿri kimi ÷ûxûø etmÿyÿ meyllidirlÿr.ATßT-in bþlgÿdÿ mþvcud olan yeganÿ strukturuATßT-in fÿaliyyÿtdÿ olan sÿdrinin øÿxsinömayÿndÿsi vÿzifÿsidir. 1997-ci ildÿn bÿri buvÿzifÿni Poløa sÿfiri Andrjey Kasprjik tutur vÿonun mandatûna danûøûqlarûn aparûlmasû daxil deyil.

MMiinnsskk pprroosseessii:: mmöözzaakkiirrÿÿ eeddiillÿÿnnmmÿÿssÿÿllÿÿllÿÿrr,, ttÿÿkklliiffllÿÿrr vvÿÿ pprriinnssiippllÿÿrr

Minsk Qrupu daxilindÿ normal iøgözarmönasibÿtlÿr qurulan kimi, Daülûq Qarabaüûn

3333ATßT-in rolu: beynÿlxalq vasitÿ÷iliyin dÿyÿrlÿndirilmÿsi

statusu vÿ tÿhlökÿsizliyi, qa÷qûnlar vÿ mÿcburikþ÷könlÿr, ÿvvÿllÿr azÿrbaycanlûlarûn östönlök tÿøkiletdiyi Øuøa øÿhÿrinin problemi mözakirÿ obyektinÿ÷evrildi. 1997-2001-ci illÿrdÿ Qrup möxtÿlif ÷þzömösullarûnû ÿks edÿn dþrd variantû mözakirÿyÿ÷ûxarmûødû. "Paket variantû" adû ilÿ tanûnan birincitÿklif optimal balans ÿldÿ etmÿk mÿqsÿdilÿ DaülûqQarabaüûn son statusu daxil olmaqla bötönproblemlÿri bir dÿfÿyÿ hÿll etmÿyi nÿzÿrdÿtuturdu. Problemli mÿsÿlÿlÿrin sayûnû nÿzÿrÿalaraq, bu yanaøma kompromisin ÿldÿ edilmÿsiö÷ön daha ÷ox imkan yaradûrdû. 1997-ci ilin may-iyul aylarûnda hÿmsÿdrlÿrin irÿli sördöyö pakettÿklifi iki hissÿdÿn ibarÿt idi: "Saziø 1" qoøunlarûn÷ûxarûlmasû, sölhmÿramlû qövvÿlÿrin yerlÿødirilmÿsi,mÿcburi kþ÷könlÿrin qaytarûlmasû vÿ tÿhlökÿsizlikmÿsÿlÿlÿri daxil olmaqla mönaqiøÿnindayandûrûlmasûnû nÿzÿrdÿ tuturdu, "Saziø 2" isÿQarabaüûn son statusunu hÿll etmÿli idi. ATßT-inNazirlÿr Øurasûnûn 1997-ci il hesabatûnda deyildiyikimi, bu mÿsÿlÿlÿr iki ayrû-ayrû göndÿliyÿ ondanþtrö salûnmûødûr ki, "bötön mÿsÿlÿlÿri sonda hÿlletmÿk øÿrti ilÿ tÿrÿflÿr ö÷ön danûøûqlar aparûb,saziølÿrin hÿr birini þzönÿ mÿxsus vaxtda ayrû-ayrûlûqda hÿyata ke÷irmÿyÿ imkan yaradûlsûn." Bakûvÿ Yerevanûn reaksiyasû mösbÿt oldu, lakinStepanakert bu variantû rÿdd etdi.

1997-ci ilin sentyabrûnda irÿli sörölmöø "mÿrhÿlÿlinizamlama" tÿklifi birinci nþvbÿdÿ "Saziø 1"-inimzalanmasûna sþykÿnirdi, vÿ qeyd etmÿk lazûmdûrki, Daülûq Qarabaüû Ermÿnistanla birlÿødirÿn La÷ûndÿhlizinin mÿsÿlÿsi "Saziø 2"-yÿ ke÷irildi. Ehtimal varidi ki, Daülûq Qarabaü hazûrkû nizamûnû son statusbarÿsindÿ razûlaøma ÿldÿ edilmÿyÿnÿ kimisaxlamaqda davam edÿcÿk. Bu vaxta kimi onabeynÿlxalq sÿviyyÿdÿ tanûnmûø "êå÷èä statusó"verilÿcÿk. Demÿk olar ki, mÿrhÿlÿli nizamlama ilkdþvrlÿrdÿ hÿrbi aspektlÿri mözakirÿ edÿrkÿnkonstruktiv möhit yaratmaüa imkan verirdi, vÿbelÿliklÿ daha mörÿkkÿb siyasi mÿsÿlÿlÿrinmözakirÿsi ö÷ön zÿmin yaradûrdû.

Lakin Qarabaü ermÿnilÿri ilk addûmû atûb,Azÿrbaycanûn iøüal olunmuø rayonlarûndanqoøunlarûnû ÷ûxarmaüa hazûr deyildilÿr. Stepanakertbu addûmdan imtina etmÿsini belÿ izah etdi ki,sþzö gedÿn bufer zonasû onun ÿsas tÿzyiqalÿtidir. Hÿmin rayonlarûn ÿvÿzindÿ konkrettÿhlökÿsizlik zÿmanÿtlÿri barÿsindÿ razûlaøma ÿldÿedilmÿyÿnÿ kimi, Stepanakert bu tÿzyiqvasitÿsindÿn imtina etmÿyÿcÿk. Qarabaü ermÿnilÿrinþvbÿti dÿfÿ söbut etdilÿr ki, danûøûqlardamÿhdud statuslarûna baxmayaraq, mömkön÷þzöm variantlarûna veto qoymaq ö÷ön kifayÿtqÿdÿr imkanlarû var.

1998-ci ilin noyabrûnda tÿklif edilmiø "ömumidþvlÿt" variantû Bakû ilÿ Stepanakert arasûndamöÿyyÿn dÿrÿcÿdÿ öföqi mönasibÿtlÿri nÿzÿrdÿtutan Azÿrbaycanla Daülûq Qarabaüûn ömumidþvlÿt÷iliyinin dumanlû tÿsvir edilmiø modelindÿnibarÿt idi. Azÿrbaycan bu variantû þz ÿrazibötþvlöyö prinsipini vÿ ATßT-in 1996-cû ilinLissabon sammitindÿ qÿbul olunduüu prinsiplÿri

pozduüuna gþrÿ rÿdd etdi. Hÿmin sammitdÿErmÿnistandan savayû bötön iøtirak÷ûlarAzÿrbaycanûn ÿrazi bötþvlöyö prinsipinin hÿr hansûrazûlaøma ö÷ön möhöm olduüunu vurüulayanbÿyannamÿni dÿstÿklÿdilÿr. Vÿ nÿhayÿt, 2001-ciildÿ Ermÿnistan prezidenti Robert Ko÷aryan vÿAzÿrbaycan prezidenti Heydÿr ßliyev ÿrazimöbadilÿsini nÿzÿrdÿ tutan tÿklifi mözakirÿetmiødirlÿr, lakin bu tÿklif kaüûz özÿrinÿkþ÷örölmÿdi. Danûøûqlardan sonra þlkÿdaxilidebatlarda Heydÿr ßliyev bÿyan etdi (RobertKo÷aryan isÿ, dandû) ki, bu tÿklifÿ gþrÿErmÿnistan Nax÷ûvana Ermÿnistanûn cÿnubundayerlÿøÿn Mehri rayonundan ke÷ÿn Azÿrbaycanûnbirbaøa ÷ûxûøûnû tÿmin etmÿli, bunun ÿvÿzindÿAzÿrbaycan Qarabaüû Ermÿnistanla birlÿødirÿnLa÷ûn dÿhlizini Ermÿnistana vermÿli idi.

Tÿkliflÿrdÿn he÷ biri status mÿsÿlÿsindÿ razûlaømaÿldÿ etmÿk ö÷ön bötön tÿrÿflÿri qane edÿnøÿkildÿ þzönöidarÿ tÿlÿblÿri ilÿ ÿrazi bötþvlöyöprinsipini uyüunlaødûra bilmÿdi. 1975-ci ildÿHelsinkidÿ imzalanmûø ATßM Aktûnda þz ÿksinitapmûø Helsinki prinsiplÿrinÿ sþykÿnÿn ATßT þziøtirak÷û-dþvlÿtlÿrin sÿrhÿdlÿrinin dÿyiømÿzliyiprinsipinin tÿrÿfdarûdûr. Baxmayaraq ki, ÿrazibötþvlöyö prinsipi dþvlÿtlÿrarasû mönaqiøÿlÿrÿaidiyyÿtdÿ iølÿnib hazûrlanmûødûr, onun daxilimönaqiøÿlÿrÿ aidiyyÿti yalnûz dolayûsilÿ nÿzÿrdÿtutulur. Helsinki Aktûna uyüun olaraq, millÿtlÿrinþz möqÿddÿratûnû tÿyin etmÿ höququ "dþvlÿtlÿrinÿrazi bötþvlöyö... ÿsasûnda" tÿmin edilmÿlidir. Bÿzimöÿlliflÿr mÿhz bu fakta istinad edÿrÿk bildirirlÿrki, ATßT bitÿrÿf ola bilmÿz. Lakin Helsinkiprinsiplÿrindÿ bir vacib mÿqam da var: sÿrhÿdlÿrindÿyiødirilmÿsi barÿsindÿ hÿr hansû qÿrar "dinc yollavÿ tÿrÿflÿrin razûlûüû ilÿ hÿyata" ke÷irilmÿlidir.Belÿliklÿ, sÿrhÿdlÿrin dÿyiømÿzliyi prinsipinin qÿbuledilmÿsi ilÿ neytrallûüûn saxlanûlmasû arasûnda he÷bir ziddiyyÿt yoxdur, bu øÿrtlÿ ki, ÿldÿ edilmiørazûlaøma mönaqiøÿnin bötön tÿrÿflÿri ö÷önmÿqbuldur.

KKoommpprroommiissiinn iillkkiinn øøÿÿrrttllÿÿrriiAzÿrbaycanûn nÿzÿrindÿ ATßT "beynÿlxalq icra÷ûdûr",vÿ bu icra÷û dþyöø meydanûnda itirilmiø ÿrazibötþvlöyönö danûøûqlar masasû arxasûnda onaqaytarmaüa kþmÿk etmÿlidir. Bu problem DaülûqQarabaüûn mönaqiøÿ tÿrÿfi kimi tanûnmasûna dairmözakirÿlÿr gedÿrkÿn aydûn gþröndö; hal-hazûrdaDaülûq Qarabaü yalnûz maraüû olan tÿrÿfstatusuna malikdir, bu status isÿ, þz nþvbÿsindÿATßT prosesindÿ Ermÿnistan vÿ Azÿrbaycanûnstatuslarûndan daha az ÷ÿkiyÿ malikdir. MinskQrupunun iøtirak÷ûlarû arasûnda geniø yayûlmûø rÿyvar idi ki, istÿnilÿn sölh saziøinÿ Qarabaüermÿnilÿrinin razûlûüûnû almaq ö÷ön YerevanûnStepanakertÿ kifayÿt qÿdÿr bþyök tÿsiri var, bunagþrÿ dÿ onlarûn sölh prosesindÿ ayrûca vÿ bÿrabÿrøÿkildÿ iøtirakûna ehtiyac yoxdur. Bu prinsipial sÿhvoldu. Digÿr tÿrÿfdÿn, Daülûq Qarabaüûn statusunundanûøûqlar prosesinin iøtirak÷ûsû statusuna qaldûrûlmasûAzÿrbaycan ö÷ön qeyri-mÿqbul idi. Bu gönÿdÿkMinsk Qrupu bu ziddiyyÿti hÿll edÿ bilmÿmiødir.

3344 Akkord 17

Ermÿnistan vÿ Azÿrbaycan prezidentlÿrinin tÿklikdÿrazûlûüa gÿlÿ bilÿcÿklÿrinÿ dair ehtimallar boøa ÷ûxdû.Ermÿnistan prezidenti Levon Ter-PetrosyanAzÿrbaycana gözÿøtÿ getmÿk barÿsindÿ a÷ûqdanûøandan sonra, onu 1998-ci ildÿ elÿ þz nazirlÿriistefa vermÿyÿ mÿcbur etdilÿr. Prezident Heydÿrßliyevÿ 2001-ci ildÿ Ko÷aryanla Ki-Uestdÿ ke÷irdiyidanûøûqlardan qayûtdûqdan sonra bþyök tÿzyiqgþstÿrilmiødir vÿ bu gþröøön nÿticÿlÿri þlkÿdaxilindÿ tÿnqidÿ tab gÿtirmÿyib pu÷ oldu. Ki-Uestdanûøûqlarûnû øÿrh edÿn Minsk Qrupunun amerikalûhÿmsÿdri Kerri Kavano hÿr iki prezidenti "þzxalqlarûndan irÿlidÿ olduqlarûna" gþrÿ tÿriflÿmiødir.Lakin Ter-Petrosyanûn istefasû vÿ ßliyevinkompromisdÿn tezliklÿ imtina etmÿsi liderlÿrincÿmiyyÿtlÿrdÿn kÿnarda ÿldÿ etdiyi istÿnilÿnrazûlaømalarûn etibarlûlûüûnû sual altûna qoyur. ßgÿrmöxalifÿt nömayÿndÿlÿri daxil olmaqla bötönictimaiyyÿtin sölh prosesindÿ iøtirakûnû tÿmin etmÿkö÷ön strategiya yoxdursa, belÿ bir sölh prosesimötlÿq iflasa uürayacaqdûr. Ter-Petrosyanûn þlkÿÿhalisini sölh prosesinÿ qatmaq vÿmÿlumatlandûrmaq cÿhdi onun devrilmÿsinÿ sÿbÿboldu deyÿnlÿrin ÿks arqumenti yanlûødûr. Bÿzilÿrininfikrincÿ, Ter-Petrosyan bu iøi 1997-ci ilin mÿtbuatkonfransûnda hÿyata ke÷irmÿk istÿyirdi, lakin qeydetmÿk lazûmdûr ki, bu, son beø il ÿrzindÿ onun ilkmÿtbuat konfransû idi. Bundan þncÿ gÿlÿn uzunsusqunluq dþvröndÿ o, þz sölh tÿøÿbböslÿrindÿermÿni xalqûnûn dÿstÿyini qazanmaq ö÷ön he÷ birciddi addûm atmamûødû.

SSööllhh qquurruuccuulluuüüuu öö÷÷öönn mmÿÿkkaannMinsk prosesi ÷ÿr÷ivÿsindÿ aparûlan iø bu gönÿdÿkyalnûz sölh yaratmaüa östönlök vermiødir, yÿni buiø hÿrtÿrÿfli ÷þzömön ÿldÿ olunmasû vÿ baxûølardadÿyiøikliklÿrÿ nail olunmasû ÿtrafûnda deyil, mÿhzrazûlaømanûn imzalanmasû istiqamÿtindÿ aparûlmûødûr.Bundan fÿrqli olaraq, sölh quruculuüukonsepsiyasû gþstÿrir ki, razûlaømanûn ÿldÿedilmÿsini mömkön edÿn vÿ hÿrtÿrÿfli ÷þzömistiqamÿtindÿ ilk addûm atmaüa imkan yaradanmövafiq möhitin formalaømasû ö÷ön mÿsÿlÿyÿolan mönasibÿtlÿr dÿyiømÿlidir. Siyasi liderlÿrdÿnmöstÿsna asûlûlûq onlarûn ÿldÿ etdiyi hÿr hansûkompromislÿri þlkÿ daxilindÿ rÿdd edilmÿktÿhlökÿsi altûna qoyur. Sölh prosesini sölhquruculuüu ilÿ göclÿndirmÿk ö÷ön cÿmiyyÿtingeniø dairÿlÿri ilÿ daha fÿal önsiyyÿt yaratmaqlazûmdûr, belÿ bir önsiyyÿtsiz cÿmiyyÿtdÿ sölhprosesinÿ sahiblik hissi yarana bilmÿz. DaülûqQarabaüûn misalûnda gþröndöyö kimi, geniø ictimaidÿstÿk qazanmadan razûlaøma ÿldÿ etmÿkmömkön deyil.

Problem yalnûz ictimaiyyÿtlÿ ÿlaqÿlÿr mÿsÿlÿsindÿnibarÿt deyil, bu problem hÿm÷inin milli kimlik vÿmaraqlar kimi fundamental anlayûølara toxunur.Mÿsÿlÿn, ermÿni tÿrÿfi barÿsindÿ danûøarkÿnbilmÿk lazûmdûr ki, Yerevanla Stepanakertin fÿrqlimþvqelÿri þz nþvbÿsindÿ ermÿni diasporununtutduüu mþvqedÿn fÿrqlÿnir. Lakin ermÿnilÿrinsiyasi mÿdÿniyyÿtindÿ ermÿnilÿr arasûnda hÿr hansûixtilaflara qadaüa qoyulub, vÿ ÿgÿr hÿr hansûmÿsÿlÿyÿ fÿrqli mþvqe nömayiø edilÿrsÿ, bu

mþvqeyÿ adÿtÿn ermÿnilÿrin milli ideallarûna"xÿyanÿt" damüasû vurulur. Azÿrbaycan tÿrÿfinindÿ möxtÿlif iøtirak÷ûlar arasûnda aktiv daxiliönsiyyÿtÿ ehtiyacû var, xösusilÿ dÿ bu prosesÿmÿcburi kþ÷könlÿr cÿlb olunmalûdûr. Liderlÿrarasûnda davamlû konsensusu ÿldÿ etmÿzdÿn ÿvvÿlmöxtÿlif sosial qruplarûn daxilindÿ vÿ arasûndabarûøûq proseslÿrinÿ baølamaq lazûmdûr. Bu sahÿdÿdÿ mözakirÿlÿr ö÷ön forumlarûn yaradûlmasûnda vÿQarabaü mÿsÿlÿsindÿ "milli maraqlarûn" nÿdÿnibarÿt olmasû mÿsÿlÿsi ÿtrafûnda mönaqiøÿtÿrÿflÿrinÿ þz cÿmiyyÿtlÿri daxilindÿ konsensusagÿlmÿkdÿ ATßT bþyök kþmÿklik gþstÿrÿ bilÿr.

Èndiyÿ kimi ATßT bu problemin altûna girib belÿtamamlayûcû yanaømanû hazûrlamaq mÿqsÿdilÿtÿrÿflÿrlÿ iølÿmÿyÿ cÿhd gþstÿrmÿmiødir.Baxmayaraq ki, ATßT-in tÿcröbÿsindÿ belÿpresedentlÿr olmayûb, rÿsmi diplomatiya ikinci vÿö÷öncö sÿviyyÿli xalq diplomatiyasû ilÿtamamlanmalûdûr, bu diplomatiyanû möøtÿrÿk÷oxsÿviyyÿli yanaøma ÷ÿr÷ivÿsindÿ digÿr iøtirak÷ûlarhÿyata ke÷irmÿlidir. Aydûndûr ki, buazÿrbaycanlûlarla ermÿnilÿr arasûnda birbaøaÿlaqÿlÿrÿ icazÿnin verilmÿsi demÿkdir. Nÿzÿrÿalsaq ki, Azÿrbaycanda belÿ fikirlÿri yaxûnburaxmûrlar, tÿrÿflÿri sölh prosesinin sölhquruculuüu ilÿ tamamlanmasû zÿrurÿtinÿinandûrmaq Minsk Qrupunun prioritetlÿrindÿn biriola bilÿr. Bu proses hÿm÷inin Daülûq Qarabaüûnfaktiki hþkumÿti ilÿ birbaøa danûøûqlarûn davacibliyini nÿzÿrdÿ tutur. Minsk Qrupu bu mÿsÿlÿilÿ baülû birbaøa ÿlaqÿ ö÷ön tÿmas xÿttindÿnke÷ÿn yolun tÿmin edilmÿsi ideyasûnû dÿstÿklÿyÿbilÿrdi ki, Daülûq Qarabaüa getmÿk istÿyÿnbeynÿlxalq tÿøkilatlar Azÿrbaycanûn de yuresÿrhÿdlÿrini pozmadan gedÿ bilsinlÿr.

ATßT-in effektivliyi bu tÿøkilata özv olandþvlÿtlÿrin iradÿsi vÿ istÿyindÿn asûlûdûr. Bununlabelÿ, ATßT-in daxilindÿ özvlÿrin prioritetlÿriarasûnda ixtilaflar mþvcuddur. ATßT-in Qarabaümönaqiøÿsindÿ yûüdûüû vasitÿ÷ilik tÿcröbÿsi gþstÿrirki, ÷oxsaylû iøtirak÷ûdan ibarÿt qruplaømanûn ayrû-ayrû özvlÿrdÿn daha göclö vÿ ya mötÿrÿqqiolduüunu sþylÿmÿyÿ he÷ bir ÿsas yoxdur. Bundansavayû, bu mönaqiøÿdÿ vasitÿ÷ilik hÿm÷ininbirdÿfÿlik vÿ tÿdrici proseslÿrin dilemmasû ilÿbaülûdûr. Bunlardan biri - ermÿni-Azÿrbaycan sölhprosesi, digÿri isÿ - iki iøtirak÷û dþvlÿtlÿrin bir-birinÿzidd prioritetlÿri olan vÿziyyÿtdÿ ATßT-inpotensialûnûn mþhkÿmlÿndirilmÿsi, ö÷öncösö isÿ -cÿmiyyÿt-daxili mözakirÿlÿrdir. Bu he÷ dÿ tamsiyahû deyil. Bu proseslÿr arasûnda ÿlaqÿ aydûngþrönör, lakin mþvcud institusional vÿ konseptualmexanizmlÿr belÿ mörÿkkÿb mÿsÿlÿlÿrin hÿlledilmÿsi ö÷ön kifayÿt etmir. Digÿr þlkÿlÿrdÿaparûlan sölh proseslÿri bir daha ö÷öncö tÿrÿfinrolunun dÿqiq möÿyyÿnlÿødirilmÿsi vÿ möxtÿlifhþkumÿt vÿ qeyri-hþkumÿt iøtirak÷ûlarûnûn ÷oxøaõÿlisölh prosesinÿ cÿlb edilmÿsinin vacibliyini gþstÿrir.ATßT-in vasitÿ÷ilik sisteminin nailiyyÿtlÿri vÿmÿhdudiyyÿtlÿri yaøadûüûmûz dönyanûn rÿmzidir vÿ,hÿm÷inin, siyasÿtdÿ yeni qlobal yanaømanûn iølÿnibhazûrlanmasûna bir ÷aüûrûødûr.

3355ATßT-in rolu: beynÿlxalq vasitÿ÷iliyin dÿyÿrlÿndirilmÿsi

""LLaazzûûmmii vvaaxxttddaa""ÿÿllÿÿ kkee÷÷mmÿÿyyÿÿnn""llaazzûûmmii ddöössttuurr""::rrÿÿssmmii ssööllhh pprroosseessiinniinnttaarriixxii ttÿÿhhlliillii

JJeerraayyrr LLiibbaarriiddyyaann

11999922--ci ilin martûnda Ermÿnistan vÿAzÿrbaycan Avropa Tÿhlökÿsizlikvÿ ßmÿkdaølûq Möøavirÿsinÿ

(ATßM) daxil olduqdan dÿrhal sonra nazirlÿrsÿviyyÿsindÿ Qarabaü mönaqiøÿsi özrÿ vasitÿ÷iliyinyaradûlmasû barÿsindÿ qÿrar qÿbul edildi. MinskKonfransû mexanizminin vasitÿsilÿ aparûlan ATßM-in vasitÿ÷iliyi (1994-cö ildÿn Avropa Tÿhlökÿsizlikvÿ ßmÿkdaølûq Tÿøkilatû - ATßT) danûøûqlarûndavam etdirilmÿsi ö÷ön yol a÷dû. Baxmayaraq ki,danûøûqlar möxtÿlif ÷þzöm variantlarûnû mözakirÿetmÿyÿ imkan yaratdû (bu tÿkliflÿr gÿlÿcÿkdÿ dÿqÿnaÿtbÿxø hÿll yolunu tapmaqda kþmÿk edÿbilÿr), ATßT-in vasitÿ÷iliyinin þzönön he÷ birbÿhrÿsi olmadû. Hÿtta iki mÿrhÿlÿ möddÿtindÿ ÿldÿedilmiø 1994-cö ilin atÿøkÿsi Rusiyanûn birtÿrÿflisÿylÿri vÿ mönaqiøÿ tÿrÿflÿrinin birbaøadanûøûqlarûnûn nÿticÿsi idi.

Daülûq Qarabaüûn statusunu möÿyyÿn etmÿk ö÷önyûüûncaüûn ke÷irilmÿsinÿ dair Minsk Konfransûnûnmÿqsÿdinin ger÷ÿklÿømÿsinÿ ilkin olaraq, cÿbhÿdÿkivÿziyyÿt imkan vermÿdi. 1992-ci ilin yayûnaplanlaødûrûlmûø konfrans elÿcÿ dÿ baø tutmadû,bundan sonra, elÿ hÿmin il, Minsk Konfransûnûnadû dÿyiøib Minsk Qrupu, daha sonra isÿ, `MinskProsesi` oldu. Cÿbhÿdÿ davam edÿn dþyöølÿrdaim Minsk Qrupunun vasitÿ÷ilik cÿhdlÿrinÿ ÿngÿlòþðÿäèðäè: 1993-cö il boyunca ermÿnilÿrin bir-birAzÿrbaycan rayonlarûnû ÿlÿ ke÷irmÿsi MinskQrupunu yeni tÿkliflÿr özÿrindÿ iølÿmÿk ÿvÿzindÿhÿrbi ÿmÿliyyatlarûn nÿticÿlÿrini aradan qaldûrmaqö÷ön planlar vÿ qrafiklÿr hazûrlamaüa mÿcburedirdi. Èøi sörÿtlÿndirmÿk ö÷ön Minsk Qrupununiclaslarû Ermÿnistan vÿ Azÿrbaycanûn iøtirakûolmadan ke÷irilmÿyÿ baøladû, ÷önki bu iki dþvlÿtinqoyduqlarû veto hÿr hansû tÿklifin taleyinÿ hÿlÿ iøûqözö gþrmÿzdÿn ÿvvÿl son qoyurdu. Sondadoqquz iøtirak÷ûdan ibarÿt olan bu qrupun dagþröølÿri dayandûrûldû. Qrupun iøi özrÿ bötönmÿsuliyyÿti þz özÿrilÿrinÿ gþtörÿn hÿmsÿdrlÿrMinsk Qrupunun digÿr özvlÿrinÿ mÿlumatvermÿyÿ belÿ þzlÿrini zÿhmÿtÿ salmûrdûlar. 1999-cuilin yazûndan bÿri hÿmsÿdrlÿr (Rusiya, ABØ vÿFransa) bir addûm geri ÷ÿkilÿrÿk Ermÿnistan vÿAzÿrbaycan prezidentlÿri, vÿ son vaxtlarda xariciiølÿr nazirlÿri arasûnda birbaøa danûøûqlarda yalnûzyardûm÷û funksiyasûnû þzlÿri ö÷ön saxladûlar.

Bu mÿqalÿdÿ ATßT prosesinin bötön ÷atûømayancÿhÿtlÿrini tÿhlil etmÿk mömkön deyil. Lakinbunlarûn arasûnda aøaüûdakû zÿifliklÿri qeyd etmÿklazûmdûr: Daülûq Qarabaüûn bu prosesdÿ tamhöquqlu özv kimi yox, yalnûz maraqlû tÿrÿf kimiiøtirakû vÿ bununla baülû olan ikili vÿziyyÿti vÿmönasibÿti; prosesin ilk illÿrindÿ rÿhbÿrlÿrin tez-tezdÿyiømÿsi; Qrupun ÿsas özvlÿrinin bÿrabÿr øÿkildÿmaraqlû olmadûqlarû, diqqÿtlÿrini tez-tez digÿrbeynÿlxalq mönaqiøÿlÿrÿ yþnÿltmÿlÿri; özvlÿrarasûnda sûx ÿlaqÿlÿrin olmamasû vÿ mönaqiøÿtÿrÿflÿrinÿ birgÿ tÿsir gþstÿrmÿk imkansûzlûüû, vÿnÿhayÿt, on bir þlkÿnin vÿ östÿ gÿl DaülûqQarabaüûn nömayÿndÿlÿrinin iøtirak etdiyi prosesin

3366 Akkord 17

JJeerraarr LLiibbaarriiddyyaann MMii÷÷iiqqaannUUnniivveerrssiitteettiinniinn TTaarriixx KKaaffeeddrraassûûnnddaaQQaaffqqaazz öözzrrÿÿ mmööttÿÿxxÿÿssssiissddiirr..11999911--9977--ccii iillllÿÿrrddÿÿ EErrmmÿÿnniissttaannûûnnbbiirriinnccii pprreezziiddeennttiinniinn mmööøøaavviirrii vvÿÿbbaaøø mmööøøaavviirrii vvÿÿzziiffÿÿssiinnii ttuuttmmuuøø,,QQaarraabbaaüü mmÿÿssÿÿllÿÿssii öözzrrÿÿddaannûûøøûûqqllaarrddaa bbiillaavvaassiittÿÿ iiøøttiirraakkeettmmiiøøddiirr..

PPrreezziiddeenntt HHeeyyddÿÿrr ßßlliiyyeevv ((ssoollddaa)) vvÿÿ pprreezziiddeenntt LLeevvoonn TTeerr--PPeettrroossyyaann((ssaaüüddaa)) TTöörrkkiiyyÿÿ pprreezziiddeennttii SSuulleeyymmaann DDÿÿmmiirrÿÿllllÿÿ bbiirrlliikkddÿÿ,, 11999977--ccii iill,, aapprreell..

Mÿnbÿ: Rþyter

hÿcmi. Èsrarlû cÿhdlÿr olmadûüûndan, arbitrajmexanizmi kimi yaradûlmûø Minsk Konfransûvasitÿ÷ilik prosesi kimi fÿaliyyÿt gþstÿrÿrÿk, sondayardûm÷û mexanizmÿ ÷evrildi.

MMöönnaaqqiiøøÿÿ ttÿÿrrÿÿffllÿÿrriinniinn pprroobblleemmllÿÿrriivvÿÿ mmÿÿssuulliiyyyyÿÿttiiNÿticÿ etibarû ilÿ, mönaqiøÿnin nizamlanmasûnûnmÿsuliyyÿti mönaqiøÿ tÿrÿflÿrinin özÿrinÿ döøör.Barûøûq siyasÿtini ardûcûl vÿ inadla hÿyata ke÷irmÿklÿtÿrÿflÿr mönaqiøÿnin beynÿlxalq sÿviyyÿyÿ÷ûxarûlmasû ilÿ ÿlaqÿdar yaranmûø bötön maneÿlÿriaradan qaldûra bilÿrdilÿr. Lakin tÿrÿflÿrin hÿr biriþz ÿmÿllÿrinÿ bÿraÿt qazandûrmaq ö÷ön tarixi,mÿnÿvi vÿ höquqi arqumentlÿrindÿ israrlû idi.Onlara elÿ gÿlirdi ki, hÿtta ki÷icik rÿmzi vÿ ya realgözÿøt belÿ onlarûn tÿhlökÿsizliyini, kimliklÿrini vÿgÿlÿcÿyini tÿhlökÿ altûna qoya bilÿr. Bu baxûølar"sovet respublikalarûnûn qardaølûüû" barÿsindÿbÿyanatlarûn yerinÿ gÿlmiø siyasi vÿ millÿt÷iritorikanûn bir hissÿsinÿ ÷evrildi. Bu inanclarûntÿsirinÿ döømöø vÿ yeni möstÿqil dþvlÿtlÿrdÿyenicÿ yaranmûø tÿbiÿtÿn zÿif siyasi strukturlarûnÿsirliyindÿ olan tÿrÿflÿr þz hÿrbi, iqtisadi, siyasi vÿdiplomatik resurslarûnû, vÿ qarøû tÿrÿfÿ þz iradÿsiniyeritmÿk imkanlarûnû ÷ox yöksÿk qiymÿtlÿndirirdilÿr.Bu vÿziyyÿt Azÿrbaycan ö÷ön mönaqiøÿnin ilkillÿrindÿ vÿ Ermÿnistan ö÷ön 1997-ci ildÿn sonraxösusilÿ sÿciyyÿvi idi. Azÿrbaycan ÿmin idi ki, hÿrbiqÿlÿbÿ ÷alûb ermÿnilÿri Daülûq Qarabaü MuxtarVilayÿtindÿn (DQMV) ÷ûxaracaq, lakin nÿticÿdÿÿksinÿ oldu. Ermÿni tÿrÿfi döøönördö ki, onlarûnhÿrbi qÿlÿbÿsi azÿrbaycanlûlarû gözÿøtÿ getmÿyÿmÿcbur edÿcÿk. Azÿrbaycanlûlar isÿ, þznþvbÿlÿrindÿ ÿrazi bötþvlöyö prinsipinin beynÿlxalqtoplum tÿrÿfindÿn dÿstÿyini nÿzÿrÿ alaraq, bunuetmÿk fikrindÿ deyildilÿr. Danûøûqlarda yaranmûø ÿnazû bir kritik mÿqamda hÿr iki tÿrÿf onlarûntÿlÿblÿrini þdÿyÿ bilÿn tÿkliflÿri rÿdd etdilÿr.Tÿrÿflÿrdÿn hÿr biri göman edirdi ki, vaxt onlarûn

tÿrÿfindÿdir vÿ ÿks tÿrÿfdÿn daha bþyökgözÿøtlÿrÿ ömid etmÿyÿ ÿsas var.

Bötön danûøûqlar konfidensial, hÿtta mÿxfi xarakterdaøûyûrdû. ATßT vÿ tÿrÿflÿrin þzlÿri hÿr hansû sÿnÿdözrÿ razûlaøma ÿldÿ edilmÿyÿnÿ kimi möxtÿlifvariantlarûn vÿ tÿkliflÿrin detallarûnû a÷ûqlamaqistÿmirdilÿr. Bu cör yanaøma ictimaiyyÿti sölhprosesindÿn kÿnarda qoymaqla bötön tÿkliflÿrÿqarøû øöbhÿlÿr oyadûrdû. Belÿ vÿziyyÿtdÿn þzdemaqoq mÿqsÿdlÿri ö÷ön möxalifÿt qruplarûmÿharÿtlÿ istifadÿ edirdilÿr. Siyasi cÿhÿtdÿn zÿifolan hakimiyyÿt ö÷ön xÿyanÿt vÿ milli maraqlarûnsatûlmasû ittihamlarûna cavab vermÿk kifayÿt qÿdÿr÷ÿtin idi. Millÿt÷i ritorika ilÿ gÿrginlÿømiø möhitdÿhakimiyyÿt aülabatan tÿkliflÿr ÿtrafûnda ictimaidÿstÿyÿ adÿtÿn nail ola bilmÿdiyindÿn "kötlÿni"kompromislÿrÿ hazûrsûzlûqda ittiham edirdi.

EErrmmÿÿnniissttaann vvÿÿ oonnuunn ddiilleemmmmaallaarrûûProses Ermÿnistanla Daülûq Qarabaüûnmþvqelÿrindÿ olan ixtilaflarla ÷ÿtinlÿøirdi.Baxmayaraq ki, vasitÿ÷ilÿrin ÿksÿriyyÿti hÿr ikiregionun siyasÿtinin Ermÿnistandan diktÿ edilmÿsinigþzlÿyirdi, Azÿrbaycan isÿ buna yalnûzErmÿnistanûn iølÿtdiyi hiylÿ kimi baxûrdû, DaülûqQarabaüûn möstÿqil siyasi qurum kimi inkiøafetmÿsi Yerevanla Stepanakert arasûnda daimigÿrginliyÿ sÿbÿb oldu. Ermÿnistanûn iqtisadi vÿhÿrbi kþmÿyinÿ arxalanan Daülûq Qarabaü þzxarici siyasÿtini yalnûz bir mÿsÿlÿ ÿtrafûndaqurmaüa mövÿffÿq olmuødur, bununlamöqayisÿdÿ Yerevanûn qonøularû vÿ bötön dönyailÿ mönasibÿtlÿri möxtÿlif istiqamÿtlÿrdÿ inkiøafedirdi. Necÿ ki, Ermÿnistanûn mönaqiøÿdÿ tutduüumþvqeyi onun dönya toplumu ilÿ mönasibÿtlÿrininxarakteri vÿ hÿcmini möÿyyÿn edirdi, elÿcÿ dÿ bumönasibÿtlÿrin möxtÿlif aspektlÿri mönaqiøÿninhÿllindÿ Yerevanûn variantlarûnû mÿhdudlaødûrûrdû.Yerevanûn kompromisÿ hazûr olduüu zamanlar

3377"Lazûmi vaxtda" ÿlÿ ke÷mÿyÿn "lazûmi döstur": rÿsmi sölh prosesinin tarixi tÿhlili

Stepanakert möqavimÿt gþstÿrÿ bilirdi, vÿ adÿtÿndÿ þz dediyinin östöndÿ dururdu, ÷önkiAzÿrbaycanûn tabe÷iliyindÿn ÷ûxmaq uürundaDaülûq Qarabaüûn apardûüû möcadilÿni bötönermÿnilÿr dÿstÿklÿyir vÿ bu möbarizÿni ermÿnixalqûnûn ÷ÿkdiyi ÿzablarûna gþrÿ aldûüû tarixi qisaskimi gþrördölÿr.

Atÿøkÿs razûlaømasû imzalandûqdan sonra YerevanlaStepanakertin mönasibÿtlÿri sölh prosesininproblemlÿrini bötþvlöklÿ ÿks edirdi. Bu problemlÿriiki ÿsas qrupa bþlmÿk olar: birincisi, tÿrÿflÿrin ö÷baølûca mÿsÿlÿ - status, tÿhlökÿsizlik vÿ (blokada,qa÷qûn vÿ mÿcburi kþ÷könlÿrin aqibÿti dÿ daxilolmaqla) mönaqiøÿnin nÿticÿlÿri ilÿ baülû mþvqelÿri;ikincisi, bu problemlÿrin ÷þzöm metodlarû:sadalanan ö÷ möhöm mÿsÿlÿni paket øÿklindÿ hÿlletmÿk, yoxsa status mÿsÿlÿsini ÿn mörÿkkÿbmÿsÿlÿ olduüundan tÿnzimlÿmÿnin nþvbÿtimÿrhÿlÿsinÿ kimi saxlamaq lazûmdûr?

Ermÿnistan prezidenti Levon Ter-Petrosyan þncÿ1988-ci ildÿ Qarabaü komitÿsinÿ baø÷ûlûq edÿrkÿn,Qarabaü probleminÿ dair formalaømûø baxûølarûnûsonradan dÿyiødi. O vaxtlar Ter-PetrosyanQarabaüûn Ermÿnistanla birlÿømÿsinin tÿrÿfdarû idi.Sonralar Ermÿnistan prezidenti qismindÿ onunmþvqeyi Daülûq Qarabaüûn tÿhlökÿsizliyi vÿ þzmöqÿddÿratûnû tÿyin etmÿ höququ kontekstindÿsÿslÿnirdi, vÿ bununla da bu mþvqe beynÿlxalqictimaiyyÿt arasûnda dÿstÿk tapmayan möstÿqillikqazanma vÿ ya Ermÿnistanla birlÿømÿ vÿzifÿlÿrinihe÷ dÿ mötlÿq øÿkildÿ ÿks etmirdi. Ter-Petrosyanbelÿ bir kompromisÿ nail olmaq istÿyirdi ki, bukompromis ÷ÿr÷ivÿsindÿ Ermÿnistan tÿrÿfi DaülûqQarabaüû höquqi cÿhÿtdÿn Azÿrbaycanûn tÿrkibindÿsaxlamaüa razû olacaqdû, Azÿrbaycan isÿ, þznþvbÿsindÿ Daülûq Qarabaüa 1988-ci ilÿ qÿdÿrolan nominal muxtariyyÿtdÿn nisbÿtÿn geniø, lakinmöstÿqil respublikadan nisbÿtÿn ki÷ik statusvermÿyÿ razû olacaqdû. Bundan ÿlavÿ, Azÿrbaycanblokadanû gþtörmÿli vÿ etibarlû tÿhlökÿsizlikzÿmanÿtlÿri vermÿli idi, bunlarûn arasûndaermÿnilÿrin La÷ûn dÿhlizinÿ nÿzarÿt etmÿsi vÿErmÿnistanûn Daülûq Qarabaüûn statusunu vÿÿhalisini qorumaq höququ da olmalû idi. Eynizamanda, göman edilirdi ki, Daülûq Qarabaü özrÿhÿr hansû razûlaøma Törkiyÿni Ermÿnistanlamönasibÿtlÿrini yaxøûlaødûrmaüa sþvq etmÿlidir.Belÿliklÿ, Ter-Petrosyan DQMV-nin birtÿrÿfliqaydada elan etdiyi möstÿqilliyini tanûmaqdanimtina edirdi vÿ ömid edirdi ki, Azÿrbaycan hÿrbiqÿlÿbÿ vÿ ardûnca gÿlÿn etnik tÿmizlÿmÿ vasitÿsilÿQarabaü özÿrindÿ tam nÿzarÿti ÿlÿ ke÷irmÿkniyyÿtindÿn vaz ke÷ÿcÿk.

Azÿrbaycan yalnûz þzönön tÿklif etdiyi hÿll yolu ilÿstatus mÿsÿlÿsini hÿll etmÿk istÿyindÿ idi, eynimþvqeni Qarabaü rÿhbÿrliyi tuturdu. Statusbarÿsindÿ yaxûn gÿlÿcÿkdÿ razûlûüa gÿlmÿkmömkönlöyö gþrönmÿdiyindÿn, Ter-Petrosyanadministrasiyasû ö÷ön nizamlamanûn paketvariantûnûn iflasa uüramasû qÿtiyyÿn qÿbuledilmÿzidi, buna gþrÿ dÿ 1993-cö ildÿ bu rÿhbÿrlikmÿrhÿlÿli tÿnzimlÿmÿ sxemini hÿyata ke÷irmÿkhaqqûnda praqmatik qÿrar qÿbul etdi. Bu

mþvqenin mÿntiqi ondan ibarÿt idi ki, Ermÿnistanblokadaya tab gÿtirsÿ dÿ, qonøularla mönasibÿtlÿryaxøûlaømayanadÿk vÿ hÿrbi ÿmÿliyyatlarûn yenidÿnbaølanmasû ehtimalû qalanadÿk þlkÿ iqtisadiyyatûnûninkiøafû ÷ÿtin vÿ ya hÿtta mömkönsöz olacaq. "Nÿsölh, nÿ savaø" vÿziyyÿti hÿrbi hazûrlûüû tÿminetmÿk ö÷ön ÿsaslû dþvlÿt resurslarûnû tÿlÿb edirdi,bunun ÿvÿzindÿ hÿmin vÿsait sosial ehtiyaclara,iqtisadi vÿ sosial islahatlara vÿ zÿruri sÿrmayÿlÿrincÿlb edilmÿsinÿ sÿrf oluna bilÿrdi. Ter-Petrosyanhakimiyyÿti inanmûrdû ki, diasporun kþmÿyiAzÿrbaycanûn malik olduüu östönlöklÿrÿ - dönyatoplumunun (Ermÿnistanûn fÿrz edildiyi dostlarû -Rusiya vÿ Èran daxil olmaqla) Azÿrbaycanûn ÿrazibötþvlöyönÿ verdiyi dÿstÿyÿ vÿ maliyyÿ resursu vÿdiplomatik vasitÿ kimi istifadÿ olunan neftÿbÿrabÿr ola bilsin.

Ter-Petrosyan hÿr hansû ÿrazi ambisiyalarûnûnÿzÿrdÿ tutan siyasÿtdÿn imtina edÿrÿk, ÿsasdiqqÿti Qarabaüûn ermÿni ÿhalisinin þz tarixivÿtÿnlÿrindÿ tÿhlökÿsiz vÿ azad yaøamasûnayþnÿldirdi. Danûøûqlar strategiyasûnûn ÿsasûnda durandöstur ÿrazilÿrin sölh ÿvÿzinÿ qaytarûlmasûndanibarÿt idi. Digÿr tÿrÿfdÿn, Daülûq Qarabaü "statusÿvÿzinÿ torpaqlar" variantûnû dÿstÿklÿyirdi vÿ belÿarqument gÿtirirdi ki, zÿbt edilmiø ÿrazilÿrAzÿrbaycandan tam ayrûlmaq, Ermÿnistanabirlÿømÿk mömkön olmasa da, ÿn azûAzÿrbaycandan kÿnarda möstÿqil olmaqmÿqsÿdinÿ ÷atmaq ö÷ön ÿn göclö vasitÿdir.Bununla bÿrabÿr, Bakûdakû rÿhbÿrlik ÿmin idi ki,zaman amili, neft diplomatiyasû vÿ ÿrazi bötþvlöyöprinsipinin xaricdÿn dÿstÿklÿnmÿsi gec-tezQarabaüû onlara qaytaracaqlar. Belÿliklÿ, hÿmDaülûq Qarabaü, hÿm dÿ Azÿrbaycan ÿslindÿmÿrhÿlÿli tÿnzimlÿmÿ variantûnû rÿdd edibdanûøûqlarda yalnûz vaxt þldörördölÿr.

ßßëëääÿÿíí ââååððèèëëììèèøø øøààííññëëààððLakin hÿm paket, hÿm dÿ mÿrhÿlÿli nizamlama þzbÿhrÿsini verÿ bilÿrdi vÿ razûlaømanûn ÿldÿedilmÿsinÿ yaxûnlaømûødû. Ermÿnistanûn tÿøÿbbösö ilÿprezident ßliyev vÿ prezident Ter-Petrosyanûn øÿxsivÿ sÿlahiyyÿtli nömayÿndÿlÿri arasûnda 1995-ci ilindekabr - 1996-cû ilin noyabr aylarûnda aparûlanbirbaøa vÿ gizli danûøûqlar xeyli irÿlilÿmiø vÿ statuslabaülû qÿrarûn qÿbul edilmÿsi ilÿ nÿticÿlÿnÿ bilÿrdi,ÿgÿr Azÿrbaycan 1996-cû ilin dekabrûnda ATßT-inLissabon sammitindÿ "neft kartûndan" dözgönistifadÿ edÿcÿyinÿ arxalanûb danûøûqlarda getdiyigözÿøtlÿrÿ ehtiyac olmadûüûnû hesab etmÿsÿydi.ßliyev döøönördö ki, Azÿrbaycanda neftinkÿøfiyyatû özrÿ konsessiyalar almûø þlkÿlÿri ÿminetmÿk olar ki, muxtariyyÿt vÿ tÿhlökÿsizliklÿ baülûdumanlû vÿdlÿr ÿvÿzindÿ onlar Ermÿnistana tÿzyiqgþstÿrib onu Daülûq Qarabaüû Azÿrbaycanûntÿrkibindÿ tanûmaüa mÿcbur etsinlÿr. SammitdÿErmÿnistanûn veto qoyduüu bu manevr statusbarÿsindÿ bu mÿsÿlÿ ilÿ baülû yeganÿ ÿsaslûdanûøûqlarda qÿrarûn ÿldÿ edilmÿsi øansûnû he÷ÿendirdi.

Buna baxmayaraq, gizli danûøûqlarûn bÿzielementlÿri bir-birinin ardûnca 1997-ci ilin may vÿ

3388 Akkord 17

iyul aylarûnda tÿklif edilmiø Minsk Qrupunun ikipaket variantûna daxil edildi. Qarabaü hakimiyyÿtidÿrhal hÿr iki variantû rÿdd etdi, Azÿrbaycantÿrÿddöd edirdi, Ermÿnistan isÿ ciddi dözÿliølÿrlÿtÿkliflÿri qÿbul etdi, bu dözÿliølÿr sonrakûdanûøûqlarda hÿll edilmÿli idi.

Nÿticÿdÿ 1997-ci ilin sentyabrûnda Minsk Qrupuproblemin mÿrhÿlÿli hÿllinÿ sþykÿnÿn tÿklif irÿlisördö. Status vÿ La÷ûn rayonunun mÿsÿlÿlÿri butÿklifdÿn kÿnarda qaldû, bu mÿsÿlÿlÿr barÿsindÿrazûlûüa gÿlÿcÿkdÿ gÿlmÿk nÿzÿrdÿ tutulurdu.Bununla bÿrabÿr, iøüal edilmiø rayonlarûn, blokadavÿ qa÷qûnlar mÿsÿlÿsinin hÿlli bu tÿklifÿ daxiledilmiødi vÿ göman edilirdi ki, bunlarûn ÿsasûndasölh saziøi imzalanacaq vÿ normal durum bÿrqÿraredilÿcÿk. Ermÿnistan vÿ Azÿrbaycan bþyökdözÿliølÿrlÿ dÿ olsa, bu tÿklifi qÿbul etdilÿr, lakinQarabaü rÿhbÿrliyi vÿ Ter-Petrosyan hþkumÿtindÿbir ne÷ÿ nöfuzlu øÿxslÿr paket ÷þzömönÿ tÿkidedÿrÿk bu sxemi rÿdd etdilÿr. Daxildÿn edilÿngöclö möqavimÿt Ter-Petrosyanûn istefasû vÿ 1998-ci ilin aprelindÿ ke÷miø Daülûq Qarabaü prezidentiRobert Ko÷aryanûn Yerevanda hakimiyyÿtÿ gÿlmÿsiilÿ nÿticÿlÿndi. 1997-ci ilin sentyabr tÿklifinÿ qarøû÷ûxan Ko÷aryan vÿ onun tÿrÿfdarlarû hesabedirdilÿr ki, ermÿni tÿrÿfi Daülûq Qarabaüamöstÿqillik qazandûra bilÿn vÿ ya Ermÿnistanlabirlÿømÿyÿ gÿtirib ÷ûxara bilÿn paket variantûndatamamilÿ israr edÿ bilÿrdi. Onlar Ter-Petrosyanûntezliklÿ mönaqiøÿni nizamlamaq niyyÿtinidÿstÿklÿmir vÿ iqtisadi inkiøafû lÿngidÿn blokadayabþyök ÿhÿmiyyÿt vermirdilÿr. Bunun ÿvÿzindÿ onlarTer-Petrosyanû diaspordan tam istifadÿ etmÿmÿkdÿvÿ þlkÿnin "mÿnÿvi ehtiyatlarûnû", mÿsÿlÿn, hamûnûntarixi ÿdalÿti bÿrpa etmÿk istÿyini, ömumi haqlûlûqduyüusuna möraciÿti vÿ möxtÿlif siyasi ÿqidÿsiolan insanlarû börömöø vahid vÿtÿnpÿrvÿrlikcoøqunluüunu maksimal dÿrÿcÿdÿ sÿfÿrbÿr edÿbilmÿmÿkdÿ ittiham edirdilÿr.

1997-ci ilin sentyabr tÿklifindÿn tÿqribÿn bir ilsonra Minsk Qrupu danûøûqlar masasûnamönaqiøÿnin paket hÿllinÿ dair daha bir sÿnÿdqoydu, bu sÿnÿdin þzölöndÿ digÿr mönaqiøÿlÿrdÿtez-tez tÿtbiq edilÿn "ömumi dþvlÿt" sxemidururdu. Bu tÿklif muxtariyyÿt anlayûøûnûn gömanetdiyi øaquli mönasibÿtlÿr ÿvÿzinÿ Daülûq QarabaülaAzÿrbaycan arasûnda öföqi mönasibÿtlÿri nÿzÿrdÿtuturdu. Ermÿnistan vÿ Daülûq Qarabaü bþyökdözÿliølÿr etsÿlÿr dÿ, bu variantla razûlaødûlar.Deyilÿnÿ gþrÿ, Azÿrbaycan bu sÿnÿdi ilkin hazûrlûqmÿrhÿlÿsindÿ qÿbul etmiødi, lakin sonradan ondanimtina etdi. 1999-cu ilin aprelin ÿvvÿlindÿndanûøûqlar prosesi prezidentlÿr sÿviyyÿsinÿ qalxaraqMinsk Qrupunun hÿmsÿdrlÿrini adi seyr÷ilÿrÿ÷evirdi. 1999-cu ilin yayûnda danûøûqlarûn ÿsasûnûtÿøkil edÿn möhöm konsepsiya torpaq möbadilÿsiprinsipi idi. Ko÷aryan Daülûq QarabaüûnErmÿnistanla birlÿømÿsini tÿlÿb edirdi vÿ ÿsasetibarilÿ ßliyevin Ermÿnistanûn cÿnubunda yerlÿøÿnvÿ Nax÷ûvan muxtariyyÿtini Azÿrbaycandan ayûranMehri rayonu özÿrindÿ nÿzarÿti ÿlÿ ke÷irmÿklÿbaülû ÿks-tÿlÿbi ilÿ razûlaøûrdû. Lakin buaülabatmayan vÿ son dÿrÿcÿ qÿbuledilmÿz variant

Ko÷aryanûn bu mÿsÿlÿyÿ mþvqeyi dÿyiøäèêúÿ iflasauüradû. Hÿmin vaxt o, möbahisÿli ÿrazi özÿrindÿtam suverenlik ÿvÿzindÿ Azÿrbaycana Mehridÿnke÷id höququnu tÿklif etdi. ßliyev þz tÿrÿfdarlarûnûmöbadilÿñè hÿtta ilkin variantûna razû salmaqda÷ÿtinlik ÷ÿkirdi, buna gþrÿ dÿ yeni dözÿliølÿr edilÿnformul barÿsindÿ sþz belÿ gedÿ bilmÿzdi. 2000-ciildÿ prezidentlÿrin Ki-Uest gþröøöndÿ ABØ buvariantû hÿyata ke÷irmÿyÿ son cÿhd gþstÿrsÿ dÿ,arzu edilÿn nÿticÿlÿr ÿldÿ olunmadû.

GGeerriiyyÿÿ ddþþnnööøø??2003-cö ildÿn bÿri danûøûqlarda Ermÿnistan vÿAzÿrbaycan xarici iølÿr nazirlÿri iøtirak edirlÿr, vÿvaxtaøûrû iki prezidentin gþröølÿri dÿ baø tutur.Azÿrbaycan hazûrda yenidÿn mÿrhÿlÿli ÷þzömmþvqeyinÿ qayûdûb vÿ xösusÿn dÿ, Bakû-Tbilisi-Ceyhan neft ixracû boru kÿmÿrinin tikintisibitdikdÿn sonra ÿmindir ki, zaman onuntÿrÿfindÿdir. Baxmayaraq ki, Yerevan birincimÿrhÿlÿ özrÿ qÿbul edilÿn istÿnilÿn razûlaømadastatus mÿsÿlÿsinin gÿlÿcÿkdÿ necÿ hÿll edilÿcÿyibarÿsindÿ hÿr hansû iøarÿ gþrmÿk istÿyirdi,Ermÿnistan hÿvÿssiz olsa da, Azÿrbaycanûn ardûncaeyni addûmû atdû. Ki-Uest gþröøöndÿn sonra MinskQrupunun hÿmsÿdrlÿri bir dÿfÿ dÿ olsa þztÿkliflÿri ilÿ ÷ûxûø etmÿmiølÿr, belÿcÿ onlarûn iøtirakûsûrf formallûüa ÷evrildi. Hÿrbi ÿmÿliyyatlarûn yenidÿnbaø qaldûrmamasû faktûndan mÿmnun qalanRusiya, ABØ vÿ Fransa hÿmin vaxtdan þzdiqqÿtlÿrini daha tÿcili iølÿrÿ yþnÿltdilÿr,Stepanakert isÿ ikitÿrÿfli mözakirÿlÿrdÿ qÿtiyyÿniøtirak etmÿdi.

Vaxt amili mönaqiøÿnin he÷ bir tÿrÿfinÿ faydagÿtirmÿdi. Vaxt getdikcÿ iøüal edilmiø torpaqlarûqaytarmaq bir o qÿdÿr ÷ÿtinlÿøir. Ermÿnistan,Azÿrbaycan vÿ Daülûq Qarabaüûn iqtisadi inkiøafûÿhalinin ÿksÿriyyÿtinin yaøayûø sÿviyyÿsininyaxøûlaømasûna tÿsir etmÿdi. Ermÿnistanûn ömidlÿrinÿbaxmayaraq, beynÿlxalq toplum ÿldÿ edilmiøstatus-kvo vÿziyyÿtini tÿsdiqlÿmÿdi. Azÿrbaycanhþkumÿtinin dÿ ömidlÿri boøa ÷ûxdû, ÷önki elÿhÿmin beynÿlxalq toplum onlarûn formal mþvqeyivÿ höquqi dÿlillÿrinÿ baxmayaraq, Ermÿnistanûÿrazilÿri tÿrk etmÿyÿ mÿcbur etmÿkdÿn ÷ÿkindi.Diaspor Ermÿnistanû hÿm siyasi, hÿm dÿ iqtisadicÿhÿtdÿn dÿstÿklÿmÿyÿ davam etsÿ dÿ, o, bþyökdþvlÿtlÿrin mþvqelÿrinÿ ciddi surÿtdÿ tÿsir gþstÿrÿbilmÿdi vÿ ÿsas sÿylÿrini ermÿni xalqûnûnsoyqûrûmûnûn tanûnmasûna cÿmlÿødirir.

Nÿticÿ etibarilÿ, son razûlaømanûn ÿldÿ edilmÿsi ö÷amildÿn asûlûdûr: tÿrÿflÿr hiss etmÿlidirlÿr ki,mönaqiøÿnin tÿnzimlÿnmÿsi yubadûlmazdûr;döømÿn÷ilik ritorikasû ilÿ yaøayan cÿmiyyÿtlÿrdÿnkompromis hÿlli yoluna dÿstÿk almaq ö÷ön buþlkÿ rÿhbÿrlÿrinin kifayÿt qÿdÿr siyasi kapitalûolmalûdûr; belÿ bir ÷þzöm regional vÿ beynÿlxalqiøtirak÷ûlarûn birgÿ vÿ qÿtiyyÿtli kþmÿyini almalûdûr.Danûøûqlar vasitÿsilÿ ÿldÿ edilÿ bilÿn razûlaømanûn ikialternativi - hÿrbi ÿmÿliyyatlarûn yenidÿn baølanmasûvÿ ya bþyök dþvlÿtlÿrin hÿrbi mödaxilÿsi ÷ÿtin ki,tÿrÿflÿr ö÷ön arzu edilÿndir.

3399"Lazûmi vaxtda" ÿlÿ ke÷mÿyÿn "lazûmi döstur": rÿsmi sölh prosesinin tarixi tÿhlili

NNiizzaammllaammaayyoolluunnddaakkûûÿÿnnggÿÿllllÿÿrr::AAzzÿÿrrbbaayyccaannûûnn mmþþvvqqeeyyii

TTooffiiqq ZZööllffööqqaarroovv

9900-cû illÿrin ÿvvÿllÿrindÿ AvropaTÿhlökÿsizlik vÿ ßmÿkdaølûq Möøavirÿsi(ATßM) ÷ÿr÷ivÿsindÿ beynÿlxalq

vasitÿ÷iliyÿ sÿylÿr gþstÿrÿn Azÿrbaycan tÿrÿfi birsûra sÿbÿblÿri rÿhbÿr tuturdu. Azÿrbaycan tÿrÿfihesab edirdi ki, beynÿlxalq vasitÿ÷ilÿrin danûøûqlardavÿ ÿldÿ edilmiø razûlaømalarûn hÿyata ke÷irilmÿsimÿrhÿlÿsindÿ iøtirakû mönaqiøÿnin þzölöndÿ duranproblemlÿrin hÿll edilmÿsindÿ Azÿrbaycanûn qÿrÿzlimþvqeyi barÿdÿ ittihamlarû rÿdd etmÿyÿ imkanverÿcÿk vÿ eyni zamanda ermÿni hÿrbi tÿcavözöilÿ qarøûlaøan Azÿrbaycanûn hÿrbi vÿ inzibatiresurslarûnûn zÿifliyini mövazinÿtlÿødirÿcÿkdir.Bununla ÿlavÿ, ömid edilirdi ki, Qÿrb dþvlÿtlÿriRusiyanûn Ermÿnistana gþstÿrdiyi birtÿrÿfli hÿrbi vÿsiyasi yardûmû neytrallaødûracaqlar. ATßMprinsiplÿrinin ÿsasûnda özv dþvlÿtlÿrin ÿrazibötþvlöyönön qorunmasû prioritet tÿøkil edir,Avropa dþvlÿtlÿrindÿki muxtariyyÿt tÿcröbÿsi vÿfÿaliyyÿt standartlarû isÿ Azÿrbaycanda ermÿniazlûüûnûn problemlÿrinin hÿll edilmÿsi ö÷ön gÿlÿcÿkmodelin ÿsasûnû qoya bilÿrdi. Nÿhayÿt, ömid var idiki (bu ömid elÿ dÿ þzönö doürultmadû), ATßM-inmÿnÿvi-ÿxlaqi prinsiplÿr sistemi azÿrbaycanlûlarûnmönaqiøÿ bþlgÿsindÿ özlÿødiklÿri etniktÿmizlÿnmÿnin qarøûsûnû almaqda kþmÿk edÿcÿkdir.

11999922--11999944:: ddaannûûøøûûqqllaarr mmaassaassûû vvÿÿddþþyyööøø mmeeyyddaannûû aarraassûûnnddaaMöxtÿlif sÿviyyÿlÿrdÿ aparûlan mözakirÿlÿrnÿticÿsindÿ 1992-ci ilin martûnda ATßM-in NazirlÿrØurasû Daülûq Qarabaüûn gÿlÿcÿk statusunumözakirÿ etmÿk ö÷ön øÿraitin yaradûlmasûmÿqsÿdilÿ hÿrbi ÿmÿliyyatlarûn tÿcilidayandûrûlmasûnûn zÿruriliyi haqqûnda bir sûraqÿtnamÿlÿr qÿbul etdi. Bu qÿrar 1992-ci ilinmayûnda a÷ûlûøû gþzlÿnilÿn Minsk Konfransûnûnhöquqi ÿsasûna vÿ ya mandatûna ÷evrildi. Nÿzÿrdÿtutulmuødu ki, Ermÿnistan vÿ Azÿrbaycan daxilolmaqla, konfransda 11 özv dþvlÿt iøtirak edÿcÿk.

Daülûq Qarabaüûn azÿrbaycanlû vÿ ermÿniicmalarûnûn nömayÿndÿlÿri "maraqlû tÿrÿf" qismindÿiøtirak etmÿli idilÿr. Azÿrbaycan tÿrÿfinin belÿformata razû olmasû ondan irÿli gÿlirdi ki, DaülûqQarabaü ermÿnilÿrinin danûøûqlar aparmaq statusuMinsk Konfransûnda iøtirak edÿn özv-dþvlÿtlÿrinstatusuna bÿrabÿr olmasa vÿ ola bilmÿsÿ dÿ,bþlgÿnin taleyinin hÿll edilmÿsindÿ onlarûn fÿaliøtirakû son dÿrÿcÿ vacib olmasû baøa döøölördö.Azÿrbaycanûn "Daülûq Qarabaüla" danûøûqlaraparmaqdan imtina etmÿsi barÿdÿ ermÿnilÿrin vÿbÿzi beynÿlxalq möøahidÿ÷ilÿrin bÿyanatlarûnabaxmayaraq, Azÿrbaycan tÿrÿfi bu gönÿdÿkhÿmin mþvqedÿ qalmaqdadûr. Belÿ bÿyanatlartÿbliüat fÿndindÿn baøqa bir øey deyil vÿ (artûqdanûøûqlar mÿrhÿlÿsindÿ) Daülûq Qarabaüermÿnilÿrinin möstÿqil dþvlÿt statusuna vÿazÿrbaycanlû ÿhalinin etnik tÿmizlÿnmÿsindÿn sonrayaranmûø Daülûq Qarabaüûn monoetnik tÿrkibinÿolan iddialarûnû legitimlÿødirmÿyÿ yþnÿlib.

4400 Akkord 17

TTooffiiqq ZZööllffööqqaarroovv 11999988--9999--ccuuiillllÿÿrrddÿÿ AAzzÿÿrrbbaayyccaann xxaarriiccii iiøøllÿÿrrnnaazziirrii,, 11999944--9988--ccii iillllÿÿrrddÿÿxxaarriiccii iiøøllÿÿrr nnaazziirriinniinn mmööaavviinniivvÿÿzziiffÿÿllÿÿrriinnii ttuuttmmuuøødduurr..EErrmmÿÿnnii--AAzzÿÿrrbbaayyccaannddaannûûøøûûqqllaarrûûnnddaa bbiillaavvaassiittÿÿ iiøøttiirraakkeettmmiiøøddiirr.. HHaazzûûrrddaaAAzzÿÿrrbbaayyccaannûûnn LLaattvviiyyaaddaakkûûssÿÿffiirriiddiirr..

ÈÈkkii þþllkkÿÿnniinn pprreezziiddeennttllÿÿrrii:: HHeeyyddÿÿrr ßßlliiyyeevv vvÿÿ RRoobbeerrttKKoo÷÷aarryyaann 11999999--ccuu iill AATTßßTT--iinn ssaammmmiittiinnddÿÿ..

Ìÿnbÿ: Coys Nalt÷ayan/AFP/Getty Images

1992-ci ilin birinci yarûsûnda ATßM-in ilk vasitÿ÷ilikcÿhdlÿri ilÿ bir zamanda cÿbhÿ xÿttindÿ qûzüûndþyöølÿr gedirdi. Øuøanû vÿ La÷ûn rayonunu ÿlÿke÷irÿn vÿ Xocalû øÿhÿrinin azÿrbaycanlû ÿhalisinimÿhv edÿn ermÿni qoøunlarûnûn hÿrbi uüuruDaülûq Qarabaü ÿrazisindÿ yaøayanazÿrbaycanlûlarûn tam etnik tÿmizlÿnmÿsi ilÿnÿticÿlÿndi.

Hadisÿlÿrin belÿ inkiøaf etmÿsi danûøûqlarûnsþykÿndiyi bönþvrÿni darmadaüûn etdi, ÷önki Øuøavÿ La÷ûn rayonlarûnûn iøüalû vÿ onun nÿticÿlÿrininaradan qaldûrûlmasû Minsk Konfransû ö÷ön birnþmrÿli mÿsÿlÿyÿ ÷evrildi, bu mÿsÿlÿnin hÿlliDaülûq Qarabaüûn statusu möÿyyÿn edilmÿzdÿnþncÿ tÿlÿb olunurdu. Bununla ÿlaqÿdar, ABØdþvlÿt katibi Uorren Kristoferin tÿøÿbbösö ilÿRomada konfrans þncÿsi danûøûqlar aparmaq vÿbir sûra fþvqÿladÿ hazûrlûq gþröølÿrini ke÷irmÿkqÿrarû qÿbul edildi. Vasitÿ÷ilÿr ermÿni silahlûqövvÿlÿrinin Øuøa vÿ La÷ûn rayonlarûndan ÷ûxarûlmasûvÿ azÿrbaycanlû ÿhalinin qayûtmasû özrÿ konkretaddûmlarû gþstÿrÿn "Tÿcili tÿdbirlÿrin tÿqvim planû"adlû sÿnÿdin hazûrlanmasûnû vÿ qÿbul edilmÿsinitÿklif etdilÿr.

Ömumiyyÿtlÿ, ATßM-in (vÿ ya 1994-cö ilindekabrûnda "Möøavirÿ" "Tÿøkilata" ÷evrildikdÿnsonra, ATßT-in) 1996-cû ilÿ kimi davam edÿn belÿyanaømasûnûn mÿntiqi ondan ibarÿt idi ki, DaülûqQarabaüûn statusunun mözakirÿsi hÿrbiÿmÿliyyatlarûn nÿticÿlÿrinin aradan qaldûrûlmasû vÿqayûtmûø kþ÷kön ÿhalinin tÿhlökÿsizliyini qoruyanbeynÿlxalq sölhmÿramlû qövvÿlÿrin yerlÿødirilmÿsiøÿraitindÿ aparûla bilÿrdi. Lakin bþlgÿdÿki vÿziyyÿtyenidÿn vasitÿ÷ilÿrin sÿylÿrini qabaqladû. DaülûqQarabaü ÿtrafûndakû Azÿrbaycan rayonlarûnû zÿbtetmÿk vÿ orada azÿrbaycanlû ÿhalinin etniktÿmizlÿnmÿsini aparmaq ö÷ön ErmÿnistanAzÿrbaycandakû siyasi sabitsizlikdÿn vÿ 1993-cö ildÿhakimiyyÿtin dÿyiømÿsindÿn mÿharÿtlÿ istifadÿ etdi.Bötön bu hadisÿlÿr danûøûqlarûn uüursuzluüunda þzÿksini tapdû.

Yalnûz 1993-cö ilin payûz vÿ qûøûnda Ermÿnistanûnhÿrbi ekspansiya siyasÿti nÿhayÿt ki, Azÿrbaycansilahlû qövvÿlÿrinin göclö möqavimÿti ilÿ rastlaødû.Qûzüûn hÿrbi ÿmÿliyyatlar, canlû qövvÿ vÿ texnikaitkilÿri Ermÿnistanûn siyasi elitasû ö÷ön iøüal÷û hÿrbistrategiyanûn davam etdirilmÿsinin baha baøagÿlmÿsi barÿdÿ xÿbÿrdarlûq idi. Mÿhz buna gþrÿÿvvÿllÿr nÿticÿsiz qalan vasitÿ÷ilÿrin atÿøkÿsÿ nailolmaq cÿhdlÿri 1994-cö ilin mayûnda Rusiyanûnfÿal mödaxilÿsi ilÿ þz bÿhrÿsini verdi.

Tÿqribÿn hÿmin vaxtdan nizamlama prosesi ikiÿsas istiqamÿtÿ bþlöndö. Birinci istiqamÿtbeynÿlxalq sÿviyyÿdÿ iøtirakûn strukturu vÿformalarû, vÿ ilk nþvbÿdÿ beynÿlxalq sölhmÿramlûÿmÿliyyatlarûn vÿ beynÿlxalq möøahidÿ÷imissiyalarûnûn xarakteri vÿ vÿzifÿlÿri ilÿ baülû idi.Èkinci istiqamÿt isÿ, ermÿnilÿrlÿ azÿrbaycanlûlararasûnda olan mönaqiøÿnin problematikasûnû tÿøkiledÿn mÿsÿlÿlÿrÿ vÿ bu mönaqiøÿnin hÿlli yollarûnatoxunurdu.

VVaassiittÿÿ÷÷iillÿÿrriinn zziiddddiiyyyyÿÿttllii ggöönnddÿÿmmllÿÿrriiAzÿrbaycanda bir ÷ox ekspertlÿr ÿmindirlÿr ki,hÿm Qÿrb, hÿm dÿ Rusiya Qarabaüda sölhöntÿmin edilmÿsi missiyasûna nÿzarÿti regiondamöhöm tÿsir vasitÿsi hesab edirlÿr. Regiondahegemonluüa iddialû olan þlkÿlÿr arasûnda bumÿsÿlÿyÿ vahid mþvqeyin olmamaüû danûøûqlardairÿlilÿyiøÿ mane olan ÿn ÿsas sÿbÿblÿrdÿn biridir.

1995-ci ilÿdÿk Finlandiya ilÿ bÿrabÿr MinskKonfransûnûn hÿmsÿdri olan Rusiya danûøûqlarprosesini hÿyata ke÷irmÿk, tÿnzimlÿmÿk vÿnÿzarÿtdÿ saxlamaq höququnu tamamilÿ þz ÿlinÿke÷irmÿyÿ cÿhd gþstÿrirdi. Azÿrbaycan tÿrÿfindÿnolan danûøûqlar iøtirak÷ûlarûnûn fikrincÿ, Rusiya ö÷önbirtÿrÿfli vasitÿ÷iliyin saxlanûlmasû mönaqiøÿninmöhöm mÿsÿlÿlÿrinin özakirÿsindÿn daha þnÿmliidi. Rusiya vasitÿ÷isi Vladimir Kazimirovun buìÿñÿëÿäÿ olan ÿsas niyyÿti danûøûqlarû 4 tÿrÿfliformatäàí (Ermÿnistan, Azÿrbaycan vÿ Daülûq

4411Nizamlama yolundakû ÿngÿllÿr: Azÿrbaycanûn mþvqeyi

Qarabaüûn ermÿnilÿri vÿ azÿrbaycanlûlarûndan ibarÿtmaraqlû tÿrÿflÿri) 3 tÿrÿfli formata (Ermÿnistan,Azÿrbaycan vÿ Daülûq Qarabaü ermÿnilÿri)dÿyiømÿk idi.

Rusiya maraqlarûnûn ikinci istiqamÿti ATßM-ÿmönaqiøÿ bþlgÿsindÿ sölhmÿramlû missiyayanÿzarÿt, bu missiyanûn tÿøkili vÿ hÿyata ke÷irilmÿsimÿsÿlÿlÿrindÿ "Rusiyanûn möstÿsna rolunu" qÿbuletdirmÿkdÿn ibarÿt idi. Gÿlÿcÿkdÿ göman edilÿnMöstÿqil Dþvlÿtlÿr Birliyinin (MDB) sölhmÿramlûmissiya variantû Azÿrbaycanda Rusiyanûn birtÿrÿflitÿøÿbbösönön maskalanmasû kimi qÿbul edilirdi. Butaktikaya ÿlavÿ olaraq, Rusiya hÿm÷inin DaülûqQarabaüûn statusunun tÿminat÷ûsû kimi þz rolubarÿsindÿ saziø layihÿsinÿ bir bÿnd daxil etmÿkcÿhdlÿrini dÿ etmiødir. Qÿrb dþvlÿtlÿri Rusiyanûnbelÿ tÿøÿbböslÿrini qÿbul etmirdilÿr vÿ þz ÿks-addûmlarûnda Azÿrbaycanûn yalnûz ATßM-inhimayÿsi altûnda ÷oxmillÿtli sölhmÿramlû ÿmÿliyyatlarûnÿzÿrdÿn ke÷irmÿk niyyÿtinÿ arxalanûrdûlar.

Bir tÿrÿfdÿn Rusiya vÿ Ermÿnistan, digÿr tÿrÿfdÿnisÿ Qÿrb vÿ Azÿrbaycanûn mþvqelÿrindÿkiziddiyyÿtlÿr 1994-cö ilin dekabrûnda, ATßT-inBudapeøt sammiti ÿrÿfÿsindÿ ÿn yöksÿk nþqtÿsinÿ÷atdû. Gþröødÿn þncÿ Azÿrbaycan prezidentiHeydÿr ßliyev Rusiya prezidenti Boris YeltsininMoskvada gþröømÿk dÿvÿtini rÿdd etdi. Gþröøönmÿqsÿdi Rusiya vÿ MDB-nin mönaqiøÿ bþlgÿsindÿsölhmÿramlû missiyanû hÿyata ke÷irmÿk höququnuATßT-in sammitindÿ qÿbul etmÿk mÿsÿlÿsibarÿsindÿ vahid mþvqeyin hazûrlanmasû olmalû idi.Hÿlÿ sammitdÿn þncÿ Qÿrb dþvlÿtlÿri buproblemlÿ baülû artûq þz mþvqelÿrini ifadÿetmiødilÿr, mþvqe dÿ ondan ibarÿt idi ki, belÿ birmissiya yalnûz ATßT himayÿsi altûnda ÷oxmillÿtlisölhmÿramlû missiya ola bilÿr. Bu prinsipial mþvqesammitin xösusi qÿtnamÿsindÿ þz ÿksini tapdû.Rusiya formal razûlûq versÿ dÿ, ÿslindÿ bukonsepsiyanû qÿbul etmÿdi, nÿticÿdÿ Rusiyadiplomatiyasû bu mÿsÿlÿ ilÿ baülû yeni taktikanûniølÿnib hazûrlanmasû ilÿ mÿøüul oldu. Bu taktikanûnmÿüzi ondan ibarÿtdir ki, hÿr hansû sölhmÿramlûÿmÿliyyatûn baølanmasû ö÷ön ErmÿnistanlaAzÿrbaycan arasûnda sölh saziøi imzalanmalûdûr. Belÿbir saziøin mþvcud olmamasû sölhmÿramlûmissiyanûn baølanmasûna imkan vermirdi. Hazûrkûatÿøkÿs rejimi Ermÿnistana qarøû sanksiyalarûn tÿtbiqedilmÿsini istisna etdiyinÿ gþrÿ, belÿ "nÿ sölh, nÿsavaø" vÿziyyÿti artûq 11 ildir ki, davam edir.

NNiizzaammllaammaa ccÿÿhhddllÿÿrrii:: ""ÿÿrraazziillÿÿrriinnÿÿvvÿÿzziinnÿÿ ssttaattuuss"" ffoorrmmuulluunnuunnyyaarraattddûûüüûû ÷÷ûûxxûûllmmaazz vvÿÿzziiyyyyÿÿtt1996-cû ildÿn Ermÿnistan þz mþvqelÿrinisÿrtlÿødirÿrÿk Daülûq Qarabaüûn statusu vÿ DaülûqQarabaü ÿtrafûndakû iøüal edilmiø rayonlarûn azadedilmÿsi mÿsÿlÿlÿrini bir yerdÿ hÿll edilmÿsinÿ tÿkidetmÿyÿ baøladû. Bu mþvqe ÿslindÿ "ÿrazilÿrinÿvÿzinÿ status" formulunu ÿks etdirir: buradaniyyÿt möharibÿ zamanû iøüal edilmiø Azÿrbaycantorpaqlarûnûn qaytarûlmasû ÿvÿzinÿ Daülûq Qarabaüûnsiyasi statusunun möÿyyÿn edilmÿsindÿdir. Bu

mþvqe BMT Tÿhlökÿsizlik Øurasûnûn mövafiqqÿtnamÿlÿrinÿ tamamilÿ zidd idi vÿ 1992-ci ildÿvasitÿ÷ilÿrdÿ formalaømûø yanaømanûn qÿti surÿtdÿdÿyiømÿsinÿ sÿbÿb oldu. Tÿÿssöf ki, vasitÿ÷ilÿrlazûmi prinsipiallûq nömayiø etdirmÿdilÿr vÿErmÿnistanûn qeyri-konstruktiv siyasÿtinin ardûncagedÿrÿk faktiki olaraq, danûøûqlar prosesinin bugönÿdÿk ÷ûxa bilmÿdiyi dalana salûnmasûna imkanverdilÿr.

1996-cû ilin martûnda Èsve÷rÿ xarici iølÿr naziri FlavioKotti Rusiya xarici iølÿr naziri Yevgeni Primakovlagþröøöndÿ Daülûq Qarabaüûn statusu barÿsindÿbÿzi möddÿalarû ilkin saziøÿ daxil etmÿk fikrinimözakirÿ etmiødi. Onlarûn gþröøöndÿn sonra DaülûqQarabaüûn statusunu ömumi øÿkildÿ möÿyyÿnedÿn tezislÿr Minsk Qrupunun apardûüû danûøûqlarûnmþvzusuna ÷evrildi. Qeyd etmÿk lazûmdûr ki, bumÿsÿlÿdÿ hÿm Rusiya, hÿm dÿ Qÿrb DaülûqQarabaüûn gÿlÿcÿk statusunun Azÿrbaycanûn ÿrazibötþvlöyö ÷ÿr÷ivÿsindÿ hÿll edilmÿsi konsepsiyasûnûntÿrÿfdarû idilÿr. Azÿrbaycanûn tam dÿstÿyiniqazanmûø bu vahid mþvqe 1996-cû ilin dekabrûndaLissabon sammitindÿ ATßT-in fÿaliyyÿtdÿ olansÿdrinin bÿyanatûnda þz ÿksini tapdû. Bu mþvqeyinbelÿ yöksÿk sÿviyyÿli sÿnÿddÿ yer almasûermÿnilÿrin qÿzÿblÿnmÿsinÿ sÿbÿb oldu, ÷önki bumþvqe aydûn øÿkildÿ nömayiø etdi ki, dönyatoplumu Azÿrbaycan ÿrazisinin Ermÿnistantÿrÿfindÿn zÿbt edilmÿsinÿ gþz yummaq fikrindÿdeyil.

1997-ci ilin ÿvvÿlindÿ Minsk Qrupunun ABØ, Rusiyavÿ Fransa hÿmsÿdrlÿrindÿn ibarÿt hazûrkû formatûbarÿsindÿ qÿrar qÿbul edildi. Nizamlama prosesindÿABØ-ûn hÿmsÿdrliyini tÿmin etmÿk, vÿ bununla daRusiyanûn vÿ qismÿn dÿ Azÿrbaycan ictimaiyyÿtindÿermÿnipÿrÿst kimi qÿbul edilÿn Fransanûn rolunutarazlaødûrmaq ö÷ön Azÿrbaycan þz xaricisiyasÿtindÿ fÿal addûmlar atdû. Azÿrbaycanûn tÿklifetdiyi Almaniyanûn namizÿdliyi, tÿÿssöf ki,Ermÿnistan tÿrÿfindÿn dÿstÿklÿnmÿdi. MinskQrupunda ö÷tÿrÿfli hÿmsÿdrlik formalaøandansonra, hÿmsÿdrlÿr bir il ÿrzindÿ mönaqiøÿtÿrÿflÿrinÿ mözakirÿ ö÷ön iki tÿklif tÿqdim etdilÿr.Azÿrbaycan bu tÿkliflÿri danûøûqlarûn baølanmasûnûnmÿqbul tÿmÿli kimi qÿbul etdi. Bu tÿkliflÿridanûøûqlarûn davam etdirilmÿsi ö÷ön baølanüûcnþqtÿsi kimi qÿbul edÿn Bakû þz rÿsmicavablarûnda qeyd edirdi ki, Daülûq Qarabaüÿtrafûndakû iøüal edilmiø ÿrazilÿrin azad edilmÿsininøÿrtlÿrini möÿyyÿnlÿødirÿn sÿnÿdlÿrdÿ statusunkonkretlÿødirilmÿsini tÿklif etmÿklÿ, vasitÿ÷ilÿr faktikiolaraq danûøûqlar prosesini durüunluüa söröklÿyirlÿr.

Ermÿni tÿrÿfi bu tÿkliflÿri rÿdd edÿrÿkhÿmsÿdrlÿrdÿn "paket hÿlli" sxeminin iølÿnibhazûrlanmasûnû tÿlÿb etdi. Bu sxemÿ gþrÿ DaülûqQarabaüûn statusu möstÿqil dþvlÿtin statusu kimigþstÿrilmÿli idi, vÿ yalnûz bundan sonra DaülûqQarabaü ÿtrafûndakû iøüal edilmiø ÿrazilÿrin birhissÿsinin azad edilmÿsi mömkön ola bilÿrdi. Buvÿziyyÿt hÿmsÿdrlÿrin fÿaliyyÿtindÿ fasilÿyÿ sÿbÿboldu, vÿ yalnûz 1998-ci ilin noyabrûnda hÿmsÿdrlÿrtamamilÿ yeni konseptual ÿsaslarla ö÷öncö tÿklifiirÿli sördölÿr. Ömumilikdÿ ilk iki tÿklifÿ bÿnzÿr olan

4422 Akkord 17

4433Nizamlama yolundakû ÿngÿllÿr: Azÿrbaycanûn mþvqeyi

bu yeni tÿklifÿ "ömumi dþvlÿtin yaradûlmasûmömkönlöyö" haqqûnda tezis daxil idi. Lakin butezis mözakirÿ edilÿ bilÿn hÿr hansû yeni øÿrtlÿrlÿDaülûq Qarabaüûn Azÿrbaycana inteqrasiya prosesiniyox, beynÿlxalq höququn iki bÿrabÿr höquqlusubyektinin inteqrasiyasûnû nÿzÿrdÿ tuturdu. Èlkÿvvÿl Azÿrbaycanûn bu tÿklifÿ hÿvÿslÿ reaksiyavermÿsi haqqûnda fikirlÿrin he÷ bir ÿsasû yoxdur.Danûøûqlar özrÿ bÿzi tÿrÿfdaølarûmûz Azÿrbaycandanrÿsmi cavabûn gÿlmÿmÿyini mösbÿt iøarÿ kimi qÿbuletdilÿr, lakin hÿqiqÿtdÿ Qarabaüûn suverenstatusunu nÿzÿrdÿ tutan istÿnilÿn tÿklif ÿvvÿlcÿdÿnAzÿrbaycan ö÷ön qÿbuledilmÿz idi.

Minsk Qrupu hÿmsÿdrlÿrinin tÿklifinÿ ÿsasÿn,Ermÿnistan vÿ Azÿrbaycan prezidentlÿrinin birbaøadanûøûqlarû ö÷ön yeni format yaradûldû. Bu gþröølÿrömumi nizamlama modelinin iølÿnib hazûrlanmasûö÷ön øÿrait yaratmalû idi, lakin bu gþröølÿrin bugönÿdÿk davam etmÿsinÿ baxmayaraq, lazûminÿticÿ hÿlÿ dÿ ÿldÿ edilmÿyib. Azÿrbaycanda hesabedirlÿr ki, buna sÿbÿb birinci nþvbÿdÿ R.Ko÷aryanûn hakimiyyÿtÿ gÿldikdÿn dÿrhal sonraelan etdiyi mþvqeéèdir. Qûsa øÿkildÿ bu mþvqeyinmÿüzi belÿ idi: Daülûq Qarabaüûn ÿtraf ÿrazilÿrininbir hissÿsini azad etmÿk yalnûz Azÿrbaycan DaülûqQarabaüa möstÿqillik vermÿyÿ razû olduqdan sonramömköndör, ke÷miø DQMV-nin inzibati sÿrhÿdi vÿErmÿnistan arasûnda yerlÿøÿn ÿrazilÿr isÿErmÿnistana verilmÿlidir.

Faktiki olaraq, sþhbÿt Azÿrbaycanû kapitulyasiyayavadar etmÿkdÿn gedir, bu da, ermÿni tÿrÿfininfikrincÿ, Azÿrbaycan özÿrindÿ hÿrbi qÿlÿbÿninmÿntiqi sonluüu olmalûdûr.

DDþþrrddllööyyöönn xxaarrttiiyyaassûûGþrönör ki, mÿhz bu øÿraitdÿ "ÿrazi möbadilÿsi"adlanan konsepsiya meydana gÿldi. Bukonsepsiyanûn bötön tÿfsilatlarû mÿxfi saxlanûlûrdû,elÿ bu gön dÿ sþzö gedÿn tÿklifin ÿsl mahiyyÿtivÿ möÿllifi barÿsindÿ dÿqiq bir øey sþylÿmÿk÷ÿtindir. Lakin qeyd etmÿk lazûmdûr ki, bumÿqalÿnin möÿllifi belÿ konsepsiyanûn mözakirÿedilmÿsinin mömkönlöyönÿ qarøû etiraz edÿrÿkAzÿrbaycanûn xarici iølÿr naziri vÿzifÿsindÿn istefayaverdi. Azÿrbaycan ictimaiyyÿtinÿ ÷atan qûrûqmÿlumatlar geniø etiraza sÿbÿb oldu, nÿticÿdÿ"Dþrdlöyön xartiyasû" adlanan sÿnÿd qÿbul olundu.Bu sÿnÿd siyasÿt÷ilÿr tÿrÿfindÿn deyil, tanûnmûøictimai xadimlÿr tÿrÿfindÿn hazûrlanûb nÿør edildi(sÿnÿdin dþrd tÿøÿbbös÷ösöndÿn biri olan bumÿqalÿnin möÿllifi hÿmin zaman artûq þz rÿsmivÿzifÿsini tÿrk etmiødi), vÿ yözlÿrlÿ siyasi vÿ ictimaitÿøkilatûn dÿstÿyini qazandû. Möÿlliflÿrin fikrincÿ,Qarabaü mönaqiøÿsinin nizamlanmasû prosesindÿAzÿrbaycan Xartiyada þz ÿksini tapmûø mÿhz bufÿrqli konseptual mþvqeyi mödafiÿ etmÿli idi.Xartiya þz nþvbÿsindÿ hþkumÿtin Qarabaüla baülûsiyasÿti özrÿ "mini-referenduma" ÷evrildi. Onun ÿsasmöddÿalarû bunlar idi:

• iøüal÷ûnû dÿf etmÿk vÿ ÿrazi bötþvlöyönö bÿrpaetmÿk ö÷ön siyasi vasitÿlÿrlÿ yanaøû hÿrbiqövvÿdÿn istifadÿnin mömkön olmasû;

• Daülûq Qarabaüûn bötön ÿhalisinÿ - hÿmermÿnilÿrÿ, hÿm azÿrbaycanlûlara geniømuxtariyyÿtin verilmÿsinin mömkönlöyö;

• mönaqiøÿnin mÿrhÿlÿli ÷þzöm metodikasûnûntÿtbiq edilmÿsi, bu metodika ÷ÿr÷ivÿsindÿ DaülûqQarabaüûn gÿlÿcÿk statusunun hÿlli yalnûz iøüaledilmiø ÿtraf ÿrazilÿrin azad edilmÿsindÿn sonramömkön olacaqdûr. Yalnûz bu ÿrazilÿri azadetdikdÿn sonra, Daülûq Qarabaüûn Azÿrbaycanûntÿrkibindÿ geniø muxtariyyÿtinin parametrlÿrini vÿnormalarûnû möÿyyÿn etmÿk mömköndör;

• danûøûqlar prosesinin bötön mÿrhÿlÿlÿri vÿsÿviyyÿlÿrindÿ, ÿldÿ edilmiø razûlaømalarûn hÿyatake÷irilmÿsindÿ vÿ hÿm÷inin rayonlarûnmönaqiøÿdÿn sonrakû bÿrpasûnda beynÿlxalqtoplumun geniø iøtirakû.

Sonralar Azÿrbaycan hþkumÿti "Dþrdlöyönxartiyasûndan" Azÿrbaycan xalqûnûn kompromisÿhazûr olmadûüûnû söbut etmÿk ö÷ön istifadÿ etdi.Hÿqiqÿtdÿ isÿ, bu sÿnÿd Azÿrbaycan cÿmiyyÿtiö÷ön mÿqbul olan kompromisin parametrlÿrinimöÿyyÿn etdi. Bu parametrlÿri ßliyev Ko÷aryanlaapardûüû danûøûqlarûnda a÷ûq-aydûn aømûødû.

NNiizzaammllaammaa ppeerrssppeekkttiivvllÿÿrriiHeydÿr ßliyevin xÿstÿlÿnmÿsi vÿ vÿfatû, vÿ ardûncagÿlÿn hakimiyyÿtin dÿyiømÿsi nizamlama prosesinilÿngitdi. Èlham ßliyevin hakimiyyÿtÿ gÿliøindÿn sonraprezidentlÿr sÿviyyÿsindÿ gþröølÿr davam etdirildi vÿbuna ÿlavÿ olaraq, iki þlkÿnin xarici iølÿr nazirlÿriningþröølÿri dÿ ke÷irilmÿyÿ baøladû.

2005-ci ilin avqustunda hÿmsÿdrlÿr danûøûqlarmasasûna yeni "êå÷èä statusó" konsepsiyasûnûqoydular. Bu konsepsiyanûn mahiyyÿti ondanibarÿtdir ki, Daülûq Qarabaüda hazûrkû de faktovÿziyyÿtin tÿsdiqlÿnmÿsi ÿvÿzindÿ Daülûq Qarabaüÿtrafûndakû ÿrazilÿrin bir hissÿsinin azad edilmÿsihÿyata ke÷irilÿ bilÿr. Daülûq Qarabaüûn son statususonradan beynÿlxalq vasitÿ÷ilÿrin iøtirakû ilÿ aparûlandanûøûqlar vasitÿsilÿ möÿyyÿn edilmÿlidir. Bu tÿklifsölh tÿøÿbböslÿrinin irÿli sörölmÿsindÿ ikivariantlû("paket-mÿrhÿlÿli") nizamlama modelinin yaratdûüûdurüunluqdan ÷ûxmaq cÿhdi kimi gþrönör.Mönaqiøÿnin hÿr iki tÿrÿfindÿn olan mötÿxÿssislÿr"êå÷èä statusó" modelini 90-cû illÿrin sonlarûnûsÿciyyÿlÿndirÿn vÿ bu gön artûq kþhnÿlmiø "paket-mÿrhÿlÿli" dixotomiyasûndan uzaqlaømaq ö÷önyaranmûø bir imkan kimi mösbÿt qiymÿtlÿndirirlÿr.Lakin mÿlumat var ki, Ermÿnistanûn danûøûqlardakûtÿmsil÷ilÿri artûq ilkin saziødÿ Daülûq Qarabaüûnstatusunu möstÿqil dþvlÿt kimi tÿyin edÿnbÿndlÿrin tÿsbit edilmÿsinÿ ÷alûøûrlar. ßslindÿ buiøüal edilmiø ÿrazilÿrin bir hissÿsini möstÿqil dþvlÿtstatusuna dÿyiømÿkdÿn ibarÿt olan Yerevanûnkþhnÿ strategiyasûnûn davamûdûr. ßgÿr Ermÿnistandþvlÿti bu strategiyadan ÿl ÷ÿkmÿyÿcÿksÿ,danûøûqlarda irÿlilÿyiø gþzlÿmÿyÿ dÿymÿz. Bu da odemÿkdir di, Ermÿnistan-Azÿrbaycan mönaqiøÿsininyaratdûüû gÿrginlik mÿnbÿyi qalmaqda davamedÿcÿk.

ÞÞzzöö ttÿÿnnzziimmllÿÿnnÿÿnnaattÿÿøøkkÿÿssOOkkssaannaa AAnnttoonneennkkoo

OOn ildÿn artûqdûr ki, mönaqiøÿnin bötön tÿrÿflÿrisölhmÿramlû vÿ ya daimi monitorinq qövvÿlÿriolmadan Azÿrbaycanû de fakto Ermÿnistanûn

nÿzarÿt etdiyi Daülûq Qarabaüla ayûran atÿøkÿsxÿttini vÿ ya tÿmas xÿttini (TX) gþzlÿyirlÿr. Atÿøkÿssaziøinin þz-þzönö tÿnzimlÿmÿsi Daülûq Qarabaümönaqiøÿsinin sÿciyyÿvi aspektidir. Kÿømir vÿ Kiprmönaqiøÿlÿri kimi siyasi tÿnzimlÿmÿ tapmamûø digÿrmönaqiøÿlÿrdÿ kÿnar qövvÿ (bu hallarda, BMT)atÿøkÿsi qoruyur vÿ bÿzi hallarda tÿrÿflÿri atÿøkÿsÿriayÿt etmÿyÿ mÿcbur edir. Ke÷miø Sovet Èttifaqûrespublikalarûna gÿldikdÿ, Rusiya, Görcöstan vÿCÿnubi Osetiya bþlmÿlÿrindÿn ibarÿt birgÿsölhmÿramlû qövvÿlÿr Cÿnubi Osetiyada atÿøkÿssaziøinÿ ÿmÿl olunmasûnû tÿmin edirlÿr. Abxaziya vÿDnestryanûda sölhmÿramlû qoøunlar MöstÿqilDþvlÿtlÿr Birliyinin (MDB) mandatû ilÿ yerlÿødirilib.

Atÿøkÿs pozuntularûnûn az sayda olmasû, nisbÿtÿnki÷ik itkilÿr (tÿqribÿn 200 þlÿn vÿ yaralûlar) vÿtÿmas xÿttindÿn kÿnarda hÿrbi eskalasiya hallarûnûnolmamaüû belÿ bir þzönö tÿnzimlÿyÿn sisteminmisilsiz uüuruna dÿlalÿt edir. Bÿzi ekspertlÿr hesabedirlÿr ki, atÿøkÿsin gþzlÿnilmÿsi tÿrÿflÿrin mþvcudhÿrbi balansû ilÿ baülûdûr. Belÿ bir tarazlûqvÿziyyÿtindÿ yeni qarøûdurma yer alarsa, tÿrÿflÿrinhe÷ biri þz qÿlÿbÿsindÿ ÿmin ola bilmÿz. Eynizamanda uzunmöddÿtli perspektivdÿ mönaqiøÿninsiyasi hÿllinÿ doüru irÿlilÿyiø olmadûqda belÿvÿziyyÿtin nÿ qÿdÿr ÷ÿkÿcÿyini sþylÿmÿk ÷ÿtindir.

Rusiyanûn vasitÿ÷iliyi ilÿ ÿldÿ edilmiø ErmÿnistanlaAzÿrbaycan arasûnda atÿøkÿs 1994-cö ilin 4-5mayûnda MDB-nin parlamentlÿrarasû assambleyasû,Qûrüûzûstan parlamenti vÿ Rusiya FederasiyasûnûnFederasiya Yûüûncaüû vÿ Xarici Èølÿr Nazirliyinintÿøÿbbösö ilÿ Biøkekdÿ hazûrlandû vÿ 11-12 maytarixindÿ qövvÿyÿ mindi. Bununla belÿ, vasitÿ÷ilÿr vÿmönaqiøÿ tÿrÿflÿri sölhmÿramlû qövvÿlÿrin tÿrkibisÿbÿbindÿn onlarûn yerlÿødirilmÿsi barÿdÿ razûlûüagÿlÿ bilmÿdilÿr. Azÿrbaycan tÿrÿfi bu qövvÿlÿrèítÿrkibindÿ Rusiya sölhmÿramlûlarûnûn iøtirakûnû qÿbuletmirdi, Avropa Tÿhlökÿsizlik vÿ ßmÿkdaølûqMöøavirÿsinin (ATßM) isÿ beynÿlxalq sölhmÿramlûqövvÿlÿrini yûümaq ö÷ön mexanizmi yox idi. Bundanÿlavÿ, Qÿrb dþvlÿtlÿrinin ordularû hÿmin zamanBosniya mönaqiøÿsinin hÿlli ilÿ mÿøüul idilÿr.

5-6 dekabr 1995-ci il tarixindÿ ATßM-in Budapeøtsammitindÿ Daülûq Qarabaüda beynÿlxalqsölhmÿramlû qövvÿlÿrin yerlÿødirilmÿsi prinsipirazûlaødûrûldû. ATßM-in tÿklifinÿ ÿsasÿn, bu qövvÿlÿr3.000 ÿsgÿrdÿn ibarÿt olmalû idi, bundan savayû hÿr

þlkÿnin hÿrbi kontingenti 30 faizdÿn artûq olmamalûidi. Budapeøt sammitindÿn sonra (sonradan ATßTadlanan) ATßM Yöksÿk Sÿviyyÿli PlanlaødûrmaQrupunu (YSPQ) yaratdû vÿ bu Qrupun mandatûnaATßT-in sölhmÿramlûlarûnûn yerlÿødirilmÿsi özrÿtþvsiyÿlÿrin iølÿnib hazûrlanmasû daxil edildi. Eynizamanda, YSPQ sÿnÿdi sölhmÿramlû qövvÿlÿrinmönaqiøÿ bþlgÿsindÿ yerlÿødirilmÿsini siyasitÿnzimlÿmÿ prosesindÿn asûlû etdi. Baøqa sþzlÿ, siyasinizamlama sahÿsindÿ irÿlilÿyiø olmadan sölhmÿramlûqövvÿlÿr bþlgÿyÿ yeridilmÿyÿcÿk.

Tÿmas xÿtti boyunca beynÿlxalq qövvÿlÿryerlÿødirilmÿdiyindÿn, atÿøkÿsin monitorinqi vÿ tÿmasxÿttinÿ nÿzarÿt möntÿzÿm olaraq ATßT-inmöøahidÿ÷ilÿri tÿrÿfindÿn aparûlûr. Adÿtÿn belÿsÿfÿrlÿr çàìàíû tÿmas xÿttin hÿr iki tÿrÿôdÿn -ùÿì Azÿrbaycan, ùÿì äÿ Ermÿnistandan tÿftiøåäèëèð âÿ áó ñÿôÿðëÿð barÿdÿ tÿrÿflÿrÿ ÿvvÿlcÿdÿnmÿlumat verilir. Ke÷miødÿ bu yoxlamalara neytralzolaüûn vÿ ya dÿhlizin minalardan tÿmizlÿnmÿsindÿnsonra tÿmas xÿttinin rÿmzi ke÷ilmÿsi dÿ daxil idi.Lakin bu praktika mina partlayûøû hadisÿsindÿn sonradayandûrûldû. Bu cör sistem möøahidÿ÷ilÿrin daiminÿzarÿtini vÿ ya gþzlÿnilmÿzlik amilini nÿzÿrdÿtutmur. Bu sistemÿ hÿm÷inin tÿmas xÿttindÿ qarøû-qarøûya duran qövvÿlÿr arasûnda etibarûn artûrûlmasûö÷ön he÷ bir tÿdbir daxil deyil. Qeyd etmÿk lazûmdûrki, siyasi tÿnzimlÿmÿ olmadûüûndan bu qarøû-qarøûyaduran qoøunlar arasûnda dÿqiq göc tÿtbiq etmÿqaydalarû möÿyyÿn edilmÿyib. Yaranan vÿziyyÿtinnÿticÿsindÿ Daülûq Qarabaüûn de fakto hakimiyyÿtivÿ Azÿrbaycan hþkumÿti hÿrbi hazûrlûüû yöksÿksÿviyyÿdÿ saxlamaüa, atÿøkÿs xÿtti boyuncasÿngÿrlÿr sistemini vÿ digÿr mödafiÿ qurüularûnûtÿmin etmÿyÿ mÿcburdurlar. Eyni zamanda tÿrÿflÿrbir sûra tÿdbirlÿrin hÿyata ke÷irilmÿsini mözakirÿedilmiødir: bunlara hÿr iki tÿrÿfin qoøunkomandanlûqlarû arasûnda birbaøa rabitÿ ÿlaqÿsi, taunxÿstÿliyinin profilaktikasû sahÿsindÿ qarøûlûqlû faydalûÿmÿkdaølûq vÿ qeyri-strateji mina sahÿlÿri barÿsindÿmÿlumat möbadilÿsi daxildir.

ßgÿr siyasi nizamlamaya nail olunarsa, ATßT-inqÿrarû ilÿ sölhmÿramlû qövvÿlÿrin yeridilmÿsi mÿsÿlÿsiyenÿ göndÿmÿ gÿlÿ bilÿr. Belÿ vÿziyyÿtdÿsölhmÿramlûlarûn mandatûna mönaqiøÿ tÿrÿflÿriarasûnda atÿøkÿsin gþzlÿnilmÿsindÿn daha ÷oxinsanlarûn tÿhlökÿsiz gediø-gÿliøinÿ kþmÿklik, hÿrhansû tÿrksilah variantûnûn icrasûna nÿzarÿt, etimadûngöclÿndirilmÿsi ilÿ baülû tÿdbirlÿrin tÿtbiqi vÿ olabilsin ki, qa÷qûnlarûn qayûtmasû prosesinÿ yardûmvÿzifÿlÿri daxil edilÿ bilÿr. Bununla belÿ, gÿlÿcÿksölhmÿramlûlarûn tÿrkibi vÿ silahdan istifadÿ qaydalarûilÿ baülû kþhnÿ ixtilaflar qalmaqdadûr. Ermÿni tÿrÿfitÿmas xÿtti boyunca Rusiya sölhmÿramlûlarûndanibarÿt kontingentin yerlÿødirilmÿsinin tÿrÿfdarûdûr,Azÿrbaycan tÿrÿfi isÿ bötön mönaqiøÿ bþlgÿsindÿdaha ÷oxsaylû beynÿlxalq kontingentin yerlÿødirilmÿsiideyasûnû dÿstÿklÿyir vÿ hesab edir ki, bukontingentin geniø mandatûna qa÷qûnlarûn qayûtmasûprosesinÿ yardûmûn gþstÿrilmÿsi daxil edilmÿlidir.Hÿlÿlik isÿ, mþvcud sistemin effektivliyini xÿbÿrdarlûqetmÿdÿn möfÿttiølÿri bþlgÿyÿ gþndÿrmÿklÿ vÿtÿrÿflÿr arasûnda etimadûn artûrûlmasû ilÿ baülûmöÿyyÿn tÿdbirlÿri hÿyata ke÷irmÿklÿ artûrmaq olar.

4444 Akkord 17

OOkkssaannaa AAnnttoonneennkkoo LLoonnddoonnddaa yyeerrllÿÿøøÿÿnn BBeeyynnÿÿllxxaallqq SSttrraatteejjii TTÿÿddqqiiqqaattllaarr ÈÈnnssttiittuuttuunnddaa bbaaøø eellmmii iiøø÷÷ii vvÿÿRRuussiiyyaa vvÿÿ AAvvrraassiiyyaa pprrooqqrraammllaarrûû ddiirreekkttoorruu kkiimmii ÷÷aallûûøøûûrr..

SSööllhh öö÷÷öönnssoonn øøaannss??SSaabbiinn FFrreeyyzzeerr

22000055-ci ilin payûzûnda AzÿrbaycanlaErmÿnistan arasûnda sölhön ÿldÿedilmÿsi he÷ vaxt bu qÿdÿr yaxûn

olmamûødûr. Lakin bu danûøûqlarû da iflas gþzlÿyirmi?ßgÿr belÿ olarsa, bu dÿfÿ tam-miqyaslû hÿrbiÿmÿliyyatlarûn yenidÿn baølamasû ehtimalû ÷ox realola bilÿr. Hÿrbi xÿrclÿrin artmasû, atÿøkÿsin tez-tezpozulmasû vÿ ÿks tÿrÿfdÿn döømÿn rÿmzininyaradûlmasû - bötön bu amillÿr danûøûqlar ö÷önvaxtûn az olduüuna iøarÿ edir.

2004-cö ilin mayûndan Ermÿnistan vÿ Azÿrbaycanûnxarici iølÿr nazirlÿri Praqa prosesi adlanan formatdabir ne÷ÿ dÿfÿ gþröøöblÿr. Hÿr iki þlkÿnin prezidentiöz-özÿ gþröølÿrindÿ ÿldÿ etdiklÿri irÿlilÿyiødÿn razûqaldûqlarûnû ifadÿ etmiølÿr. 2005-ci ilin avqustundaMinsk Qrupunun hÿmsÿdrlÿri prezidentlÿrindiqqÿtinÿ ÷ox göman ki, mönaqiøÿnintÿnzimlÿnmÿsinin qûsa strategiyasûnû a÷ûqlayan birsÿhifÿlik sÿnÿd tÿqdim etdilÿr. ßgÿr tÿrÿflÿrdanûøûqlarû bu sÿnÿd ÿsasûnda apararlarsa, hÿrtÿrÿflisölh saziøi artûq 2006-cû ildÿ hazûr ola bilÿr.

Tÿrÿflÿrin mþvqelÿri indiyÿ kimi gþrönmÿmiødÿrÿcÿdÿ bir-birinÿ yaxûndûr, ÷önki hÿm Ermÿnistan,hÿm dÿ Azÿrbaycan istÿnilÿn nizamlama variantûnûnmÿrhÿlÿli hÿllinin zÿruriliyini qÿbul ediblÿr. DaülûqQarabaüûn son statusu yalnûz etimadûn artûrûlmasûözrÿ tÿdbirlÿr vÿ tÿhlökÿsizlik zÿmanÿtlÿri yerlÿrdÿnÿticÿ verdikdÿn sonra tÿyin edilÿ bilÿr. Ermÿnistanûnyardûm etdiyi Qarabaüûn ermÿni qoøunlarû bötön, vÿyaxud ÿksÿr iøüal edilmiø ÿrazilÿrdÿn ÷ûxarûlacaq.Onlarûn ÿvÿzinÿ beynÿlxalq sölhmÿramlû qövvÿlÿryerlÿødirilÿcÿk, mÿcburi kþ÷könlÿr þz yurdlarûnaqayûdacaq, ticarÿt ÿlaqÿlÿri vÿ kommunikasiya xÿtlÿribÿrpa edilÿcÿkdir. Yalnûz bundan sonra - on, onbeø vÿ ola bilsin ki, hÿtta iyirmi il sonra DaülûqQarabaüûn statusu beynÿlxalq toplumun tanûdûüû vÿQarabaü ermÿnilÿri vÿ azÿrbaycanlûlarûnûn möstÿsnaiøtirakû ilÿ ke÷irilÿcÿk referendumda möÿyyÿnedilÿcÿk. Hÿmin vaxta kimi Daülûq Qarabaü de yureAzÿrbaycanûn tÿrkibindÿ, de fakto isÿ, möstÿqilqurum kimi qalacaq.

Danûøûqlar iøtirak÷ûlarû ke÷miødÿ dÿ Qarabaümÿsÿlÿsinin hÿllinÿ yaxûn olmuødular. 2001-ci ildÿ Ki-Uest danûøûqlarûndan sonra hÿrtÿrÿfli sölh saziøininimzalanmasû real gþrönördö. Lakin danûøûqlar÷ûxûlmaz vÿziyyÿtÿ döødö. Danûøûqlar prosesinin iflasauüramasûnû izah etmÿyÿ ÷alûøan Minsk Qrupununsabiq hÿmsÿdrlÿrindÿn biri Keri Kavanonun fikrincÿ,"prezidentlÿr þz xalqlarûnû qabaqladûlar". Lakin dahainandûrûcû izah ondan ibarÿtdir ki, Ermÿnistan vÿAzÿrbaycan rÿhbÿrlÿrinin a÷ûq dediklÿri vÿ hÿqiqÿtÿnnÿ fikirlÿødiklÿri arasûnda bþyök fÿrq var idi. Elÿ bugön dÿ hÿmin vÿziyyÿt dÿyiømÿyib. Praqa prosesinintÿdricÿn irÿlilÿmÿsinÿ baxmayaraq, Bakû, Yerevan vÿStepanakertdÿ xalqlarû sölhÿ hazûrlamaq ö÷ön

demÿk olar ki, he÷ bir iø gþrölmör. Regional elitalar÷oxdan bÿri "sÿrt mþvqe - yöksÿk siyasi reytinq"prinsipinÿ ÿmÿl edirlÿr.

ßgÿr mönaqiøÿnin ÿvvÿlindÿ etnik sÿbÿb o qÿdÿrdÿ bþyök ÿhÿmiyyÿtÿ malik deyildisÿ, sonradanqarøûlûqlû nifrÿti artûrmaq ö÷ön rÿsmi tÿbliüat yaxøûcaiølÿmiødi. Hÿr iki xalq qantþkmÿnin vÿ hÿrbiÿmÿliyyatlarûn yeni mÿrhÿlÿsinin baølanmasû ö÷önpsixoloji cÿhÿtdÿn hazûrlanûb. Azÿrbaycandasûüûnacaq tapan yarûm milyondan artûq mÿcburikþ÷kön möharibÿ tÿrÿfdarlarûnûn ÿsas hissÿsini tÿøkiledir. Bakû Mÿtbuat Klubunun 2004-cö ildÿ ke÷irdiyisorüuya ÿsasÿn, mÿcburi kþ÷könlÿrin 84%-imönaqiøÿnin göc yolu ilÿ hÿll edilmÿsini dÿstÿklÿyir.

Neft gÿlirlÿrinin sörÿtlÿ artmasû Azÿrbaycanda daxilivÿziyyÿtin dÿyiømÿsinÿ sÿbÿb olmuødur. 2005-ci iliniyulunda Azÿrbaycan prezidenti Èlham ßliyev hÿrbibödcÿnin 2003-cö ildÿn bÿri 135 milyon ABØdollarûndan 2005-ci ildÿ 300 milyon dollara kimiartmasûnû bÿyan etdi. Ermÿnistan rÿhbÿrliyinin eyniaddûmû atacaüû barÿdÿ cavabûndan sonra Bakû hÿrbixÿrclÿrin 2006-cû ildÿ 600 milyon dollara÷atdûrûlacaüûna sþz verdi. Davam edÿn blokadadanÿziyyÿt ÷ÿkÿn vÿ regional layihÿlÿrdÿn mÿhrumolan Ermÿnistan Azÿrbaycanla hÿrbi mÿsrÿflÿrdÿrÿqabÿt aparmaq imkanûnda deyil. Törkiyÿdÿ vÿ yatörk tÿlimat÷ûlarûnûn rÿhbÿrliyi altûnda hÿrbi tÿlimke÷miø Azÿrbaycan zabitlÿrinin yeni nÿsli vÿAzÿrbaycan hÿrbi kontingentinin Èraq vÿßfqanûstanda sölhmÿramlû ÿmÿliyyatlarda iøtiraketmÿsi Azÿrbaycan silahlû qövvÿlÿrinin hÿrbihazûrlûüûnûn yöksÿlmÿsindÿ þz rolunu oynamûødûr.Uzun illÿr baxûmsûzlûüa mÿruz qalan Azÿrbaycanordusu hÿlÿ kþhnÿlmiø silahlar, korrupsiya, hÿrbiÿmÿliyyat idarÿ÷iliyinin zÿifliyi, proqram vÿ bödcÿlÿrintÿrtibi kimi problemlÿri hÿll etmÿlidir, lakin ÿgÿrzÿfÿr ÷almaq mÿqsÿdi ilÿ hÿrbi islahatlarû aparmaqö÷ön hÿqiqi iradÿ olarsa, vÿziyyÿt tezliklÿ dÿyiøÿbilÿr.

Þz ÿrazi bötþvlöyönö bÿrpa etmÿk ö÷önAzÿrbaycanûn silaha ÿl atmaq tÿhlökÿsi kifayÿtqÿdÿr realdûr. Ermÿnistanda sÿrt xÿtt tÿrÿfkeølÿriisrar edirlÿr ki, Ermÿnistan qoøunlarûnûn DaülûqQarabaü ÿtrafûndakû tÿhlökÿsizlik bþlgÿsindÿn÷ûxarûlmasû intihara bÿrabÿrdir. Lakin Azÿrbaycanûnsörÿtlÿ silahlanmasû fonunda Azÿrbaycan ÿrazilÿrinindavam edÿn iøüalû Bakûya höcum etmÿk ö÷ön haqqqazandûrûr.

Bu gön Stepanakert ö÷ön tÿhlökÿsizliyin ÿn doüruzÿmanÿti ermÿni qoøunlarûnûn ÷ûxarûlmasû ola bilÿr.ßgÿr Daülûq Qarabaü iøüal edilmiø ÿrazilÿrdÿn þzqoøunlarûnû geri ÷ÿkÿrsÿ, vÿ bu qoøunlarûn ÿvÿzinÿbþlgÿyÿ sölhmÿramlû qövvÿlÿr yeridilÿrsÿ,Azÿrbaycan beynÿlxalq sÿviyyÿdÿ qÿbul edilmiø sölhsaziøinin øÿrtlÿrinÿ uyüun olaraq silahdan istifadÿetmÿkdÿn ÷ÿkinmÿyÿ mÿcbur olacaq. Azÿrbaycanûnbelÿ bir saziøi pozub höcuma ke÷mÿsi onun nefthasilat÷ûsû kimi beynÿlxalq ÿlaqÿlÿrinin qûrûlmasûna,neft vÿ qazûn tÿhlökÿsiz ixracûnûn uzun illÿritirilmÿsinÿ sÿbÿb ola bilÿr.

Sölh saziøini yaxûn gÿlÿcÿkdÿ imzalamaq hÿmBakûnûn, hÿm dÿ Yerevanûn maraüûndadûr. ßks haldasavaøûn qarøûsûnû almaq ö÷ön onlarûn øansûolmayacaq.

4455Sölh ö÷ön son øans?

SSaabbiinn FFrreeéézzeerr ÁÁååééííÿÿëëõõààëëãã ÁÁþþùùððààíí ÃÃððóóïïóóííóóíí ÃÃààôôããààçç ËËààééèèùùÿÿññèèííèèíí ððÿÿùùááÿÿððèèääèèðð..

4466 Akkord 17

UU÷÷uurruummöözzÿÿrriinnddÿÿkkþþrrppööllÿÿrr:: vvÿÿttÿÿnnddaaøø ccÿÿmmiiyyyyÿÿttiinniinnssööllhhmmÿÿrraammllûû ttÿÿøøÿÿbbbböössllÿÿrrii

ßßvvÿÿzz HHÿÿssÿÿnnoovv vvÿÿ

AArrmmiinnee ÈÈøøkkaannyyaann

Ermÿnistan vÿ Azÿrbaycanda möstÿqilvÿtÿndaø cÿmiyyÿti tÿøkilatlarû vÿ ictimaihÿrÿkatlar sovet quruluøunun son onilliyindÿ

meydana ÷ûxmaüa baøladûlar. Sovet Èttifaqûnûnsöqutundan sonra demokratik prinsiplÿrin tÿtbiqiQÿrbdÿn gÿlÿn yardûmûn prioritet istiqamÿtinÿ÷evrildi, ÷önki vÿtÿndaø cÿmiyyÿtinin inkiøafûdemokratiklÿømÿ vÿ bazar iqtisadiyyatûna uüurluke÷id ö÷ön yaradûlmasû zÿruri olan øÿrait kimiqÿbul edilirdi. Bu sÿylÿr qeyri-hþkumÿttÿøkilatlarûnûn (QHT) misilsiz inkiøafûna sÿbÿb oldu.Belÿliklÿ, vÿtÿndaø cÿmiyyÿtinin Ermÿnistan-Azÿrbaycan mönaqiøÿsinin sölh yolu ilÿnizamlanmasû prosesinÿ tÿsir etmÿk cÿhdlÿri onunhÿr iki cÿmiyyÿtdÿ demokratiya car÷ûsû kimi inkiøafûilÿ bÿrabÿr hÿyata ke÷irilirdi. Bu da vÿtÿndaøcÿmiyyÿti vÿ hþkumÿtlÿr arasûnda tez-tezqarøûdurmaya sÿbÿb olurdu. Möstÿqil tÿøÿbböslÿrÿadÿt etmÿyÿn hþkumÿtlÿr bu tÿøkilatlara vÿonlarû maliyyÿlÿødirÿn xarici donorlara øöbhÿ ilÿyanaøûrdûlar. Bununla belÿ, 1994-cö ildÿn bÿri sondÿrÿcÿ ÷ÿtin øÿraitdÿ iølÿmÿyÿ mÿcbur olanvÿtÿndaø cÿmiyyÿti tÿøkilatlarû möxtÿlif mÿsÿlÿlÿrlÿmÿøüul olmuølar. Bunlarûn arasûnda insanhöquqlarûnûn mödafiÿsi, girovlarûn vÿ hÿrbi ÿsirlÿrinazad edilmÿsi, qa÷qûn vÿ mÿcburi kþ÷könlÿrinproblemlÿri vÿ mönaqiøÿnin tÿnzimlÿnmÿsindÿsölh yollarûnûn axtarûøû þnÿmli yer tutur.

Ziddiyyÿtli reaksiyaya sÿbÿb olan ßliyev rejimininAzÿrbaycanda bÿrqÿrar olmasû, Ermÿnistandaiqtidar-möxalifÿt qarøûdurmasû vÿ post-sovetmÿkanûnû böröyÿn "inqilab" dalüasû bu gönvÿtÿndaø cÿmiyyÿtinin fÿaliyyÿt øÿraitininpislÿømÿsinÿ gÿtirib ÷ûxarmûø, lakin eyni zamandayeni imkanlar da a÷mûødûr. Hakimiyyÿtdÿ olanrejimlÿr sölh prosesinÿ he÷ kimi yaxûn buraxmaqistÿmÿdiklÿri halda, bu prosesdÿ irÿlilÿmÿk ö÷önmönaqiøÿ tÿrÿflÿri arasûnda vÿtÿndaø ÿlaqÿlÿrininyeni formalarû laböd edir.

SSööllhh qquurruuccuulluuüüuunnddaa iimmkkaannllaarr vvÿÿpprroobblleemmllÿÿrrErmÿnistan vÿ Azÿrbaycanda QHT-lÿrin nöfuzunuvÿ sÿmÿrÿliliyini bir sûra amillÿr mÿhdudlaødûrûr:onlarûn potensialû, siyasi möhit vÿ onlarûn daxilolduqlarû cÿmiyyÿtlÿrin tÿbiÿti.

Bu þlkÿlÿrdÿ ÿhalinin kasûblaømasû tÿøkilatlaraözvlök haqlarû hesabûna fÿaliyyÿt gþstÿrmÿyÿimkan vermir, buna gþrÿ dÿ QHT-lÿr onlarûn ÿsas

ßßvvÿÿzz HHÿÿssÿÿnnoovv HHuummaanniittaarrTTÿÿddqqiiqqaattllaarr CCÿÿmmiiyyyyÿÿttiinniinnddiirreekkttoorruu vvÿÿ ""AAzzÿÿrrbbaayyccaannddaa ÈÈnnssaannHHööqquuqqllaarrûû"" jjuurrnnaallûûnnûûnn rreeddaakkttoorruukkiimmii ffÿÿaalliiyyyyÿÿtt ggþþssttÿÿrriirr.. EErrmmÿÿnniihhÿÿmmkkaarrllaarrûû iillÿÿ ggþþrrööøøllÿÿrr vvÿÿddiiaallooqqllaarrddaa ffÿÿaall iiøøttiirraakk eeddiibb..

AArrmmiinnee ÈÈøøkkaannyyaann LLoonnddoonnÈÈqqttiissaaddii vvÿÿ SSiiyyaassii TTÿÿddqqiiqqaattllaarr AAlliiMMÿÿkkttÿÿbbiinniinn mmööÿÿlllliimmiiddiirr..EErrmmÿÿnniissttaann vvÿÿ kkee÷÷mmiiøø SSoovveettÈÈttttiiffaaqqûûnnûûnn ddiiggÿÿrr rreessppuubblliikkaallaarrûûnnddaavvÿÿttÿÿnnddaaøø ccÿÿmmiiyyyyÿÿttii,, iinnkkiiøøaaff,,ggeennddeerr vvÿÿ iinnssaann hhööqquuqqllaarrûûpprroobblleemmllÿÿrrii öözzrrÿÿ ÷÷ooxxssaayyllûû mmÿÿqqaallÿÿvvÿÿ kkiittaabbllaarrûûnn mmööÿÿlllliiffiiddiirr..

ÙÙööããóóãã ììööääààôôèèÿÿ÷÷èèëëÿÿððèèííèèíí ÅÅððììÿÿííèèññòòààíí ùùààêêèèììèèééééÿÿòòèèííèèíí ýýööúúÿÿÿÿëë ààòòììààññûûííàà ããààððøøûû ååòòèèððààççëëààððûû.. ÉÉååððååââààíí,, 22000044--úúöö èèëë,, ààïïððååëë..

Ìÿíáÿ: Ôîòîróë/ITAR-TASS

4477U÷urum özÿrindÿ kþrpölÿr: vÿtÿndaø cÿmiyyÿtinin sölhmÿramlû tÿøÿbböslÿri

maliyyÿ mÿnbÿyi olan xarici donorlardan birbaøaasûlûlûüa döøörlÿr. Belÿ vÿziyyÿtdÿ hÿm siyasÿt÷ilÿr,hÿm dÿ jurnalistlÿr ö÷ön sölhön yaradûlmasû vÿmönaqiøÿlÿrin ÷þzölmÿsi sahÿlÿrindÿ fÿaliyyÿtgþstÿrÿn QHT-lÿrin mÿram vÿ mÿqsÿdlÿrini øöbhÿaltûna qoymaüa imkan yaranûr. Eyni zamanda,mönaqiøÿnin hÿllindÿ beynÿlxalq toplumun iøtirakûmÿsÿlÿn, qonøu Görcöstanla möqayisÿdÿ o qÿdÿrdÿ bþyök deyil. Möÿyyÿn dÿrÿcÿdÿ, bu mÿsÿlÿicazÿ mÿsÿlÿsidir, ÷önki Bakû vÿ Stepanakertbeynÿlxalq QHT-lÿrÿ Daülûq Qarabaüda iølÿmÿyÿicazÿ verÿn ömumi mandatûn øÿrtlÿri barÿsindÿrazûlûüa gÿlÿ bilmÿdilÿr. Belÿ fÿaliyyÿtlÿ mÿøüulolan tÿøkilatlarûn ÿksÿriyyÿtinin tÿsir dairÿsimÿhdud olduüundan, onlarûn gþrdöklÿri iø ÿhalininyalnûz ki÷ik seqmentini ÿhatÿ edir, cÿmiyyÿtinqalan hissÿsi isÿ, bu iø barÿsindÿ xÿbÿrsizolduüundan vÿtÿndaø cÿmiyyÿti mÿfhumunaøöbhÿ ilÿ yanaøûr. Bunun nÿticÿsindÿ, ÿhalininsölhön bÿrqÿrar olunmasûnda iøtirakû son dÿrÿcÿmÿhduddur, sölh prosesinÿ aidiyyÿt hissi dÿdemÿk olar ki, yoxdur.

Mÿhdud imkanlardan savayû QHT-lÿrin inkiøafpotensialûna mþvcud siyasi ger÷ÿkliklÿr dÿ tÿsirgþstÿrir. 1999-cu ildÿ prezident Heydÿr ßliyevbildirdi ki, "Ermÿnistanla sölh saziøi imzalanmayanakimi, bizim QHT-lÿrin ermÿnilÿrlÿ ÿmÿkdaølûüûnaehtiyac yoxdur. Biz bu siyasi mÿsÿlÿni Ko÷aryanlahÿll edÿndÿ bu, kompromis olacaq, ÷oxlarûbununla razû olmayacaq, onda QHT-lÿr xalqlarûbarûødûrarlar". Baøqa sþzlÿ, QHT-lÿr sölh prosesininaktiv iøtirak÷ûlarû kimi yox, liderlÿrin önvanûnaictimaiyyÿtdÿn gÿlÿn tÿnqidi yumøaltmaq vasitÿsikimi qÿbul edilirlÿr. Hÿr iki tÿrÿfin vÿtÿndaøcÿmiyyÿtinin fÿallarû qarøû tÿrÿfin nömayÿndÿlÿriilÿ gþröølÿrindÿn sonra vÿtÿnlÿrindÿ tÿqiblÿrÿ vÿfiziki tÿzyiqlÿrÿ mÿruz qalûrlar. Bu cör hÿdÿ-qorxumöhiti hakimiyyÿtin danûøûqlara he÷ kimi yaxûnburaxmamaq siyasÿtinin ayrûlmaz hissÿsinÿ ÷evrilib.

Bu cör øÿraitdÿ vÿtÿndaø cÿmiyyÿtinin fÿallarû þzgöndÿlik fÿaliyyÿtlÿrindÿ bþyök fÿrdi ÿzmkarlûqgþstÿrmÿyÿ mÿcburdurlar. Bu cör vÿziyyÿt vÿvÿsait uürunda gedÿn rÿqabÿt ki÷ik QHT toplumudaxilindÿ onlarûn øÿxsi mönasibÿtlÿrinÿ mÿnfi tÿsirgþstÿrir. Bu durum Azÿrbaycan ö÷ön xösusilÿsÿciyyÿvidir, burada øÿxsiyyÿtlÿr arasûndamönaqiøÿlÿr vÿ tÿsir sahÿlÿri uürunda aparûlanmöbarizÿ vÿtÿndaø cÿmiyyÿtinin par÷alanmasû ilÿnÿticÿlÿndi vÿ onun birgÿ fÿaliyyÿt imkanûnûzÿiflÿtdi.

Èqtidar-möxalifÿt möbarizÿsi kontekstindÿ QHT-lÿrin siyasilÿømÿsinin rolu da bþyökdör.Görcöstanda "qûzûlgöl inqilabû" vÿ Ukraynada"narûncû inqilabda" vÿtÿndaø cÿmiyyÿtinin oynadûüûroldan sonra Ermÿnistan vÿ Azÿrbaycanhakimiyyÿtlÿri þz vÿtÿndaø cÿmiyyÿtlÿrinÿinamsûzlûqla baxûr, onlarû möxalifÿtin gizli silahû kimiqÿbul edirlÿr. Bu tÿhlökÿni dÿf etmÿk ö÷önhakimiyyÿtin istifadÿ etdiyi ÿn sevimli strategiyahþkumÿt tÿrÿfindÿn maliyyÿlÿødirilÿn ÷oxlu saydaQHT-lÿrin yaradûlmasûdûr. Son vaxtlar Ermÿnistandaiqtidardan asûlû olan vÿ ya iqtidara iølÿyÿn QHT-lÿribildirÿn qrbanayin (yÿni, cib) termini meydana÷ûxûb. Azÿrbaycanda hakimiyyÿtin nÿzarÿtindÿ olan"Qarabaü Azadlûq Tÿøkilatû" kimi savaøpÿrÿst QHT-lÿr plöralizmin tÿzahörö kimi tÿqdim edilir, lakinÿslindÿ bu tÿøkilatlar hÿdÿ-qorxu vasitÿsidir.Vÿtÿndaø cÿmiyyÿtinin sölh tÿøÿbböslÿrini yaymaqmÿqsÿdi ilÿ QHT-lÿr vÿ siyasi partiyalar arasûndademÿk olar ki, he÷ bir alyans yoxdur. Bu darÿsmi cÿmiyyÿtlÿ vÿtÿndaø cÿmiyyÿti arasûndamþvcud olan u÷urumu yenÿ dÿ söbut edir.

Lakin qeyd etmÿk lazûmdûr ki, Ermÿnistan vÿAzÿrbaycanûn vÿtÿndaø cÿmiyyÿtlÿrinömayÿndÿlÿrinin ÿksÿriyyÿti mönaqiøÿnin sölhyolu ilÿ hÿllinin tÿrÿfdarû vÿ demokratiyaprinsiplÿrinÿ sadiq olduqlarûna baxmayaraq, Daülûq

Qarabaüûn gÿlÿcÿyi haqqûnda fÿrqli döøönörlÿr.Nÿticÿ etibarû ilÿ, vÿtÿndaø cÿmiyyÿti daha geniøcÿmiyyÿtin bir hissÿsidir vÿ ondan qaynaqlanûr. Bucÿmiyyÿtlÿrdÿ mönaqiøÿyÿ vÿ onun gÿlÿcÿyinÿbarûømaz mönasibÿt yer aldûüû zaman vÿtÿndaøcÿmiyyÿti fÿallarûnûn mþvqelÿrinin bir-birinÿ yaxûnolmasûnû gþzlÿmÿk sÿhv olardû. Mönaqiøÿnin hÿriki tÿrÿfindÿ duran vÿtÿndaø cÿmiyyÿtinintÿmsil÷ilÿri geniø ictimaiyyÿtin iøtirakûnû nÿzÿrdÿtutan sölh prosesi istiqamÿtindÿ gÿrgin iøaparmalû, rÿsmi tÿbliüatûn yaratdûüû döømÿnobrazûnûn mÿnfi nÿticÿlÿrini yumøaltmaüa÷alûømalûdûrlar. Lakin nizamlama metodlarûnda belÿkonsensusun olmasû mönaqiøÿnintÿnzimlÿnmÿsindÿ he÷ dÿ onlarûn siyasimÿqsÿdlÿrinin öst-östÿ döømÿsi demÿk deyil.Vÿtÿndaø cÿmiyyÿtinin vasitÿ÷ilik potensialûnûqiymÿtlÿndirÿrkÿn bu amili nÿzÿrÿ almaq lazûmdûr.Tez-tez mÿhz vÿtÿndaø cÿmiyyÿti þlkÿ rÿhbÿrliyinÿÿhalinin ömid vÿ qayüûlarûnû ÷atdûrmaüa vÿ qadaüaedilmiø mÿsÿlÿlÿri a÷ûq mözakirÿyÿ ÷ûxarmaüaqadirdir. Lakin mönaqiøÿnin möxtÿlif qötblÿrindÿolan cÿmiyyÿtlÿr arasûnda siyasi kþrpölÿr salmaqvÿ ÿdalÿtin ziddiyyÿtli versiyalarû arasûnda ortamÿxrÿci tapmaq xösusilÿ ÷ÿtindir, bu mÿsÿlÿlÿrinhÿlli ÿlavÿ vasitÿ÷ilik sÿriøtÿlÿrini tÿlÿb edir.

LLaayyiihhÿÿllÿÿrr vvÿÿ ttÿÿøøkkiillaattllaarrErmÿnistan, Azÿrbaycan vÿ Daülûq Qarabaüdayerli QHT-lÿr mönaqiøÿ tÿrÿflÿri arasûnda gþröølÿrtÿøkil edir, hÿrbi ÿsirlÿrin azad edilmÿsinÿ ÷alûøûr,gÿnclÿr ö÷ön yay döøÿrgÿlÿri tÿøkil edir, vÿtÿndaøtÿhsili vÿ mönaqiøÿlÿrin hÿlli sahÿsindÿ tÿdrisproqramlarû aparûr, qa÷qûn vÿ mÿcburi kþ÷könlÿrinmöxtÿlif sÿriøtÿlÿrÿ yiyÿlÿnmÿsi ö÷ön möxtÿliftÿlim proqramlarûnû hÿyata ke÷irir. Bu tÿdbirlÿrÿlaqÿlÿrin vÿ önsiyyÿt kanallarûnûn yaranmasûna,ermÿnilÿrlÿ azÿrbaycanlûlarûn gþröømÿsinÿ imkanverir, döømÿn obrazûnûn tÿbliüi prosesinÿmöqavimÿt gþstÿrir, barûøûq vÿ dialoqa kþmÿkedÿn sosial mönasibÿtlÿri mþhkÿmlÿndirir. ßn ilktÿøÿbböslÿrdÿn olan "Sölh karvanû" 1991-ci ildÿHelsinki Vÿtÿndaø Assambleyasûnûn (HVA)Ermÿnistan, Azÿrbaycan vÿ Görcöstan øþbÿlÿritÿrÿfindÿn tÿøkil olunmuødu. Bu tÿøÿbbösmönaqiøÿnin nizamlanmasû perspektivlÿrini vÿ birgÿsölh ÷aüûrûøûnûn hazûrlanmasû mÿsÿlÿsini mözakirÿetmÿk ö÷ön Ermÿnistan-Azÿrbaycan sÿrhÿdinin"sölh dÿhlizi" adû ilÿ tanûnan Qazax-Ècevanhissÿsindÿ Ermÿnistan vÿ Azÿrbaycanûn vÿtÿndaøcÿmiyyÿti fÿallarûnûn gþröøönÿ imkan yaratdû. HVAtÿøkilatûnûn qlobal øÿbÿkÿsinÿ daxil olan HVA-nûnQafqaz filiallarû 1992-ci ildÿ Ermÿnistan,Azÿrbaycan, Görcöstan vÿ Daülûq QarabaüdaHVA øþbÿlÿrinin fÿaliyyÿtinin koordinasiyasû vÿregional ÿmÿkdaølûüû mÿqsÿdi ilÿ "Cÿnubi Qafqazdialoqu" tÿdbirini ke÷irdilÿr. 1992-ci ildÿ AnahitBayandur (Ermÿnistan) vÿ Arzu Abdullayeva(Azÿrbaycan) Ulof Palme xatirÿ fondunun sölhmökafatû ilÿ tÿltif edilmiø, 1998-ci ildÿ isÿ, ArzuAbdullayeva "Avropa Birliyi vÿ ABØ hþkumÿtlÿridemokratiya vÿ vÿtÿndaø cÿmiyyÿti uürunda"mökafatûna layiq gþrölmöødö.

1995-ci ildÿ Almaniyanûn Bonn øÿhÿrindÿ ATßT-indÿstÿyi ilÿ ke÷irilmiø konfrans nþvbÿti uüurlutÿøÿbbös oldu. Bu konfransûn nÿticÿsindÿ etimadûnartûrûlmasû ilÿ baülû bir sûra tÿdbirlÿr, o cömlÿdÿn,girovlar vÿ hÿrbi ÿsirlÿrin azad edilmÿsi, vÿtÿndaøcÿmiyyÿti fÿallarûnûn, tÿlÿbÿlÿr vÿ jurnalistlÿrinsÿfÿrlÿri razûlaødûrûldû. Konfransdan sonrakû illÿrÿrzindÿ razûlaødûrûlmûø etimad artûrma tÿdbirlÿri÷ÿr÷ivÿsindÿ yözlÿrlÿ girov vÿ hÿrbi ÿsirlÿrdÿyiødirilmiødir, lakin Meri Kaldor vÿ Mient JanFaberÿ ÿsasÿn, 1990-cû illÿrin axûrlarûnda bu prosesyeni siyasi ger÷ÿkliklÿrÿ vÿ dinamikanûn itirilmÿsinÿgþrÿ lÿngidi. 1990-cû illÿrin sonlarûndan bir ne÷ÿregional gþröølÿr ke÷irilmiø vÿ bir sûra tÿøÿbböslÿrger÷ÿklÿødirilmiødir. Bu tÿøÿbböslÿr arasûnda 1998-ci ildÿ qeyri-hþkumÿt tÿøkilatlarûnûn ÿn uüurlu vÿvacib ÿmÿkdaølûq forumu olan Qafqaz QHTForumunun yaradûlmasû ilÿ nÿticÿlÿnÿn Nal÷ikseminarûnû vÿ 2001-ci ildÿ sölhön qurulmasûyollarûna hÿsr edilmiø Tsaxkadzor konfransûnû qeydetmÿk lazûmdûr. Bu gþröølÿrdÿ "Beynÿlxalqhÿyÿcan" tÿøkilatûnûn kþmÿkliyi ilÿ yerli QHT-lÿrlÿbeynÿlxalq tÿøkilatlarûn ÿmÿkdaølûüû tÿcröbÿsi yeraldû. Hÿm÷inin qeyd etmÿk lazûmdûr ki, 2001-ci ildÿkþ÷kön ÿhaliyÿ yardûm mÿqsÿdi ilÿ Qafqazdaqa÷qûnlarûn problemlÿri ilÿ mÿøüul olan QHT-lÿrøÿbÿkÿsi (CRÈNGO) yaradûlmûødûr.

Son illÿrdÿ isÿ "Katolik Yardûm Xidmÿti", "BarûøûqResurslarû", "Beynÿlxalq Hÿyÿcan" vÿ "Mönaqiøÿlÿrvÿ Dþvlÿt Quruculuüu özrÿ London ÈnformasiyaØÿbÿkÿsi" (LÈNKS) kimi beynÿlxalq qeyri-hþkumÿttÿøkilatlarû daha bötþv mþvqeyin iølÿnibhazûrlanmasû ö÷ön "Konsorsium tÿøÿbbösönö"yaratdûlar. Britaniya hþkumÿtinin maliyyÿlÿødirdiyi"Konsorsium tÿøÿbbösö" elÿ bir strateji yanaømaformasûdûr ki, onun ÷ÿr÷ivÿsindÿ siyasi vÿ vÿtÿndaødialoquna yardûm, mönaqiøÿ ilÿ mÿøüul olaninkiøaf proqramlarû vÿ cÿmiyyÿtin mönaqiøÿ vÿsölh prosesi haqqûnda mÿlumatlandûrûlmasû kimiQHT fÿaliyyÿtinin istiqamÿtlÿri bir-biri ilÿ sûxÿlaqÿdÿ hÿyata ke÷irilir. Layihÿnin konkretmÿqsÿdi Ermÿnistan, Azÿrbaycan, Daülûq Qarabaüvÿ mÿcburi kþ÷kön icmasûndan olan bötönmaraqlû tÿrÿflÿri mönaqiøÿnin nizamlanmasûprosesinÿ cÿlb etmÿkdÿn ibarÿtdir.

Hÿr þlkÿdÿ digÿr tÿrÿfin nömayÿndÿlÿri ilÿaparûlan gþröølÿrÿ hakimiyyÿtin qoyduüuqadaüalara gþrÿ belÿ layihÿlÿr tez-tez regionalyanaøma ÷ÿr÷ivÿsindÿ hÿyata ke÷irilir. Önsiyyÿtinregional kontekstÿ salûnmasû birbaøa ermÿni-Azÿrbaycan dialoqunun imkanlarûnûmÿhdudlaødûrsa da, Qarabaü ermÿnilÿrini dialoqacÿlb etmÿk ö÷ön ÷ox vaxt bu yeganÿ vasitÿdir,÷önki azÿrbaycanlûlarla Qarabaü ermÿnilÿriarasûnda gþröølÿrÿ Bakû icazÿ vermÿkdÿn imtinaedir. Bundan savayû, blokada vÿ mönaqiøÿlÿrdÿnÿzab ÷ÿkÿn, cÿbhÿ xÿtlÿri ilÿ hissÿlÿrÿ par÷alananregion ö÷ön bu cör tÿdbirlÿr ömum-Qafqazmÿnafe birliyini hiss etdirÿn nadir vasitÿlÿrdÿnbiridir.

QHT-lÿrdÿn savayû qa÷qûnlar, ÿsgÿr analarû, girovvÿ hÿrbi ÿsirlÿrin ailÿlÿrinin yaratdûüû ki÷ik

4488 Akkord 17

þzönÿyardûm qruplarû da fÿaliyyÿt gþstÿrir. Butÿøkilatlar tez-tez QHT-lÿrlÿ ÿmÿkdaølûq edirlÿr,onlarûn arasûnda tÿdricÿn QHT kimi formalaømaqtendensiyasû da möøahidÿ olunur. Ermÿni diasporuxösusilÿ ABØ-da Ermÿnistanûn adûndan onunmþvqeyinin tanûdûlmasû, lobbi÷ilik vÿ xarici yardûmûnyûüûlmasû ilÿ mÿøüuldur. Lakin diasporu tÿmsiledÿn QHT-lÿr vÿ ABØ, Avropa vÿ Yaxûn Øÿrqdÿfÿaliyyÿt gþstÿrÿn ayrû-ayrû øÿxslÿr humanitaryardûm proqramlarûna vÿ inkiøaf layihÿlÿrinÿ þztþhfÿlÿrini versÿlÿr dÿ, onlar sölh quruculuüu vÿmönaqiøÿnin nizamlanmasû ilÿ mÿøüul olanErmÿnistanûn yerli QHT-lÿri ilÿ demÿk olar ki, he÷bir ÿmÿkdaølûq etmirlÿr. ßksinÿ, diasporun bÿzitÿøkilatlarû, xösusilÿ millÿt÷i siyasi partiyalar,mönaqiøÿ ilÿ baülû daha da barûømaz mþvqetuturlar.

QQaaddûûnn QQHHTT--llÿÿrrii vvÿÿ øøÿÿbbÿÿkkÿÿllÿÿrriiKe÷miø SSRÈ mÿkanûnda fÿaliyyÿt gþstÿrÿn QHT-lÿri fÿrqlÿndirÿn cÿhÿt bu tÿøkilatlarda ÷oxlusayda qadûnlarûn iølÿmÿsidir. Ermÿni vÿazÿrbaycanlû qadûnlar QHT-lÿr vÿ ömum-Qafqazÿlaqÿlÿr øÿbÿkÿsi vasitÿsi ilÿ bir-biri ilÿ önsiyyÿtÿgirir vÿ sölhön qurulmasû vÿ mönaqiøÿlÿrintÿnzimlÿnmÿsi ideyalarûnû yayûrlar. 1994-cö ildÿVaøinqtondakû Milli Sölh Fondunun tÿøÿbbösö ilÿtÿsis edilmiø "Cÿnubi Qafqaz qadûnlarûnûn dialoqu"qadûn QHT-lÿrinin belÿ möøtÿrÿk sÿylÿrinin bariznömunÿsidir. 1997-1999-cu illÿrdÿn bÿri "CÿnubiQafqaz qadûnlarûnûn dialoqu" Tbilisi Universitetindÿö÷illik yay mÿktÿbinin ke÷irilmÿsi daxil olmaqlaekologiya, demokratik höquqlar vÿ tÿhsilsahÿlÿrindÿ möxtÿlif layihÿlÿr hÿyata ke÷irmiødir.Qadûnlarûn digÿr regional tÿøÿbböslÿri arasûndaØÿrqi Avropada Demokratiya Ènstitutununsponsorluüu vÿ ABØ Dþvlÿt DepartamentininTÿhsil vÿ Mÿdÿniyyÿt mÿsÿlÿlÿri Börosununmaliyyÿ dÿstÿyi ilÿ icra edilmiø "Birgÿ iølÿyirik -Qafqaz qadûnlarûnûn ÿlaqÿlÿr øÿbÿkÿsi" proqramûnû(1997-2002-ci illÿr) qeyd etmÿk lazûmdûr. "Birgÿiølÿyirik" proqramû Ermÿnistan, Azÿrbaycan vÿGörcöstanûn qadûn liderlÿri ö÷ön daha geniøregional ÿlaqÿlÿr øÿbÿkÿsinin yaradûlmasûnû nÿzÿrdÿtuturdu. Vÿtÿndaø höquqlarû, QHT-lÿrin inkiøafû vÿtrans-sÿrhÿd ÿlaqÿlÿr øÿbÿkÿlÿrinin yaradûlmasûsahÿlÿrindÿ hazûrlûq kurslarû vÿ digÿr tÿdbirlÿrinke÷irilmÿsi vasitÿsilÿ Demokratiya Ènstitutununproqramlarû qadûnlarda liderlik keyfiyyÿtlÿrininaøûlanmasû, fÿrdi potensiallarûnûn vÿ rÿhbÿrliketdiklÿri tÿøkilatlarûn potensiallarûnûn artûrûlmasû,nÿhayÿt, qadûnlarûn ictimai hÿyatda fÿal iøtiraketmÿsi mÿqsÿdlÿrinÿ qulluq edirlÿr.

QQeeyyrrii--mmööÿÿyyyyÿÿnn ppeerrssppeekkttiivvllÿÿrrVÿtÿndaø cÿmiyyÿtinin Daülûq Qarabaümönaqiøÿsinin sölh yolu ilÿ nizamlanmasûna tÿsiretmÿk qabiliyyÿti hÿmiøÿ Ermÿnistan vÿAzÿrbaycanûn daxili siyasi dinamikasûnda imkanlarvÿ mÿhdudiyyÿtlÿrdÿn asûlû olub. Hazûrda belÿtÿsÿvvör yaranûr ki, bu gön vÿtÿndaø cÿmiyyÿtininfÿaliyyÿtinÿ qoyulmuø mÿhdudiyyÿtlÿr onunimkanlarûnû östÿlÿyir, onun gÿlÿcÿyi isÿ he÷ dÿörÿk a÷an deyil. Mönaqiøÿ ÿvvÿlki kimi þz

hÿllindÿn uzaqdûr, sölh prosesinin sörÿtinisaxlamaq ö÷ön bþyök sÿylÿr tÿlÿb olunur, yenimöharibÿyÿ ÷aüûrûølar artmaqdadûr, buna gþrÿ dÿtÿøkilatlar vÿ ayrû-ayrû fÿallar arasûnda etinasûzlûqmeyli meydana ÷ûxa bilÿr. Hÿtta rÿsmi orqanlara÷ûxûøû olan QHT-lÿr siyasÿtÿ vÿ siyasÿt÷ilÿrÿ tÿsirgþstÿrmÿk imkanûna malik deyillÿr. Östÿlikgþzlÿnilir ki, neft satûølarûndan gÿlÿn gÿlirlÿrinartmasû vÿ Bakû-Tbilisi-Ceyhan neft boru kÿmÿrininyaxûnlarda istifadÿyÿ verilmÿsi Azÿrbaycanhakimiyyÿtinin cÿmiyyÿtdÿn asûlûlûüûnû azaldacaq.

Belÿ vÿziyyÿtin bÿdbin fonunda yaddan ÷ûxarmaqolmaz ki, 1994-cö ildÿ atÿøkÿs imzalandûqdan bÿriQHT-lÿr dialoqun yaradûlmasûnda, sölhmÿdÿniyyÿtinin vÿ insan höquqlarûnûnaøûlanmasûnda aparûcû rol oynayûr, hÿrbi ÿsirlÿrinazad edilmÿsi istiqamÿtindÿ iø aparûr, mönaqiøÿninhÿr iki tÿrÿflÿrindÿ olan insanlar arasûndaönsiyyÿtÿ kþmÿk edirlÿr. Èllÿr þtdökcÿ QHT-lÿrbþyök tÿcröbÿ vÿ yeni sÿriøtÿlÿrÿ sahib oldular,bunun nÿticÿsindÿ ÿn möhafizÿkar hakimiyyÿtdairÿlÿri vÿtÿndaø cÿmiyyÿtinin real potensialûnûqÿbul etmÿyÿ mÿcbur oldular. 14 iyun 2005-ci iltarixindÿ Azÿrbaycan Xarici Èølÿr Nazirliyibeynÿlxalq toplumun Qarabaü ermÿnilÿri vÿazÿrbaycanlûlarû arasûnda birbaøa ÿlaqÿlÿrinyaradûlmasûna dair ÷aüûrûølarûnû dÿstÿklÿyÿnbÿyanatla ÷ûxûø etdi. Bu bÿyanata ÿsasÿn, icmalar-arasû dialoq vÿ etibarûn artûrûlmasû ö÷ön mövafiqtÿdbirlÿr Qarabaü ermÿnilÿri vÿ el-obalarûnaqayûdan azÿrbaycanlûlar arasûnda normalmönasibÿtlÿr ö÷ön lazûmi øÿraitin hazûrlanmasûnakþmÿk edÿcÿk. Möharibÿdÿn sonrakû dþvrdÿ bubÿyanat ilk dÿfÿ iki icma ö÷ön dialoqa girmÿyÿimkan yaratdû. Baøqa bir tendensiya Qarabaüûnþzöndÿ vÿtÿndaø cÿmiyyÿtinin inkiøafûndanibarÿtdir, vÿ meydana gÿlÿn bu yeni amilQarabaü ermÿnilÿrinin siyasÿtinÿ hÿrbi elementintÿsirini tarazlayûr.

Gÿlÿcÿyÿ nÿzÿr salarkÿn, vÿtÿndaø cÿmiyyÿtininprioritet fÿaliyyÿt istiqamÿtlÿrindÿn biri dÿ sölhprosesindÿ daha geniø vÿ mÿlumatlû iøtirakideyasûnûn cÿmiyyÿtÿ aøûlanmasû olmalûdûr. Regionungÿlÿcÿk demokratik inkiøafû vÿ mönaqiøÿninmÿqbul vÿ davamlû ÷þzömönön tapûlmasû ö÷önsölh prosesindÿ ictimaiyyÿtin bu cör geniø iøtirakû÷ox möhömdör. Bunun ö÷ön vÿtÿndaø cÿmiyyÿtihÿm möhöm mÿsÿlÿlÿr, hÿm dÿ prosedurlar özrÿtÿkliflÿr hazûrlayûb danûøûqlar aparan tÿrÿflÿrÿtÿqdim etmÿlidir. Bundan baøqa vÿtÿndaøcÿmiyyÿti bu prosesÿ kÿnarda qalan icmalarû cÿlbetmÿli, aürûlû, vÿ ÷ox vaxt qadaüa qoyulmuømþvzular ÿtrafûnda daxili dialoq tÿøkil etmÿlidir.Ermÿnistan vÿ Azÿrbaycanûn 2000-ci ilin iyunundaAvropa Øurasûna daxil olmasû vÿ ardûnca gÿlÿnQarabaü mönaqiøÿsini sölh yolu ilÿ hÿll etmÿkþhdÿliyi ona dÿlalÿt edir ki, regionunsölhmÿramlûlarû Avropa Øurasû vÿ Avropa Birliyikimi strukturlarûn dÿstÿyinÿ arxalana bilÿrlÿr.Vÿtÿndaø cÿmiyyÿtlÿri ö÷ön bu cör dÿstÿk hÿyatiÿhÿmiyyÿt kÿsb edir, lakin nÿticÿdÿ onlar ömidsizÿhalini sölh yolu ilÿ nizamlama variantlarûna dairmÿzmunlu dialoqa cÿlb etmÿlidirlÿr ki, sonradaninsanlarda sölh prosesinÿ aidiyyÿt hissi yaransûn.

4499U÷urum özÿrindÿ kþrpölÿr: vÿtÿndaø cÿmiyyÿtinin sölhmÿramlû tÿøÿbböslÿri

AAzzaaddllûûqq vvÿÿyyaassaaqq aarraassûûnnddaa:: QQaarraabbaaüü mmöönnaaqqiiøøÿÿssiinniinnkkööttllÿÿvvii iinnffoorrmmaassiiyyaavvaassiittÿÿllÿÿrriinnddÿÿiiøøûûqqllaannddûûrrûûllmmaassûû

MMaarrkk QQrriiqqoorryyaann vvÿÿ

ØØaahhiinn RRzzaayyeevv

Qarabaü mönaqiøÿsinÿ post-Sovet Ermÿnistanvÿ Azÿrbaycanda sþz azadlûüûnûn dÿyiøkÿntaleyini izlÿmÿk ö÷ön maraqlû prizma kimi

baxûla bilÿr. Bu iki þlkÿnin he÷ birindÿ dþvlÿtdÿn,siyasi qövvÿlÿrdÿn vÿ biznes mÿnafelÿrindÿn asûlûolmayan saülam KÈV formalaøa bilmÿdi. Mönaqiøÿzamanû senzura altûnda olan vÿ sovet ÿnÿnÿlÿrinÿuyüun iølÿyÿn KÈV-in zÿif tÿrÿflÿri vÿ hadisÿlÿridözgön iøûqlandûrûlmasûnda bacarûqsûzlûüû özÿ ÷ûxdû.Lakin 1994-cö ilin atÿøkÿsindÿn sonra yaranmûøvÿziyyÿtdÿ KÈV yenidÿn tÿrÿflÿrin rÿsmimþvqelÿrini ÿks etdirmÿyÿ baøladû. Bu prosescÿmiyyÿti börömöø qÿlÿbÿ vÿ ya mÿülubiyyÿtÿhval-ruhiyyÿsi altûnda meydana gÿlÿn siyasimþvqelÿrin unifikasiyasû vÿ post-sovet informasiyabazarûnûn siyasi iqtisadiyyatû ilÿ baülû idi. Hazûrdamönaqiøÿnin iøûqlandûrûlmasû daha ÷ox millÿt÷i÷alarlara boyanûb. Bununla belÿ, Ermÿnistan KÈV-inyaranmûø status-kvodan razû qalmaüa daha ÷oxsÿbÿbi olduüundan, bir qayda olaraq, onlar dahatÿmkinli gþrönör vÿ yaxûn mönasibÿtlÿrin bÿrpaedilmÿsinÿ hazûr olduqlarûnû bildirirlÿr. Lakin hÿr ikiþlkÿdÿ mönaqiøÿnin nizamlanmasû istiqamÿtindÿaparûlan danûøûqlar prosesinin mÿzmunu barÿsindÿcÿmiyyÿtlÿr qÿrÿzsiz vÿ hÿrtÿrÿfli mÿlumatalmaqdan mÿhrumdurlar. Belÿ informasiya÷atûømazlûüû ictimaiyyÿtin sölh prosesindÿ tutarlûiøtirakûna mane olur.

SSoovveett iillllÿÿrrii ((11998888--11999900))1988-ci ildÿ Stepanakert vÿ Yerevanda DaülûqQarabaü Muxtar Vilayÿtinin (DQMV) SovetErmÿnistanûna birlÿømÿsi uürunda hÿrÿkatûn baøqaldûrmasûna qÿdÿr SSRÈ mÿtbuatû þz yöksÿliømÿrhÿlÿsini yaøayûrdû. Mixail Qorba÷ovun elan etdiyiaøkarlûq siyasÿti sayÿsindÿ mÿrkÿzi mÿtbuatÿvvÿllÿr mÿxfi olan arxiv sÿnÿdlÿri, qadaüanedilmiø bÿdii ÿsÿrlÿri vÿ sovet siyasÿtini tÿnqidedÿn mÿqalÿlÿri nÿør edirdi. Lakin bötön bunlarke÷miølÿ baülû idi. Cari hadisÿlÿrin iøûqlandûrûlmasûndamÿtbuat obyektiv informasiya ÿvÿzinÿ yalnûz þlkÿrÿhbÿrliyinin tÿklif vÿ tÿsdiq etdiyi mþvqeyin øÿrhinivÿ tÿhlilini vermÿkdÿ davam edirdi.

Bu stereotiplÿrÿ tamamilÿ uyüun olaraq,Stepanakertdÿ, vÿ sonradan Yerevanda minlÿrlÿinsanûn iøtirak etdiyi mitinqlÿrÿ sovet mÿtbuatû tamsökutla reaksiya verdi. AzÿrbaycanlûlarûnErmÿnistanûn Qafan rayonunu tÿrk etmÿsihaqqûnda he÷ bir informasiya getmÿdi,Azÿrbaycanûn Sumqayût øÿhÿrindÿ ermÿnilÿrinqÿtllÿrinÿ dair mÿlumat ÷ox cözi idi. Bununÿvÿzinÿ KÈV-ri "SSRÈ xalqlarûnûn dostluüu" vÿ"sosialist beynÿlmilÿl÷iliyin" ÿnÿnÿvi ibrÿtvericitÿbliüatû ilÿ mÿøüul idilÿr. Yöz minlÿrlÿ mitinqiøtirak÷ûlarû "millÿt÷i vÿ ekstremistlÿrdÿn ibarÿt ki÷ikbir dÿstÿ" adlandûrûlûrdû. Bu damüalar ermÿnimillÿtini börömöø coøqunluq vÿ ruh yöksÿkliyihissinÿ tamamilÿ zidd idi vÿ hÿqiqÿtÿ uyüun

5500 Akkord 17

ØØaahhiinn RRzzaayyeevv AAzzÿÿrrbbaayyccaann DDþþvvllÿÿttNNeefftt AAkkaaddeemmiiyyaassûûnnûû mmööhhÿÿnnddiissddiipplloommuu iillÿÿ bbiittiirrmmiiøøddiirr.. KKee÷÷mmiiøøddÿÿ""ÈÈssttiiqqllaall"" qqÿÿzzeettiinniinn mmööxxbbiirrii kkiimmii÷÷aallûûøøaann jjuurrnnaalliisstt,, 11999999--ccuu iillddÿÿnnMMööhhaarriibbÿÿ vvÿÿ SSööllhh ÈÈnnssttiittuuttuunnuunnAAzzÿÿrrbbaayyccaann öözzrrÿÿ mmööxxbbiirriiddiirr..

YYeerreevvaannddaakkûû QQaaffqqaazz MMeeddiiaaÈÈnnssttiittuuttuunnuunn ttÿÿssiiss÷÷iissii oollaann MMaarrkkQQrriiqqoorryyaann oonnaa qqaarrøøûû hhaazzûûrrllaannmmûûøø ssuuii--qqÿÿssddddÿÿnn ssoonnrraa LLoonnddoonnaa kkþþ÷÷mmööøøddöörr..KKee÷÷mmiiøø SSoovveett ÈÈttttiiffaaqqûûnnddaa jjuurrnnaalliissttiikkaammþþvvzzuussuunnddaa bbiirr ssûûrraa mmÿÿqqaallÿÿ vvÿÿkkiittaabbllaarrûûnn mmööÿÿlllliiffiiddiirr,, bbþþllggÿÿddÿÿnn oollaannjjuurrnnaalliissttllÿÿrr öö÷÷öönn ttrreenniinnqqllÿÿrriinnttÿÿøøkkiillaatt÷÷ûûssûûddûûrr.. HHaazzûûrrddaa BBBBCC--nniinn DDöönnyyaaXXiiddmmÿÿttiinniinn pprrooddöösseerrii kkiimmii ÷÷aallûûøøûûrr..

QQÿÿttllÿÿ yyeettiirriillmmiiøø aazzÿÿrrbbaayyccaannllûû ttÿÿhhqqiiqqaatt÷÷ûû--jjuurrnnaalliisstt EEllmmaarr HHöösseeyynnoovvuunnhhÿÿyyaatt yyoollddaaøøûû vvÿÿ ddiiggÿÿrr kkÿÿddÿÿrrllÿÿnnÿÿnnllÿÿrr hhþþkkuummÿÿttddÿÿnn bbuu qqÿÿttlliinn öössttöönnöönn

aa÷÷ûûllmmaassûûnnûû vvÿÿ KKÈÈVV--ÿÿ ddaahhaa ggeenniiøø aazzaaddllûûqq vveerriillmmÿÿssiinnii ttÿÿllÿÿbb eeddiirrllÿÿrr..

Mÿnbÿ: Rþyter / Rafail Øakirov

deyildi. Bu cör informasiya boøluüuazÿrbaycanlûlarûn da ömidlÿrini doürultmurdu, ÷önkionlar yalnûz "Qarabaü vÿ onun ÿtrafûnda nÿlÿrinsÿbaø verdiyini" bilirdilÿr. 1988-ci ilin yay vÿ payûzûndamönaqiøÿnin hÿr iki qötböndÿ duran insanlar ÿminidilÿr ki, mÿrkÿzi telekanallar vÿ qÿzetlÿr onlarûndöømÿnlÿrinin tÿrÿfini saxlayûrlar, bu vaxt isÿ yerliKÈV mönaqiøÿni qÿtiyyÿn iøûqlandûrmûrdû.

Sovet mediasûnûn mönaqiøÿnin bötön kÿskinliyinixalqdan gizlÿtmÿk cÿhdi nÿticÿsindÿ mÿlumatboøluüunu øayiÿ vÿ uydurmalar tutaraqmönaqiøÿnin daha da gÿrginlÿømÿsinÿ sÿbÿb oldu.Bu vÿziyyÿtdÿ insanlar alternativ mÿlumatmÿnbÿlÿrini axtarmaüa mÿcbur idilÿr. Meydan bumÿnbÿlÿrdÿn birinÿ ÷evrildi. Hÿtta "mÿlumatmitinqi" anlayûøû meydana gÿldi. "Samizdat" yolu ilÿgizli øÿkildÿ ÷apdan ÷ûxan dissident nÿørlÿri baøqabir mÿlumat mÿnbÿyi oldu. Kommunistmÿtbuatûnda dÿrc edilmÿyÿn vÿ yalnûz bir ne÷ÿnÿfÿrÿ mÿlum olan "hÿqiqÿti" sovet "samizdat"ûndatapmaq mömkön idi. Sÿksÿninci illÿrin axûrlarûndamillÿt÷i vÿ anti-sovet materiallarû nÿør edÿn"samizdat" þz inkiøaf dþvrönö yaøayûrdû. Belÿcÿ,1989-cu ilin ortalarûnda Yerevanda ondan artûqgizli dþvri qÿzet vÿ vÿrÿqÿlÿr ÷ûxûrdû. Bakûdamöstÿqil mÿtbuatûn ilk nömunÿsi Qarabaüa XalqYardûmû Komitÿsinin orqanû olan "Azÿrbaycan"qÿzeti oldu. Elÿ hÿmin ÿrÿfÿdÿ respublikateleviziyasûnda øiddÿtlÿnÿn mönaqiøÿni a÷ûqmözakirÿyÿ qoyan "Dalüa" publisistik veriliøi iøûqözö gþrdö.

1989-cu ilin payûzûnda SSRÈ-dÿ "Mÿtbuat haqqûnda"qanun qÿbul edilmÿklÿ senzuraya son qoyuldu vÿbelÿliklÿ yeni qeyri-kommunist qÿzetlÿrin meydana÷ûxmasûna imkan yaradûldû. Cÿmiyyÿtdÿ formalaøanmillÿt÷i mþvqe vÿ platformalarû hÿm ÿks edÿn,hÿm dÿ onlarûn mÿnbÿyi olan bu qÿzetlÿr(mÿsÿlÿn Ermÿni Ömumxalq Hÿrÿkatûnûn orqanû"Ayk" vÿ Azÿrbaycan Xalq Cÿbhÿsinin orqanû

"Azadlûq" qÿzetlÿri) rÿsmi informasiya vasitÿlÿrinÿalternativ yaratsalar da, ÿsl möstÿqil mÿtbuatûntÿzahörö deyildilÿr. Onlar daha ÷ox sovetstereotiplÿri vÿ damüalarûndan, vÿ hÿm÷inin sovetKÈV-in norma vÿ qaydalarûna uyüun diskursundanimtina edib ÿks-tÿbliüatla mÿøüul idilÿr. Yeniqÿzetlÿr sovet rÿhbÿrliyi vÿ millÿt÷i döøÿrgÿarasûnda gedÿn islahatlar uürunda möbarizÿyÿqatûldûlar, lakin bu vuruøun øÿrtlÿrini ÿvvÿlki kimihakimiyyÿt möÿyyÿn edirdi.

SSoovveett ÈÈttttiiffaaqqûûnnûûnn ppaarr÷÷aallaannmmaassûû vvÿÿmmöönnaaqqiiøøÿÿnniinn ggÿÿrrggiinnllÿÿøømmÿÿssii1991-ci ildÿ Ermÿnistan vÿ Azÿrbaycan möstÿqillikelan etdikdÿn sonra yeni möstÿqil qÿzetlÿr nÿøredilmÿyÿ baøladû. Azÿrbaycanda "Ayna", "Zerkalo","Sÿhÿr", "7 gön" vÿ "Aydûnlûq" kimi yeni nÿørlÿrin÷oxu insanlar arasûnda bþyök rÿübÿt qazandû. Elÿbu dþvrdÿ ilk möstÿqil informasiya agentliyi olan"Turan", Etibar Mÿmmÿdovun Milli ÈstiqlalPartiyasûnûn orqanû - "Millÿt" qÿzeti, ßlizadÿqardaølarûnûn Sosial-Demokrat Partiyasûnûn "Èstiqlal"qÿzeti vÿ Èsa Qÿmbÿrin rÿhbÿrlik etdiyi Mösavatpartiyasûnûn "Yeni Mösavat" qÿzeti fÿaliyyÿtÿbaøladûlar. Jurnalist ×ingiz Mustafayev "215 KL"möstÿqil telestudiyasûnû tÿsis etdi. Bu kötlÿviinformasiya vasitÿlÿri möÿyyÿn dÿrÿcÿdÿ etibarlûinformasiya mÿnbÿyinÿ ÷evrildi vÿ mönaqiøÿnikeyfiyyÿtli vÿ vaxtû-vaxtûnda iøûqlandûrmaüabaøladûlar. Ermÿnistanda "Munetik" vÿ "Vremya"kimi möstÿqil qÿzetlÿr, "Azq" (Ramkavar-Azatakanpartiyasûnûn orqanû) vÿ "Yerkir" (Ermÿnistan ÈnqilabFederasiyasû "Daønaksutyun") kimi partiya qÿzetlÿriiøûq özö gþröb populyarlaødû.

Bu nÿørlÿrin ÿksÿriyyÿti Qarabaüda baø verÿnhadisÿlÿrin tamamilÿ zidd versiyalarûnû hÿvÿslÿ yayûrvÿ dÿstÿklÿyirdi. Ermÿnistan KÈV-indÿ ermÿnilÿrStalin siyasÿtinin vÿ boløevik hakimiyyÿtinin Törkiyÿilÿ ÿrazi sþzlÿømÿsinin qurbanû kimi tÿqdim edilir,

5511Azadlûq vÿ yasaq arasûnda: Qarabaü mönaqiøÿsinin kötlÿvi informasiya vasitÿlÿrindÿ iøûqlandûrûlmasû

sonralar isÿ bildirilirdi ki, ermÿnilÿr Kremlin siyasibÿsirÿtsizliyindÿn vÿ Ankaranûn pantörkistniyyÿtlÿrindÿn ÿziyyÿt ÷ÿkmiølÿr (bu nÿzÿriyyÿyÿÿsasÿn, Bakû Törkiyÿnin tÿbii möttÿfiqidir). Bundanÿlavÿ, ermÿni mÿtbuatûna gþrÿ, ermÿnilÿrin sondÿrÿcÿ dinc vÿ qanuni ÷ûxûølarûna cavab olaraq,azÿrbaycanlûlar Azÿrbaycanda yaøayan ermÿnilÿriterrora, etnik tÿmizlÿmÿlÿrÿ vÿ deportasiyayamÿruz qoymuø, o cömlÿdÿn 1991-ci ilin aprelindÿ"Halqa" ÿmÿliyyatûnû hÿyata ke÷irmiølÿr. Tÿbii ki, bucör mönasibÿt auditoriyanûn øöurunda "qurban" vÿ"döømÿn" obrazlarûnûn hÿkk edilmÿsinÿ kþmÿkedirdi.

Azÿrbaycan KÈV-indÿ gedÿn mÿqalÿlÿrdÿ ziyalûlarAzÿrbaycan beynÿlmilÿl÷iliyini ermÿni millÿt÷iliyinÿqarøû qoyurdular. Bu mÿqalÿlÿrdÿ Kremldÿ"ermÿnilÿrin dostlarû", Moskva jurnalistlÿrininsatqûnlûüû, Azÿrbaycanûn informasiya blokadasûndaolmasû, Ermÿnistanûn Azadlûüû uürunda ErmÿniMÿxfi Ordusu (ASALA) kimi ermÿnilÿrin terror÷utÿøkilatlarû vÿ Stalin dþvröndÿ azÿrbaycanlûlarûnErmÿnistandan kötlÿvi deportasiyasû haqqûnda sþza÷ûrdû. Qarabaüûn yerli ÿhalisi assimilyasiyayauüramûø Qafqaz albanlarû kimi tÿqdim edilir, RusiyaÈmperiyasû dþvröndÿ ermÿnilÿrin TörkiyÿdÿnQarabaüa dÿfÿlÿrlÿ kþ÷örölmÿsinÿ dair faktlargÿtirilirdi.

QQaarraabbaaüüddaa ttaamm--mmiiqqyyaassllûû mmööhhaarriibbÿÿ1992-ci ildÿ Qarabaüda artûq tam-miqyaslûmöharibÿ gedirdi. Bu möharibÿ cÿbhÿyÿ möxbirkimi gedÿn vÿ oradan reportajlar gþndÿrÿn yeninÿsil jurnalistlÿrinin tÿsir sÿviyyÿsi vÿ potensialûnûözÿ ÷ûxartdû. Senzuradan uzaqlarda, qûzüûn siyasiqalmaqallar dþvröndÿ gedÿn bu iøÿ nÿzarÿtetmÿk ÷ÿtin idi. Cÿbhÿdÿki hadisÿlÿr barÿsindÿrÿsmi reportajlar vÿ möstÿqil informasiyamÿnbÿlÿrinin yayûmladûüû øahidlÿrin sÿmimiÿhvalatlarû vÿ video ÷ÿkiliølÿr arasûndakû fÿrqhþkumÿtlÿrin yöksÿlmÿsi vÿ devrilmÿsinÿ sÿbÿbolurdu. Mÿsÿlÿn, Azÿrbaycan prezidenti AyazMötÿllibovun istefasû, xeyli dÿrÿcÿdÿ, 1992-ci ilinfevralûnda baø vermiø Xocalû hadisÿlÿrindÿ qÿtlÿyetirilmiø azÿrbaycanlûlarûn hÿqiqi sayûnûn möstÿqilKÈV-i tÿrÿfindÿn elan edilmÿsi ilÿ baülû idi.

KÈV-in dÿstÿyi ilÿ hakimiyyÿtÿ gÿlÿn qövvÿlÿr onungöcönö diqqÿt mÿrkÿzindÿ saxladûlar. Mötÿllibovhakimiyyÿtini ÿvÿzlÿyÿn ßbölfÿz El÷ibÿyin baø÷ûlûqetdiyi Xalq Cÿbhÿsinin qÿlÿbÿsindÿn sonra ÷oxlusayda yeni nÿørlÿr vÿ þzÿl teleradioøirkÿtlÿr iøûqözö gþrdö, KÈV haqqûnda Qanun qÿbul edildi.Èqtidarû dÿstÿklÿyÿn KÈV-in bu cör tÿrÿqqisi yenihþkumÿtÿ sÿrf edirdi. ßksÿr kötlÿvi informasiyavasitÿlÿri prezident El÷ibÿylÿ hÿmrÿy olduqlarûnûbÿyan edir, Qarabaüda "zÿfÿr ÷alana qÿdÿr"möharibÿ aparmaüa ÷aüûrûrdû. Bu ömumitendensiyadan ayrû döøÿn yalnûz Sosial-DemokratPartiyasûnûn "Èstiqlal" qÿzeti oldu: 1992-ci ilinyayûnda, azÿrbaycanlûlarûn apardûüû höcumun ÿnqûzüûn vaxtûnda - Mardakert/Aüdÿrÿ øÿhÿri ÿlÿke÷irilÿndÿ qÿzetdÿ "Dayanmaq vaxtûdûr!" adlûmÿqalÿ ÷ûxdû. Bu ÷aüûrûø nÿ KÈV-i, nÿ dÿ ÿhali

tÿrÿfindÿn eøidilmÿdi, vÿ tezliklÿ "Èstiqlal" qÿzetininproqnozu ger÷ÿklÿødi - qûsamöddÿtli qÿlÿbÿlÿrciddi itkilÿrlÿ ÿvÿzlÿndi. 1993-cö ildÿ baølayanAzÿrbaycanûn son dÿrÿcÿ sarsûdûcû hÿrbimÿülubiyyÿtlÿr silsilÿsi KÈV-ÿ tÿzyiqlÿrlÿ möøayiÿtolundu. 1993-cö il aprelin 2-dÿ Kÿlbÿcÿrin ermÿnihÿrbi hissÿlÿri tÿrÿfindÿn zÿbt edilmÿsindÿn sonraprezident El÷ibÿy KÈV-dÿ hÿrbi senzuranûn tÿtbiqihaqqûnda fÿrman imzaladû. Tezliklÿ millidemokratlarûn hakimiyyÿti iføalar nÿticÿsindÿ deyil,hÿrbi ÷evriliø nÿticÿsindÿ devrildi, lakin hÿm hÿrbi,hÿm dÿ siyasi senzura hÿlÿ beø il davam etdi.

Mönaqiøÿyÿ baxmayaraq, hÿlÿ möharibÿ gedÿrkÿniki þlkÿnin informasiya agentliklÿri arasûnda sûxÿlaqÿlÿr yaranmûødû. Bu iødÿ Azÿrbaycanûn "Turan"vÿ Ermÿnistanûn "Snark" (hazûrda "Arminfo")agentliklÿri birinci oldular. Bu tÿøkilatlarûn arasûndainformasiya möbadilÿsi nÿ hÿrbi ÿmÿliyyatlarzamanû, nÿ dÿ ondan sonra dayanmûrdû.

AAttÿÿøøkkÿÿss ddþþvvrröö1994-cö ildÿ atÿøkÿs saziøi imzalandûqdan sonrabaølayan dþvlÿt quruculuüu vÿ qövvÿtlÿnmÿdþvröndÿ hÿr iki þlkÿnin KÈV-indÿ yeni sosial vÿsiyasi ger÷ÿkliklÿri ÿks edÿn ciddi dÿyiøikliklÿr baøverdi. Kasûblaømûø ÿhali ö÷ön ÿn möyÿssÿr vÿnöfuzlu media nþvö televiziyadûr. Bu fakt hÿmdþvlÿtin, hÿm dÿ siyasi ambisiyalar bÿslÿyÿn iøadamlarûnûn (vÿ ya qÿrar verÿn øÿxslÿrin rÿübÿtiniqazanmaq istÿyÿn biznesin) diqqÿtindÿn qa÷madû.Mÿtbuatda ÿnÿnÿvi olaraq daha ÷ox muxtariyyÿtvar idisÿ, hazûrda burada da siyasi tÿøkilatlarûn vÿdþvlÿtli adamlarûn tÿsiri hiss olunur. Bundan savayû,resurslarûn mÿhdud olmasû, inkiøaf etmÿyÿn yayûmsistemi, daxili senzura vÿ bÿzi hallarda jurnalistlÿrintÿqib edilmÿsi möstÿqil mÿtbuatûn inkiøafûna maneolur.

Atÿøkÿs dþvröndÿ mönaqiøÿyÿ olan maraqömumÿn zÿiflÿmÿkdÿdir, baxmayaraq ki, vaxtaøûrûsölh prosesindÿ konkret hadisÿlÿrlÿ baülû bumaraüûn artmasû möøahidÿ olunur. HÿmAzÿrbaycanda, hÿm dÿ Ermÿnistanda sölhprosesinÿ mönasibÿtdÿ KÈV-in iqtidaryþnlö vÿmöxalifÿtpÿrÿst ritorikasû bir-birinÿ demÿk olar ki,tam yaxûndûr vÿ bu yaxûnlaøma guya millimÿnafelÿr barÿsindÿ ictimaiyyÿtdÿ olankonsensusu ÿks etdirir. Bunun nÿticÿsindÿ digÿrtÿrÿfin xeyrinÿ edilÿ bilÿn gözÿøtlÿrin mahiyyÿtinivÿ dÿqiq mÿzmununu mözakirÿ etmÿk yasaqedilib. Bu yasaqlar hÿm÷inin mönaqiøÿ ritorikasûndaistifadÿ edilÿn vÿ son illÿrdÿ formalaøanterminologiyada da gþzlÿnilir. Mÿsÿlÿn,Azÿrbaycanda ermÿnilÿri vÿ Ermÿnistanû mötÿmadiolaraq, "tÿcavözkar" adlandûrûrlar. Ermÿnistan xariciiølÿr naziri Vartan Oskanyan þz nitqindÿ geniøqÿbul edilmiø "tÿhlökÿsizlik zonasû" vÿ ya "azadedilmiø ÿrazilÿr" øablonlarû ÿvÿzinÿ "iøüal edilmiørayonlar" ifadÿsini iølÿtdiyinÿ gþrÿ Ermÿnistanmediasûnda bþyök hiddÿt dalüasû qalxdû, nÿticÿdÿisÿ nazir sþzönö geri gþtörmÿyÿ mÿcbur oldu.

Ermÿnistanda möharibÿdÿn sonrakû illÿr ÿrzindÿQarabaü mþvzusuna maraüûn tÿdricÿn zÿiflÿmÿsini

5522 Akkord 17

onunla izah etmÿk olar ki, ictimaiyyÿt mönaqiøÿnihÿll edilmiø sayûr, ÷önki Qarabaü de faktoermÿnilÿrin nÿzarÿti altûndadûr. Mönaqiøÿnin sölhyolu ilÿ hÿlli ö÷ön zÿruri olan gözÿøtlÿrinmömkönlöyö cÿmiyyÿtdÿ nÿzÿrdÿn ke÷irilsÿ dÿ,rÿsmi danûøûqlarda Ermÿnistan tÿrÿfinin gözÿøtlÿriniKÈV-dÿ mözakirÿ etmÿk ÿn ciddi yasaqlardandûr.Nadir olan vÿ a÷ûq millÿt÷i ÷alarlara boyanmûøanalitik materiallar, bir qayda olaraq, QarabaüûnAzÿrbaycandan ayrûlmasûnûn höquqi vÿ tarixiÿsaslarûna hÿsr edilir vÿ ya Ermÿnistanûn Qarabaüavÿ "azad edilmiø ÿrazilÿrÿ" olan höququndan bÿhsedirlÿr. Mönaqiøÿ ilÿ baülû olan daha bir mþvzuErmÿnistan ordusunun göcö mþvzusudur.

Ermÿnistandan fÿrqli olaraq, Azÿrbaycanictimaiyyÿti mönaqiøÿni bitmiø hesab etmir vÿ bunÿzÿr nþqtÿsi KÈV-dÿ dÿstÿklÿnir vÿ yayûmlanûr.Media tez-tez mönaqiøÿnin hÿrbi yolla hÿlledilmÿsi mþvzusuna möraciÿt edir vÿ vaxtaøûrûmöharibÿnin a÷ûq tÿbliüatû ilÿ dÿ mÿøüul olur.Mÿsÿlÿn, ANS þzÿl teleradio øirkÿti þz göndÿlikxÿbÿrlÿr buraxûlûølarûnû "Ermÿnistanûn Azÿrbaycanaqarøû tÿcavözö davam edir" sþzlÿri ilÿ baølayûr,ANS-in aparûcûlarû isÿ Qarabaü savaøû barÿsindÿdanûøarkÿn hÿmiøÿ "birinci Qarabaü möharibÿsi"ifadÿsini iølÿdir vÿ belÿliklÿ auditoriyanû ikincimöharibÿyÿ hazûrlayûrlar. Möxalifÿt partiyalarûnû vÿya möstÿqil QHT-lÿri gþzdÿn salmaq ö÷önAzÿrbaycanûn iqtidaryþnlö KÈV-i onlarû"ermÿnipÿrÿstlikdÿ" vÿ "ermÿnilÿrlÿ ÿmÿkdaølûqda"ittiham edir. Ermÿni hÿmkarlarû ilÿ gþröøÿn höquqmödafiÿ÷ilÿri vÿ jurnalistlÿr tÿzyiqlÿrÿ mÿruzqalûrlar.

2002-ci ildÿn sonra siyasi möhitin kÿskin pislÿømÿsiAzÿrbaycan KÈV-inÿ dÿ þz tÿsirini gþstÿrdi. Ènzibativÿ maliyyÿ tÿzyiqinin qat-qat artmasû, qeyri-konformist nÿørlÿrin tÿqibi 2005-ci ilin mayûnda þzkulminasiyasûna ÷atdû. Bu zaman þlkÿnin ÿncÿsarÿtli jurnalû olan "Monitorun" redaktoru ElmarHöseynov qÿtlÿ yetirildi, tezliklÿ isÿ jurnal þzö dÿbaülandû. Belÿ vÿziyyÿtdÿ möstÿqil addûmlar atmaqimkanlarû, o cömlÿdÿn ermÿni jurnalistlÿri ilÿönsiyyÿt son dÿrÿcÿ mÿhduddur. Bununla belÿ,hÿm regional proqram vÿ layihÿlÿr ÷ÿr÷ivÿsindÿ,hÿm dÿ ikitÿrÿfli qaydada ayrû-ayrû ÿlaqÿlÿr davametmÿkdÿdir. Belÿ bir regional ÿmÿkdaølûüûnnömunÿsi kimi "Ènternyus" øirkÿtinin Ermÿnistan,Azÿrbaycan vÿ Görcöstan haqqûnda söjet vÿreportajlar hazûrlayan yarûm saatlûq "Yol ayrûcû"veriliøini gþstÿrmÿk olar. Möharibÿ vÿ SölhÈnstitutu hÿm÷inin regionda möstÿqil jurnalistlÿrÿyardûm edÿn layihÿlÿr hÿyata ke÷irir. Yerevan vÿBakû mÿtbuat klublarûnûn jurnalistlÿri arasûndaÿlaqÿlÿr saxlanûlûr, o cömlÿdÿn birgÿ rÿy sorüularûke÷irilir. Lakin Azÿrbaycan jurnalistlÿri vÿ DaülûqQarabaüûn ermÿni jurnalistlÿri arasûnda ÿlaqÿlÿrxösusilÿ nadir xarakter daøûyûr. ßvvÿllÿr ermÿni vÿazÿrbaycanlû jurnalistlÿrdÿn ibarÿt qruplar Bakû vÿStepanakertÿ sÿfÿrlÿr etsÿlÿr dÿ, son illÿr buÿlaqÿlÿr kÿsildi vÿ yalnûz bir-iki jurnalistin sÿfÿri ilÿmÿhdudlaøûb. Son sÿfÿrlÿrdÿn biri 2005-ci ildÿEynulla Fÿtullayevin Qarabaüa etdiyi vÿ "RealniyAzerbaycan" qÿzetindÿ iøûqlandûrdûüû sÿfÿr olmuødu.Stepanakert mÿtbuat klubunun "Konsorsium

Tÿøÿbbösönön" maliyyÿ dÿstÿyi ilÿ nÿør etdiyimöstÿqil "Demo" qÿzeti Azÿrbaycan qÿzetlÿrindÿnazsaylû ÷ûxarûølarû dÿrc edir.

MMöözzaakkiirrÿÿllÿÿrr öö÷÷öönn iimmkkaann??Qarabaü mönaqiøÿsinin iøûqlandûrûlmasû post-sovetErmÿnistan vÿ Azÿrbaycan respublikalarûndadÿyiøkÿn siyasi reallûqlarûn fonunda vÿ tÿsirialtûnda gedirdi. Mönaqiøÿnin ilk ÷aülarûnda KÈV-dÿsovet rejimindÿn miras qalmûø tÿbliüat vÿdezinformasiya ÿnÿnÿlÿri hþkm sörördö. Mönaqiøÿtam-miqyaslû möharibÿyÿ ÷evrilÿrkÿn iki paralelproses inkiøaf etmÿyÿ baøladû: peøÿkarlûqsÿviyyÿsinin artûmû vÿ KÈV-dÿ millÿt÷iliyin yeralmasû, baøqa sþzlÿ, mediada millÿt÷i dÿyÿrlÿrin vÿritorikanûn yayûmlanmasû. Hesab edilirdi ki, budÿyÿrlÿr demokratiya ilÿ tam uyüunluq tÿøkil edir,÷önki milli demokratik qövvÿlÿr, hÿr halda ilkdþvrlÿrdÿ, sþz azadlûüû vÿ plöralizmin tÿrÿfdarlarûsayûlûrdûlar. Bundan ÿlavÿ, 1990-cû illÿrin ÿvvÿllÿrinisÿciyyÿlÿndirÿn möharibÿ vÿ siyasi qalmaqallarvÿziyyÿtindÿ KÈV özÿrindÿ senzuranû hÿyatake÷irmÿk kifayÿt qÿdÿr ÷ÿtin idi.

Lakin hÿrbi ÿmÿliyyatlarûn baøa ÷atmasû, siyasilegitimliyin onun øÿrtlÿndirdiyi yanaømalarla vÿyeni sosial-iqtisadi ger÷ÿkliklÿrlÿ ÿlaqÿsimöharibÿdÿn sonra KÈV-in millÿt÷iplatformalardan imtina etmÿsi prosesindÿ÷ÿtinliklÿr yaradûr. Ermÿnistanda möharibÿninnÿticÿlÿrini vÿ ya onun þzÿyindÿ duran milliideyanû tÿhlil etmÿk ehtiyacû hÿrbi qÿlÿbÿdÿnsonra zÿiflÿmiødir; Azÿrbaycanda isÿ zÿif iqtidarcÿmiyyÿti birlÿødirÿn ideya kimi hÿrbi mÿülubiyyÿtfaktûndan mÿharÿtlÿ istifadÿ etmiødir, buvÿziyyÿtdÿ KÈV daha tez-tez millÿt÷i ritorikayamöraciÿt etmÿk mÿcburiyyÿtindÿdir. Hÿr iki þlkÿdÿÿhalinin kasûblaømasû, inkiøaf etmÿmiø infrastrukturvÿ sÿrt tÿnzimlÿmÿ mexanizmi ona dÿlalÿt edirki, KÈV þz istehlak÷ûsû ilÿ bilavasitÿmönasibÿtlÿrdÿn deyil, dþvlÿtin vÿ ya dþvlÿtdÿnasûlû olan ayrû-ayrû varlû øÿxslÿrin himayÿsindÿnasûlûdûr. ßgÿr bu vÿziyyÿti Balkan þlkÿlÿri ilÿmöqayisÿ etsÿk, gþrÿrik ki, orada Qÿrb dþvlÿtlÿrimöstÿqil KÈV-in, xösusilÿ dÿ möxalif nÿzÿrnþqtÿlÿrini ifadÿ edÿn medianûn inkiøafûna olduqcabþyök vÿsait ayûrmûølar. Ermÿnistan vÿAzÿrbaycanda isÿ KÈV bazarûnda irÿli ÷ûxmaq ö÷önbötön vacib mÿsÿlÿlÿr özrÿ rÿsmi mþvqeyidÿstÿklÿmÿk lazûmdûr.

ßgÿr 1990-cû illÿrin ÿvvÿllÿrindÿ KÈV-in millÿt÷iÿhval-ruhiyyÿsi antisovet vÿ demokratik dÿyÿrlÿrlÿÿlaqÿlÿndirilirdisÿ, bu gön belÿ diskurs siyasibaxûølarûn orta mÿxrÿcÿ gÿtirilmÿsi vÿ sölhprosesindÿ rÿsmi mþvqeyin dÿstÿklÿnmÿsi kimiqÿbul edilir. Bu gön baølûca olaraq hÿyatdaqalmaq uürunda möbarizÿ aparan Ermÿnistan vÿAzÿrbaycan mediasû gÿlÿcÿkdÿ elÿ bir möstÿqillikqazanmalûdûr ki, bu möstÿqillik onlara þzauditoriyalarûnû Qarabaü sölh prosesinin hÿmtÿnqidi, hÿm dÿ konstruktiv tÿhlilinÿ cÿlb etmÿyÿimkan versin.

5533Azadlûq vÿ yasaq arasûnda: Qarabaü mönaqiøÿsinin kötlÿvi informasiya vasitÿlÿrindÿ iøûqlandûrûlmasû

AAzzÿÿrrbbaayyccaann vvÿÿEErrmmÿÿnniissttaannccÿÿmmiiyyyyÿÿttllÿÿrriinnddÿÿ""nnÿÿ ssööllhh,,nnÿÿ ssaavvaaøø""ssiinnddrroommllaarrûûnnûûnnnnÿÿttiiccÿÿllÿÿrriiLLaauurraa BBaaüüddaassaarryyaann vvÿÿAArriiff YYuunnuussoovv

Hÿr bir möharibÿdÿ olduüu kimi, DaülûqQarabaü mönaqiøÿsi dÿ qa÷qûn izdihamlarû,humanitar vÿ sosial bþhranla möøayiÿt olunan

bir ÷ox ciddi sosial problemlÿrÿ gÿtirib ÷ûxartdû. Bunabaxmayaraq, Ermÿnistan vÿ Azÿrbaycancÿmiyyÿtlÿrindÿ baø verÿn dÿyiøikliklÿrÿ nÿzÿrsalarkÿn, mönaqiøÿnin "möharibÿdÿn sonrakû"nÿticÿlÿrini bugönkö ÷ûxûlmaz vÿziyyÿtin "nÿ sölh, nÿsavaø" sindromlarûndan ayûrmaq lazûmdûr. Busindromlara demokratik inkiøafû lÿngidÿn amillÿr -vasitÿ÷iliyÿ ziddiyéÿtli mönasibÿt, hÿrbilÿømÿ vÿsavaø iøtirak÷ûlarûn "sölh prosesinÿ" cÿlb olunmasû,Ermÿnistan vÿ Azÿrbaycanûn mövafiq olaraq qalibvÿ qurban kimi tanûnmasû daxildir. Lakin busindromlarûn östönlök tÿøkil etmÿsi vÿ "döømÿnÿ"aqressiv mönasibÿtin formalaømasûnda oynadûqlarûrolu bizi onlara "möharibÿdÿn sonrakû" sindromlarkimi yox, daha ÷ox hÿrbi ÿmÿliyyatlarûn sonrakûdþvrÿ mÿxsus sindromlar kimi baxmaüa vadar edir.Bu cör qeyri-möÿyyÿnlik bugönkö vÿziyyÿtinsÿciyyÿvi cÿhÿtidir: mönaqiøÿnin hÿr iki tÿrÿfindÿiqtidar vÿ möxalifÿtdÿ olan radikalyþnlö qövvÿlÿrcÿmiyyÿtdÿ "ÿks tÿrÿfÿ" qarøû antaqonizmisaxlamaüa ÷alûødûqlarû zaman, bu vÿziyyÿtinifrat÷ûlûüa varmasûnûn qarøûsûnû almaq zÿrurÿtiyaranmûødûr. Bu cör "idarÿ edilÿn antaqonizm" ÿsasoyun÷ulara möÿyyÿn siyasi dividentlÿrqazandûrmaqla Qarabaü amilindÿn daxili siyasimöbarizÿdÿ fÿal surÿtdÿ istifadÿ edilmÿsinÿ sþvqedir. Bu cör yanaøma nÿticÿsindÿ elÿ fikirformalaøûb ki, ÿslindÿ siyasi elitalar yox, mÿhzcÿmiyyÿtlÿr þzlÿri mönaqiøÿnin nizamlanmasûna hazûrdeyillÿr, vÿ belÿliklÿ dÿ, nifrÿt vÿ döømÿn÷ilikAzÿrbaycan-ermÿni mönasibÿtlÿrinin hÿlledicicÿhÿtlÿridir.

MMööhhaarriibbÿÿnniinn nnÿÿttiiccÿÿllÿÿrrii vvÿÿssoossiiaall ddÿÿyyiiøøiikklliikkllÿÿrr "Nÿ sölh, nÿ savaø" sindromunu daha yaxøûanlamaq ö÷ön, möharibÿnin nÿticÿsindÿAzÿrbaycanda vÿ Ermÿnistanda baø vermiø bÿzidÿyiøikliklÿri tÿhlil etmÿk yerinÿ döøÿrdi. Bu, ÿnÿsasû, möharibÿ vaxtû vÿ möharibÿdÿn sonrainsanlarûn kötlÿvi yerdÿyiømÿlÿridir, bu da hÿr ikitÿrÿfin demoqrafik vÿ siyasi landøaftûnda þz ÿksinitapmûødûr. Mönaqiøÿnin ilk ÷aülarûnda qa÷qûnlarûnmÿsÿlÿsi ilhamverici ideya idi vÿ mönaqiøÿ aparantÿrÿflÿr arasûnda ÿn qûzüûn möbahisÿlÿrinmþvzusuna ÷evrilmiødi. Zaman ke÷dikcÿ bu problemdanûøûqlara qatûlan ermÿni vÿ azÿrbaycanlûiøtirak÷ûlarûn ritorikasûnda möxtÿlif konturlar almaüabaøladû. Mÿcburÿn kþ÷örölmöø azÿrbaycanlû ÿhalininyerlÿødiyi ÷adûr döøÿrgÿlÿrinin (vÿ ya ÷adûrøÿhÿrciklÿrinin) bötön bu möddÿt ÿrzindÿ mþvcudolmasû bötön Azÿrbaycan cÿmiyyÿtinÿ mönaqiøÿninnizamlanmamûø qalmasûnû xatûrladûrdû vÿ budöøÿrgÿlÿrÿ baø ÷ÿkÿn beynÿlxalq vasitÿ÷ilÿr ö÷önisÿ azÿrbaycanlûlarûn mönaqiøÿdÿn necÿ ÿziyyÿt÷ÿkdiklÿrinin bariz nömunÿsi idi. Bundan fÿrqliolaraq, ermÿni qa÷qûnlarûnûn mÿsÿlÿsindÿn he÷ vaxtbelÿ a÷ûq øÿkildÿ siyasi mÿqsÿdlÿr ö÷ön istifadÿedilmÿyib. Aøaüûdakû bþlmÿlÿrdÿ biz miqrasiyanûn hÿriki þlkÿdÿ möxtÿlif tÿsirlÿrini gþstÿrÿcÿyik.

QQaa÷÷qqûûnnllaarr vvÿÿ mmÿÿccbbuurrii kkþþ÷÷kköönnllÿÿrrMönaqiøÿ baølayan kimi, 1988-ci il fevral ayûndanhÿr iki tÿrÿfi ÿhalinin kötlÿvi miqrasiyasû dalüasû

5544 Akkord 17

MMoosskkvvaa DDþþvvllÿÿtt UUnniivveerrssiitteettiinniinnmmÿÿzzuunnuu oollaann LLaauurraa BBaaüüddaassaarryyaann11999900--ccûû iillddÿÿnn ssoonnrraa CCÿÿnnuubbii QQaaffqqaazzddaassiiyyaassÿÿttiinn ttÿÿddqqiiqqii iillÿÿ mmÿÿøøüüuulldduurr..HHaazzûûrrddaa YYeerreevvaannddaa yyeerrllÿÿøøÿÿnn ""RReeggiioonn""jjuurrnnaalliisstt ttÿÿhhqqiiqqaattllaarrûû mmÿÿrrkkÿÿzziinniinnddiirreekkttoorruudduurr..

11997722--11999922--ccii iillllÿÿrrddÿÿ AArriiff YYuunnuussoovvAAzzÿÿrrbbaayyccaann EEllmmllÿÿrr AAkkaaddeemmiiyyaassûûnnûûnneellmmii ÿÿmmÿÿkkddaaøøûû oollmmuuøødduurr.. 11999922--9933--ccööiillllÿÿrrddÿÿ pprreezziiddeenntt aappaarraattûûnnûûnn mmÿÿlluummaattøøþþbbÿÿssiinniinn rrÿÿiissii vvÿÿzziiffÿÿssiinnddÿÿ ÷÷aallûûøøûûbb..HHaazzûûrrddaa BBaakkûûddaa SSööllhh vvÿÿ DDeemmookkrraattiiyyaaÈÈnnssttiittuuttuunnuunn mmöönnaaqqiiøøÿÿllÿÿrr vvÿÿ mmiiqqrraassiiyyaattÿÿddqqiiqqaattllaarrûû øøþþbbÿÿssiinnÿÿ rrÿÿhhbbÿÿrrlliikk eeddiirr..

HHaall--hhaazzûûrrddaa ØØuuøøaaddaa yyaaøøaayyaann BBaakkûûddaann mmÿÿccbbuurriikkþþ÷÷kköönn ddööøømmööøø eerrmmÿÿnnii aaiillÿÿssiinniinn oottaaüüûûnnddaa ddiivvaarr..

Mÿnbÿ: Lorens Broers

börödö. 1990-cû ilÿ qÿdÿr Azÿrbaycan hþkumÿtininqeydiyyatûnda bþyök sayda Ermÿnistandan gÿlmiøqa÷qûnlar (bax. Cÿdvÿl 1) vÿ Þzbÿkistandankþ÷möø 48.000 mÿshÿti törklÿri var idi.

CCÿÿddvvÿÿll 11.. Ermÿnistandan Azÿrbaycana gÿlmiø qa÷qûnlar (qeydiyyatdan ke÷ÿnlÿr), 1990-cû ilÿ qÿdÿr

FFeevvrraallddaa SSeennttyyaabbrrddaa

Azÿrbaycanlûlar 186.000 201.000Kördlÿr 18.000 2.500*

Ruslar 3.500 1.500 *

* rus vÿ körd qa÷qûnlarûnûn ÿksÿriyyÿti 1990-cû ildÿRusiyaya gedib.

CCÿÿddvvÿÿll 22.. Daülûq Qarabaü vÿ yeddi iøüal olunmuø rayonlardan azÿrbaycanlû mÿcburi kþ÷könlÿrbarÿdÿ Azÿrbaycan Dþvlÿt Statistika Komitÿsinin mÿlumatû, 1993-cö il

AApprreell DDeekkaabbrr

243.000 779.000

Baxmayaraq ki, Daülûq Qarabaüdan kþ÷köndöømöø azÿrbaycanlûlarûn qeydiyyatû hÿddindÿnartûq ÷ÿtin bir proses idi, 1993-94-cö illÿrdÿ DþvlÿtStatistika Komitÿsinin mÿlumatlarûna ÿsaslanaraq(bax. Cÿdvÿl 2) Azÿrbaycan hþkumÿtirespublikada bir milyondan ÷ox qa÷qûnûn vÿmÿcburi kþ÷könön olmasû bÿyanatû ilÿ ÷ûxûø etdi,bu da ömumi þlkÿ ÿhalisinin 12%-ni tÿøkil edirdi.Sonrakû siyasi sabitliyÿ baxmayaraq, hþkumÿt eynirÿqÿmlÿri gþstÿrmÿkdÿ davam edir. Bununla belÿ,möstÿqil ekspertlÿrin, BMT vÿ Beynÿlxalq

Miqrasiya Tÿøkilatûnûn mÿlumatlarûna ÿsasÿn, bugön Azÿrbaycanda tÿxminÿn 750.000 qa÷qûn vÿmÿcburi kþ÷kön var, bu da ÿhalinin tÿqribÿn 9%-ni tÿøkil edir.

Ermÿnistanda qa÷qûn vÿ mÿcburi kþ÷könlÿrÿ gÿlincÿ,burada da dÿqiq mÿnzÿrÿni gþrmÿk ÷ÿtindir. Rÿsmimÿlumatlara ÿsasÿn, 1993-cö ilin sonunda Qarabaüvÿ Abxaziya mönaqiøÿlÿri nÿticÿsindÿ Ermÿnistanagÿlmiø qa÷qûn vÿ mÿcburi kþ÷könlÿrin ömumi sayûErmÿnistan ÿhalisinin tÿqribÿn 11%-ni tÿøkil edirdi.(bax. Cÿdvÿl 3). Bunlar da, ÷ox göman ki, möxtÿlifbeynÿlxalq sÿnÿdlÿrÿ döøÿn øiøirdilmiø rÿqÿmlÿrdir:Ermÿnistan özrÿ bu cör rÿsmi mÿlumat ÿsasûnda,BMT tÿxminÿn 500.000 qa÷qûnûn olduüunu deyir.Zaman ke÷dikcÿ onlarûn bir qismi Qarabaüa qayûdûbvÿ ya sadÿcÿ olaraq, Ermÿnistanû tÿrk ediblÿr.Belÿliklÿ dÿ, 2000-ci ilin dekabrûnda qa÷qûnlarrespublika ÿhalisinin 8%-dÿn artûq idi.Azÿrbaycandan olan tÿxminÿn 30.000 qa÷qûn2002-ci ilin ÿvvÿlindÿ Ermÿnistan vÿtÿndaølûüûnû qÿbulediblÿr.

CCÿÿddvvÿÿll 33.. Ermÿnistan hþkumÿti tÿrÿfindÿnqeydiyyatdan ke÷miø qa÷qûnlarûn vÿ mÿcburikþ÷könlÿrin sayû.

11999933--ccöö iilliinn 22000000--ccii iill,,ssoonnuu ddeekkaabbrr

Azÿrbaycandan vÿ Daülûq 335.000 238.000 Qarabaüdan olan ermÿnilÿr

Sÿrhÿd rayonlarûndan 78.000 72.000kþ÷örölmöø øÿxslÿr

Abxaziyadan olan qa÷qûnlar 6.000 8.000

×e÷enistandan olan qa÷qûnlar – 3.000

5555Azÿrbaycan vÿ Ermÿnistan cÿmiyyÿtlÿrindÿ "nÿ sölh, nÿ savaø" sindromlarûnûn nÿticÿlÿri

MMööhhaarriibbÿÿddÿÿnn ssoonnrraakkûû mmiiqqrraassiiyyaa

1994-cö ildÿ atÿøkÿs imzalandûqdan sonra hÿr ikirespublikadan ÿhalinin axûnû davam edirdi. Bumiqrasiya daha ÷ox siyasi sabitsizlik vÿ iqtisadi÷ÿtinliklÿrlÿ baülû idi, bu da emiqrantlarûn etniktÿrkibindÿ þzönö böruzÿ verirdi - bunlar azlûqlarûnnömayÿndÿlÿrindÿn daha ÷ox ÿsasÿn ermÿnilÿr vÿazÿrbaycanlûlar idi. ßhali axûnû ÿvvÿlki kimi kötlÿvixarakter daøûyûrdû, bu da dÿqiq mÿlumatlarûnalûnmasûnû qeyri-mömkön edir. LakinAzÿrbaycandakû rÿsmi mÿnbÿlÿrÿ ÿsasÿn 1994-cöildÿn baølayaraq buranû 800.000 nÿfÿr tÿrk edib,vÿ bu rÿqÿmlÿr, øöbhÿsiz ki, azaldûlûb. 1991-2000-ci illÿr ÿrzindÿ 1,5 milyondan ÷ox insan tÿkcÿRusiyaya gedib, qeyri-rÿsmi mÿlumatlara ÿsasÿnhal-hazûrda orada 2 milyondan ÷ox Azÿrbaycanvÿtÿndaøû (respublika ÿhalisinin dþrddÿ biri)yaøayûb iølÿyir.

Azÿrbaycanda olduüu kimi, Qarabaüûn þzöndÿatÿøkÿs mönaqiøÿ zonasûndan Ermÿnistana qa÷qûnaxûnûna son qoydu, lakin Ermÿnistanda sosial-iqtisadi vÿziyyÿtin pislÿødiyindÿn þlkÿdÿmiqrantlarûn sayû nÿzÿrÿ ÷arpacaq dÿrÿcÿdÿ artdû.Möstÿqil ekspertlÿrin rÿqÿmlÿrinÿ ÿsasÿn 1990-2001-ci illÿr ÿrzindÿ Ermÿnistanû 1 milyona yaxûninsan tÿrk edib (bax. Cÿdvÿl 4), baøqa sþzlÿ,ÿhalinin minimum 26% möstÿqilliyin birincionilliyindÿ þlkÿni tÿrk edib.

CCÿÿddvvÿÿll 44. Ermÿnistandan digÿr þlkÿlÿrÿ emiqrasiyaedÿn insanlarûn sayû barÿdÿ möstÿqil ekspertlÿrin gÿtirdiyi rÿqÿmlÿr, 1990-2001-ci illÿr

Rusiya 620.000

ABØ 100.000

Ukrayna 80.000

Qÿrbi Avropa 20.000

Belarus 15.000

DDeemmooqqrraaffiikk ddÿÿyyiiøøiikklliikkllÿÿrrHÿr iki respublikanûn demoqrafik konturlarûmöharibÿ vÿ onun nÿticÿsindÿ yaranmûø sosial-iqtisadi vÿ siyasi vÿziyyÿtlÿ baülû olan sonrakûdÿyiøikliklÿrÿ mÿruz qalûb. Mönaqiøÿ zamanûAzÿrbaycanû 600.000-dÿn ÷ox milli azlûqlardanolan vÿtÿndaølar tÿrk etmiødir; nÿticÿdÿ qalanÿhalinin 90%-i etnik azÿrbaycanlûlardan ibarÿtdir.Azÿrbaycanlû olmayan ÿhalinin tÿrkibi dÿ kÿskinsurÿtdÿ dÿyiøilib: ÿgÿr ÿvvÿllÿr ÿsas milli azlûqlarermÿnilÿr vÿ ruslar idisÿ ("Siyasi löüÿtÿ" bax), bugön onlarûn yerini lÿzgilÿr, talûølar vÿ kördlÿrtutub.

Ermÿnistandan ÿn bþyök miqrant axûnûazÿrbaycanlûlardan vÿ mösÿlman kördlÿrdÿn ibarÿtidi. Demÿk olar ki, Ermÿnistandan bötönmösÿlman ÿhalinin kþ÷örölmÿsi mönaqiøÿnin ÿnaüûr illÿrindÿ baø verib. Hÿlÿ sovet vaxtûdemoqrafik cÿhÿtdÿn marginal xarakter daøûyandigÿr etnik qruplarûn miqrasiyasû Ermÿnistanÿhalisinin strukturuna bþyök tÿsir gþstÿrmÿdi.

Bötön bu mÿlumatlar Qarabaü mönaqiøÿsininnecÿ humanitar fÿlakÿtÿ ÷evrildiyini bir dahasöbut edir. Rÿqÿmlÿrin arxasûnda ciddi psixolojitravma alan canlû insanlar durur, baxmayaraq ki,onlardan bÿzilÿri yeni øÿraitdÿ yeni hÿyat qurabilmiølÿr. ×adûr øÿhÿrciklÿrindÿ mÿskunlaømûøazÿrbaycanlû mÿcburi kþ÷könlÿrinin vÿziyyÿti dahaacûnacaqlûdûr. Xÿstÿlik, yoxsulluq, ildÿn ilÿ azalanbeynÿlxalq yardûm, problemlÿrin hÿll edilmÿsindÿndaha ÷ox qa÷qûnlardan þz tÿbliüat mÿqsÿdlÿriö÷ön istifadÿ etmÿyi östön sayan hþkumÿt -bötön bunlar ÿhalinin bu tÿbÿqÿsindÿ radikallûüûnartmasûna gÿtirib ÷ûxarûr. Qa÷qûnlarûn þzproblemlÿri barÿdÿ danûømaq cÿhdlÿri ictimaiiütiøaølar, yollarûn baülanmasû vÿ höquq-möhafizÿorqanlarû ilÿ toqquømalarla möøayiÿt olunur.Onlarûn ömidsizliyi vÿ mÿyusluüundan möxalifÿtdÿ istifadÿ etmÿyÿ ÷alûøûr, bu fakt isÿ vÿziyyÿtidaha da aüûrlaødûrmaqla onun nizamlanmasûnû÷ÿtinlÿødirir.

KKee÷÷mmiiøø ddþþyyööøø÷÷ööllÿÿrrMöharibÿ vaxtû dþyöø÷ölÿrÿ cÿmiyyÿtdÿ vÿtÿninqÿhrÿman mödafiÿ÷ilÿri kimi baxûrdûlar. Onlarûnsiyasi roluna mönasibÿt birmÿnalû deyildi. 1988-1991-ci illÿr ÿrzindÿ ermÿni vÿ Azÿrbaycanqoøunlarûnûn vÿ þzönömödafiÿ dÿstÿlÿrinin kor-tÿbii tÿøkilatlanmasû baø verirdi. Siyasi partiyalar dadaxil olmaqla siyasi proseslÿrin bir ÷ox iøtirak÷ûlarûonlardan siyasi opponentlÿrin neytrallaødûrûlmasûmÿqsÿdlÿri ilÿ istifadÿ edirdi. Ermÿnistan birinciolaraq, qanunsuz hÿrbi dÿstÿlÿrin tÿhlökÿsini baøadöødö vÿ 1990-91-ci illÿrdÿ demÿk olar ki, onlarûnhamûnû nizami qoøunlara daxil etdi, bununla belÿ,onlardan ÷oxu sadÿcÿ Daülûq Qarabaüdakû hÿrbiÿmÿliyyatlar zonasûnda yerlÿødirildi. Ermÿnistandaolan silahlarûn yarûsû (on min ÿdÿd) ÿhalidÿ qaldû,vÿ bu da, þz nþvbÿsindÿ, cinayÿtlÿrin artmasûndaþzönö gþstÿrdi.

Azÿrbaycanda nizami silahlû qövvÿlÿrinformalaøma prosesi gec baø verdi, vÿ 1993-cöildÿ Qarabaüda hÿm kþnöllö þzönömödafiÿbþlmÿlÿri, hÿm dÿ bu vÿ ya digÿr siyasi tÿøkilatûnhÿrbilÿødirilmiø dÿstÿlÿri dþyöøördö. 1992-ci ildÿ ÿnqûzüûn dþyöølÿr vaxtûnda Azÿrbaycan ordusunun21.000 hÿrbi qulluq÷usu, Xalq Cÿbhÿsinin vÿ digÿrsiyasi partiyalarûn kþnöllö taburlarûnda 7.000ÿsgÿr, hÿm÷inin xösusi tÿyinatlû polis dÿstÿlÿrinin(OPON) sûralarûnda 4.000 nÿfÿr Qarabaüdadþyöøördö. Bu möharibÿdÿ kþnöllö dÿstÿlÿrinmiqyasû Azÿrbaycan hþkumÿti ö÷ön bþyökproblem yaratmûødû: 1993-cö ildÿ prezident Heydÿrßliyev ÿsasÿn möxalifÿt tÿrÿfdarlarûndan ibarÿtolan 33 kþnöllö taburu buraxdû. Bu, cÿbhÿdÿbþhranûn yaranmasûna vÿ sonradan ermÿnilÿrtÿrÿfindÿn Daülûq Qarabaü ÿtrafûndakû yeddirayonun zÿbt edilmÿsinÿ baølûca sÿbÿb oldu.1994-95-ci illÿrdÿ ßliyev 710 OPON zabitini hÿbsedib onlarûn dÿstÿlÿrini eyni cör buraxdû.

Atÿøkÿsdÿn sonra ke÷miø dþyöø÷ölÿrin rolucÿmiyyÿtlÿrin hÿr birindÿ möxtÿlif oldu. Ke÷miødþyöø÷ölÿrin tÿøkilatû veteranlara, yaralûlarûn vÿhÿlak olmuø insanlarûn ailÿlÿrinÿ kþmÿk edir vÿ

5566 Akkord 17

gÿnclÿrin hÿrbi-vÿtÿnpÿrvÿrlik tÿrbiyÿsi ilÿ mÿøüulolurlar. Cÿmiyyÿt belÿ tÿøkilatlarûn gþrdöyö iølÿribÿyÿnir, ÷önki onlarûn mÿqsÿdi dþvlÿt qayüûsûndankÿnarda qalmûø cÿmiyyÿtin lÿyaqÿtli özvlÿri ö÷önÿdalÿti bÿrpa etmÿkdir.

Ermÿnistanda ke÷miø dþyöø÷ölÿrin ÿn nöfuzlutÿøkilatû "Yerkrapa" ("Þlkÿnin mödafiÿ÷ilÿri") 1994-cö ildÿ Ermÿnistanûn birinci mödafiÿ naziri VazgenSarkisyanûn tÿøÿbbösö ilÿ yaradûlmûødû. Qarabaümönaqiøÿsinin baølanüûcûndan þlkÿnin hÿrbi-siyasihÿyatûnda ÿsas øÿxslÿrdÿn olmuø SarkisyanMödafiÿ Nazirliyini tÿrk etdikdÿn sonra da bþyöknöfuza malik idi. "Yerkrapa" hÿqiqÿtdÿ MödafiÿNazirliyi tÿrÿfindÿn maliyyÿlÿødirilirdi, özvlÿrinin isÿfÿrdi silah daøûma höququ var idi. Sayca bþyökolan tÿøkilat (40.000 nÿfÿr) xösusÿn dÿ 1996-cû ilprezident se÷kilÿrindÿn sonrakû möddÿtdÿ þlkÿnindaxili siyasi hÿyatûnda möhöm rola malik idi.Se÷kilÿrin nÿticÿlÿrindÿn hiddÿtlÿnmiø möxalifÿtintÿøkil etdiyi kö÷ÿ etirazlarûna cavab olaraq,hþkumÿt Yerevanda fþvqÿladÿ vÿziyyÿt elan edibnÿzarÿti "Yerkrapa"ya tapøûrdû. Bundan ÿlavÿ,tÿøkilat özvlÿri qanunla yalnûz nizami ordununÿsgÿrlÿrinÿ aid olan sÿhra formasûna geyinmiø,pulemyotlar, qumbaraatanlar, snayper töfÿnglÿrivÿ ÿl qumbaralarû ilÿ silahlanmûødûlar. "Yerkrapa"1999-cu ildÿ Sarkisyana qarøû edilmiø sui-qÿsdÿqÿdÿr bþyök nöfuza malik idi.

Atÿøkÿsdÿn sonra Azÿrbaycanda bir qÿdÿr fÿrqlivÿziyyÿt hþkm sörördö. Hþkumÿt rÿsmÿn ke÷miødþyöø÷ölÿrin qayüûsûna qalmaq þhdÿ÷iliyini þzözÿrinÿ gþtörsÿ dÿ, elÿ ilk vaxtlardan Qarabaüveteranlarûna bþyök øöbhÿ vÿ inamsûzlûqlayanaøûrdû, veteranlarûn ictimai vÿ ya siyasi tÿøkilatyaratmaq tÿøÿbböslÿrinÿ hÿr vasitÿ ilÿ mane olur,lazûm gÿldikdÿ repressiv addûmlardan belÿ÷ÿkinmirdi. 1994-cö ilin oktyabrûnda hÿlak olmuødþyöø÷ölÿrin ailÿlÿrinÿ yardûm gþstÿrÿn "Nicat"komitÿsi lÿüv edildi, tÿxminÿn 40 Qarabaüveteranû möxtÿlif maddÿlÿrlÿ mÿhkum edildi. 1990-cû illÿrin ikinci yarûsûnda Azÿrbaycan hakimiyyÿtike÷miø kþnöllö taburlarûn dþyöø÷ölÿrinÿ qarøû birsûra mÿhkÿmÿ proseslÿrinÿ baøladû. Mÿsÿlÿn,"Qaranquø" dÿstÿsinÿ Nax÷ûvan MuxtarRespublikasûnda dþvlÿt ÷evriliøinÿ cÿhd ittihamû irÿlisöröldö, nÿticÿdÿ onlarla veteran hÿbs edildi.2001-ci ilin yanvar-fevral aylarûnda tÿqaödlÿrinartûrûlmasûnû tÿlÿb edÿn Qarabaü Möharibÿsi ßlillÿriCÿmiyyÿtinin etiraz nömayiøindÿ iøtirak edÿnlÿrÿamansûz divan tutdu: nömayiø iøtirak÷ûlarû olan 14ÿlil hÿbs edilib mÿhkum olundu. Qarabaü AzadlûqTÿøkilatûnûn fÿallarûna qarøû hÿm÷inin dÿfÿlÿrlÿ sÿrttÿdbirlÿr tÿtbiq olunurdu.

Azÿrbaycanda sosial-iqtisadi vÿziyyÿtin pislÿømÿsivÿ danûøûqlar prosesinin nÿticÿsizliyindÿn irÿli gÿlÿnömidsizlik fonunda hþkumÿtin veteranlara,xösusÿn dÿ ÿlillÿrÿ qarøû bu cör hÿrÿkÿtlÿricÿmiyyÿtdÿ hiddÿtÿ sÿbÿb olur vÿ veteranlarûdaha da radikallaødûrûr. Sorüularûn tÿsdiq etdiyi bumeyllÿr cÿmiyyÿtin sölh prosesinÿ olan mönasibÿtihaqqûnda tÿhlillÿrindÿ dÿ daim qeyd edilir.

""NNÿÿ ssööllhh,, nnÿÿ ssaavvaaøø"" ssiinnddrroommuuCÿmiyyÿtdÿ vÿtÿnpÿrvÿrlik ÿhval-ruhiyyÿsi adÿtÿnÿhalinin orduya vÿ onun hÿrbi hazûrlûüûnûnqaldûrûlmasûna olan mönasibÿtindÿ þzönö böruzÿverir. Hÿrbi xÿrclÿr mÿsÿlÿsi adÿtÿn militarizasiyatÿhlökÿsi prizmasûndan yox, döømÿndÿn gÿlÿna÷ûq-aydûn tÿhlökÿ vÿ mömkön tÿcavözÿ hazûrolmaq zÿrurÿti nþqteyi-nÿzÿrindÿn qÿbul edilir. Sonon bir il ÿrzindÿ "Azÿrbaycan ordusu Ermÿnistantÿrÿfindÿn iøüal olunmuø ÿrazilÿrin geri alûnmasûnahÿmiøÿ hazûr olmalûdûr" vÿ ya "Ermÿnistan vÿDaülûq Qarabaüûn silahlû qövvÿlÿri istÿnilÿn anAzÿrbaycan revanøizmini dÿf etmÿyÿ hazûrolmalûdûr" kimi ifadÿlÿr möharibÿdÿn sonrakûstatus-kvonun mömkön dÿyiømÿsi haqqûndabÿyanatlarûn leytmotivinÿ ÷evrilmiødir.

Tÿÿccöblö deyil ki, 2004-cö ilin sonundaErmÿnistan vÿ Azÿrbaycanda möÿlliflÿrin ke÷irdiyirÿy sorüusuna ÿsasÿn, hÿr iki þlkÿdÿrespondentlÿrin ÿksÿriyyÿti hesab edir ki, ÿgÿrhÿrbi ÿmÿliyyatlar yenidÿn baølayarsa, mÿhzonlarûn ordusu qalib ÷ûxacaq. Bundan baøqa,respondentlÿr qÿlÿbÿ ÿminliyini bu vÿ ya digÿrþlkÿnin nÿ iqtisadi inkiøafû, nÿ dÿ digÿr amillÿrlÿÿlaqÿlÿndirmirlÿr. "Nÿ sölh, nÿ savaø" vÿziyyÿtininiki mömkön nÿticÿsi kontekstindÿ belÿ ÿhval-ruhiyyÿ cÿmiyyÿtdÿ hþkm sörÿndÿ aydûndûr ki,hÿm Ermÿnistanda, hÿm dÿ Azÿrbaycandahÿrblÿømÿni sual altûna qoymaq yasaqdûr. Þlkÿlÿrinhÿr birindÿ belÿ yasaqlamanûn vacib olmasûmöxtÿlif cör izah edilsÿ dÿ, nÿticÿlÿri eynidir.Ermÿnistanda hesab edirlÿr ki, ordu sonmöharibÿdÿ qÿlÿbÿ ÷aldûüûna gþrÿ, cÿmiyyÿt onaetibar etmÿlidir. Azÿrbaycanda döøönörlÿr ki, ÿgÿrordu tÿnqid edilÿrsÿ vÿ ya onun fÿaliyyÿtinÿnÿzarÿt qoyularsa, ordunun Azÿrbaycantorpaqlarûnû qaytarmaq imkanlarû zÿiflÿyÿ bilÿr.

Azÿrbaycan vÿ Ermÿnistan cÿmiyyÿtlÿrindÿ "qalib"vÿ "mÿülub" sindromlarû Qarabaü möharibÿsinin acûnÿticÿlÿrindÿn biridir. Bu mÿqalÿdÿ biz diqqÿti busindromlarûn daha az nÿzÿrÿ ÷arpan ÿlamÿtlÿrinÿ, ocömlÿdÿn cÿmiyyÿtin hÿrblÿødirilmÿsi mþvzusunaqoyulmuø yasaüa yþnÿltdik. Möÿlliflÿrin ke÷irdiyi rÿysorüularûnûn nÿticÿlÿrindÿ bu sindromlarûn digÿraspektlÿri dÿ þz ÿksini tapmûødûr. "Qalib" vÿ"mÿülub" sindromlarû cÿmiyyÿtin tÿhlökÿlÿrÿ olanmönasibÿtinÿ tÿsir gþstÿrir: ÿgÿr Azÿrbaycan ö÷önnizamlanmamûø qalan Qarabaü mönaqiøÿsi onunö÷ön ÿsas tÿhlökÿ mÿnbÿyidirsÿ, ermÿnilÿr Qarabaümönaqiøÿsini "hÿll edilmiø" hesab edib baølûcatÿhlökÿni daxili siyasi tendensiyalarda gþrörlÿr.Azÿrbaycan cÿmiyyÿtindÿ xarici dþvlÿtlÿr vÿbeynÿlxalq tÿøkilatlara olan mönasibÿt onlarûnQarabaü mönaqiøÿsi mÿsÿlÿsindÿ tutduqlarûmþvqelÿrindÿn asûlûdûr. Ermÿnistanda xaricioyun÷ulara mönasibÿt daha möxtÿlifdir. Bu baxûølarhÿr iki þlkÿdÿ KÈV-in yaydûüû kifayÿt qÿdÿr qÿrÿzlimÿlumatlarûn nÿticÿsindÿ formalaømûødûr. Ermÿni vÿAzÿrbaycan cÿmiyyÿtlÿri arasûnda kþrpölÿrsalûnmayana kimi qarøûlûqlû tÿcrid bitmÿyÿcÿk.

5577Azÿrbaycan vÿ Ermÿnistan cÿmiyyÿtlÿrindÿ "nÿ sölh, nÿ savaø" sindromlarûnûn nÿticÿlÿri

DDuurrüüuunnlluuüüuunnqqiiyymmÿÿttii:: DDaaüüllûûqq QQaarraabbaaüü

mmöönnaaqqiiøøÿÿssiinniinn iiqqttiissaaddii

aassppeekkttllÿÿrrii

FFiill ØØaammppeeyynn

Ermÿnistanla Azÿrbaycan arasûnda hÿrbiqarøûdurmanû "nÿ sölh, nÿ savaø" vÿziyyÿti ilÿÿvÿzlÿyÿn 1994-cö ildÿn bÿri mönaqiøÿ

tÿrÿflÿri ÷oxøaxÿli iqtisadi perspektivlÿrlÿ özlÿødilÿr.Neftin satûøûndan gÿlÿn gÿlirlÿr Azÿrbaycanûndþvlÿt xÿzinÿsini ki÷ik elitanûn ciblÿrini doldursa da,ÿhalinin ÿksÿriyyÿtinin iqtisadi vÿziyyÿti aüûrqalmaqda davam edir. Ermÿnistanûn hÿrbiqÿlÿbÿsinin psixoloji dividentlÿri iqtisadi imkanlarûnyoxluüu fonunda solüun gþrönör, Rusiya vÿQÿrbÿ olan iqtisadi miqrasiya isÿ möxtÿlifhesablamalara gþrÿ ÿhalinin sayûnû iki dÿfÿazaldûb. Qarabaü þz yöksÿk iøsizlik sÿviyyÿsindÿnÿziyyÿt ÷ÿkir vÿ xarici yardûmlardan, xösusilÿermÿni diasporunun yardûmû vÿ Ermÿnistanûnverdiyi "dþvlÿtlÿrarasû" kreditlÿrdÿn getdikcÿ dahabþyök asûlûlûüa döøör. Belÿ tÿsÿvvör yaranûr ki, buvÿziyyÿtdÿ qalib ÷ûxan yalnûz elitadûr.

RRÿÿmmzzii vvÿÿ mmaaddddii eehhttiiyyaattllaarrûûnnttaarraazzllûûüüûûÖmumiyyÿtlÿ, tÿrÿflÿr mönaqiøÿnin iqtisadiqiymÿtini þzlÿrinÿ tÿsÿvvör etmirlÿr, mömkön"sölh dividentinin" isÿ hÿr hansû tÿrÿfin apardûüûsiyasÿtindÿ dÿyiøikliklÿrÿ sÿbÿb olmadû. Rÿqiblÿrinÿqarøû diplomatik möbarizÿdÿ tÿrÿflÿr hansûvasitÿlÿrdÿn istifadÿ edÿ bilÿrlÿr? Azÿrbaycanûnsÿrÿncamûnda neft var, bu amil ÿlbÿttÿ ki,diplomatik dinamikanûn tÿrkib hissÿsidir. Hÿmordunun hÿrbi hazûrlûüûnûn qaldûrûlmasû haqqûndabÿyanatlarû qövvÿtlÿndirmÿk, hÿm dÿ beynÿlxalqtoplumun dÿstÿyini qazanmaq ö÷ön neftgÿlirlÿrinin artmasû daim nÿzÿrÿ ÷arpdûrûlûr."Beynÿlxalq Hÿyÿcan" tÿøkilatûnûn Azÿrbaycanÿyalÿtlÿrindÿ ke÷irdiyi rÿy sorüusuna gþrÿ, bubþlgÿlÿrin ÿhalisi hesab edir ki, Ermÿnistanûn iøüaletdiyi ÿrazilÿrin qaytarûlmasûnda neftin roluhÿlledicidir. ßyalÿt ÿhli arasûnda belÿ rÿyformalaøûb ki, neft ordunun saxlanmasû ö÷önþlkÿyÿ gÿtirdiyi vÿsaitlÿ bÿrabÿr øirkÿtlÿriAzÿrbaycan neftinin hasilatû ilÿ mÿøüul olandþvlÿtlÿrin dÿstÿyini dÿ tÿmin edir. Bötön busÿylÿr iqtisadi durumu yaxøûlaødûrmaq vÿ bundanÿlavÿ, Qarabaüû Azÿrbaycana qaytarmaq mÿqsÿdidaøûyûr. Bu uzaq bþlgÿlÿrdÿ onsuz da geniøyayûlmûø ermÿnilÿrin döømÿn olmasû stereotipinibÿrkitmÿk istÿyÿnlÿr dÿ bu mÿntiqi qÿbul ediblÿr.

Azÿrbaycanûn ehtiyatlarû olsa da, hÿrbi qÿlÿbÿyÿnail ola bilmÿyib, Ermÿnistanûn isÿ hÿrbi qÿlÿbÿsivar, lakin ehtiyatlarû yoxdur. Lakin Ermÿnistanûnda elÿ iø adamlarû var ki, bizneslÿrarasû qeyri-formal ÿmÿkdaølûq etmÿklÿ Törkiyÿ ilÿ ÿlaqÿlÿryaratmaüa ÷alûøûrlar. Hÿqiqÿtÿn dÿ, zÿfÿri

5588 Akkord 17

FFiill ØØaammppeeyynn ""BBeeyynnÿÿllxxaallqqHHÿÿyyÿÿccaann"" ttÿÿøøkkiillaattûûnnûûnn ""BBiizznneessvvÿÿ MMöönnaaqqiiøøÿÿ"" pprrooqqrraammûûnnûûnnddiirreekkttoorruudduurr.. MMöönnaaqqiiøøÿÿttÿÿrrÿÿffllÿÿrrii aarraassûûnnddaa ddiiaallooqquunnkkoooorrddiinnaattoorruu qqiissmmiinnddÿÿQQaaffqqaazz,, LLiibbeerriiyyaa,, NNeeppaall vvÿÿØØrrii LLaannkkaaddaa iiøøllÿÿmmiiøøddiirr..MMöönnaaqqiiøøÿÿllÿÿrriinn nniizzaammllaannmmaassûûpprroosseessiinniinn iiqqttiissaaddii ttÿÿrrÿÿffllÿÿrriihhaaqqqqûûnnddaa ÷÷ooxxssaayyllûûmmÿÿqqaallÿÿllÿÿrriinn mmööÿÿlllliiffiiddiirr..

XXÿÿzzÿÿrr ddÿÿnniizziinniinn BBaakkûû ssaahhiilliinnddÿÿ BBiibbii HHeeyybbÿÿttmmÿÿsscciiddii vvÿÿ nneefftt bbuurruuqqllaarrûû

Mÿnbÿ: Rþyter/Qriqori Dukor

mþhkÿmlÿndirmÿk ö÷ön ermÿni iø adamlarûAzÿrbaycanla ziddiyyÿtlÿrin aradan qaldûrûlmasûÿvÿzinÿ Törkiyÿ ilÿ ÿlaqÿlÿri göclÿndirmÿyÿöstönlök verirlÿr. Lakin Törkiyÿ tÿrÿfi ilÿ dÿmönasibÿtlÿr he÷ dÿ ideal deyil. Baxmayaraq ki,Törkiyÿ ilÿ Ermÿnistan arasûnda hava xÿtlÿrimþvcuddur vÿ belÿliklÿ Ermÿnistan-Törkiyÿsÿrhÿdlÿrindÿn insanlarûn gediø-gÿliøi var, bu ikiþlkÿnin fiziki sÿrhÿdlÿri qapalû qalmaqda davamedir. Bir tÿrÿfdÿn Osmanlû Èmperiyasûndaermÿnilÿrlÿ baülû 1915-ci il hadisÿlÿrinÿ verilÿnqiymÿtin möbahisÿli olmasû, digÿr tÿrÿfdÿn isÿTörkiyÿnin Qarabaü mönaqiøÿsi mÿsÿlÿsindÿtörkdilli qonøusu Azÿrbaycanla bir mþvqe tutmasûbelÿ vÿziyyÿtin yaranmasûna sÿbÿb olmuødur.Azÿrbaycan vÿ Törkiyÿnin tÿrÿfdaølûüû Bakû-Tbilisi-Ceyhan neft boru kÿmÿrinin inøasû ilÿ daha damþhkÿmlÿndi. Qeyd etmÿk lazûmdûr ki, bu layihÿAzÿrbaycan, Görcöstan vÿ Törkiyÿni bir stratejisûraya dözör vÿ belÿliklÿ, regionda qarøûdurmaxÿttini dÿrinlÿødirir.

NNeefftt:: ssööllhh,, yyooxxssaa mmööhhaarriibbÿÿeehhttiiyyaattûû??Neftin Cÿnubi Qafqazda oynadûüû iqtisadi vasitÿrolunu vÿ mönaqiøÿnin dinamikasûnûn elementikimi ÿhÿmiyyÿtini araødûrmaüa dÿyÿr. Bir tÿrÿfdÿn,neft amilinin Azÿrbaycanda daxili vÿziyyÿtÿgþstÿrdiyi tÿsirini Standford Universitetinin alimiTerri Lin Karlûn vÿ digÿr tÿdqiqat÷ûlarûn tÿklif etdiyitÿsnifata daxil etmÿk olar. Bu tÿsir kifayÿt qÿdÿr

ömumi xarakter daøûyûr, ÷önki Anqola, Kolumbiyavÿ Nigeriya kimi þlkÿlÿrdÿ, vÿ hÿm÷inin BþyökBritaniya vÿ Norve÷ kimi neft hasil edÿn Qÿrbdþvlÿtlÿrindÿ möøahidÿ olunur. Xösusilÿ, neftsatûøûndan gÿlÿn yöksÿk gÿlirlÿr adÿtÿn hasilat÷ûþlkÿlÿrin valyutasûnûn göclÿnmÿsinÿ sÿbÿb olur vÿbu þlkÿlÿrin ixracûnûn rÿqabÿt potensialûna mÿnfitÿsir gþstÿrir ("Holland sindromu"). "CaspianRevenue Watch" tÿøkilatûna ÿsasÿn, neftin birbarelinin qiymÿtini $25 gþtördökdÿ, 2003-2010illÿr arasûnda "Azÿri", "×ûraq" vÿ dÿrin "Gönÿøli"yataqlarûnûn iølÿnmÿsindÿn gÿlÿn gÿlirdÿnAzÿrbaycan hþkumÿtinin payû 16 milyard dollar,qiymÿt $18 bÿrabÿr olarsa, 7,2 milyard dollartÿøkil edÿcÿk. Bu øÿraitdÿ ke÷miødÿ Azÿrbaycanûnkÿnd tÿsÿrröfatû mÿhsullarûnûn ÿn iri idxal÷ûsû olanRusiyaya bu mÿhsullarû yenidÿn ixrac etmÿk ö÷önAzÿrbaycanûn aqrar sektorunun kifayÿt qÿdÿrinkiøafûnû tÿsÿvvör etmÿk ÷ÿtindir.

Neft gÿlirlÿri röøvÿt ö÷ön øÿrait yaratmaqlakorrupsiya øÿbÿkÿlÿrini mþhkÿmlÿndirir. Nefthasilatûnûn tÿkan verdiyi inkiøaf vÿ maddinemÿtlÿrin ÿldÿ edilmÿsinÿ a÷dûüû imkanlar birqayda olaraq elitanûn vÿziyyÿtinin bÿrkidilmÿsinÿxidmÿt edirlÿr. Bu øÿraitdÿ elita þz hakimiyyÿti vÿvar-dþvlÿtlÿrinin mÿnbÿyi olan tutduüu vÿzifÿ vÿstatuslarûnû hÿr bir yolla saxlamaüa can atûr. ßgÿrkorrupsiyaya qarøû möbarizÿ ilÿ yanaøû neftgÿlirlÿrinÿ ictmai nÿzarÿt hÿyata ke÷irÿn yerliqeyri-hþkumÿt tÿøkilatlarûnûn (QHT) tÿsiri tÿdricÿnartûrûlarsa vÿ "Hasilat Sÿnayesinin Øÿffaflûüû

5599Durüunluüun qiymÿti: Daülûq Qarabaü mönaqiøÿsinin iqtisadi aspektlÿri

Tÿøÿbbösö" (EÈTÈ) kimi øÿffaflûq tÿøÿbböslÿrinÿbeynÿlxalq ictimaiyyÿtin dÿstÿyi tÿmin edilÿrsÿ,neft özÿrindÿ qurulmuø iqtisadiyyatû sÿmÿrÿli idarÿetmÿk qabiliyyÿtindÿ olan daha øÿffaf dþvlÿtstrukturlarûnû tÿøkil etmÿyÿ Azÿrbaycanûn hÿlÿøansû var. Eyni zamanda, ÿgÿr gÿlÿcÿkdÿ se÷kilÿrpraktikasû ke÷miøin tayfa siyasÿtini göclÿndirÿrsÿ,Azÿrbaycanûn iøgözar möhitindÿ bu gön möøahidÿedilÿn bötön problemlÿr hÿll edilmÿmiø qalacaq.Bunlarûn arasûnda himayÿdarlûq vÿ favoritizmsiyasÿti, iqtisadiyyatûn digÿr sahÿlÿrinÿ tametinasûzlûq, vÿ Azÿrbaycanûn EÈTÈ mexanizminÿdaxil olduüuna baxmayaraq, neft gÿlirlÿrininsÿrfiyyatûna nÿzarÿt vÿ monitorinq sahÿsindÿ yerliQHT-lÿrin potensialûnûn artûrûlmasûnda yardûmûnolmamasûnû qeyd etmÿk olar. Paytaxtdan kÿnardayaøayan ÿhali yoxsulluq øÿraitindÿ qaldûüûndanonun narazûlûüû artacaq vÿ savaøpÿrÿst tÿbliüatûnaramsûz yayûmû vÿziyyÿtindÿ bu etirazlar ÿsasÿnErmÿnistana qarøû yþnÿlÿcÿk. Belÿ vÿziyyÿtdÿ buinsanlarûn øöurunda neft iqtisadi problemlÿri vÿDaülûq Qarabaüûn qaytarûlmasû mÿsÿlÿsini hÿll edÿbilÿn vasitÿyÿ, vÿ demÿli, hÿrbi silaha vÿ yaresursa ÷evrilÿcÿk.

Digÿr tÿrÿfdÿn, ÿgÿr neftdÿn gÿlÿn vÿsait rÿsmiiqtisadiyyat sistemindÿ qalûb qeyri-neftsektorlarûnûn göclÿnmÿsinÿ yþnÿlÿcÿksÿ, bununfaydasû yalnûz Bakûda rahat yaøayanlaraolmayacaq. ßgÿr beynÿlxalq möstÿvidÿhadisÿlÿrin mösbÿt inkiøafû ilÿ yanaøû bu baøverÿrsÿ, Azÿrbaycan ö÷ön sölh mönaqiøÿdÿndaha ÿhÿmiyyÿtli siyasi vÿ iqtisadi stimula ÷evrilÿbilÿr. Bu vÿziyyÿtdÿ EÈTÈ sistemi qövvÿtlÿnÿr vÿAzÿrbaycan Cÿnubi Qafqazda daha da tutarlûregional iqtisadi inkiøaf mÿrkÿzi rolunu oynayar.

QQeeyyrrii--rrÿÿssmmii ttiiccaarrÿÿtt vvÿÿqqeeyyrrii--ffoorrmmaall iixxttiiyyaarr ssaahhiibbllÿÿrriiRegionun iqtisadi dinamikasû hÿm÷inin blokada vÿtÿmas xÿtlÿri ilÿ sÿciyyÿlÿnir. Ermÿnistan-Törkiyÿvÿ Ermÿnistan-Azÿrbaycan quru sÿrhÿdlÿribaülûdûr, regionun øimalûnda Görcöstanla Abxaziyavÿ Cÿnubi Osetiya arasûnda vÿziyyÿt eynidir. Bucör vÿziyyÿt mönaqiøÿnin eyni zamanda hÿmnÿticÿsi, hÿm dÿ mÿnbÿyi olan möÿyyÿn iqtisadidinamikanû meydana gÿtirmiødir. Hÿqiqÿtdÿ bublokadalar he÷ dÿ monolit deyil vÿtÿnzimlÿnmÿyÿn sÿrhÿdyanû ticarÿtin ÿmÿlÿgÿlmÿsinÿ øÿrait yaradûr, halbuki beynÿlxalqsÿviyyÿdÿ qÿbul edilmiø prinsiplÿr beynÿlxalqiqtisadi iøtirak÷ûlara Daülûq Qarabaü kimitanûnmamûø qurumlara iqtisadi yardûm gþstÿrmÿyÿicazÿ vermir.

Bu øÿrtlÿrin ziddinÿ yaradûlmûø ticarÿt ÿlaqÿlÿriiøgözar fÿaliyyÿtin qa÷ûlmazlûüûna dÿlalÿt edir.Ticarÿt cÿmiyyÿtin hÿyatûnda hÿlledici rol oynayûr,onun mÿøüulluq vÿ gÿlir mÿnbÿyidir. Hÿr hansûformada hÿyata ke÷irilÿn ticarÿtsiz cÿmiyyÿt

yaøaya bilmÿz. Tarixÿn Ermÿnistanla Azÿrbaycanarasûnda dinamik vÿ hÿrtÿrÿfli ticarÿt gedirdi.Sÿrhÿdlÿrin rÿsmÿn baülanmasû ticarÿtin bþyökhissÿsinÿ son qoydu, lakin tam kÿsilmÿsi ilÿnÿticÿlÿnmÿdi. Ermÿnistanûn "ArkNyus"informasiya agentliyinin hesablamalarûna gþrÿ,2002-ci ildÿ Azÿrbaycanla Ermÿnistan arasûndaqeyri-rÿsmi ticarÿt dþvriyyÿsi 40 milyon dollar,Ermÿnistanla Törkiyÿ arasûnda isÿ 60-80 milyondollar tÿøkil etmiødir. Ermÿnistan mÿhsullarûAzÿrbaycana, vÿ ÿksinÿ, Azÿrbaycan mallarûErmÿnistana ticarÿt ortaüû rolunu oynayanGörcöstan vÿ Èran vasitÿsi ilÿ gÿlir.

He÷ bir tÿnzimlÿmÿ mexanizmi olmadûüûndan buqeyri-rÿsmi tècarÿt Ermÿnistan vÿ Azÿrbaycanhþkumÿtlÿri, vÿ hÿm÷inin bu þlkÿlÿrinvÿtÿndaølarû arasûnda vergi vÿ maliyyÿmönasibÿtlÿrinÿ þz tÿsirini gþstÿrir. Sÿmÿrÿliidarÿ÷ilik vÿ demokratiya anlayûølarûna gþrÿ, xalqtÿrÿfindÿn vÿ xalq yolunda se÷ilmiø hþkumÿt þzvÿtÿndaølarûndan vergi yûümaq ö÷ön lazûmilegitimliyÿ malik olmalûdûr. Bu yolla toplanmûøvÿsait cÿmiyyÿtin normal fÿaliyyÿti ö÷ön zÿruriolan xidmÿtlÿri þdÿmÿlidir. Ticarÿt sahÿsindÿdþvlÿt tÿnzimlÿnmÿsi olmadûüûndan vergilÿryûüûlmûr vÿ demokratik ÿsaslarla gþstÿrilÿn dþvlÿtxidmÿtlÿri ÿvÿzinÿ "korrupsiya øÿbÿkÿsi" adlananmexanizm bu xidmÿtlÿri sistemsiz øÿkildÿ tÿminedir vÿ himayÿdarlûqla mÿøüul olur. Konkretdanûøsaq, bu termin eyni sÿviyyÿdÿ sÿlahiyyÿt vÿfÿrasÿtÿ malik olan insanlar arasûnda sÿrhÿdyanûÿlaqÿlÿri nÿzÿrdÿ tutur. Adÿtÿn bu rolda yerlihakimiyyÿt orqanlarû vÿ xösusi höquq möhafizÿorqanlarû, mÿsÿlÿn, polis, sÿrhÿd qoøunlarû vÿgþmrök ÿmÿkdaølarû ÷ûxûø edirlÿr. Bu cör ÿlaqÿlÿrqanuni mallarûn satûøû ö÷ön alternativ imkanlarlayanaøû qanundankÿnar ÿmÿllÿr ö÷ön dÿ zÿminyaradûr. Silah vÿ narkotik alveri kimi cinayÿtÿmÿllÿri möÿyyÿn dÿrÿcÿdÿ Cÿnubi Qafqazûnsuveren dþvlÿtlÿrinin vÿ tanûnmamûørespublikalarûnûn dþvlÿt sektorlarûnda mþvcudolan korrupsiya øÿbÿkÿlÿrinin kþmÿyi ilÿ tþrÿdilir.

TTÿÿnnzziimmllÿÿnnmmÿÿyyÿÿnn ssaabbiittlliikkSadaxlû bazarû bu dinamikanûn aydûntÿcÿssömödör. Mönaqiøÿ nÿticÿsindÿ yaranan bubazarda Ermÿnistana möxtÿlif mÿhsullarlabÿrabÿr un, kÿpÿk vÿ duz satûlûr, Azÿrbaycanaisÿ Ermÿnistanûn quru balûüû gþndÿrilir. Görcöstan,Ermÿnistan vÿ Azÿrbaycan sÿrhÿdlÿrinin kÿsiødiyiyerdÿ Görcöstanûn ÿrazisindÿ yerlÿøÿn bu bazaryeganÿ yer idi ki, hÿtta 1991-92-ci illÿrdÿmönaqiøÿ tÿrÿflÿri arasûnda sÿrhÿdyanû ticarÿtdayanmûrdû. Mönaqiøÿnin inkiøaf dinamikasûnûn bubazara olan tÿsiri buradakû tacirlÿrin ermÿni-törksÿrhÿdinin a÷ûlmasû ilÿ baülû narahatlûüûnda böruzÿverir. ßgÿr sÿrhÿdlÿr a÷ûlarsa, yeni yarananrÿqabÿt bazarûn baülanmasûna gÿtirib ÷ûxara bilÿr.Sadaxlûdan asûlû olan alver÷ilÿr dþvlÿt institutlarûnûnsÿmÿrÿsizliyi fonunda onun tÿmsil etdiyi sabitliyi

6600 Akkord 17

yöksÿk dÿyÿrlÿndirirlÿr. Bu sabitlik ö÷ön þdÿnilÿnqiymÿt "nÿ sölh, nÿ savaø" vÿziyyÿtini saxlayantÿnzimlÿnmÿyÿn sistemdir. Vÿziyyÿtin davamlûsölhlÿ ÿvÿzlÿnmÿsi ö÷ön þzÿl sektor vÿ vÿtÿndaøcÿmiyyÿti ilÿ ÿmÿkdaølûq edÿn ÿdalÿtli, sÿmÿrÿlivÿ øÿffaf dþvlÿt strukturlarûnûn yaradûlmasûistiqamÿtindÿ sÿylÿri cÿmlÿødirmÿk lazûmdûr. Bÿsþzÿl sektorun bu ke÷id prosesinÿ tþhfÿsi nÿdÿnibarÿtdir?

ÞÞzzÿÿll sseekkttoorruunn rroolluußlbÿttÿ ki, bu prosesÿ silah, narkotik maddÿlÿrvÿ insan alveri ilÿ mÿøüul olanlarûn ÿvÿzinÿ qanunibiznes dairÿlÿrini cÿlb etmÿk ö÷ön potensial var.2004-cö ilin dekabrûnda "Beynÿlxalq Hÿyÿcanûn"Trabzonda tÿøkil etdiyi Cÿnubi Qafqazûn möxtÿlifbþlgÿlÿrindÿn olan iø adamlarûnûn gþröøö söbutetdi ki, Qafqazda mötÿrÿqqi iøgözar cÿmiyyÿtmþvcuddur. Bu iøgözar tÿbÿqÿ status-kvonunonlarûn mÿnafelÿrinÿ vurduüu ziyanû yaxøû gþrörvÿ "biznes fÿaliyyÿtinin qanunvericilik ÿsaslarûnûtÿkmillÿødirmÿk, biznes vÿ dþvlÿt arasûnda dialoqucanlandûrmaq vÿ biznesin fÿaliyyÿt sahÿsini millisÿviyyÿdÿn regional sÿviyyÿsinÿ qaldûrmaq"niyyÿtindÿdir. Bu tipli regional gþröølÿrazÿrbaycanlû vÿ ermÿni iø adamlarû vÿ sahibkarlarûarasûnda ÿlaqÿlÿrin yaradûlmasûna kþmÿk edÿnvasitÿlÿrdÿn biridir. Lakin siyasi möstÿvidÿdÿyiøikliklÿr olmadan hÿr hansû birgÿ bizneslayihÿlÿrini tÿsÿvvör etmÿk ÷ÿtindir. Buna gþrÿ dÿbiznesin rolu birinci nþvbÿdÿ sÿrhÿdyanû iqtisadiÿmÿkdaølûüa siyasi dÿstÿk vermÿk ideyasûnûnanlatûlmasûndan, ikincisi isÿ bu imkanû hÿyatake÷irmÿk ö÷ön siyasi øÿrait yaranarkÿn fÿaladdûmlar atmaqdan ibarÿtdir.

RReeggiioonnaall yyaannaaøømmaannûûnn vvaacciibblliiyyiiBiznes dairÿlÿri ö÷ön belÿ rollarû möÿyyÿnetmÿklÿ, sölhmÿramlû tÿøkilatlar iø adamlarûnûmönaqiøÿni nÿzÿrÿ alan biznes-layihÿlÿrin iølÿnibhazûrlanmasûna yþnÿldÿ bilÿr, ÷önki biznesinhÿmiøÿ sölh uürunda iølÿyÿcÿyini fÿrz etmÿksÿhv olardû. Bundan ÿlavÿ, regional sÿviyyÿdÿaparûlan iqtisadi ÿmÿkdaølûq xeyli dividentlÿr gÿtirÿbilÿr. Burada iølÿnÿn "regional" termini ÿn geniømÿnada verilir vÿ Abxaziya, Cÿnubi Osetiya vÿDaülûq Qarabaüûn iøtirakû ilÿ Azÿrbaycan,Ermÿnistan, Görcöstan vÿ Törkiyÿ arasûndamömkön ÿlaqÿlÿri nÿzÿrdÿ tutur. Èdealda, buregional vektora Rusiya vÿ Èran da daxilolmalûdûr. Cÿnubi Qafqazda dÿmir yol xÿtlÿrihaqqûnda gedÿn debatlar regional perspektivinvacibliyinÿ iøarÿ edirlÿr. Bÿzilÿri AzÿrbaycandanErmÿnistana Daülûq Qarabaüdan ke÷ÿn Bakû-Nax÷ûvan-Yerevan-Gömri-Kars xÿttini dÿstÿklÿyir,digÿrlÿri isÿ Daülûq Qarabaüdan yan ke÷ÿn Bakû-Ècevan-Yerevan-Nax÷ûvan marørutunu mödafiÿedirlÿr. Bununla yanaøû Görcöstan fÿal øÿkildÿTbilisi-Kars dÿmir yol layihÿsini irÿlilÿtmÿyÿ ÷alûøûr.ßgÿr bu layihÿ baø tutarsa, AzÿrbaycanGörcöstan vasitÿsi ilÿ Törkiyÿyÿ birlÿøÿcÿk,

Ermÿnistan isÿ layihÿdÿn kÿnarda qalacaq.Èqtisadi vÿ siyasi maraqlar ayrûlmazdûr, buna gþrÿdÿ hÿm Ermÿnistan, hÿm dÿ Azÿrbaycan ö÷önmÿqbul kompromislÿr tapmaq ö÷ön möÿyyÿnregional ÿmÿkdaølûq variantû lazûmdûr.

Bakûda fÿaliyyÿt gþstÿrÿn neft øirkÿtlÿri belÿregional yanaømanû þz nöfuzu ilÿ dÿstÿklÿmÿyÿtÿlÿsmirlÿr, Bakû-Tbilisi-Ceyhan boru kÿmÿrininmarørutu isÿ Ermÿnistanû kÿnarda qoyub.Belÿliklÿ, Øÿrq-Qÿrb oxunun tÿcÿssömö olanAzÿrbaycan, Görcöstan vÿ Törkiyÿ arasûndaittifaq göclÿnmÿkdÿdir. Eyni zamanda, AvropaBirliyinin yeni Qonøuluq Siyasÿti bötön tÿrÿflÿridaxil edÿn iqtisadi ÿmÿkdaølûq potensialûnamalikdir. Törkiyÿnin Avropa Birliyinÿ daxil olmasûperspektivini nÿzÿrÿ alaraq, Avropa BirliyiErmÿnistan vÿ Azÿrbaycan arasûnda øÿffaf vÿtÿnzimlÿnÿn iqtisadi ÿlaqÿlÿrin yaradûlmasû ö÷ön1990-cû ilÿ qÿdÿr Sovet Èttifaqû ÷ÿr÷ivÿsindÿmþvcud olan sistem ÿvÿzinÿ mövafiq iqtisadimexanizmi tÿklif etmÿyÿ qadirdir.

GGÿÿllÿÿccÿÿyyÿÿ nnÿÿzzÿÿrr ssaallaarraaqqBu mÿqalÿnin mÿqsÿdi Qarabaü mönaqiøÿsininbÿzi iqtisadi aspektlÿrinin ömumi cizgilÿrini tÿsviretmÿk idi. Mönaqiøÿ tÿrÿflÿri øÿffaf vÿtÿnzimlÿnÿn ticarÿtlÿ mÿøüul olmaq imkanûndanmÿhrumdurlar, mönaqiøÿ isÿ, ÿhalinin ÿksÿriyyÿtiö÷ön bazar iqtisadiyyatûna ke÷idin iqtisadiöstönlöklÿri sual altûna qoyub. Rÿsmi biznesiÿvÿzlÿmiø nizamsûz sÿrhÿdyanû ticarÿt qanunimexanizmlÿrin olmadûüûndan tÿnzimlÿnmÿyÿnøÿbÿkÿlÿr vasitÿsi ilÿ hÿyata ke÷irilir. Bu øÿbÿkÿlÿrhÿm korrupsiyanû yedizdirir, hÿm dÿ þzlÿrikorrupsiyadan dolanûrlar. Belÿ øÿraitdÿ "nÿ sölh,nÿ savaø" vÿziyyÿti qalmaqda davam edÿcÿk vÿdavamlû sölhön bÿrqÿrar olmasû ö÷ön yeniperspektivlÿrin meydana ÷ûxmasûna imkanvermÿyÿcÿk. Yerli biznes-arasû ÿlaqÿlÿr øÿbÿkÿlÿribu vÿziyyÿtin dÿyiømÿsinÿ kþmÿk edÿ bilÿrlÿr,bunun ö÷ön onlar sölhmÿramlû tÿøkilatlarlatÿrÿfdaø mönasibÿtlÿri qurub Ermÿnistan,Azÿrbaycan vÿ Qarabaü iø adamlarû arasûndayeni ÿlaqÿlÿrin yaranmasûnû nÿzÿrdÿ tutanregional yanaømaya dÿstÿk vermÿlidirlÿr. Yeniiqtisadi ÿmÿkdaølûq mexanizmlÿrin yaradûlmasûö÷ön Avropa Birliyinin yeni Qonøuluq Siyasÿtinindÿ bþyök potensialû var. Bununla belÿ mönaqiøÿtÿrÿflÿri þz iqtisadi ehtiyatlarûna malikdirlÿr vÿ buehtiyatlar onlara bugönkö durüunluq vÿziyyÿtindÿyaøamaüa kþmÿklik edirlÿr. ßn bþyök narahatlûqAzÿrbaycanûn neft amili ilÿ baülûdûr, baxmayaraqki, beynÿlxalq vÿ yerli tÿøkilatlar "qara qûzûlûn"bÿlaya yox, rifaha xidmÿt etmÿsi ö÷ön þzsÿylÿrini gþstÿrirlÿr.

6611Durüunluüun qiymÿti: Daülûq Qarabaü mönaqiøÿsinin iqtisadi aspektlÿri

6622 Akkord 17

DDookkttoorr RRaassiimm MMuussaabbÿÿyyoovv11999911--9922--ccii iillllÿÿrrddÿÿ AAzzÿÿrrbbaayyccaannpprreezziiddeennttiinniinn mmööøøaavviirrii,,11999922--9933--ccöö iillllÿÿrrddÿÿ MMiilllliiMMÿÿcclliissddÿÿ mmööøøaavviirr kkiimmiiiiøøllÿÿmmiiøøddiirr.. HHaazzûûrrddaa mmöössttÿÿqqiilleekkssppeerrtt kkiimmii ÷÷aallûûøøûûrr,, 110000--ddÿÿnnaarrttûûqq mmÿÿqqaallÿÿ vvÿÿmmoonnooqqrraaffiiyyaallaarrûûnn mmööÿÿlllliiffiiddiirr..

QQaarraabbaaüümmöönnaaqqiiøøÿÿssii vvÿÿAAzzÿÿrrbbaayyccaannddaaddeemmookkrraattiikkllÿÿøømmÿÿ

RRaassiimm MMuussaabbÿÿyyoovv

Qarabaü mönaqiøÿsi Azÿrbaycanda milliøöurun oyanmasûnda baølûca rol oynadû,etnik sÿfÿrbÿrlik prosesini sörÿtlÿndirdi, sosial

vÿ siyasi dÿyiøikliklÿr uürunda hÿrÿkata ÿhaliningeniø tÿbÿqÿlÿrini cÿlb etdi. Sovet sistemi øÿraitindÿAzÿrbaycan cÿmiyyÿtindÿ kötlÿvi siyasi möxalifÿtinmeydana gÿlmÿsi vÿ demokratik proseslÿrinbaølamasû birbaøa bu mönaqiøÿ ilÿ baülûdûr. Eynizamanda, hakimiyyÿt dairÿlÿri Ermÿnistan-Azÿrbaycan mönaqiøÿsini vÿtÿndaølarûn höquq vÿazadlûqlarûnû mÿhdudlaødûrmaq ö÷ön bir bÿhanÿgÿtirir vÿ ÷oxdan vaxtû ÷atan siyasi vÿ iqtisadiislahatlarû lÿngitmÿk ö÷ön bu mönaqiøÿdÿn istifadÿedir.

QQaarraabbaaüü vvÿÿ hhaakkiimmiiyyyyÿÿtt bbþþhhrraannûûQarabaü mönaqiøÿsi Azÿrbaycanda dÿrinhakimiyyÿt bþhranûna sÿbÿb oldu. Bu bþhranÿvvÿlcÿ kommunist rÿhbÿrliyi daxilindÿ kadrdÿyiøikliyi ilÿ möøayiÿt olunurdu, sonradan isÿrÿhbÿr elitanûn vÿ bötön siyasi vÿ dþvlÿtidarÿetmÿ sisteminin transformasiyasû ilÿnÿticÿlÿndi. Lakin, elitanûn dÿyiømÿsinÿ vÿAzÿrbaycan Kommunist Partiyasûnûn rÿhbÿri AyazMötÿllibov tÿrÿfindÿn prezident postunun tÿsisedilmÿsinÿ baxmayaraq (bu vÿzifÿyÿ o, dÿrhalþzönö tÿyin etdi), Moskvanûn kþmÿyi olmadankþhnÿ nomenklatura mönaqiøÿnin qarøûsûnûalmaqda aciz idi. Bunun ardûnca gÿlÿn etirazdalüasû millÿt÷i ziyalûlardan ibarÿt kontr-elitanûnformalaømasûna tÿkan verdi. Eyni zamanda, siyasisÿhnÿdÿ Azÿrbaycan kompartiyasûnûn ke÷miø birincikatibi Heydÿr ßliyevin tÿrÿfkeølÿri fÿallaømaqda idi."Qarabaü kartûndan" bu qruplar-arasû möbarizÿdÿvÿ hÿm÷inin qruplarûn daxilindÿ ayrû-ayrû liderlÿrinrÿqabÿtindÿ cidd-cÿhdlÿ istifadÿ edilirdi.

Tam-miqyaslû hÿrbi ÿmÿliyyatlarûn baølanmasûndansonra Bakûdakû bötön hakimiyyÿt dÿyiømÿlÿribilavasitÿ cÿbhÿdÿki hadisÿlÿrlÿ baülû idi. 1992-ci ilinmartûnda Rusiya silahlû qövvÿlÿrinin faktlarlatÿsdiqlÿnÿn iøtirakû ilÿ ermÿni hÿrbi bþlmÿlÿrininXocalû qÿsÿbÿsinin ÿhalisinÿ qarøû tþrÿtdiyi kötlÿviqûrüûnla baülû Rusiya-yþnlö Ayaz Mötÿllibov istefavermÿk mÿcburiyyÿti ilÿ qarøûlaødû. Øuøa vÿ La÷ûnøÿhÿrlÿrinin ermÿni qoøunlarû tÿrÿfindÿn iøüalûndansonra eks-prezident Mötÿllibov uüursuzluqlanÿticÿlÿnÿn hakimiyyÿti qaytarmaq cÿhdinÿ ÿl atsada, ßbölfÿz El÷ibÿyin rÿhbÿrlik etdiyi möxalifAzÿrbaycan Xalq Cÿbhÿsi (AXC) hakimiyyÿtÿgÿldi. Èlk vaxtlarda yeni AXC hþkumÿti yöksÿklegitimliyÿ malik idi. Bu hþkumÿt sovetqoøunlarûnûn þlkÿdÿn ÷ûxarûlmasûna nail oldu vÿ milliordunu yaratdû. Lakin yeni liderlÿrin tÿcröbÿsizliyi,Daülûq Qarabaüda hÿrbi qÿlÿbÿ ÷almaq ö÷önsÿylÿri sÿfÿrbÿr etmÿkdÿ acizliyi vÿ mönaqiøÿninsölh yolu ilÿ hÿllinÿ baølamaq ö÷ön siyasi

22000033--ccöö iilliinn ookkttyyaabbrrûûnnddaa ÈÈllhhaamm ßßlliiyyeevv pprreezziiddeennttssee÷÷kkiillÿÿrriinniinn qqaalliibbii eellaann eeddiillddiikkddÿÿnn ssoonnrraa BBaakkûûddaa mmööxxaalliiffÿÿtt

ttÿÿrrÿÿffddaarrllaarrûû iillÿÿ ppoolliiss aarraassûûnnddaa bbaaøø vveerrÿÿnn ttooqqqquuøømmaallaarr..

Mÿnbÿ: Rþyter/Sergey Karpuxin

cÿsarÿtin olmamasû tezliklÿ geniø kötlÿninmÿyusluüuna sÿbÿb oldu.

Þlkÿnin ikinci øÿhÿri olan Gÿncÿdÿ hÿrb÷ilÿrin tÿøkiletdiyi ösyan nÿticÿsindÿ AXC hakimiyyÿti devrildi.El÷ibÿy Heydÿr ßliyevi kþmÿyÿ ÷aüûraraq þzöpaytaxtû tÿrk etdi, ictimai asayiølÿ bÿrabÿr AXC dÿdezinteqrasiyaya uüradû. Þlkÿ anarxiya vÿhakimiyyÿt boøluüu ilÿ özlÿødi, silahlû qruplarûn vÿkriminal elementlÿrin azüûnlûüû yer aldû. Ermÿnistanqoøunlarû vÿziyyÿtdÿn istifadÿ edÿrÿk DaülûqQarabaüûn hödudlarûndan kÿnarda daha 5Azÿrbaycan rayonunu zÿbt etdilÿr. 1993-cö ildÿke÷irilmiø nþvbÿdÿn kÿnar se÷kilÿrdÿ Heydÿr ßliyevbþyök östönlöklÿ Azÿrbaycan prezidenti se÷ildi.ßliyev hÿlÿ prezident El÷ibÿyin vaxtûnda elanedilmiø fþvqÿladÿ vÿziyyÿti dÿrhal uzatdû: kötlÿvimitinqlÿr, yöröø vÿ toplantûlar qadaüan edildi, KÈV-ÿ sÿrt senzura tÿtbiq edildi. Belÿliklÿ, Qarabaümönaqiøÿsi Azÿrbaycanda sabitliyÿ vÿ inkiøafamaneÿ yaratmûødû, demokratiya vÿ azadlûüûnirÿlilÿmÿsini lÿngidirdi. Cÿbhÿ xÿttindÿ aparûlanhöcum ÿmÿliyyatlarû hÿr iki tÿrÿf ö÷ön bþyöktÿlÿfatla nÿticÿlÿnir vÿ he÷ bir mövÿffÿqiyyÿtÿgÿtirib ÷ûxarmûrdû. Hÿrbi sursatlarda ehtiyacduyulurdu, miras qalmûø sovet hÿrbi texnikasûnûnbþyök hissÿsi tÿmir edilmÿli idi, hÿrbi hissÿlÿr isÿyenidÿn formalaømalû vÿ tÿlim ke÷mÿli idilÿr. Hÿrbiÿmÿliyyatlarû dayandûrmadan nÿ Ermÿnistan, nÿAzÿrbaycan tÿcili iqtisadi vÿ siyasi islahatlarabaølaya bilmÿzdilÿr, belÿliklÿ 1994-cö ilin mayûndatÿrÿflÿr atÿøkÿs saziøini imzaladûlar.

XXaaoossddaann ssaabbiittlliiyyÿÿ ddooüürruuAtÿøkÿs Heydÿr ßliyevÿ dþvlÿt aparatû özÿrindÿnÿzarÿtini mþhkÿmlÿtmÿyÿ imkan yaratdû. Gÿncÿdÿhÿrbi ösyanûn tÿøkilat÷ûsû, sonradan baø nazir olanSurÿt Höseynov vÿzifÿsindÿn uzaqlaødûrûldû, daxiliiølÿr nazirinin möavini, Qarabaü möharibÿsininveteranû, polkovnik Rþvøÿn Cavadovun rÿhbÿrliketdiyi xösusi tÿyinatlû polis dÿstÿsinin (OPON) qiyamûyatûrûldû. Bununla yanaøû ordu, DÈN, hþkumÿt vÿrayon icra hakimiyyÿtlÿrindÿ ßliyevÿ möxalif olanqövvÿlÿrin neytrallaødûrûlmasû özrÿ tÿdbirlÿr hÿyatake÷irildi.

Hÿrbi ÿmÿliyyatlarûn dondurulmasû Azÿrbaycandasiyasi sabitliyin bÿnzÿtmÿsini qurmaüa imkan verdi.Fþvqÿladÿ vÿziyyÿt lÿüv edildi, aktiv siyasifÿaliyyÿtÿ icazÿ verildi, senzura aradan gþtöröldö.Lakin atÿøkÿs haqqûnda Biøkek saziøi Azÿrbaycandabirmÿnalû qarøûlanmadû. ßksÿr möxalifÿt partiyalarûvÿ tÿøkilatlarû bu saziøi pislÿyib Ermÿnistanqoøunlarûnûn iøüal etdiyi ÿrazilÿrin tam azadedilmÿsinÿ qÿdÿr möbarizÿni davam etmÿyÿ÷aüûrdûlar. Bu mþvqe hÿm bir ÷ox hþkumÿtözvlÿrinin, hÿm dÿ silahlû qövvÿlÿr sûralarûndadÿstÿk tapmûødû. Mönaqiøÿ bþlgÿsinÿ ayûrûcûqövvÿlÿrin yeridilmÿsi xösusi etiraza sÿbÿb oldu,÷önki bir ÷oxu bunu MDB bayraüû altûnda Rusiyaqoøunlarûnûn qayûtmasû kimi qÿbul edirdi.Èctimaiyyÿtin narazûlûüû ilÿ hesablaømalû olan vÿhÿm÷inin Törkiyÿ vÿ Qÿrb liderlÿrinin fikirlÿrininÿzÿrÿ alan Heydÿr ßliyev birtÿrÿfli Rusiya

6633Qarabaü mönaqiøÿsi vÿ Azÿrbaycanda demokratiklÿømÿ

vasitÿ÷iliyindÿn imtina edib Avropa Tÿhlökÿsizlik vÿßmÿkdaølûq Tÿøkilatûnûn (ATßT) Minsk Qrupumexanizmindÿn istifadÿ etmÿyÿ östönlök verdi.

1995-ci ilin parlament se÷kilÿri vÿ 1998-ci ilinprezident se÷kilÿrindÿ iqtidar vÿ möxalifÿtdÿn olannamizÿdlÿrin Qarabaü probleminin nizamlanmasûilÿ baülû fikir ayrûlûüû kÿskin qarøûdurmaya sÿbÿbolmadû. Demÿk olar ki, bötön namizÿdlÿr þlkÿninÿrazi bötþvlöyönön qorunmasû mþvqeyindÿn ÷ûxûøedirdilÿr, fÿrq yalnûz ondan ibarÿt idi ki, möxalifÿtMinsk Qrupunun himayÿsi altûnda aparûlandanûøûqlarûn sÿmÿrÿsizliyindÿn narazû idi vÿermÿnilÿrin zÿbt etdiyi Azÿrbaycan torpaqlarûnûgöc vasitÿsi ilÿ azad etmÿk ö÷ön ordunungöclÿndirilmÿsinÿ ÷aüûrûrdû. Þz savaøpÿrÿñòbÿyanatlarûna cavabdeh olmayan marginalnamizÿdlÿr xösusilÿ hÿrbi nitqlÿri ilÿ se÷ilirdilÿr.Bununla belÿ, Azÿrbaycan hakimiyyÿti se÷kilÿrinke÷irilmÿsi zamanû saxtakarlûüa vÿ pozuntularaqarøû ÷ûxan etirazlarû yatûrtmaq mÿqsÿdi ilÿ istifadÿedilÿn sÿrt addûmlara bÿraÿt qazandûrmaq ö÷önQarabaü mÿsÿlÿsindÿn mÿharÿtlÿ istifadÿ edirdi.Daim ictimai sabitliyin qorunmasûnûn vacibolduüunu vurüulayan hakim rejim yaxûn ke÷miøiinsanlara xatûrladûrdû: þlkÿ daxilindÿ sörÿn anarxiyavÿ par÷alanma Ermÿnistanla apardûüû möharibÿdÿAzÿrbaycanûn mÿülubiyyÿtinÿ sÿbÿb oldu.

DDaaxxiillii ddeebbaattllaarrMinsk Qrupunun 1997-98-ci il tÿkliflÿrininuüursuzluüundan sonra Heydÿr ßliyevþzönÿmÿxsus gediø etdi. Aparûlan danûøûqlarûnmÿxfiliyi haqqûnda razûlaømanû pozaraq, o, MinskQrupunun bötön tÿkliflÿrini a÷ûqladû vÿ siyasipartiyalarû vÿ ictimaiyyÿt nömayÿndÿlÿrini dÿvÿtedib Milli Mÿclisdÿ onlarûn mözakirÿsini tÿøkil etdi.Lakin mözakirÿlÿr konstruktiv alûnmadû. ×ûxûølarûnÿksÿriyyÿtindÿ rÿsmi mþvqeyin qeyd-øÿrtsizdÿstÿklÿnmÿsi, milli birliyÿ ÷aüûrûølar vÿAzÿrbaycanûn ÿrazi bötþvlöyö uürunda hÿr øeyiqurban vermÿk andlarû ifadÿ olunurdu. Milli-demokratik döøÿrgÿyÿ aid olan bir ÷ox partiyalar(AXCP, Mösavat vÿ s.) Milli Mÿclisdÿ ke÷irilÿn bumözakirÿlÿrÿ mÿhÿl qoymadûlar, onlarûn fikrincÿ,bu mözakirÿlÿr ictimaiyyÿtin diqqÿtini danûøûqlarûnsÿmÿrÿsizliyindÿn yayûndûrmaq mÿqsÿdi daøûyanhakimiyyÿtin siyasi oyunu idi. KÈV-dÿ ÷ûxûø edÿnmöxalifÿt liderlÿri qeyd edirdilÿr ki, ßliyevhakimiyyÿtinin neft kontraktlarû vasitÿsi ilÿ bþyökdþvlÿtlÿri þz tÿrÿfinÿ ÷ÿkmÿk vÿ onlarûn kþmÿyiilÿ ermÿnilÿrÿ tÿzyiq gþstÿrmÿk strategiyasûtutarsûzdûr. Bununla belÿ ßliyevin planû qismÿn baøtutdu. Cÿmiyyÿt mÿlumatlandûrûldû vÿ nþvbÿti dÿfÿtÿsdiqlÿndi ki, rejim ÿleyhdarlarûnûn da Qarabaümönaqiøÿsinin tÿnzimlÿnmÿsi ilÿ baülû he÷ birkonstruktiv tÿklifi yoxdur. Minsk Qrupununa÷ûqlanmûø tÿkliflÿrinÿ olan mÿnfi reaksiyaalternativ danûøûqlar formatûnûn axtarûlmasûna ÿlavÿdÿstÿk verdi.

AAzzÿÿrrbbaayyccaann ssiiyyaassÿÿttiinnddÿÿ ""QQaarraabbaaüü aammiillii""Qarabaü mönaqiøÿsi Azÿrbaycanûn siyasi hÿyatûndahansû rolu oynayûr? Azÿrbaycanûn inkiøafdan

qalmûø siyasi sistemi ö÷ön klanlararasû ziddiyyÿtlÿrvÿ yerlibazlûq sÿciyyÿvidir. Ermÿni-Azÿrbaycanmönaqiøÿsi nÿticÿsindÿ qÿrb bþlgÿlÿrininnömayÿndÿlÿri - ermÿnistanlûlar (onlarû xalqarasûnda yerazlar da adlandûrûrlar) vÿ nax÷ûvanlûlar- hþkumÿt vÿ biznesdÿ östönlöyÿ nail oldular. Bubþlgÿlÿrdÿn olan azÿrbaycanlûlar digÿrlÿrindÿndaha ÷ox ermÿnilÿrlÿ tÿmasda olmuølar vÿermÿnilÿrlÿ bilavasitÿ mönaqiøÿ tÿcröbÿlÿri var idi.Qarabaülû azÿrbaycanlûlara gÿldikdÿ, bu gön onlarhakimiyyÿt vÿ biznes strukturlarûnda kifayÿt qÿdÿrtÿmsil olunsalar da, Qarabaü vÿ ÿtraf rayonlarûnermÿnilÿr tÿrÿfindÿn iøüalû nÿticÿsindÿ onlarûniqtisadi vÿ siyasi potensialûna bþyök zÿrbÿ dÿydi.Digÿr regional elita qruplarû isÿ (Bakû-Øirvan,Gÿncÿ-Qazax, Muüan-Lÿnkÿran) periferiyayasûxûødûrûldû.

Nÿzÿrÿ alsaq ki, son illÿr ÿrzindÿ Qarabaüproblemi daim ictimai diqqÿt mÿrkÿzindÿdir, siyasipartiyalar vÿ elita qruplarû bu mÿsÿlÿdÿn þzmÿqsÿdlÿri ö÷ön aktiv istifadÿ edirlÿr. "Qarabaükartûndan" bu cör istifadÿ ictimaiyyÿtindiqqÿtindÿn yayûnmayûb. Bu mÿqalÿnin möÿllifininapardûüû sorüular da daxil olmaqla, Ermÿnistan-Azÿrbaycan qarøûdurmasûnûn sÿbÿblÿrini þyrÿnÿnmöxtÿlif sosioloji sorüular gþstÿrir ki, Qarabaümönaqiøÿsinin daxili siyasi qövvÿlÿr tÿrÿfindÿnhakimiyyÿt uürunda möbarizÿ aparmaq ö÷önistifadÿ olunmasûnû döøönÿnlÿrin sayû (34,1%)KÈV-lÿrin geniø øÿkildÿ yayûmladûqlarû dönya vÿregional dþvlÿtlÿrin mönaqiøÿni uzatmaqdamaraqlû olmasû fikrini bþlöøÿnlÿrin sayûndan(35,4%) yalnûz bir az geri qalûr.

Gizli möbarizÿ aparan klanlar vÿ elitalardan fÿrqliolaraq, siyasi partiyalar Qarabaü mönaqiøÿsinintÿnzimlÿnmÿsi ilÿ baülû þz mþvqelÿriniformalaødûrûb ictimaiyyÿtÿ ÷atdûrmalûdûrlar. Möxtÿlifproqram sÿnÿdlÿrini vÿ bÿyanatlarû möqayisÿedÿrkÿn aøkar olur ki, Qarabaü mÿsÿlÿsinÿ dairAzÿrbaycanûn siyasi partiyalarûnûn mþvqelÿri kifayÿtqÿdÿr sÿthi vÿ deklarativ xarakter daøûyûr. Busÿnÿdlÿrdÿ danûøûqlarûn mÿzmunu vÿ formatû,mömkön kompromis formullarû ilÿ baülû demÿkolar ki, he÷ bir konkret tÿkliflÿr yoxdur. Möxalifÿtpartiyalarû (Mösavat, AXCP, AMÈP, ADP)gözÿøtlÿrÿ hakim Yeni Azÿrbaycan Partiyasûndandaha az meyllidir. Bu partiyalarûn rÿhbÿrlÿri bÿyanedirlÿr ki, yalnûz milli-vÿtÿnpÿrvÿr qövvÿlÿr iøüaledilmiø ÿrazilÿrin azad edilmÿsi vÿ þlkÿnin ÿrazibötþvlöyönön bÿrpasû ö÷ön dþvlÿtin bötönimkanlarûnû sÿfÿrbÿr etmÿyÿ qadirdir. Möxalifÿtinsadÿ, vÿ eyni zamanda sxematik fÿaliyyÿtproqramûna korrupsiyanû aradan qaldûrmaqlaiqtisadiyyatûn göclÿndirilmÿsi, þlkÿnin mödafiÿimkanlarûnûn geniølÿndirilmÿsi vÿ ermÿnilÿrÿ siyasivÿ hÿrbi tÿzyiqin artûrûlmasû daxildir. Hakim elitanûnkorrupsiyaya uüramasû vÿ Azÿrbaycanûnbeynÿlxalq nöfuzuna xÿlÿl gÿtirÿn vÿ dönyatoplumunun dÿstÿyindÿn þlkÿni mÿhrum edÿninsan höquqlarûnûn pozuntularû hÿm÷ininmöxalifÿt÷ilÿrin tÿnqid obyektidir. Qarabaüprobleminin tÿnzimlÿnmÿsindÿ ÷oxsaylû marginalpartiyalar vÿ liderlÿr daha da barûømaz mþvqenömayiø etdirirlÿr vÿ ermÿnilÿrÿ qarøû bu cör söni

6644 Akkord 17

radikallûqla onlar ÿhalinin gþzöndÿ iqtidarayaltaqlûqlarûnû ÿvÿzlÿmÿyÿ ÷alûøûrlar.

2001-ci ildÿ bir qrup tanûnmûø vÿ mþtÿbÿr siyasÿt÷i"Qarabaü xartiyasû" vÿ ya "Dþrdlöyön xartiyasûnû"qÿbul etmÿk tÿøÿbbösö ilÿ ÷ûxûø etdi. Bu qrupake÷miø xarici iølÿr naziri Tofiq Zölföqarov,prezident aparatû katibliyinin ke÷miø rÿhbÿri EldarNamazov, dþvlÿt neft øirkÿtinin sabiq prezidentiSabit Baüûrov vÿ gþrkÿmli iqtisad÷û Nazim Èmanovdaxil idi. Qrupun özvlÿri anlayûrdû ki, Qarabaümÿsÿlÿsindÿ tÿkcÿ hakimiyyÿtin siyasÿtinipislÿmÿklÿ vÿ vÿtÿnpÿrvÿr ritorika ilÿkifayÿtlÿnmÿk olmaz, vÿ belÿliklÿ onlar geniøictimai dÿstÿk qazana bilÿn möøtÿrÿk mþvqeyiniølÿnib hazûrlanmasûnû vacib bildilÿr. Bu mþvqeyÿgþrÿ, Azÿrbaycan hakimiyyÿti birtÿrÿfli gözÿøtlÿrÿson qoymalû vÿ mönaqiøÿnin mÿrhÿlÿlinizamlanmasûna ke÷mÿklÿ Daülûq Qarabaüÿtrafûnda Azÿrbaycan ÿrazilÿrinin qaytarûlmasûnanail olmalû idi. Xartiya bþyök ictimai ÿks-sÿdayasÿbÿb oldu, 20-dÿn artûq siyasi partiya, yözlÿrlÿictimai tÿøkilat vÿ þlkÿnin tanûnmûø vÿ nöfuzluøÿxsiyyÿtlÿri bu xartiyanû dÿstÿklÿdilÿr. Xartiya"maksimal dþzöm hÿddini", vÿ yaxud baøqa sþzlÿ,Azÿrbaycan ö÷ön mÿqbul kompromis hÿddinitÿyin etdi vÿ iqtidara xÿbÿrdarlûq etdi ki, bu hÿddiaømaq geniø kötlÿvi etirazlara sÿbÿb ola bilÿr.Bunun ardûnca gÿlÿn yöksÿk sÿviyyÿli Paris vÿ Ki-Uest danûøûqlarûnda ßliyev vÿ Ko÷aryanrazûlaømanûn ÿldÿ edilmÿsinÿ ÷ox yaxûn idilÿr, lakinBakûya qayûtdûqdan sonra ßliyev he÷ þztÿrÿfdaølarû arasûnda belÿ Daülûq Qarabaüûn defakto Ermÿnistana verilmÿsi ÿvÿzindÿ iøüal edilmiørayonlarûn qaytarûlmasû planûna dÿstÿk tapabilmÿdi.

Azÿrbaycanûn bugönkö iqtidarûnûn Qarabaüproblemi ilÿ baülû siyasÿtinÿ gÿldikdÿ, möxalifÿt vÿvÿtÿndaø cÿmiyyÿti strukturlarûnûn fikrincÿ, busiyasÿt möhafizÿkar, informasiya tÿminatûcÿhÿtdÿn zÿif vÿ olduqca bÿsitdir. Azÿrbaycandaavtoritar hakimiyyÿtin nÿticÿsindÿ qÿrarlarûn qÿbuledilmÿsi höququnu möstÿsna olaraq dþvlÿt baø÷ûsûilÿ baülayûrlar, bu da þz nþvbÿsindÿ sölhön ÿldÿedilmÿsi ö÷ön aparûlan danûøûqlarûn öslubuna mÿnfitÿsir gþstÿrir. Èqtidar ermÿnilÿrlÿ apardûüû danûøûqlarûhÿm ictimaiyyÿtdÿn, hÿm dÿ nöfuzlu siyasÿt÷ilÿr,mötÿxÿssislÿr vÿ hÿtta deputatlardan gizli saxlayûr.Azÿrbaycan rÿhbÿrliyi Qarabaü probleminintÿnzimlÿnmÿsi ilÿ baülû ictimaiyyÿtin bötöntÿøÿbböslÿrinÿ acûqlû reaksiya verir. Bu istiqamÿtdÿhÿyata ke÷irilÿn xalq diplomatiyasûnûn istÿnilÿnelementlÿrinÿ dÿ onun bÿslÿdiyi mönasibÿtmÿnfidir.

Èlham ßliyevin hakimiyyÿtÿ gÿliøindÿn sonraAzÿrbaycanûn mönaqiøÿ ilÿ baülû rÿsmi mþvqeyindÿsÿrtlÿømÿ möøahidÿ olundu. Èøüal edilmiø ÿrazilÿrinazad edilmÿsi ö÷ön silaha ÿl atmaüa hazûrolduüunu bildirÿn hakimiyyÿtin bu bÿyanatlarûhÿrbi xÿrclÿrin tutarlû artûmû (2004-cö ildÿ 170milyon dollardan 2005-ci ildÿ 300 milyon dollaraqÿdÿr) vÿ tÿmas xÿttindÿ atÿøkÿsin pozulmahallarûnûn ÷oxalmasû ilÿ möøayiÿt olunur. Bununlabÿrabÿr beynÿlxalq sÿhnÿdÿ (BMT, ATßT, Avropa

Øurasûnûn Parlament Assambleyasûnda) Azÿrbaycantorpaqlarûnûn ermÿnilÿr tÿrÿfindÿn iøüalû vÿ butorpaqlarda mÿskunlaødûrûlmasûnûn pislÿnmÿsinÿyþnÿlmiø Azÿrbaycanûn diplomatik fÿallûüûnûnartmasû gþz þnöndÿdir. Èlham ßliyevin atasû ilÿmöqayisÿdÿ daha az etimada malik olmasû onudaha sÿrt mþvqe se÷mÿyÿ vadar edir. Eynizamanda neft hasilatûndan gÿlÿn gÿlirlÿrin artmasûhakimiyyÿtin sÿrbÿstliyini tÿmin etmÿklÿ bÿrabÿrxarici donorlardan asûlûlûüû aradan qaldûrûr. Qeydetmÿk lazûmdûr ki, Ermÿnistanda vÿziyyÿt tamamilÿfÿrqlidir: burada dþvlÿt bödcÿsinin tÿqribÿn ö÷dÿbir hissÿsi xaricdÿn gÿlÿn vÿsaitdÿn ibarÿtdir.

DDaaxxiillii vvÿÿ xxaarriiccii aauuddiittoorriiyyaallaarrBelÿliklÿ, Azÿrbaycanûn rÿhbÿr elitasûnûnaddûmlarûnda ziddiyyÿt möøahidÿ olunur. Birtÿrÿfdÿn, hakimiyyÿtÿ gÿliølÿrinÿ gþrÿ onlarQarabaü mönaqiøÿsi ilÿ baülû ÿhali arasûndayaranmûø etiraz dalüalarûna borcludurlar. Qeydetmÿk lazûmdûr ki, elÿ bu elita hakimiyyÿtÿgÿlÿndÿ Qarabaü problemini AzÿrbaycanRespublikasûnûn suverenliyi vÿ ÿrazi bötþvlöyönÿxÿlÿl gÿtirmÿdÿn tezliklÿ hÿll etmÿyÿ gurhagurlasþz vermiødi. ßgÿr bu gön hakimiyyÿt bumþvqedÿn geri ÷ÿkilÿrsÿ, onun legitimliyi sualaltûnda ola bilÿr. Eyni zamanda, dþvlÿt strukturlarûvÿ iqtisadiyyatda ÿlÿ ke÷irilmiø vacib mþvqelÿrisaxlamaq ö÷ön hakim elita gözÿøt vÿkompromislÿr vasitÿsi ilÿ hazûrkû qeyri-sabit "nÿsölh, nÿ savaø" vÿziyyÿtini daha sabit durumake÷irmÿyÿ mÿcburdur. Dönya toplumuna þzlÿrini"sölh partiyasû" kimi, möxalifÿti isÿ ekstremist vÿmönaqiøÿnin göc yolu ilÿ hÿll edilmÿsinintÿrÿfdarlarû kimi tÿqdim edÿn Azÿrbaycan iqtidarûsiyasi rÿqiblÿrini ÿzmÿk ö÷ön kart-blanø almaüa÷alûøûr. Bununla yanaøû, daxili auditoriya ö÷öniqtidarda olan elita savaøpÿrÿst populist ritorikadanistifadÿ etmÿkdÿ davam edir. Hakimiyyÿtin bu cörikilik siyasÿtini aradan qaldûrmadan, nöfuzlumöxalifÿt siyasÿt÷ilÿri vÿ vÿtÿndaø cÿmiyyÿtininnömayÿndÿlÿri ilÿ dialoq aparmadan sölhprosesindÿ aüûr, lakin eyni zamanda zÿrurikompromislÿrin qÿbul edilmÿsi olduqca ÷ÿtindir.

Nÿ qÿdÿr ki, Azÿrbaycan ÿrazisinin bþyök birhissÿsi Ermÿnistanûn iøüalû altûndadûr, he÷ bir siyasipartiya vÿ ya mÿsuliyyÿt daøûyan liderErmÿnistanûn ÿrazi iddialarûna gözÿøtlÿr barÿsindÿdanûømaüa risk etmÿz, ÷önki bu siyasi sui-qÿsdÿbÿrabÿr bir addûm olardû. Bu addûmû atmaq istÿyÿnsiyasÿt÷ini elÿ hÿmin vaxt satqûn vÿkollaborasionist damüasû gþzlÿyir, bu tÿrzdÿ ifadÿedilÿn demokratiklÿømÿ vÿ islahatlarla baülû hÿttaÿn sÿmÿrÿli ideyalar isÿ, iflasa uürayacaqlar.Mönaqiøÿdÿ hÿrbi mÿülubiyyÿtlÿ özlÿøÿnAzÿrbaycan sölh tÿnzimlÿnmÿsi prosesindÿ ciddigözÿøtlÿrÿ getmÿli olacaq. Etirazlarûn vÿ ziddmþvqelÿrin ifadÿ÷isi olan möxalifÿt bu øÿraitdÿyalnûz daha da barûømaz tÿkliflÿr irÿli sörmÿyÿqadirdir. Mÿhz bu vÿziyyÿt Qarabaü mönaqiøÿsininhÿlli ilÿ baülû möxalifÿtdÿn gÿlÿn tÿkliflÿrdÿkonstruktiv ideyalarûn az olmasûnû izah edir.

6655Qarabaü mönaqiøÿsi vÿ Azÿrbaycanda demokratiklÿømÿ

YYeennii ssttrruukkttuurrllaarr,,kkþþhhnnÿÿ bböönnþþvvrrÿÿ::

ddþþvvllÿÿttllÿÿrriinn ssööllhhmmÿÿrraammllûûppootteennssiiaallûû

HHrraa÷÷ ××iilliinnggiirryyaann

Ermÿnistan vÿ Azÿrbaycanda demokratiyayake÷id bir sûra ÷atûømazlûqlarla möøayiÿt olunur.Lakin Qarabaü mönaqiøÿsini vÿ onun

nÿticÿlÿrini bu ÷atûømazlûqlarda gönahlandûrmaqsÿhv olardû. Separatist mönaqiøÿlÿr tÿcröbÿsiolmayan digÿr post-sovet dþvlÿtlÿri dÿ þzdemokratik nailiyyÿtlÿri ilÿ þyönÿ bilmirlÿr, bunuBelarus vÿ Törkmÿnistanûn misalûnda gþrmÿk olar.ßksinÿ, Ermÿnistan, Azÿrbaycan vÿ regionundigÿr dþvlÿtlÿrindÿ demokratik inkiøafûn arzuolunan sÿviyyÿyÿ ÷atmamaüûna sÿbÿb kþhnÿsistemli problemlÿrin vÿ hakimiyyÿtdÿ olanrejimlÿrin yeni problemlÿrin cÿmidir. Buproblemlÿri nÿzÿrÿ almaq vacibdir, ÷önki konkretmisallara gÿldikdÿ aydûn gþrönör ki, ÿhalininbþyök etimadûnû qazanmûø vÿ yöksÿk demokratiyasÿviyyÿsinÿ malik olan dþvlÿtlÿr hÿrbimönaqiøÿlÿrin davamlû hÿll yollarûnû tapmaqdadaha mövÿffÿq olurlar.

XXaarriizzmmaattiikk lliiddeerrllÿÿrriinn ddiilleemmmmaallaarrûû1994-cö ilin atÿøkÿsindÿn sonra on ildÿn artûqdavam edÿn danûøûqlarûn nÿticÿsindÿ Azÿrbaycanvÿ Ermÿnistan prezidentlÿrinin son bÿyanatlarûolduqca sÿciyyÿvidir. 2005-ci ilin sentyabrûndaÈlham ßliyev þz ÷ûxûøûnda konkret bildirdi: "Bizgöclö hÿrbi potensial yaradûrûq. Qoy bizimdöømÿnlÿrimiz bilsin ki, Azÿrbaycan hÿr zaman þzÿrazilÿrini azad etmÿyÿ qadirdir", vÿ ÿlavÿ etdi ki,2006-cû ildÿ Bakû hÿrbi bödcÿni ikiqat artûrmaqla600 milyon dollara ÷atdûracaq. Onun ermÿnihÿmkarû, ÿslÿn Qarabaüdan olan vÿ Qarabaüûnsabiq prezidenti vÿzifÿsini tutmuø RobertKo÷aryan daha sÿrt bÿyanatla ÷ûxûø etdi: "DaülûqQarabaü he÷ vaxt Azÿrbaycanûn tÿrkibindÿolmayûb vÿ olmayacaq. Bu bizim qÿtimþvqeyimizdir. Sonra isÿ hÿr hansû hÿll yollarûnûfikirlÿømÿk olar, yeni status formalarûnû icadetmÿk olar". Vasitÿ÷ilÿrin vÿ kÿnar möøahidÿ÷ilÿrinmÿyusluüuna sÿbÿb olan bu bÿyanatlar he÷ dÿdaxili auditoriya ö÷ön nÿzÿrdÿ tutulmuø populist÷ûxûølar deyil, bu bÿyanatlar siyasi liderlÿrin þzmþvqelÿrini ÿks etdirir.

Siyasi rÿhbÿrliyin yanaømasûnda bu cör möÿyyÿnlikQarabaü mþvzusunun cÿmiyyÿt tÿrÿfindÿn qÿbuledilmÿsinÿ tÿsir edir. Hÿqiqÿtÿn dÿ, problemin birhissÿsi ondan ibarÿtdir ki, mönaqiøÿninnizamlanmasû qurumlar vÿ ictimaiyyÿtdÿn deyil,konkret rÿhbÿrlÿrin oynadûüû roldan son dÿrÿcÿasûlûdûr. Mÿsÿlÿn, 2002-ci ildÿ Heydÿr ßliyevbildirmiødir: "ßgÿr Qarabaü mÿsÿlÿsini mÿn hÿlledÿ bilmÿrÿmsÿ, bu mÿsÿlÿni dönyada he÷ kim

6666 Akkord 17

HHrraa÷÷ ××iilliinnggiirryyaann KKeemmbbrriiccUUnniivveerrssiitteettiinniinn CCaacc ÈÈddaarrÿÿ÷÷iilliikkÈÈnnssttiittuuttuunnuunn ((JJuuddggee IInnssttiittuutteeooff MMaannaaggeemmeenntt)) AAvvrraassiiyyaattÿÿddqqiiqqaatt pprrooqqrraammûûnnûûnnddiirreekkttoorruudduurr.. LLoonnddoonnÈÈqqttiissaaddiiyyyyaatt vvÿÿ SSiiyyaassii EEllmmllÿÿrrAAllii MMÿÿkkttÿÿbbiinnddÿÿ ddookkttoorrlluuqqddÿÿrrÿÿccÿÿssiinnii aallmmûûøøddûûrr..

EErrmmÿÿnniissttaann mmööxxaalliiffÿÿttiinniinn YYeerreevvaannddaammiittiinnqqii,, aapprreell,, 22000044--ccöö iill..

Mÿnbÿ: Rþyter/Mxitar Xa÷atryan

hÿll edÿ bilmÿz." Elÿcÿ dÿ, bir ÷oxlarûnûn fikrincÿ,ÿslÿn Qarabaülû olan Ko÷aryan vÿ Ermÿnistanûnmödafiÿ naziri Serj Sarkisyan ermÿnilÿrÿ tÿsirgþstÿrÿ bilÿn yeganÿ øÿxslÿrdilÿr. Sovet Èttifaqûdaüûldûqdan sonra demÿk olar ki, bötön yenicÿmöstÿqillik ÿldÿ edÿn dþvlÿtlÿrdÿ möxtÿlifyþnömlö xarizmatik liderlÿr hakimiyyÿtÿ gÿldi.Alman sosioloqu Maks Veberin tÿbirincÿ, xarizma- qÿbul edilmiø qaydalar ÿvÿzinÿ "øÿxsikeyfiyyÿtlÿrin istifadÿsi vÿ prioritetliyinÿ" ÿsaslananvÿ "adi idarÿ÷ilik strukturlarû ilÿ ziddiyyÿt tÿøkiledÿn xasiyyÿt nþvödör". Bu, göclö dþvlÿtinstitutlarûnûn olmamasûnû, demokratik inkiøafûnaøaüû sÿviyyÿsi vÿ sörÿtini, inkiøafdan qalan siyasimöhiti vÿ bununla baülû olan strukturpotensialûnûn problemlÿrini nÿzÿrdÿ tutur.Doürudan da, yeni yaranmûø dþvlÿtlÿrin xarizmatikrÿhbÿrlÿri hakimiyyÿtin möxtÿlif qollarûnûnmöstÿqilliyini øöbhÿ altûna saldûlar: hÿm parlament,hÿm dÿ mÿhkÿmÿ hakimiyyÿtin icraedici qolununtabeliyindÿdir.

Mönaqiøÿnin nizamlanmasûna gÿldikdÿ, ÿsas sualondan ibarÿtdir ki, Azÿrbaycan, Ermÿnistan vÿGörcöstan kimi xarizmatik rÿhbÿri olan vÿ kÿskinstruktur qösurlardan ÿziyyÿt ÷ÿkÿn dþvlÿtlÿr daxilimönaqiøÿlÿri hÿll etmÿyÿ vÿ þz ke÷miø muxtarbþlgÿlÿrinin höquqlarûnû tÿmin etmÿyÿqadirdirlÿrmi. Liderlik vÿ idarÿetmÿ problemlÿri vÿstruktur potensialûndakû ÷atûømazlûqlar mönaqiøÿnihÿll etmÿk ö÷ön inandûrûcû planlarûn olmadûüûndandaha da aüûrlaøûrlar. Qarabaü ermÿnilÿri

Azÿrbaycan Respublikasûna onlarûn reinteqrasiyasûilÿ baülû hÿr hansû cÿlbedici tÿklif almadûqlarûndanbelÿ "birlÿømÿni" daha da cidd-cÿhdlÿ rÿddedirlÿr. 1994-cö ildÿ atÿøkÿs saziøi baülandûqdanbÿri hÿtta Azÿrbaycanûn daxilindÿ etibarlûzÿmanÿtlÿr vermÿmiø vÿ tolerant demokratiyanömayiø etdirmÿmiødir. ßgÿr hþkumÿt þz þlkÿsidaxilindÿ siyasi möxalifÿtÿ dþzmÿyÿ hazûr deyilsÿ,onun kÿnar "döømÿnlÿ" konstruktiv mönasibÿtlÿrqurmaq iqtidarûnda olmasû øöbhÿlÿr doüurur.Qarabaüa "yöksÿk muxtariyyÿt" vÿdlÿrinivermÿkdÿn savayû Azÿrbaycan þz konkrettÿkliflÿrini izah etmÿmiødir. Muxtariyyÿt tÿklifedÿn dþvlÿt ö÷ön nÿdÿn ibarÿtdir? Bumuxtariyyÿti alanlar ö÷ön onun nÿ faydasû olabilÿr? Cÿmiyyÿtdÿ bu mþvzular ÿtrafûnda he÷ birdebatlar aparûlmûr. Bakûda dþvlÿt rÿhbÿrlÿrininsavaøpÿrÿñò bÿyanatlarû fonunda vÿd edilÿnmuxtariyyÿt vÿ onun xeyri barÿdÿ ictimaidiskussiyalarûn olmamasû Qarabaü ermÿnilÿrinÿÿsas verir ki, Azÿrbaycanûn niyyÿtlÿrinÿ etibarsûzyanaøsûnlar. Vÿ ÿksinÿ, Azÿrbaycanûn þzönöidarÿmÿsÿlÿsinÿ qeyri-ciddi yanaømasû son illÿrQarabaüûn Ermÿnistanla daha da sûxinteqrasiyasûna sÿbÿb olmuødur.

EErrmmÿÿnniissttaann ssiiyyaassÿÿttiinnddÿÿ QQaarraabbaaüü aammiilliiErmÿnistan hÿm÷inin xarizmatik rÿhbÿrlÿrxÿstÿliyinÿ dö÷ar olub, lakin burada bu tiplidþvlÿt idarÿ÷iliyinin nÿticÿlÿri fÿrqlidir. Ermÿnistanûn

6677Yeni strukturlar, kþhnÿ bönþvrÿ: dþvlÿtlÿrin sölhmÿramlû potensialû

möxalif partiyalarû iqtidar rejimlÿri nöfuzdansalmaq ö÷ön Qarabaü kartûndan bir-birindÿn fÿrqliøÿkildÿ istifadÿ etmiølÿr. Buna ÿn mÿøhur misalolaraq Levon Ter-Petrosyanûn mÿcburi istefasûnûgÿtirmÿk olar - siyasi partiyalarûn ÿksÿriyyÿti vÿke÷miø tÿrÿfdarlarû onu tÿslim÷ilikdÿ su÷ladûlar."Qarabaü möharibÿsinin qÿhrÿmanû" kimi qazandûüûøþhrÿt son illÿr prezident Robert Ko÷aryanû datÿnqidlÿrdÿn xilas edÿ bilmÿdi. Ona qarøûönvanlanan ittihamlara gþrÿ, Ko÷aryan þzhakimiyyÿti dþvröndÿ Qarabaüla Azÿrbaycanarasûndakû mönaqiøÿni ikitÿrÿfli Ermÿnistan-Azÿrbaycan mönaqiøÿsinÿ ÷evirdi, Qarabaü isÿdanûøûqlar prosesindÿn kÿnarda qaldû. Möxalifÿtpartiyasûnûn rÿhbÿri Stepan Demir÷yanûn sþzlÿrinÿgþrÿ, Ermÿnistanûn Azÿrbaycana ÿrazi gözÿøtlÿrinÿgetmÿk tÿhlökÿsi var (Ermÿnistanûn ÿn cÿnubbþlgÿsi olan Meùri rayonunun bir hissÿsininverilmÿsi haqqûída sþz gedir). Möxalifÿt partiyalarûvÿ iqtidar koalisiyasûnûn özvlÿri tÿkid edirlÿr ki,Ermÿnistanûn suveren ÿrazilÿri sþvdÿlÿømÿmþvzusu ola bilmÿz.

Bununla belÿ, mönaqiøÿnin tÿnzimlÿmÿ yollarûarasûndakû fÿrqli yanaømalar vÿ hakim rejimin a÷ûqtÿnqidi bir-birinÿ qarûøûb. Möxalifÿt partiyalarûcÿmiyyÿtdÿ geniø siyasi dÿstÿyÿ malik deyillÿr,buna gþrÿ dÿ adÿtÿn onlarûn siyasi fÿallûüûiqtidarûn tÿnqidi ilÿ mÿhdudlaøûr. Bu gönÿdÿk butÿnqidin bþyök tÿsiri olmamûødûr vÿ möxalifÿt nÿErmÿnistan ö÷ön, nÿ dÿ Daülûq Qarabaümönaqiøÿsinin hÿll edilmÿsi özrÿ kÿsÿrli siyasi vÿya iqtisadi alternativlÿri ortaya ÷ûxara bilmÿmiødir.Bu partiyalara hÿrdÿn bir gþstÿrilÿn dÿstÿkonlarûn strategiyasû vÿ ya ideologiyasûnûnbÿyÿnilmÿsindÿn deyil, daha ÷ox cÿmiyyÿtinKo÷aryan hþkumÿtindÿn narazûlûüûndan irÿli gÿlir.Azÿrbaycanda olduüu kimi, Ermÿnistanûn siyasisÿhnÿsindÿ dÿ kompromislÿ ÿlaqÿlÿndirilÿnyanaømalara yer yoxdur. Ermÿnistan partiyalarûnûnhe÷ biri Qarabaüû "tÿslim verÿn" partiya kimigþrönmÿk istÿmir; "mþtÿdillÿr" Èsrailin "sölhÿvÿzinÿ torpaqlar" formuluna bÿnzÿr "ÿrazigözÿøtlÿri" haqqûnda danûøarkÿn adÿtÿn DaülûqQarabaüdan kÿnarda iøüal edilmiø Azÿrbaycanÿrazilÿrinin qaytarûlmasûnû nÿzÿrdÿ tuturlar,Qarabaüûn qaytarûlmasû barÿsindÿ sþz belÿ getmir.

Ermÿni diasporu Ko÷aryan hakimiyyÿtindÿn mÿyusolub onu korrupsiya, himayÿdarlûq vÿ bir sûrasosial-iqtisadi problemlÿrdÿ su÷lasa da, ömumilikdÿQarabaüûn Azÿrbaycandan ayrûlmaq niyyÿtinidÿstÿklÿyir vÿ buna söbut olaraq hÿcmli maliyyÿyardûmû proqramlarûnû hÿyata ke÷irir. Bundan ÿlavÿ,diasporun ABØ, Avropa vÿ Rusiyada lobbi÷ilikfÿaliyyÿti Ermÿnistan vÿ Qarabaüa bþyök faydagÿtirir. Eyni zamanda qeyd etmÿk lazûmdûr ki, bufÿaliyyÿt Yerevan vÿ Stepanakertlÿ razûlaødûrûlmûøøÿkildÿ aparûlûr vÿ diasporun Daülûq Qarabaüûngÿlÿcÿyinÿ dair þz xösusi mþvqeyi vÿ ya fÿrqlibaxûølarû yoxdur. Ermÿnistan-Törkiyÿmönasibÿtlÿrindÿ olduüu kimi, ermÿni diasporu

Ermÿnistan hþkumÿtinin vÿ ya Qarabaürÿhbÿrliyinin Azÿrbaycana mönasibÿtdÿ apardûüûsiyasÿtlÿrinÿ mödaxilÿ etmÿk niyyÿtindÿ deyil.Diasporun bir hissÿsi sölh saziøinin sonvariantûndan narazû qalsa da, ermÿni-Azÿrbaycanmönasibÿtlÿri bu mönasibÿtlÿr iøtirak÷ûlarûnûn þz iøihesab olunur.

KKÿÿnnaarrllaaøøddûûrrmmaa ssiiyyaassÿÿttiiSiyasÿt vÿ hþkumÿtin øÿxsiyyÿtlÿr özÿrindÿqurulmasû hÿm÷inin kÿnarlaødûrmanûn ifratformalarûna sÿbÿb olur, baøqa sþzlÿ, "þzgÿqrupdan" - yÿni, hÿm Azÿrbaycandaermÿnilÿrdÿn, hÿm dÿ Ermÿnistan vÿ Qarabaüdaazÿrbaycanlûlardan döømÿn obrazûnûn yaradûlmasûnavÿ bu qrupun yadlaødûrûlmasûna gÿtirib ÷ûxarûr.Qafqazdakû mönaqiøÿlÿrin bu aspektinÿ ÷ox vaxtlazûmi diqqÿt yetirilmir. Bu regiondakû ÿksÿrmönaqiøÿlÿr KÈV-dÿ tÿsvir edildiyi kimi tarixidöømÿn÷iliklÿ deyil, daha ÷ox ÷oxluq-azlûqmönasibÿtlÿrinin yenidÿn formalaømasû ilÿ baülûdûr."Þzgÿlÿødirmÿ" prosesi azlûüûn (Qarabaüermÿnilÿrinin) ÷oxluqla (azÿrbaycanlûlarla) onsuzda birmÿnalû olmayan mönasibÿtlÿrini daha dazÿiflÿdir. 2003-cö ilin yanvarûnda prezidentKo÷aryan bildirmiødir:

"Ermÿnilÿrÿ Sumqayût vÿ Bakûda edilmiø basqûnlarvÿ 1991-1992-ci illÿrdÿ ermÿnilÿrin Qarabaüdankötlÿvi øÿkildÿ hÿrbi deportasiyasû cÿhdlÿri onadÿlalÿt edir ki, ermÿnilÿr Azÿrbaycanda yaøayabilmÿzlÿr. Sþhbÿt möÿyyÿn milli uyuømazlûqdangedir..."

Azÿrbaycanûn o vaxtkû prezidenti Heydÿr ßliyev2001-ci ildÿ eyni cör sÿrt surÿtdÿ bÿyan etdi ki,"ermÿni iøüal÷ûlarû Hitler ordularûndan, almanfaøistlÿrindÿn qÿtiyyÿn fÿrqlÿnmirlÿr."

Bu cör ritorika regionda yaøayan xalqlar arasûndaÿsrlÿr boyu davam etmiø mehriban qonøuluqÿlaqÿlÿrinÿ kþlgÿ salûr. Son illÿr möxtÿlif millÿtlÿrarasûnda mönasibÿtlÿrin mösbÿt aspektlÿri CÿnubiQafqazda ÷ox nadir hallarda ictimai polemikanûnmþvzusu olur. Yalnûz bþlgÿyÿ sÿfÿr edÿnqonaqlar vÿ ya jurnalistlÿr bu barÿdÿ sualverÿndÿ insanlar "digÿr tÿrÿflÿ" þz mehribanmönasibÿtlÿrindÿn xatirÿlÿri danûøûrlar.

Èdeoloji vÿ sosial "þzgÿlÿødirmÿ" diskursumetropoliya dþvlÿtlÿrinin struktur zÿifliyi vÿke÷miø muxtariyyÿtlÿrin reinteqrasiyasû özrÿinandûrûcû tÿøÿbböslÿrin olmamaüû demÿkdir,bununla yanaøû bu diskurs mönaqiøÿninnizamlanmasû ö÷ön bþyök problem yaradûr. ßgÿrdavamlû sölh nÿticÿ etibarilÿ cÿmiyyÿtlÿrinbarûømasû prosesindÿ yaranûrsa, Cÿnubi Qafqazdageniø yayûlmûø "digÿr tÿrÿfdÿn" döømÿn obrazûnûnyaradûlmasû bu sölhö tÿhlökÿ altûna qoya bilÿr.Azÿrbaycanlûlar ö÷ön "þzgÿlÿødirmÿnin" dili hÿrbimÿülubiyyÿt, ÿrazilÿrin itirilmÿsi, sosial-iqtisadi øÿraitvÿ xösusilÿ dÿ 800.000 qa÷qûn vÿ mÿcburi

6688 Akkord 17

kþ÷könön aqibÿti ilÿ baülûdûr. Qa÷qûn vÿ mÿcburikþ÷könlÿrin mÿyusluüu vÿ göndÿlik rastlaødûüûproblemlÿr "þzgÿlÿødirmÿ" ö÷ön ÷ox göclöemosional vÿ siyasi bönþvrÿ yaradûr. Ermÿnilÿrin"þzgÿlÿødirmÿ" ritorikasû yaddaølarda qalan millÿtinqurban olmasû vÿ irredentizm hisslÿrinÿ vÿhÿm÷inin ke÷miødÿ vÿ hazûrkû dþvrdÿ soyqûrûmqorxusuna sþykÿnir. Bundan ÿlavÿ, ermÿnilÿrazÿrbaycanlûlarû "törklÿrlÿ" eynilÿødirir vÿ bununlada Törkiyÿyÿ olan tarixi döømÿn÷ilik Azÿrbaycanatÿtbiq edilir.

ßsas mÿsÿlÿ "þzgÿlÿødirmÿ" ritorikasûnûn nÿdÿrÿcÿdÿ haqlû olmasûnda vÿ ya özrlö sÿbÿblÿrinolub-olmamasûnda deyil. ßsas diqqÿt buritorikanûn mönaqiøÿnin tÿnzimlÿnmÿsi ö÷önsosioloji nÿticÿlÿrinÿ yþnÿlmÿlidir. Xösusilÿ qeydetmÿk lazûmdûr ki, ayrû-ayrû ÿmÿllÿrin vÿ konkrethadisÿlÿrin bötön xalqa tÿtbiq edilmÿsi fonundaþzönkölÿr-þzgÿlÿr bþlgösö mönaqiøÿnin sölh yoluilÿ nizamlanmasû perspektivini daha da uzaqlaødûrûr.Bunun ÿvÿzinÿ ifrat "þzgÿlÿødirmÿ" diskursucÿmiyyÿtlÿrdÿ savaøpÿrÿñò ÿhval-ruhiyyÿnigöclÿndirir vÿ onlarûn barûøûq prosesindÿ iøtiraketmÿk istÿyini azaldûr.

YYeennii ssttrruukkttuurrllaarr,, kkþþhhnnÿÿ bböönnþþvvrrÿÿOn illÿrlÿ davam edÿn mönaqiøÿlÿrin hÿlli nÿinkike÷id dþvrönö yaøayan Ermÿnistan vÿAzÿrbaycan, hÿtta Èsrail vÿ Kipr kimi olduqcainkiøaf etmiø demokratiyalar ö÷ön mörÿkkÿbmÿsÿlÿyÿ ÷evrildi. Cÿnubi Qafqazda ke÷miøsistemin qalûqlarûnûn yeni dþvlÿt vÿ idarÿ÷ilikstrukturlarûna ÷evrilmÿsi vÿ yenilÿnmÿsi prosesihÿlÿ dÿ davam edir. Bugönkö proseslÿridþvlÿt÷iliyin qurulmasû vÿ yaxud dþvlÿt÷iliknþvönön möÿyyÿn edilmÿsinin davamû kimiömumilÿødirmÿk olar. Ermÿnistan, Azÿrbaycan vÿGörcöstanûn möstÿqillik qazanmasûndan on ildÿnartûq vaxt ke÷sÿ dÿ, bu þlkÿlÿrdÿ indiyÿdÿkdþvlÿt÷iliyin parlament vÿ ya prezidentmodellÿrindÿn hansûnûn daha uyüun olmasûbarÿdÿ fÿal möbahisÿlÿr gedir. Ö÷ respublikanûnkonstitusiyalarû dÿyiømÿkdÿ davam edir, vaxtaøûrûonlara yeni dözÿliølÿr edilir. Dþvlÿt aparatûnûntÿrkibi, sÿlahiyyÿtlÿr dairÿsi vÿ mÿnÿvi-ÿxlaqikodeksi mözakirÿlÿr mþvzusudur. Bu mÿsÿlÿlÿrQarabaüda da (vÿ hÿm÷inin regionun digÿr defakto dþvlÿtlÿrindÿ) östönlök tÿøkil edir, lakinÿsas fÿrqli cÿhÿt budur ki, beynÿlxalq toplumQarabaüû tanûmadûüûndan vÿ Stepanakertinþzönön lazûmi ehtiyatlarû olmadûüûndan, sþhbÿtartûq Qarabaüûn Ermÿnistanla inteqrasiyasûnûnsÿviyyÿsi vÿ sörÿti haqqûnda gedir.

Muxtar bþlgÿlÿr vÿ metropoliya dþvlÿtlÿriarasûnda ÿvvÿlki sÿlahiyyÿtlÿr bþlgösö sistemininqÿti surÿtdÿ dÿyiødirilmÿsi vÿ Qarabaüdaformalaømûø de fakto "yeni qayda" CÿnubiQafqaz dþvlÿtlÿrinin ilk yenidÿnqurma mÿrhÿlÿsinitÿøkil edir. Bununla belÿ, baxmayaraq ki, bu yeni

qayda beynÿlxalq sÿviyyÿdÿ tanûnmamûø qalûr,ke÷miø sovet muxtariyyÿtlÿrinin qazandûüûmöstÿqilliyin baølûca xösusiyyÿti bötön siyasi, sosial,iqtisadi vÿ milli sÿrhÿdlÿrin dÿyiødirilmÿsindÿnibarÿtdir. Qarabaüûn hakim elitasû vÿ cÿmiyyÿtiö÷ön bu, möstÿqilliyin ÿn möhöm nailiyyÿtidir.Onlarûn fikrincÿ, Qarabaü ermÿnilÿri artûq tituldþvlÿtdÿ azlûq deyil, yenidÿn tÿøkil edilmiødþvlÿtdÿ ÷oxluq tÿøkil edirlÿr. Onlar artûq uzaqdaolan mÿrkÿzi hakimiyyÿtin qÿrarlarûndan asûlûdeyillÿr vÿ þz iølÿrinÿ þzlÿri nÿzarÿt edirlÿr.

Bu kontekstdÿ tÿrÿflÿrin razûlaødûrdûüû kompromisvÿ gözÿøtlÿr tÿlÿb edir ki, sÿlahiyyÿtlÿri tÿqdimedÿn vÿ qÿbul edÿn qurumlar ÿsaslû strukturimkanlarûna malik olsunlar. Burada belÿ bir sualortaya ÷ûxûr ki, þz ke÷id dþvrönö yaøayan dþvlÿtinbu cör strukturlarû varmû? Struktur qösurlarûndaxili vÿ kÿnar þzöllÿrini ayûrmaq lazûmdûr. Daxilÿn,yenidÿnqurma prosesinin ÿsasûnda sovet erasûndanmiras qalmûø kþhnÿ infrastruktur durub: CÿnubiQafqaz dþvlÿtlÿri yeni strukturlarû kþhnÿ bönþvrÿözÿrindÿ inøa etmÿklÿ mÿøüuldurlar. De faktomöstÿqil dþvlÿtlÿrÿ gÿldikdÿ, struktur qösurlarÿsasÿn kÿnar amillÿrlÿ izah olunur: bu de faktodþvlÿtlÿr rÿsmi beynÿlxalq dÿstÿkdÿn, xaricisÿrmayÿlÿrdÿn, infrastrukturun yenilÿnmÿsindÿkþmÿkdÿn, ÿtraf alÿmlÿ ÿlaqÿlÿrdÿn (xösusilÿ dÿinformasiya vÿ yeni texnologiyalar sahÿsindÿ) vÿvÿtÿndaø cÿmiyyÿtinin inkiøafûnda ÿsaslû yardûmdanmÿhrumdurlar. Qeyri-hþkumÿt tÿøkilatlarûnûnapardûüû bötön fÿaliyyÿtÿ baxmayaraq, bu cörbeynÿlxalq yardûmdan vÿ ÿmÿkdaølûqdan imtinaseparatizmi cÿzalandûrmaq vÿ son ÷þzöm variantûbarÿsindÿ razûlaømanû mÿcburÿn qÿbul etdirmÿkmÿqsÿdi daøûyûr. Lakin bu siyasÿt fÿrqli nÿticÿlÿrÿ- tÿcridin artmasûna vÿ beynÿlxalq ictimaiyyÿtinqÿrÿzli olduüu vÿ hÿr zaman metropoliyalarûntÿrÿfini saxlamasû haqqûnda øöbhÿlÿringöclÿnmÿsinÿ gÿtirib ÷ûxardû.

Muxtar respublikalarda yaøayan azlûqlar ÷oxluqtÿrÿfindÿn ilk þncÿ þz dþvlÿtlÿrinin vÿtÿndaølarûkimi yox, "þzgÿ", yad kimi qÿbul edilirdilÿr:÷oxluüun dþvlÿtindÿ ermÿnilÿr "qeyri-azÿrbaycanlû","sonradan gÿlmÿlÿr" idilÿr. Azlûqlarûn fikrincÿ,möstÿqilliyÿ nail olduqdan sonra onlar ÷oxluüun"sosial nÿzarÿtindÿn" vÿ "þzgÿlik" yököndÿnqurtuldular. Kipr vÿ Fÿlÿstin/Èsrail misallarûÿsasûnda fÿrz etmÿk olar ki, Cÿnubi Qafqazdamönaqiøÿlÿrin nizamlanmasû prosesi uzun möddÿt÷ÿkÿcÿk. Vasitÿ÷ilik sÿylÿri vÿ problemin hÿllyollarûnûn tapûlmasû yalnûz siyasi iradÿnin vÿ yamÿqbul razûlaøma variantûnûn axtarûøû ilÿmÿhdudlaømamalûdûr, liderlÿrin rolu vÿ strukturpotensialûnûn anlanmasû, demokratik inkiøafûn vÿcÿmiyyÿt-daxili vÿ cÿmiyyÿtlÿrarasû önsiyyÿtinolmasû hÿm÷inin zÿruridir.

6699Yeni strukturlar, kþhnÿ bönþvrÿ: dþvlÿtlÿrin sölhmÿramlû potensialû

TTaannûûmmaammaassiiyyaassÿÿttii vvÿÿddeemmookkrraattiikkllÿÿøømmÿÿ

LLoorreennss BBrrooeerrss

Son vaxtlara kimi beynÿlxalq tÿøkilatlar vÿ ÿksÿrQÿrb dþvlÿtlÿri Avrasiyanûn de fakto dþvlÿtlÿri(Daülûq Qarabaü, Abxaziya, Cÿnubi Osetiya vÿ

Dnestryanû) ilÿ hÿr hansû mönasibÿtlÿr qurmaqdanimtina edirdilÿr. Hesab edilirdi ki, bu mönasibÿtlÿretnik tÿmizlÿmÿlÿri legitimlÿødirir vÿ post-sovetdþvlÿtlÿrinin yaranmasûna Qÿrb yanaømasûnûnÿsasûnda duran ÿrazi bötþvlöyö prinsipininöstönlöyönö øöbhÿ altûna qoya bilÿr. Nÿticÿdÿ,Qÿrbin de yure dþvlÿtlÿr ö÷ön istifadÿ etdiyi ke÷iddþvrö vÿ demokratiklÿømÿ anlayûølarûnûn prizmasûregionun de fakto dþvlÿtlÿrinÿ ÷ox nadir hallardatÿtbiq edilir. Bu quruluølarda möstÿqil siyasi möhitigþrmÿk ÿvÿzinÿ de fakto dþvlÿtlÿr yalnûz kÿnaroyun÷ularla ÿlaqÿdÿ vÿ sölh proseslÿri kontekstindÿqÿbul edilirlÿr. Þz möstÿqillik iddialarûna dayaqvermÿk ö÷ön demokratiklÿømÿ dilinÿ daha tez-tezmöraciÿt edÿn bÿzi de fakto dþvlÿtlÿr bu cörkÿnarlaødûrmanû øöbhÿ altûna qoyurlar. Bu strategiyaayrû-ayrû qÿrb möøahidÿ÷ilÿri tÿrÿfindÿncavablanmûødûr. 2003-cö ildÿn bÿri Qarabaüûn ermÿnisiyasÿt÷ilÿri beynÿlxalq ictimaiyyÿtin diqqÿtini"Freedom House" tÿøkilatûnûn "Dönyada azadlûq"indeksindÿ Daülûq Qarabaüa verdiyi "qismÿn azad"qiymÿtinÿ yþnÿldirlÿr. Maraqlûdûr ki, demokratikpraktikanûn kifayÿt qÿdÿr sadÿlÿødirilmiøqiymÿtlÿndirmÿ sistemindÿn ibarÿt olan "FreedomHouse" tÿøkilatûnûn indeksinin Qarabaüdademokratiklÿømÿnin sÿviyyÿsinÿ verdiyi qiymÿtAzÿrbaycanûn aldûüû qiymÿti östÿlÿmiø vÿErmÿnistanûn qiymÿtinÿ bÿrabÿr olmuødur.

ßgÿr, bÿzilÿrinin hesab etdiyi kimi, mönaqiøÿnin÷þzölmÿsi ö÷ön cÿmiyyÿtin demokratiklÿømÿsizÿruridirsÿ, biz de fakto dþvlÿtlÿrlÿ hÿm möstÿqilsiyasi sistemlÿr kimi, hÿm dÿ daha mÿhdud÷ÿr÷ivÿdÿ, post-sovet mÿkanûnûn transformasiyasûnaaparan daha geniø proseslÿrin iøtirak÷ûlarû qismindÿmönasibÿtlÿrimizi qurmalûyûq. Bundan ÿlavÿ, de faktodþvlÿtlÿrdÿ demokratik proseslÿrin dÿstÿklÿnmÿmÿyinÿticÿ etibarilÿ hÿqiqi plöralizm siyasÿtinin inkiøafûnûvÿ ÿhalinin geniø tÿbÿqÿlÿrinin iøtirakûnû lÿngidir. Qeydetmÿk lazûmdûr ki, möøahidÿ÷ilÿrin ÿksÿriyyÿtininfikrincÿ, mönaqiøÿnin gÿlÿcÿk nizamlanmasû mÿhzbelÿ siyasÿt özÿrindÿ qurulmalûdûr. Belÿliklÿ, de faktodþvlÿtlÿrlÿ mönasibÿtlÿrin yaradûlmasû ÿvvÿlcÿdÿnÿrazi bötþvlöyönön prioritetliyinÿ zidd kimi deyil,demokratik idarÿ÷iliyÿ gþstÿrilÿn dÿstÿklÿ bir arayasûüan kimi qÿbul edilmÿlidir. Yuxarûdakû tezislÿrdÿn birne÷ÿ sual meydana gÿlir. Cÿmiyyÿtindemokratiklÿømÿsi ö÷ön dþvlÿtlÿrin tanûnmasû vÿbeynÿlxalq sistemdÿ özvlöyö nÿ dÿrÿcÿdÿÿhÿmiyyÿtlidir? Demokratik praktika vÿ demokratikritorika arasûnda fÿrq varmû? ßgÿr varsa, ondabeynÿlxalq toplum qarøûsûnda legitimlik qazanmaqö÷ön de fakto dþvlÿtlÿr demokratiya ritorikasûndannecÿ istifadÿ edirlÿr? Bu suallara cavablarûnaxtarûlmasû he÷ dÿ de fakto dþvlÿtlÿrin apriorilegitimlÿødirilmÿsi demÿk deyil, yalnûz onlarû sölhprosesinÿ cÿlb etmÿk sÿylÿrinin tÿbii nÿticÿsidir.

××ûûxxûûøø nnþþqqttÿÿllÿÿrriinniinn ÿÿhhÿÿmmiiyyyyÿÿttiiKe÷id dþvrlÿri nÿzÿriyyÿlÿrinÿ ÿsasÿn,demokratiklÿømÿnin uüuru vÿ ya iflasûnda ÷ûxûønþqtÿlÿri hÿlledici rol oynayûrlar. Qarabaümÿsÿlÿsinÿ gÿldikdÿ, hÿrbi mönaqiøÿnin mÿnfi irsinÿbir sûra amillÿr mölayim tÿsir gþstÿrdi. Birincisi,

7700 Akkord 17

AArrkkaaddii QQuukkaassyyaann pprreezziiddeenntt ssee÷÷kkiillÿÿrriinnddÿÿ ssÿÿss vveerriirr,,SStteeppaannaakkeerrtt,, 1111 aavvqquusstt 22000022--ccii iill..

Mÿnbÿ: AP Foto/Fotolur

×e÷enistandan fÿrqli olaraq, Qarabaü ordusu klanÿlaqÿlÿrindÿn asûlû olan vÿ bir-biri ilÿ rÿqabÿtaparan sÿhra komandirlÿrinin baø÷ûlûq etdiyi øÿxsiordulara par÷alanmadû. Baxmayaraq ki, Qarabaüûnde fakto prezidenti Arkadi Qukasyan vÿ mödafiÿnaziri Samvel Babayan arasûnda hakimiyyÿtuürunda möbarizÿ baøladû, bu möbarizÿyÿ 2000-ciildÿ son qoyuldu vÿ Babayan prezidentin hÿyatûnasui-qÿsd ittihamû ilÿ hÿbs edildi. Èkincisi,Ermÿnistanûn geniø miqyaslû iqtisadi vÿ digÿr yardûmûmöharibÿnin ÿziyyÿtlÿrini yöngöllÿødirmiødi.Ermÿnistan (vÿ ermÿni diasporu) Daülûq Qarabaübödcÿsinin yarûsûndan ÷oxunu maliyyÿlÿødirir vÿhÿrbi, energetika vÿ digÿr sahÿlÿrdÿ geniø ÷eøiddÿmallar vÿ xidmÿtlÿri tÿmin edir. Ö÷öncösö, 1988-ciildÿ meydana gÿlÿn Qarabaü hÿrÿkatûnûn baølûcamÿramû Ermÿnistanla birlÿømÿk olsa da, buhÿrÿkat hÿm÷inin demokratik dÿyÿrlÿri östön tutandissident diskursu ilÿ ÿlaqÿlÿndirilmÿyÿ baøladû.Nÿticÿdÿ, demokratik ritorika (ÿn azû) Qarabaüûnermÿni siyasi mÿdÿniyyÿtinin þzÿyi qalmaqdadavam edir. Bu, Qarabaü hÿrÿkatûnûn aktuallûüû vÿdÿyÿrlÿrinÿ möraciÿt edÿn möxalifÿt ö÷ön ÿlavÿdayaq nþqtÿsidir.

Bu kontekstdÿ Qarabaüdakû vÿziyyÿtin bir sûrastruktur qösurlarûnû nÿzÿrÿ almaq lazûmdûr.Baxmayaraq ki, ÷e÷enlÿrÿ möstÿqillik qazanmaqøansû qoymayan tayfa davalarûna Qarabaüda yolverilmÿdi, Qarabaüûn siyasi mÿdÿniyyÿti son dÿrÿcÿhÿrbilÿømiødir. Formal olaraq, Qarabaüda indiyÿdÿk

ildÿn-ilÿ prezidentin fÿrmanû ilÿ yenilÿnÿn hÿrbivÿziyyÿt davam edir, gþrkÿmli siyasi simalararasûnda möharibÿ vaxtû formalaøan alyanslartÿnqiddÿn kÿnardûrlar. Davam edÿn hÿrbi vÿziyyÿtmölki siyasÿtin inkiøafûna mane olmasa da,hakimiyyÿtÿ möxtÿlif vacib mÿlumatlarû, ocömlÿdÿn, øÿffaf se÷ki prosesi ö÷ön lazûm olandemoqrafik statistikanû mÿxfi saxlamaüa kþmÿkedir. Èkincisi, demokratiklÿømÿ prosesi haqqûnda sþzgedÿrkÿn qeyd etmÿk lazûmdûr ki, Ermÿnistanûnkþmÿyinin östön cÿhÿtlÿri qÿdÿr qösurlarû da var.Kÿnardan ehtiyatlarû tÿmin etmÿklÿ ÿhalinin geniøtÿbÿqÿlÿrinin göndÿlik ÿziyyÿtlÿrinÿ yöngöllökgÿtirmÿyinÿ baxmayaraq, bu yardûm eyni zamandaStepanakert rÿhbÿrliyinin özÿrindÿn cÿmiyyÿtlÿsosial möqavilÿni mözakirÿ etmÿk þhdÿliyinigþtörör. Bu vÿziyyÿtdÿ Qarabaü rejimi "rantye"rejiminÿ, yÿni, idarÿ etdiyi cÿmiyyÿtdÿn kÿnardayerlÿøÿn resurslarûn hesabûna yaøayan vÿ belÿliklÿ,cÿmiyyÿt qarøûsûnda þhdÿ÷iliyi azalan rejimÿ ÷evrilir.

Möharibÿnin ÿn vacib nÿticÿsi azÿrbaycanlû ÿhaliniqovmaqla Qarabaüda monoetnik cÿmiyyÿtinyaradûlmasû oldu. Bu, mömkön siyasi tÿfriqÿninqarøûsûnû almaüa vÿ de fakto dþvlÿtin mþvcudluüuvÿ vÿzifÿlÿri barÿsindÿ ictimai konsensusunformalaømasûna kþmÿk etdi. Bununla yanaøû yenidþvlÿt÷iliyin etnik xösusiyyÿtindÿn daha ÷ox sivilxarakterini sÿslÿndirmÿk ö÷ön potensial kanalbaülandû. Bu cÿhÿtdÿn ÷oxmillÿtli tÿrkibi olanAbxaziyanû misal gÿtirmÿk olar: Abxaziya azlûqlarûn

7711Tanûmama siyasÿti vÿ demokratiklÿømÿ

inteqrasiyasûndan indiyÿdÿk hÿlÿ hÿqiqi demokratikdividentlÿr almasa da, bu azlûqlarûn mþvcud olmasûþzö þzlöyöndÿ Abxaz dþvlÿt÷iliyinÿ möxtÿlifbaxûølarûn ortaya ÷ûxmasû ö÷ön siyasi zÿmin yaradûr.Qarabaüda isÿ mönaqiøÿ nÿticÿsindÿ monoetnikcÿmiyyÿtin yaranmasû yeni siyasi quruluødaözvlöyön tÿbiÿti haqqûnda debatlara son qoydu vÿQarabaüûn azÿrbaycanlû kimliyinin tÿdricÿn itmÿsinÿsÿbÿb oldu.

DDeemmookkrraattiikkllÿÿøømmÿÿ vveekkttoorrllaarrûûBu amillÿrin tanûmama konteksti ilÿ hansû ÿlaqÿlÿrivardûr vÿ bötön bunlar Daülûq Qarabaüda gedÿndemokratik proseslÿrÿ nÿ cör tÿsir gþstÿrir? 1991-ci ildÿ möstÿqillik elan edilÿndÿn bÿri DaülûqQarabaüda ö÷ dÿfÿ prezident, dþrd dÿfÿ isÿparlament se÷kilÿri ke÷irilmiødir. Èldÿn ilÿ beynÿlxalqQHT-lÿrdÿn vÿ MDB respublikalarûndan olanmöøahidÿ÷ilÿrin sayûnûn artmasûna baxmayaraq, buse÷kilÿr beynÿlxalq toplum tÿrÿfindÿn tanûnmamûøqalûr. Qarabaüûn iqtidarda olan elitasû möharibÿdþvrönön liderlÿrindÿn formalaømûø vÿ prezidentQukasyanûn hakimiyyÿtÿ gÿliøindÿn sonra, ilkbaxûødan, ÷oxpartiyalûq prinsipinÿ sþykÿnÿn sivilsiyasÿtÿ öz tutmuødur. Qarabaüda möxalifÿtinformalaømasû sÿciyyÿvi yerli amillÿrlÿ baülûdûr vÿeyni zamanda ömumi ermÿni siyasÿtindÿn irÿligÿlir. ßsas "möxalifÿt" partiyasû olan "ErmÿniÈnqilab Federasiyasû" (EÈF, vÿ ya Daønaktsuòsyun)Ermÿnistanûn iqtidar koalisiyasûna daxildir vÿ ermÿnidiasporunun aparûcû siyasi qövvÿlÿrindÿn biridir(Sorüu mÿlumatlarû hissÿsinÿ baxûn). ßvvÿllÿrQarabaü rÿhbÿrliyinin möttÿfiqi olmuø daønaklarhþkumÿtdÿ tÿmsil÷iliyi barÿdÿ yaranmûøixtilaflardan sonra möxalifÿtÿ ke÷dilÿr. Digÿrmöxalifÿt partiyalarû islahatyþnlö ziyalûlardan,kommunist ideyalarûnûn davam÷ûlarûndan vÿmöxalifÿt döøÿrgÿsini par÷alamaq mÿqsÿdi tutaniqtidarda olan elitanûn möttÿfiqlÿrindÿn ibarÿtdirlÿr.Qarabaüda ke÷irilÿn se÷kilÿr möhömproblemlÿrdÿn vÿ ya möÿyyÿn siyasÿtinse÷ilmÿsindÿn daha ÷ox hakimiyyÿtin ÿsas mÿsÿlÿsiÿtrafûnda gedir: kim rÿhbÿr siyasi vÿzifÿlÿri tutubixtiyar sahibi olacaq?

Se÷kilÿrdÿ bir qayda olaraq hakim rejiminnamizÿdlÿri östönlök tÿøkil edirdilÿr. Lakin 2004-cöildÿ vÿziyyÿt dÿyiødi: Stepanakertin meri vÿzifÿsinÿke÷irilmiø se÷kidÿ "Hÿrÿkat-88" adlû yeni islahat÷ûpartiyanûn namizÿdi qÿlÿbÿ ÷aldû. Bununla belÿmöxalifÿtin 2005-ci ilin parlament se÷kilÿrindÿtÿkrar qÿlÿbÿ ömidlÿri boøa ÷ûxdû. Hÿrÿkat-88 vÿDaønaktsuòsyundan ibarÿt olan möxalifÿtin ÿsasbloku cÿmi 25% sÿs toplamaqla 33 mandatdan3-nö aldû. Se÷kilÿrin lideri ömumilikdÿ 64% sÿsyûümûø iqtidaryþnlö "Demokratik Artsax" vÿ "AzadVÿtÿn" partiyalarû oldular. Se÷kilÿrin monitorinqini130 beynÿlxalq möøahidÿ÷i, o cömlÿdÿn MDBtÿmsil÷ilÿri, Britaniyanûn Ènsan Höquqlarû özrÿHelsinki qrupunun nömayÿndÿlÿri vÿ bir sûra ABØsiyasÿt÷isi hÿyata ke÷irirdi. Demÿk olar ki, bötönmöøahidÿ÷ilÿr ke÷irilmiø se÷kilÿrÿ mösbÿt qiymÿtverdi. Bununla belÿ möstÿqil KÈV vÿ vÿtÿndaøcÿmiyyÿtinin nömayÿndÿlÿri se÷ki kompaniyasûnûnke÷irilmÿsindÿ pozuntulardan øikayÿtlÿnirdilÿr.Konkret olaraq, onlar hakim bloka sÿs verÿnse÷icilÿrÿ maddi stimullarûn tÿklif edilmÿsi faktlarûnadiqqÿti yþnÿltdilÿr. Digÿr mÿsÿlÿ se÷ki mÿcÿllÿsinÿ

edilmiø dÿyiøikliklÿrlÿ baülû idi: mÿcÿllÿdÿn birinciturda qalib gÿlmÿk ö÷ön nÿzÿrdÿ tutulmuø "50+faiz" tÿlÿbi ÷ûxarûlmûø, ÿvÿzinÿ isÿ sÿslÿrin mötlÿq÷oxluüunu toplaya bilmÿyÿn iki þndÿ gedÿnnamizÿdin ikinci turda iøtirak etmÿsi tÿlÿbiqoyulmuødur. Nÿticÿdÿ, nÿ möøahidÿ÷ilÿrin, nÿ dÿmöxalifÿtin etirazûna sÿbÿb olmasa da, bu se÷kilÿrmþvcud rejimin hakimiyyÿtini bÿrkitdi vÿ eynizamanda Qarabaüû hÿqiqi plöralèzm siyasÿtinÿdoüru irÿli aparmadû.

Bu cör ÷alûøqanlûqla ke÷irilmiø se÷kilÿrin daxili siyasitransformasiya mexanizminÿ ÷evrilÿ bilmÿmÿyininecÿ izah etmÿk olar? Qismÿn bunu de faktohþkumÿtlÿrin legitimliyinin formalaømasûna olantanûnmama mþvqeyinin paradoksal tÿsiri ilÿ izahetmÿk mömköndör. Daimi tÿhlökÿ hissi vÿmonoetnik ÿhali kontekstindÿ, tanûmamanûn þzöStepanakert rejimindÿn bir mÿqsÿdÿ, yÿnimöstÿqilliyÿ can atan hþkumÿt rÿmzi yaradûr.Belÿliklÿ, tanûnmazlûq de fakto dþvlÿtin daxililegitimliyini onun demokratik prinsiplÿrÿ sadiqliyi vÿya cÿmiyyÿtÿ qarøû qayüûkeø olmaq bacarûüûndanyox, onun mþvcudluüunun þzöndÿn asûlû edir.Qarabaüûn daxili siyasÿtinin tÿmÿl daøûna ÷evrilmiø"sabitlik" daimi "möhasirÿ" vÿziyyÿtindÿ siyasispektrin bötön tÿmsil÷ilÿri arasûnda ixtilaflarûnparametrlÿrinÿ dair sakit konsensusu ÿks edir.Görcöstan, Ukrayna vÿ Qûrüûzûstandakû inqilabihadisÿlÿrÿ Qarabaüûn istÿr iqtidarûnûn, istÿrsÿ dÿmöxalifÿtinin laqeyd mönasibÿti bu konsensusuntÿzahörödör. Belÿliklÿ, siyasi prosesin ÿsasoyun÷ularûnûn qÿbul etdiyi daxili siyasÿtdÿ oyunqaydalarû vÿ kÿnar möøahidÿ÷ilÿrin iølÿtdiyidemokratiya meyarlarû arasûnda fÿrq aydûn øÿkildÿmöøahidÿ olunur.

Lakin Qarabaü hþkumÿti cidd-cÿhdlÿ bötöndönyaya söbut etmÿyÿ ÷alûøûr ki, demokratikþlkÿlÿrÿ tÿtbiq edilÿn tÿlÿblÿrÿ cavab verir. Buhþkumÿt de yure dþvlÿtlÿrdÿ qÿbul edilmiø birsûra demokratik standartlardan kþnöllö sörÿtdÿistifadÿ etmÿyÿ baølamûødûr. 2005-ci ilin parlamentse÷kilÿri gþstÿrdi ki, regionun bir sûra de yuredþvlÿtlÿrindÿn fÿrqli olaraq, Qarabaü rÿhbÿrliyise÷kilÿrÿ øamil edilÿn prosedur vÿ texniki tÿlÿblÿridaha ÷alûøqanlûqla yerinÿ yetirir. Bu strategiyarejimin þz daxili legitimliyini daha damþhkÿmëÿndirmÿk istiqamÿtindÿ atdûüû bir addûmkimi gþrönÿ bilÿr, lakin eyni zamanda onu Qÿrbindemokratiklÿømÿ meyarlarûna cavab kimi dÿqiymÿtlÿndirmÿk olar. Bu meyarlara ÿsasÿn,möntÿzÿm ke÷irilÿn se÷kilÿr vÿ ÷oxpartiyalû siyasÿtkimi bir sûra gþstÿricilÿr saülam ke÷id dþvrönönÿlamÿtidir. Nÿzÿrÿ alsaq ki, qÿrb siyasÿt÷ilÿritanûma mÿsÿlÿsini "þncÿ standartlar, sonra status"tÿlÿbinin kontekstindÿ nÿzÿrdÿn ke÷irirlÿr (mÿsÿlÿn,Kosovo problemindÿ olduüu kimi), bu cör reaksiyayetÿrincÿ mÿntiqÿ uyüundur.

Bu kontekstdÿ demokratiklÿømÿnin daxili vÿ xaricivektorlarû arasûnda ziddiyyÿtlÿr haqqûnda danûømaqyerinÿ döøÿrdi. Daxili inkiøaf nþqteyi-nÿzÿrindÿn,qarøûmûzda qeyri-rÿvan vÿ olduqca möbahisÿliliberallaøma prosesi durur. Bu proses de yuredþvlÿtlÿrdÿ gedÿn proseslÿrÿ bÿnzÿr olsa da,burada islahat÷ûlara tanûnmamaüûn yaratdûüûspesifik øÿrait mane olur. Kÿnardan isÿ möstÿqillik

7722 Akkord 17

iddialarûnû daha kÿsÿrli etmÿk ö÷ön Qarabaüdemokratik dþvlÿt tÿsirini baüûølayûr. 2005-ci ilse÷kilÿrinin nÿticÿlÿrini mÿhz bu yþnömdÿnÿzÿrdÿn ke÷irmÿk lazûmdûr. Daxili effekt sarûdan,yenicÿ meydana gÿlmiø plöralizm tÿcröbÿsininyayûlmasûnda se÷kilÿrin faydasû olmadû, bununÿvÿzinÿ se÷kilÿr iqtidar rejimin hakimiyyÿtinibÿrkidib, rÿqiblÿrini kÿnarlaødûrdû. Bununla belÿse÷kilÿr kÿnar möøahidÿ÷idÿ iølÿk demokratikdþvlÿtÿ layiq ictimaiyyÿtin geniø iøtirakû ilÿ ke÷ÿnplöralist proses tÿÿssöratû yaratdû.

CCÿÿmmiiyyyyÿÿtt vvÿÿ ddee ffaakkttoo ddþþvvllÿÿttaarraassûûnnddaa vvaassiittÿÿ÷÷iilliikkDe fakto dþvlÿtin siyasÿtini formalaødûrmaq ö÷öncÿmiyyÿt hansû vasitÿlÿrÿ malikdir? Yetÿrincÿkÿnardan yardûm alan de yure dþvlÿtlÿrinvÿtÿndaø cÿmiyyÿtlÿrindÿn fÿrqli olaraq, DaülûqQarabaüûn vÿtÿndaø cÿmiyyÿti hþkumÿtin apardûüûsiyasÿtÿ tÿsir gþstÿrmÿyÿ ÷alûøarkÿn daha ciddiproblemlÿrlÿ rastlaøûr. Qarabaüda qeydiyyatdanke÷miø tÿqribÿn 80 QHT-dÿn yalnûz onda biri realfÿaliyyÿtlÿ mÿøüuldur. Qeyri-hþkumÿt sektorununinkiøafûna birinci nþvbÿdÿ resurslarûn az olmasûmane olur. Bu vÿziyyÿt beynÿlxalq tÿøkilatlarûnhumanitar yardûmdan savayû Qarabaüda icmalarûnyalnûz birinÿ fayda verÿn birtÿrÿfli yardûmlayihÿlÿrindÿn imtina etmÿlÿri nÿticÿsindÿyaranmûødûr. Qeyd etmÿk lazûmdûr ki, Qarabaüdanfÿrqli olaraq, Abxaziya vÿ Cÿnubi Osetiyada birsûra tÿøkilatlar, o cömlÿdÿn BMT, ATßT, AB vÿmöxtÿlif beynÿlxalq QHT-lÿr fÿaliyyÿt gþstÿrir vÿbunu qismÿn adû ÷ÿkilÿn bþlgÿlÿrÿ nisbÿtÿn asangediø-gÿliølÿ izah etmÿk olar. Daülûq Qarabaüûnvÿtÿndaø cÿmiyyÿtinin tÿmsil÷ilÿri ö÷ se÷imlÿözlÿøiblÿr - regional tÿøÿbböslÿr, azÿrbaycanlûhÿmkarlarla tÿchizat cÿhÿtdÿn ÷ÿtin vÿ siyasicÿhÿtdÿn hÿssas ikitÿrÿfli tÿøÿbböslÿr, vÿdiasporun maliyyÿlÿødirdiyi vÿ hÿyata ke÷irdiyi÷oxsaylû tÿdbirlÿr.

Qarabaüda vÿtÿndaø cÿmiyyÿtinin inkiøafûnayþnÿlmiø "bir icmaya yardûm" layihÿlÿri beynÿlxalqdonorlar vÿ Azÿrbaycan hþkumÿti ö÷öndilemmaya ÷evrilmiødir. Bir tÿrÿfdÿn, vÿtÿndaøcÿmiyyÿti inkiøaf etmÿdiyinÿ gþrÿ sölh saziøibaülandûüû zaman cÿmiyyÿtlÿ dþvlÿt arasûndaeffektiv vasitÿ÷i rolunu oynamaüa hazûr olmayabilÿr. Èstÿnilÿn davamlû sölh saziøi cÿmiyyÿtlÿrdaxilindÿ möÿyyÿn konsensusun ÿldÿ edilmÿsinitÿlÿb edÿcÿk. Belÿ konsensusa nail olmaq ö÷önvÿtÿndaø cÿmiyyÿti möxtÿlif mþvqelÿrin ifadÿedilmÿsindÿ, cÿmiyyÿtin ehtiyaclarûnûnsÿslÿndirilmÿsindÿ vÿ mÿqbul variantlarûnparametrlÿrinin möÿyyÿn edilmÿsindÿ iøtiraketmÿlidir. Digÿr tÿrÿfdÿn, yalnûz bir icmanûniøtirakûnû nÿzÿrdÿ tutan "bir icmaya yardûmlayihÿlÿri" separatizm meyllÿrini göclÿndirÿntÿøÿbböslÿr kimi qÿbul edilir. Eyni zamanda defakto dþvlÿtlÿr on ildÿn artûq möddÿtdÿ tÿcridedilsÿ dÿ, metropoliyalar onlarû qaytarmaüa zÿrrÿqÿdÿr yaxûn gÿlmÿmiølÿr. Belÿliklÿ, hÿmAzÿrbaycan, hÿm dÿ beynÿlxalq donorlarQarabaüda "bir icmaya yardûm layihÿlÿrini"maliyyÿlÿødirmÿk cÿhdlÿrini mövafiq olaraq, istisnaetmÿk vÿ ya onlara mane olmaq qÿrarlarûnûyenidÿn nÿzÿrdÿn ke÷irmÿlidirlÿr.

RRiittoorriikkaa yyooxxssaa rreeaall ssiiyyaassÿÿtt??Aydûndûr ki, Sovet Èttifaqûndan ayrûlmûørespublikalardan fÿrqli olaraq, etnik separatizmideologiyasû de fakto dþvlÿtlÿrÿ beynÿlxalqtoplumun tanûmasûnû qazandûra bilmÿdi. De faktodþvlÿtlÿrin hakim millÿtlÿri dönyaya söbut etmÿyÿ÷alûøsalar da ki, Görcöstan, Azÿrbaycan vÿMoldova þz post-sovet sÿrhÿdlÿri ÷ÿr÷ivÿsindÿimperiya dþvlÿtlÿridir vÿ Sovet Èttifaqû kimipar÷alanmaüa layiqdir, onlarûn cÿhdlÿri boøa ÷ûxdû.Bununla belÿ, qabaqcûl qÿrb dþvlÿtlÿrinin"demokratiya" vÿ "azadlûq" anlayûølarûna verdiyi yenimÿzmun de fakto dþvlÿtlÿrin suverenlik ideyasûnûntÿbliüatû ö÷ön ritorika imkanlarûnû yaratdû. Bumÿnada biz bu gön "demokratiya yarûømasû"adlandûrûla bilÿn fenomenin øahidiyik: de faktodþvlÿtlÿr Qÿrb möøahidÿ÷ilÿrinin asanlûqla tanûdûüûvÿ adÿt etdiyi demokratiya ÿlamÿtlÿrini "ÿkstÿrÿfdÿn", yÿni metropoliyalardan ÿvvÿl nömayiøetmÿyÿ ÷alûøûrlar.

"Tanûnma uürunda demokratiklÿømÿ" strategiyasûnÿ dÿrÿcÿdÿ effektivdir? Qarabaüda siyasiproseslÿrÿ bir sûra qÿrb qeyri-hþkumÿttÿøkilatlarûnda maraüûn artmasû tanûmama sÿddindÿ÷atlarûn meydana gÿlmÿsinÿ iøarÿdir. Eynizamanda, bu fonda aydûn gþrönör ki, kÿnaroyun÷u dþvlÿtlÿr mönaqiøÿnin nizamlanmasûndaøÿrt kimi ÿrazi bötþvlöyönö qoymaüa, vÿ bundanÿlavÿ, de yure dþvlÿtlÿrin sÿrhÿdlÿrinin legitimliyinibu dþvlÿtlÿrdÿ demokratik cÿmiyyÿt qurmaq ö÷önsiyasi øÿraitdÿn asûlû olmayaraq tanûmaüameyllidirlÿr. Bu da söbut edir ki,demokratiklÿømÿnin tanûnma ilÿ ÿlaqÿlÿndirilmÿsiyanlûødûr.

"Demokratiya yarûømasûna" sÿciyyÿvi olanfÿrziyyÿlÿrdÿn birinÿ gþrÿ, tarixi iddialar vÿ etnikfÿrqlÿrdÿn savayû ermÿni-Azÿrbaycan mönaqiøÿsihÿm÷inin dÿyÿrlÿr mönaqiøÿsidir vÿ Qarabaüermÿnilÿrinin Qÿrbin demokratik dÿyÿrlÿrinÿ meylliolmalarûndan vÿ bu dÿyÿrlÿrin Azÿrbaycanûn siyasimÿdÿniyyÿti ilÿ uyüunsuzluüundan irÿli gÿlir. Bucör yanaøma demokratiya vÿ mÿnsubiyyÿtanlayûølarûnûn xeyli dÿrÿcÿdÿ tÿhlökÿli øÿkildÿqarûødûrûlmasûndan irÿli gÿlir vÿ stereotip Øÿrq-Qÿrbmöqayisÿsinÿ sþykÿnir, östÿlik, sivilizasiyalarmönaqiøÿsi haqqûnda tezis mömkön siyasi nizamûntÿhlilindÿ vÿ bu nizamûn ermÿni vÿ Azÿrbaycankimliyi ilÿ uyüunluüunun araødûrûlmasûnda tÿtbiqedilir. Siyasi dÿyÿrlÿrin kimlik kateqoriyasû ilÿ sÿhvsalûnmasû bu dÿyÿrlÿrin siyasÿtdÿn dÿ "uca"tutulmasû ilÿ nÿticÿlÿnÿ bilÿr. Bu gön Qarabaüûnermÿni icmasû möstÿqillik idealûnûn ÿsiridir. Ali dÿyÿrvÿ mÿqsÿdÿ ÷evrilmiø bu ideal Stepanakert rejiminibir sûra mÿsÿlÿnin real siyasi hÿllini axtarmaqehtiyacûndan azad edib. Demokratiyanû Qarabaüsiyasÿtini dÿyiøÿ bilÿn vÿ ermÿni-Azÿrbaycanmönasibÿtlÿrinin qa÷ûlmaz gÿlÿcÿyinin tÿmÿlini qoyabilÿn universal vÿ hamû ö÷ön mÿcburi prinsip vÿprosedurlar toplusu kimi qÿbul etmÿk ÿvÿzinÿ, buxÿyali siyasÿtdÿ "demokratiya" möstÿqillikmÿqsÿdinÿ ÷atmaq vasitÿsi kimi qÿbul edilir. Sonsualûmûz isÿ budur: demokratiyanûn prosedur fasadûarxasûnda gizlÿnmiø hÿqiqi ictimai iøtirak boøluüununÿ vaxta kimi suverenlikdÿn sonra gþzÿl hÿyatvÿdlÿri dolduracaq?

7733Tanûmama siyasÿti vÿ demokratiklÿømÿ

7744 Akkord 17

""DDQQMMVV--nniinn AAzzÿÿrrbbaayyccaann SSSSRR--iittÿÿrrkkiibbiinnddÿÿnn EErrmmÿÿnniissttaann SSSSRR--iittÿÿrrkkiibbiinnÿÿ vveerriillmmÿÿssii bbaarrÿÿddÿÿAAzzÿÿrrbbaayyccaann SSSSRR vvÿÿEErrmmÿÿnniissttaann SSSSRR AAlliiSSoovveettllÿÿrriinnÿÿ mmöörraacciiÿÿtthhaaqqqqûûnnddaa"" DDQQMMVV--nniinn XXaallqqDDeeppuuttaattllaarrûû SSoovveettiinniinn XXXX÷÷aaüüûûrrûûøøûûnnûûnn nnþþvvbbÿÿddÿÿnnkkÿÿnnaarrsseessssiiyyaassûûnnûûnn qqÿÿrraarrûû

20 fevral 1988-ci il (qeyri-rÿsmi tÿrcömÿ)

DQMV-nin Azÿrbaycan SSR-itÿrkibindÿn Ermÿnistan SSR-itÿrkibinÿ verilmÿsi haqqûndaAzÿrbaycan SSR vÿ Ermÿnistan SSRAli Sovetlÿrinÿ möraciÿt barÿdÿDQMV Xalq Deputatlarû Sovetinindeputatlarûnûn ÷ûxûølarûnû dinlÿyibmözakirÿ edÿrÿk, Daülûq QarabaüXalq Deputatlarû Sovetininnþvbÿdÿnkÿnar sessiyasû qÿrara aldûki:DQMV zÿhmÿtkeølÿrinin istÿklÿrinidÿstÿklÿyÿrÿk, Azÿrbaycan SSR AliSoveti vÿ Ermÿnistan SSR AliSovetindÿn Daülûq Qarabaüûnermÿni ÿhalisinin arzularûnû nÿzÿrÿalûb DQMV-nin Azÿrbaycan SSR-itÿrkibindÿn Ermÿnistan SSR-itÿrkibinÿ verilmÿsi barÿdÿ mÿsÿlÿninhÿll edilmÿsini xahiø etsin, eynizamanda DQMV-nin AzÿrbaycanSSR-i tÿrkibindÿn Ermÿnistan SSR-itÿrkibinÿ verilmÿsi barÿdÿ mÿsÿlÿninmösbÿt hÿlli barÿdÿ SSRÈ Ali Sovetiqarøûsûnda iddia qaldûrsûn. ("Sovetskiy Karabax" qÿzeti,(Stepanakert), rus dilindÿ, 21 fevral1988-ci il)

MMööttttÿÿffiiqq rreessppuubblliikkaannûûnn SSSSRRÈÈttÿÿrrkkiibbiinnddÿÿnn ÷÷ûûxxmmaassûû iillÿÿ bbaaüüllûûmmÿÿssÿÿllÿÿllÿÿrriinn hhÿÿllllii qqaayyddaassûûhhaaqqqqûûnnddaa SSSSRRÈÈ qqaannuunnuu3 aprel 1990-cû il (qeyri-rÿsmi tÿrcömÿ)

(÷ûxarûø)Maddÿ 1:: SSRÈ Konstitusiyasûnûn 72-ci maddÿsinÿ uyüun olaraq,möttÿfiq respublikanûn SSRÈtÿrkibindÿn ÷ûxmasû ilÿ baülûmÿsÿlÿlÿrin hÿlli qaydasû buQanunla möÿyyÿn edilir.Maddÿ 2: Möttÿfiq respublikanûnSSRÈ-dÿn ayrûlmaq qÿrarûnû möttÿfiqrespublikanûn xalqlarû referendumvasitÿsilÿ (xalq sÿsvermÿsi yolu ilÿ)verirlÿr. Referendum ke÷irmÿkqÿrarû möttÿfiq respublikanûn AliSovetinin þz tÿøÿbbösö vÿ yarespublika ÿrazisindÿ daim yaøayanvÿ SSRÈ qanunlarûna uyüun olaraqsÿsvermÿ höququna malik olanSSRÈ vÿtÿndaølarûnûn onda bir

MMööhhöömm ssÿÿnnÿÿddllÿÿrrBu fÿsildÿ Daülûq Qarabaü mönaqiøÿsinÿ dair bÿzi möhöm sÿnÿdlÿr vÿsaziølÿr verilib. Adlarû qalûn øriftlÿ yazûlmûø sÿnÿdlÿr bu topluda dÿrc edilib,ÿlavÿ materiallarû www.c-r.org/accord veb-sÿhifÿsindÿ tapa bilÿrsiniz.

DDQQMMVV--nniinn EErrmmÿÿnniissttaann SSSSRR--iittÿÿrrkkiibbiinnÿÿ vveerriillmmÿÿssii bbaarrÿÿddÿÿAAzzÿÿrrbbaayyccaann SSSSRR vvÿÿ EErrmmÿÿnniissttaannSSSSRR AAllii SSoovveettllÿÿrriinnÿÿ mmöörraacciiÿÿtthhaaqqqqûûnnddaa DDQQMMVV--nniinn XXaallqqDDeeppuuttaattllaarrûû SSoovveettiinniinn qqÿÿrraarrûû,,Stepanakert, 20 fevral 1988-ci il.*

Azÿrbaycan vÿ Ermÿnistan AliSovetlÿrinin Daülûq Qarabaüa dairqÿrarlarû haqqûnda SSRÈ AliSovetinin Prezidiumunun qÿrarû,Moskva, 18 iyul 1988-ci il.

Ermÿnistan SSR-i vÿ DaülûqQarabaü Muxtar Vilayÿtininbirlÿømÿsi haqqûnda birgÿ qÿrarû, 1dekabr 1989-cu il.

Ermÿnistan SSR-i Ali SovetininErmÿnistan SSR-i vÿ DQMV-ninbirlÿømÿsi haqqûnda qÿrarû ilÿ baülûAzÿrbaycan SSR-i Ali Sovetininqÿrarû, Bakû, 6 dekabr 1989-cu il.

MMööttttÿÿffiiqq rreessppuubblliikkaannûûnn SSSSRRÈÈttÿÿrrkkiibbiinnddÿÿnn ÷÷ûûxxmmaa qqaayyddaassûûhhaaqqqqûûnnddaa SSSSRRÈÈ qqaannuunnuu,, 3 aprel1990-cû il (÷ûxarûølar).*

Jeleznovodsk bÿyannamÿsi,Jeleznovodsk, 23 sentyabr1991-ci il.

ATßM Nazirlÿr Øurasûnûn gÿldiyinÿticÿlÿrin xölasÿsi, Helsinki, 24mart 1992-ci il.

(Ermÿnistan, Azÿrbaycan vÿÈranûn) Dþvlÿt baø÷ûlarûnûn birgÿbÿyanatû, Tehran, 7 may 1992-ci il.

Daülûq Qarabaü, Ermÿnistan vÿAzÿrbaycanûn xarici iølÿr nazirlÿrininatÿøkÿs haqqûnda razûlaømasû,Alma-Ata, 1 sentyabr 1992-ci il.

Hÿrbi ÿmÿliyyatlarûn dayandûrûlmasûhaqqûnda saziø, So÷i, 19 sentyabr1992-ci il.

Azadlûüa Dÿstÿk Aktûna 907-cidözÿliø, Vaøinqton, 24 oktyabr1992-ci il.

BBMMTT TTÿÿhhllöökkÿÿssiizzlliikk ØØuurraassûûnnûûnn 882222 ssaayyllûûqqÿÿttnnaammÿÿssii,, 30 aprel 1993-cö il.

BBMMTT TTÿÿhhllöökkÿÿssiizzlliikk ØØuurraassûûnnûûnn 885533ssaayyllûû qqÿÿttnnaammÿÿssii,, 29 iyul 1993-cö il.

BBMMTT TTÿÿhhllöökkÿÿssiizzlliikk ØØuurraassûûnnûûnn 887744 ssaayyllûûqqÿÿttnnaammÿÿssii,, 14 oktyabr 1993-cö il.

BBMMTT TTÿÿhhllöökkÿÿssiizzlliikk ØØuurraassûûnnûûnn 888844ssaayyllûû qqÿÿttnnaammÿÿssii,, 12 noyabr1993-cö il.

Möstÿqil Dþvlÿtlÿr Birliyinin dþvlÿtbaø÷ûlarûnûn bÿyanatû, Moskva, 15aprel 1994-cö il.

BBiiøøkkeekk pprroottookkoolluu,, Biøkek, 5 may1994-cö il.*

Atÿøkÿs saziøi, Biøkek, 11 may 1994-cö il.

ATßM Sammitinin DaülûqQarabaüa dair qÿrarû, Budapeøt, 6dekabr 1994-cö il.

(tÿmas xÿttindÿ) Ènsidentlÿrin hÿlledilmÿsi haqqûnda razûlaøma, 6fevral 1995-ci il.

AATTßßTT--iinn ffÿÿaalliiyyyyÿÿttddÿÿ oollaann ssÿÿddrriinniinnbbÿÿyyaannaattûû,, ATßT-in Lissabonsammiti, Lissabon, 3 dekabr1996-cû il.

Rusiya Federasiyasû, AmerikaBirlÿømiø Øtatlarû vÿ Fransaprezidentlÿrinin birgÿ bÿyanatû,Denver, 23 iyun 1997-ci il.

MMiinnsskk QQrruuppuunnuunn ttÿÿkklliiffii ((""ppaakkeettvvaarriiaannttûû"")),, iyul 1997-ci il.*

MMiinnsskk QQrruuppuunnuunn ttÿÿkklliiffii ((""mmÿÿrrhhÿÿllÿÿlliivvaarriiaanntt"")),, dekabr 1997-ci il.*

MMiinnsskk QQrruuppuunnuunn ttÿÿkklliiffii ((""öömmuummiiddþþvvllÿÿtt vvaarriiaannttûû"")),, noyabr 1998-ci il.*

Avropa Øurasûnûn 1416 saylû qÿtnamÿsi, Strasburq, 25 yanvar2005-ci il.

Daülûq Qarabaü ÿtrafûndaAzÿrbaycanûn iøüal edilmiøÿrazilÿrindÿ faktlarûn araødûrûlmasûilÿ baülû ATßT missiyasûnûnhesabatû, Praqa, 6 fevral 2006-cû il.

n n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

* Bu sÿnÿdlÿr xösusi olaraq "Akkord" nÿøri ö÷ön tÿrcömÿ edilmiødir.

hissÿsinin möraciÿti ÿsasûnda qÿbuledilir. Referendumun ke÷irilmÿ qaydasû buQanunla ziddiyyÿtdÿ olmamaq øÿrtiilÿ referendum haqqûnda SSRÈ,möttÿfiq respublika vÿ ya muxtarrespublika qanununa uyüunmöÿyyÿn edilir. Referendum möttÿfiq respublikanûnSSRÈ-dÿn ayrûlmaq mÿsÿlÿsininqaldûrûlmasû haqqûnda qÿrar qÿbuledildikdÿn altû aydan tez vÿdoqquz aydan gec olmayaraq, gizlisÿsvermÿ yolu ilÿ ke÷irilir.Respublikanûn SSRÈ-dÿn ayrûlmaqmÿsÿlÿsi qaldûrûlana kimi respublikaÿrazisindÿ daim yaøayan vÿ SSRÈqanunlarûna uyüun olaraq,sÿsvermÿ höququna malik olanSSRÈ vÿtÿndaølarû referendumdaiøtirak edirlÿr.Referendum ke÷irilÿn zamanreferenduma ÷ûxarûlmûø mÿsÿlÿyÿdair he÷ bir tÿøviqata icazÿ verilmir.Maddÿ 3: Tÿrkibindÿ muxtarrespublikalar, muxtar vilayÿtlÿr vÿmuxtar dairÿlÿr olan möttÿfiqrespublikada referendum hÿrmuxtariyyÿt özrÿ ayrûlûqda ke÷irilir.Muxtar respublikalar vÿ muxtarqurumlarûn xalqlarû SSR Èttifaqûndavÿ ya ittifaqdan ÷ûxan möttÿfiqrespublika tÿrkibindÿ qalmaqhaqqûnda möstÿqil qÿrar qÿbuletmÿk höququna, hÿm÷inin dþvlÿt-höquq statuslarû barÿdÿ mÿsÿlÿninqaldûrûlmasû höququna malikdirlÿr. ßrazisindÿ yerli ÿhalinin ÷ox hissÿsinitÿøkil edÿn milli qruplarûn sûxyaøadûqlarû yerlÿr olan möttÿfiqrespublikada referendumunyekunlarûnû möÿyyÿn edÿn zamanbu yerlÿr özrÿ sÿsvermÿninnÿticÿlÿri ayrûlûqda nÿzÿrÿ alûnûr. Maddÿ 6: ßgÿr respublikanûn SSRÈ-dÿn ayrûlmaq mÿsÿlÿsi qaldûrûlanakimi, respublika ÿrazisindÿ daimyaøayan vÿ SSRÈ qanunlarûna uyüunolaraq sÿsvermÿ höququna malikolan SSRÈ vÿtÿndaølarûnûn ö÷dÿikisindÿn ÷oxu möttÿfiqrespublikanûn SSRÈ-dÿn ayrûlmasûnasÿs veriblÿrsÿ, respublikanûn SSRÈ-dÿn ayrûlmaq qÿrarû qÿbul edilmiøsayûlûr.Referendumun nÿticÿlÿri möttÿfiqrespublikanûn Ali Soveti tÿrÿfindÿnnÿzÿrdÿn ke÷irilir.Tÿrkibindÿ muxtar respublikalar,muxtar vilayÿtlÿr, muxtar dairÿlÿrvÿ ya bu Qanunun 3-cömaddÿsinin ikinci hissÿsindÿ qeydedilmiø milli qruplarûn sûx yaøadûüûyerlÿr olan möttÿfiq respublikadareferendumun yekunlarû muxtarrespublikanûn Ali Soveti vÿ mövafiqXalq Deputatlarû Sovetlÿri ilÿ birgÿmöttÿfiq respublikanûn Ali Sovetitÿrÿfindÿn mözakirÿ edilir.

QQßßTTNNAAMMßß 882222 BMT Tÿhlökÿsizlik Øurasûnûn 3205-ciiclasûnda qÿbul edilmiødir 30 Aprel1993-cö il

Tÿhlökÿsizlik Øurasû, Daülûq Qarabaümönaqiøÿsinÿ dair TÿhlökÿsizlikØurasûnûn Sÿdri tÿrÿfindÿn edilÿn1993-cö il 29 yanvar vÿ 6 apreltarixli bÿyanatlarûna ÿsaslanaraq, Baø Katibin 14 aprel 1993-cö il 3tarixli mÿruzÿsini nÿzÿrÿ alaraq, Ermÿnistan Respublikasû ilÿAzÿrbaycan Respublikasû arasûndamönasibÿtlÿrin pislÿømÿsi ilÿÿlaqÿdar ciddi narahat÷ûlûüûnû ifadÿedÿrÿk, Hÿrbi ÿmÿliyyatlarûn geniølÿnmÿsinivÿ xösusilÿ, yerli ermÿni qövvÿlÿrininAzÿrbaycan RespublikasûnûnKÿlbÿcÿr rayonuna sonuncuhöcumunu hÿyÿcanla qeyd edÿrÿk, Belÿ vÿziyyÿtin regionda sölh vÿtÿhlökÿsizliyÿ tÿhlökÿ yaratmasû ilÿÿlaqÿdar narahat olaraq, Bþyök sayda mölki øÿxslÿrinyerlÿrinin dÿyiømÿsi vÿ regionda,xösusilÿ Kÿlbÿcÿr rayonunda,fþvqÿladÿ humanitar vÿziyyÿtlÿbaülû ciddi narahat÷ûlûüûnû ifadÿedÿrÿk, Regionda bötön dþvlÿtlÿrinsuverenliyi vÿ ÿrazi bötþvlöyönÿhþrmÿt edilmÿsini bir daha tÿsdiqedÿrÿk, Hÿm÷inin, beynÿlxalq sÿrhÿdlÿrinpozulmazlûüûnû vÿ ÿrazi ÿldÿ etmÿkmÿqsÿdilÿ göcdÿn istifadÿninyolverilmÿzliyini bir daha tÿsdiqedÿrÿk, Avropada Tÿhlökÿsizlik vÿßmÿkdaølûq Möøavirÿsi ÷ÿr÷ivÿsindÿhÿyata ke÷irilÿn sölh prosesinidÿstÿklÿdiyini bÿyan edÿrÿk vÿsilahlû hÿrbi ÿmÿliyyatlarûngeniølÿnmÿsinin bu proses ö÷öndaüûdûcû nÿticÿ verÿ bilÿcÿyindÿndÿrindÿn narahat olaraq, 1. Mþhkÿm atÿøkÿsin ÿldÿ edilmÿsimÿqsÿdilÿ bötön hÿrbiÿmÿliyyatlarûn vÿ döømÿn÷ilikaktlarûnûn dÿrhal dayandûrûlmasûnû,hÿm÷inin bötön iøüal÷û qövvÿlÿrinKÿlbÿcÿr rayonundan vÿAzÿrbaycanûn digÿr bu yaxûnlardaiøüal olunmuø rayonlarûndan dÿrhal÷ûxarûlmasûnû tÿlÿb edir; 2. Mönaqiøÿnin AvropadaTÿhlökÿsizlik vÿ ßmÿkdaølûqMöøavirÿsinin Minsk Qrupunun sölhprosesi ÷ÿr÷ivÿsindÿ hÿll edilmÿsimÿqsÿdilÿ maraqlû tÿrÿflÿridanûøûqlarû dÿrhal bÿrpa etmÿyÿ vÿproblemin sölh yolu ilÿ hÿllini÷ÿtinlÿødirÿn hÿr hansûhÿrÿkÿtlÿrdÿn ÷ÿkinmÿyÿ ÷aüûrûr; 3. Mölki ÿhalinin ÿzablarûnûyöngöllÿødirmÿk ö÷ön regionda,xösusilÿ mönaqiøÿyÿ mÿruz qalmûø

rayonlarda, humanitar yardûmûngþstÿrilmÿsi özrÿ beynÿlxalqfÿaliyyÿtin maneÿsiz hÿyatake÷irilmÿsinÿ ÷aüûrûr, bötön tÿrÿflÿrinbeynÿlxalq humanitar höququnprinsip vÿ normalarûna riayÿtetmÿyÿ borclu olduqlarûnû yenidÿntÿsdiq edir; 4. Baø Katibdÿn AvropadaTÿhlökÿsizlik vÿ ßmÿkdaølûqMöøavirÿsinin fÿaliyyÿtdÿ olan sÿdri,hÿm÷inin Möøavirÿnin MinskQrupunun sÿdri ilÿmÿslÿhÿtlÿømÿdÿ regionda, xösusilÿAzÿrbaycanûn Kÿlbÿcÿr rayonunda,vÿziyyÿtin qiymÿtlÿndirilmÿsiniaparmaüû, vÿ Øuraya nþvbÿtimÿruzÿni tÿqdim etmÿyi xahiø edir; 5. Mÿsÿlÿ ilÿ fÿal øÿkildÿ mÿøüulolmaüû davam etdirmÿyi qÿrara alûr.

QQßßTTNNAAMMßß 885533 BMT Tÿhlökÿsizlik Øurasûnûn 3259-cuiclasûnda qÿbul edilmiødir 29 iyul1993-cö il

Tÿhlökÿsizlik Øurasû, 30 aprel 1993-cö il tarixli 822(1993) saylû qÿtnamÿsini tÿsdiqedÿrÿk, Avropada Tÿhlökÿsizlik vÿßmÿkdaølûq Möøavirÿsinin (ATßM)Minsk Qrupunun Sÿdrinin 27 iyul1993-cö il tarixindÿ dÿrc olunmuømÿruzÿsini nÿzÿrdÿn ke÷irÿrÿk, Ermÿnistan Respublikasû vÿAzÿrbaycan Respublikasû arasûndamönasibÿtlÿrin pislÿømÿsi vÿ onlararasûndakû gÿrginliklÿ ÿlaqÿdar ciddinarahat÷ûlûüûnû ifadÿ edÿrÿk, Maraqlû tÿrÿflÿrin 822 (1993) saylûqÿtnamÿnin hÿyata ke÷irilmÿsi özrÿtÿxirÿsalûnmaz tÿdbirlÿr planûnûqÿbul etmÿsini alqûølayaraq, Hÿrbi ÿmÿliyyatlarûn geniølÿnmÿsinivÿ xösusilÿ AzÿrbaycanRespublikasûnûn Aüdam rayonununiøüal edilmÿsini hÿyÿcanla qeydedÿrÿk, Belÿ vÿziyyÿtin regionda sölh vÿtÿhlökÿsizliyÿ tÿhlökÿ yaratmasûnûndavam etmÿsilÿ ÿlaqÿdar narahatolaraq, Azÿrbaycan Respublikasûnda bþyöksayda mölki øÿxslÿrin yerlÿrinindÿyiømÿsi vÿ regionda fþvqÿladÿhumanitar vÿziyyÿtlÿ ÿlaqÿdaryenidÿn ciddi narahat÷ûlûüûnû ifadÿedÿrÿk, Azÿrbaycan Respublikasûnûn vÿregionda bötön digÿr dþvlÿtlÿrinsuverenliyi vÿ ÿrazi bötþvlöyönö birdaha tÿsdiq edÿrÿk, Hÿm÷inin, beynÿlxalq sÿrhÿdlÿrinpozulmazlûüûnû vÿ ÿrazi ÿldÿ etmÿkmÿqsÿdilÿ göcdÿn istifadÿninyolverilmÿzliyini bir daha tÿsdiqedÿrÿk,

7755Möhöm sÿnÿdlÿr

1. Aüdam rayonunun vÿAzÿrbaycan Respublikasûnûn digÿrbu yaxûnlarda iøüal olunmuørayonlarûnûn iøüalûnû pislÿyir; 2. Bundan baøqa regionda bötöndöømÿn÷ilik hÿrÿkÿtlÿrini, xösusilÿmölki øÿxslÿrÿ höcumlarû vÿmÿskunlaømûø rayonlarûnbombardman edilmÿsini pislÿyir; 3. Bötön hÿrbi ÿmÿliyyatlarûn dÿrhaldayandûrûlmasûnû, mönaqiøÿdÿ iøtirakedÿn iøüal÷û qövvÿlÿrin Aüdamrayonundan vÿ AzÿrbaycanRespublikasûnûn digÿr bu yaxûnlardaiøüal edilmiø rayonlarûndan dÿrhal,tam vÿ qeyd-øÿrtsiz ÷ûxarûlmasûnûtÿlÿb edir; 4. Maraqlû tÿrÿflÿri atÿøkÿsÿ dairmþhkÿm razûlaømalar ÿldÿ etmÿyÿvÿ onlara riayÿt etmÿyÿ ÷aüûrûr; 5. Yuxarûdakû 3 vÿ 4-cö maddÿlÿrkontekstindÿ regionda iqtisadi,nÿqliyyat vÿ enerji ÿlaqÿlÿrininbÿrpa edilmÿsinÿ dair þzönönÿvvÿlki ÷aüûrûølarûnû yenidÿn tÿsdiqedir; 6. 822 saylû (1993) qÿtnamÿninhÿyata ke÷irilmÿsi sÿylÿri dÿ daxilolmaqla, ATßM-in Minsk Qrupununmönaqiøÿnin sölh yolu ilÿ hÿllinÿnail olmaq özrÿ davam edÿnsÿylÿrini bÿyÿnir vÿ hÿrbiÿmÿliyyatlarûn geniølÿnmÿsinin bucÿhdlÿr ö÷ön doüurmuø daüûdûcûnÿticÿlÿri ilÿ baülû ciddinarahat÷ûlûüûnû ifadÿ edir; 7. Yerlÿødirilmÿsi cÿdvÿli ilÿ ATßM-in möøahidÿ missiyasûnûnhazûrlanmasûnû, hÿm÷inin Möøavirÿninregionda iøtirakûnûn tÿmin edilmÿsitÿklifinin Möøavirÿ ÷ÿr÷ivÿsindÿnÿzÿrdÿn ke÷irilmÿsini alqûølayûr; 8. Maraqlû tÿrÿflÿri mönaqiøÿninsölh yolu ilÿ hÿllinÿ mane olan hÿrcör hÿrÿkÿtlÿrdÿn ÷ÿkinmÿyÿ vÿATßM-in Minsk Qrupu ÷ÿr÷ivÿsindÿ,hÿm÷inin birbaøa ÿlaqÿlÿr vasitÿsilÿmÿsÿlÿnin qÿti hÿllinin ÿldÿ edilmÿsimÿqsÿdilÿ onlar arasûnda danûøûqlarûdavam etdirmÿyÿ tÿkidlÿ ÷aüûrûr; 9. Azÿrbaycan RespublikasûnûnDaülûq Qarabaü regionununermÿnilÿri tÿrÿfindÿn 822 saylû(1993) qÿtnamÿnin vÿ hazûrkûqÿtnamÿnin möddÿalarûna riayÿtedilmÿsi vÿ bu tÿrÿfin ATßM-inMinsk Qrupunun tÿkliflÿrini qÿbuletmÿsi mÿqsÿdilÿ ErmÿnistanRespublikasûnûn hþkumÿtini þztÿsirini gþstÿrmÿkdÿ davam etmÿyitÿkidlÿ ÷aüûrûr; 10. Dþvlÿtlÿri mönaqiøÿninintensivlÿømÿsinÿ vÿ ya ÿraziiøüalûnûn davam etdirilmÿsinÿ aparabilÿcÿk hÿr hansû silahûn vÿ hÿrbisursatûn tÿchiz edilmÿsindÿn÷ÿkinmÿyÿ tÿkidlÿ ÷aüûrûr; 11. Mölki ÿhalinin artan ÿzablarûnûyöngöllÿødirmÿk mÿqsÿdilÿ,

regionda, xösusilÿ mönaqiøÿyÿmÿruz qalmûø bötön rayonlarda,humanitar yardûmûn gþstÿrilmÿsiözrÿ beynÿlxalq fÿaliyyÿtinmaneÿsiz tÿmin edilmÿsinÿ bir dÿ÷aüûrûr vÿ bötön tÿrÿflÿrinbeynÿlxalq humanitar höququnprinsip vÿ normalarûna riayÿtetmÿyÿ borclu olduqlarûnû bir dahatÿsdiq edir; 12. Baø Katibdÿn vÿ mövafiqbeynÿlxalq qurumlardan zÿrÿr÷ÿkmiø mölki ÿhaliyÿ tÿcilihumanitar yardûm gþstÿrmÿyi vÿqa÷qûn döømöø øÿxslÿrin þz evlÿrinÿqayûtmalarûna kþmÿk gþstÿrmÿyixahiø edir;13. Baø Katibdÿn ATßM-infÿaliyyÿtdÿ olan Sÿdri, hÿm÷ininMinsk Qrupunun Sÿdri ilÿmÿslÿhÿtlÿømÿdÿ vÿziyyÿt barÿdÿØuraya mÿruzÿlÿr tÿqdim etmÿsinindavam etdirilmÿsini xahiø edir; 14. Mÿsÿlÿ ilÿ fÿal øÿkildÿ mÿøüulolmaüû davam etdirmÿyi qÿrara alûr.

QQßßTTNNAAMMßß 887744 BMT Tÿhlökÿsizlik Øurasûnûn 3292-ciiclasûnda qÿbul edilmiødir 14 oktyabr1993-cö il

Tÿhlökÿsizlik Øurasû, 30 aprel 1993-cö il tarixli 822 saylû(1993) vÿ 29 iyul 1993-cö il tarixli853 saylû (1993) qÿtnamÿlÿrinitÿsdiq edÿrÿk vÿ 18 avqust 1993-cö ildÿ Tÿhlökÿsizlik Øurasû SÿdrininØuranûn adûndan oxuduüu bÿyanataÿsaslanaraq, Avropada Tÿhlökÿsizlik vÿßmÿkdaølûq Möøavirÿsinin (ATßM)Daülûq Qarabaü özrÿ MinskKonfransûnûn Sÿdrinin TÿhlökÿsizlikØurasû Sÿdrinin adûna möraciÿtlÿnmiø1 oktyabr 1993-cö il tarixlimÿktubunu nÿzÿrdÿn ke÷irÿrÿk, Azÿrbaycan Respublikasûnûn DaülûqQarabaü regionunda vÿ onunÿtrafûnda mönaqiøÿnin davametdirilmÿsi vÿ ErmÿnistanRespublikasû ilÿ AzÿrbaycanRespublikasû arasûnda gÿrginliyinregionda sölh vÿ tÿhlökÿsizliyÿtÿhlökÿ yarada bilÿcÿyi ilÿ ÿlaqÿdardÿrin narahat÷ûlûüûnû ifadÿ edÿrÿk, 8 oktyabr 1993-cö ildÿ Moskvadayöksÿk sÿviyyÿdÿ ke÷irilÿn gþröølÿriqeyd edÿrÿk vÿ bu gþröølÿrinvÿziyyÿtin yaxøûlaømasûna vÿmönaqiøÿnin sölh yolu ilÿ hÿlledilmÿsinÿ tþhfÿ verÿcÿyinÿ dairömidlÿrini ifadÿ edÿrÿk, Azÿrbaycan Respublikasûnûn vÿregionda bötön digÿr dþvlÿtlÿrinsuverenliyi vÿ ÿrazi bötþvlöyönö birdaha tÿsdiq edÿrÿk, Hÿm÷inin, beynÿlxalq sÿrhÿdlÿrinpozulmazlûüûnû vÿ ÿrazi ÿldÿ etmÿk

mÿqsÿdilÿ göcdÿn istifadÿninyolverilmÿzliyini bir daha tÿsdiqedÿrÿk, Mönaqiøÿ özöndÿn insanlarûn mÿruzqaldûüû ÿzablar vÿ regionda ciddifþvqÿladÿ humanitar vÿziyyÿtlÿÿlaqÿdar vÿ xösusilÿ AzÿrbaycanRespublikasûnda bþyök sayda mölkiøÿxslÿrin yerlÿrinin dÿyiømÿsilÿÿlaqÿdar þzönön ciddi narahat÷ûlûüûnûbir daha ifadÿ edÿrÿk, 1. Maraqlû tÿrÿflÿri ATßM-in MinskQrupuna kþmÿk mÿqsÿdilÿ RusiyaFederasiyasû hþkumÿtinin yardûmû ilÿhÿyata ke÷irilÿn birbaøa ÿlaqÿlÿrnÿticÿsindÿ ÿldÿ edilÿn atÿøkÿsieffektiv vÿ daimi etmÿyÿ ÷aüûrûr; 2. ATßM ÷ÿr÷ivÿsindÿ hÿyatake÷irilÿn sölh prosesini vÿ MinskQrupunun yorulmaz sÿylÿrini tamøÿkildÿ dÿstÿklÿdiyini yenidÿn bÿyanedir; 3. 28 sentyabr 1993-cö il tarixindÿATßM-in Minsk Qrupunun iclasûndaözÿ ÷ûxarûlan vÿ Minsk Qrupunundoqquz digÿr özvönön hÿrtÿrÿflidÿstÿyi ilÿ Qrupun Sÿdri tÿrÿfindÿnmaraqlû tÿrÿflÿrÿ tÿqdim olunan"Tÿhlökÿsizlik Øurasûnûn 822 (1993)vÿ 853 (1993) saylû qÿtnamÿlÿrininhÿyata ke÷irilmÿsi özrÿtÿxirÿsalûnmaz addûmlarûnyenilÿødirilmiø cÿdvÿlini" alqûølayûr vÿtÿrÿflÿrin diqqÿtinÿ ÷atdûrûr vÿtÿrÿflÿri onu qÿbul etmÿyÿ ÷aüûrûr; 4. Mönaqiøÿdÿn irÿli gÿlÿn vÿYenilÿødirilmiø cÿdvÿldÿ bilavasitÿnÿzÿrdÿn ke÷irilmÿyÿn bötön baøqahÿll olunmamûø mÿsÿlÿlÿrin Minskprosesi kontekstindÿ sölh danûøûqlarûvasitÿsilÿ tezliklÿ hÿll edilmÿsivacibliyinÿ ÿmin olduüunu ifadÿedir; 5. Bu yaxûnlarda iøüal edilmiøÿrazilÿrdÿn qoøunlarûn ÷ûxarûlmasû vÿrabitÿ vÿ nÿqliyyat ö÷ön bötönmaneÿlÿrin aradan qaldûrûlmasû dadaxil olmaqla, ATßM-in MinskQrupunun Yenilÿødirilmiø cÿdvÿlindÿnÿzÿrdÿ tutulan qarøûlûqlû vÿ tÿciliaddûmlarûn dÿrhal hÿyatake÷irilmÿsinÿ ÷aüûrûr; 6. ATßM-in Nazirlÿr Øurasûnûn 24mart 1992-ci il tarixli mandatûnauyüun olaraq, Yenilÿødirilmiøcÿdvÿldÿ nÿzÿrdÿ tutulduüu kimimönaqiøÿnin danûøûqlar yolu ilÿ hÿlledilmÿsinÿ nail olmaq mÿqsÿdilÿtezliklÿ Minsk Konfransûnûnke÷irilmÿsinÿ ÷aüûrûr; 7. Baø Katibdÿn ATßM-in MinskKonfransûnda iøtirak etmÿk ö÷önnömayÿndÿ gþndÿrmÿk dÿvÿtinÿmösbÿt cavab vermÿyi vÿKonfransûn a÷ûlmasûndan sonramÿtlÿbÿ dair baølanan danûøûqlarabötön mömkön kþmÿk gþstÿrmÿyixahiø edir; 8. ATßM tÿrÿfindÿn yaradûlmûø

7766 Akkord 17

möøahidÿ÷ilÿr missiyasûnû dÿstÿklÿyir; 9. Bötön tÿrÿflÿri beynÿlxalqhumanitar höququ pozmaqdan÷ÿkinmÿyÿ ÷aüûrûr vÿ mönaqiøÿyÿmÿruz qalmûø bötön rayonlardahumanitar yardûmûn gþstÿrilmÿsiözrÿ beynÿlxalq fÿaliyyÿtinmaneÿsiz hÿyata ke÷irilmÿsinintÿmin edilmÿsinÿ dair 822 (1993)vÿ 853 (1993) saylûqÿtnamÿlÿrindÿki ÷aüûrûølarûnû tÿkraredir; 10. Regionda bötön dþvlÿtlÿrimönaqiøÿnin geniølÿnmÿsinÿ gÿtirib÷ûxaran vÿ regionda sölh vÿtÿhlökÿsizliyi pozan hÿr cördöømÿn÷ilik hÿrÿkÿtlÿrindÿn vÿ hÿrcör mödaxilÿdÿn ÷ÿkinmÿyÿ tÿkidlÿ÷aüûrûr; 11. Baø Katibdÿn vÿ mövafiqbeynÿlxalq qurumlardan zÿrÿr÷ÿkmiø mölki ÿhaliyÿ tÿcilihumanitar yardûmûn gþstÿrilmÿsinivÿ qa÷qûnlara vÿ mÿcburikþ÷könlÿrÿ tÿhlökÿsiz øÿraitdÿ vÿlÿyaqÿtlÿ þz evlÿrinÿ qayûtmaüakþmÿklik edilmÿsini xahiø edir; 12. Baø Katibdÿn, ATßM-infÿaliyyÿtdÿ olan sÿdrindÿn vÿATßM-in Minsk KonfransûnûnSÿdrindÿn Minsk prosesinin gediøivÿ yerdÿ vÿziyyÿtin bötön aspektlÿrivÿ bununla ÿlaqÿdar ATßM ilÿBirlÿømiø Millÿtlÿr Tÿøkilatû arasûndaindiki vÿ gÿlÿcÿk ÿmÿkdaølûqhaqqûnda Øuraya mÿruzÿlÿrinverilmÿsini davam etdirmÿyi xahiøedir; 13. Mÿsÿlÿ ilÿ fÿal øÿkildÿ mÿøüulolmaüû davam etdirmÿyi qÿrara alûr.

QQßßTTNNAAMMßß 888844 BMT Tÿhlökÿsizlik Øurasûnûn 3313-cöiclasûnda qÿbul edilmiødir 12 noyabr1993-cö il

Tÿhlökÿsizlik Øurasû, 30 aprel 1993-cö il tarixli 822(1993), 29 iyul 1993-cö il tarixli853 (1993) vÿ 14 oktyabr 1993-cöil tarixli 874 (1993) saylûqÿtnamÿlÿrini tÿsdiq edÿrÿk, Avropada Tÿhlökÿsizlik vÿßmÿkdaølûq Möøavirÿsi (ATßM)÷ÿr÷ivÿsindÿ hÿyata ke÷irilÿn sölhprosesi, vÿ ATßM-in MinskQrupunun yorulmaz sÿylÿrini tamøÿkildÿ dÿstÿklÿdiyini tÿsdiq edÿrÿk, ATßM-in Daülûq Qarabaü özrÿMinsk Konfransûnûn fÿaliyyÿtdÿ olanSÿdrinin Tÿhlökÿsizlik Øurasû Sÿdrininadûna möraciÿtlÿnmiø 9 noyabr1993-cö il tarixli mÿktubunu vÿ onaÿlavÿlÿri nÿzÿrÿ alaraq, Azÿrbaycan Respublikasûnûn DaülûqQarabaü regionunda vÿ onunÿtrafûnda mönaqiøÿnin davametdirilmÿsi vÿ ErmÿnistanRespublikasû ilÿ AzÿrbaycanRespublikasû arasûndakû gÿrginliyin

regionda sölh vÿ tÿhlökÿsizliyitÿhlökÿ altûna atmasû ilÿ ÿlaqÿdarciddi narahat÷ûlûüûnû ifadÿ edÿrÿk, Atÿøkÿsin pozulmasû vÿ buna cavabolaraq göcön hÿddindÿn artûqtÿtbiq edilmÿsi, xösusilÿ AzÿrbaycanRespublikasûnda Zÿngilan rayonununvÿ Horadiz øÿhÿrinin iøüalûnÿticÿsindÿ hÿrbi ÿmÿliyyatlarûngeniølÿnmÿsini hÿyÿcanla qeydedÿrÿk, Azÿrbaycan Respublikasûnûn vÿregionda digÿr dþvlÿtlÿrin suverenliyivÿ ÿrazi bötþvlöyönö bir dahatÿsdiq edÿrÿk, Hÿm÷inin, beynÿlxalq sÿrhÿdlÿrinpozulmazlûüû vÿ ÿrazi ÿldÿ etmÿkmÿqsÿdilÿ göcön tÿtbiqininyolverilmÿzliyini bir daha tÿsdiqedÿrÿk, Son zamanda bþyök sayda mölkiøÿxslÿrin yerlÿrinin dÿyiømÿsi vÿZÿngilan rayonunda, Horadizøÿhÿrindÿ vÿ Azÿrbaycanûn cÿnubsÿrhÿdindÿ fþvqÿladÿ humanitarvÿziyyÿtin yaranmasû ilÿ ÿlaqÿdarciddi narahat÷ûlûüûnû ifadÿ edÿrÿk, 1. Hÿrbi ÿmÿliyyatlarûn yenidÿnbaølanmasû ilÿ nÿticÿlÿnÿn tÿrÿflÿrarasûnda ÿldÿ edilmiø atÿøkÿsinpozulmasûnû, xösusilÿ Zÿngilanrayonunun vÿ Horadiz øÿhÿrininiøüal edilmÿsini, dinc ÿhaliyÿ qarøûhöcumlarû vÿ AzÿrbaycanRespublikasûnûn ÿrazisininbombardman edilmÿsini pislÿyir;2. Ermÿnistan hþkumÿtiniAzÿrbaycan Respublikasûnûn DaülûqQarabaü regionunun ermÿnilÿritÿrÿfindÿn 822 (1993), 853 (1993)vÿ 874 (1993) saylû qÿtnamÿlÿrÿriayÿt edilmÿsinÿ nail olmaqmÿqsÿdilÿ þz nöfuzundan istifadÿetmÿyÿ vÿ hÿrbi kampaniyanûgeniølÿndirmÿk ö÷ön lazûmivasitÿlÿrin mönaqiøÿyÿ cÿlb olunanqövvÿlÿrÿ verilmÿmÿsini tÿminetmÿyÿ ÷aüûrûr;3. ATßM-in Minsk Qrupunundoqquz özvönön 4 noyabr 1993-cöil tarixli Bÿyannamÿsini alqûølayûr vÿonun tÿrkibindÿ atÿøkÿsindayandûrûlmasû haqqûnda olanbirtÿrÿfli bÿyanatlarla baülû tÿkliflÿriyöksÿk qiymÿtlÿndirir;4. Maraqlû tÿrÿflÿrdÿn ATßM-inMinsk Qrupunun 2-8 noyabr 1993-cö tarixindÿ Vyanada ke÷irilÿniclasûnda edilÿn dözÿliølÿrlÿ"Tÿhlökÿsizlik Øurasûnûn 822 (1993)vÿ 853 (1993) saylû qÿtnamÿlÿrininhÿyata ke÷irilmÿsi özrÿtÿxirÿsalûnmaz addûmlarûnYenilÿødirilmiø cÿdvÿlinÿ" uyüunolaraq hÿrbi ÿmÿliyyatlarûn vÿdöømÿn÷ilik hÿrÿkÿtlÿrinin dÿrhaldayandûrûlmasûnû, Zÿngilanrayonundan vÿ Horadiz øÿhÿrindÿniøüal÷û qövvÿlÿrin birtÿrÿfli qaydada÷ûxarûlmasûnû vÿ AzÿrbaycanRespublikasûnûn bu yaxûnlarda iøüal

edilmiø baøqa rayonlarûndan iøüal÷ûqövvÿlÿrin ÷ûxarûlmasûnû tÿlÿb edir;5. Maraqlû tÿrÿflÿri ATßM-in MinskQrupuna kþmÿk mÿqsÿdilÿ RusiyaFederasiyasû hþkumÿtinin yardûmû ilÿhÿyata ke÷irilÿn birbaøa ÿlaqÿlÿrnÿticÿsindÿ ÿldÿ edilÿn atÿøkÿsitÿcili bÿrpa, onu effektiv vÿ daimietmÿyÿ, vÿ ATßM-in Minsk prosesivÿ Minsk Qrupunun 2-8 noyabr1993-cö il tarixli iclasûnda edilmiødözÿliølÿrlÿ birlikdÿ "Yenilÿødirilmiøcÿdvÿl" kontekstindÿ mönaqiøÿnindanûøûqlar vasitÿsilÿ hÿllininaxtarûlmasûna tÿkidlÿ ÷aüûrûr;6. Regionda olan bötön dþvlÿtlÿrimönaqiøÿnin geniølÿnmÿsinÿ vÿregionda sölh vÿ tÿhlökÿsizliyinpozulmasûna gÿtirib ÷ûxara bilÿcÿkhÿr cör döømÿn÷ilik hÿrÿkÿtlÿrindÿnvÿ hÿr cör mödaxilÿdÿn ÷ÿkinmÿyÿbir daha ÷aüûrûr;7. Baø Katibdÿn vÿ mövafiqbeynÿlxalq qurumlardan Zÿngilanrayonunun, Horadiz øÿhÿrinin vÿAzÿrbaycanûn cÿnub sÿrhÿdininÿhalisi dÿ daxil olmaqla zÿrÿr÷ÿkmiø ÿhaliyÿ tÿcili humanitaryardûm gþstÿrmÿyi, qa÷qûn vÿmÿcburi kþ÷könlÿrÿ tÿhlökÿsiz vÿlÿyaqÿtlÿ þz evlÿrinÿ qayûtmaqdakþmÿklik etmÿyi xahiø edir;8. Baø Katibÿ, ATßM-in fÿaliyyÿtdÿolan Sÿdrinÿ vÿ ATßM-in MinskKonfransûnûn Sÿdrinÿ Minskprosesinin gediøi vÿ yerlÿrdÿvÿziyyÿtin bötön aspektlÿri, xösusilÿØuranûn mövafiq qÿtnamÿlÿrininhÿyata ke÷irilmÿsi vÿ bununlaÿlaqÿdar ATßM ilÿ BirlÿømiøMillÿtlÿr Tÿøkilatû arasûnda indiki vÿgÿlÿcÿk ÿmÿkdaølûq haqqûndaØuraya mÿruzÿlÿrini davametdirmÿk barÿdÿ xahiøini tÿkrar edir;9. Mÿsÿlÿ ilÿ fÿal øÿkildÿ mÿøüulolmaüû davam etdirmÿyi qÿrara alûr.

BBiiøøkkeekk pprroottookkoolluu 5 may 1994-cö il (qeyri-rÿsmi tÿrcömÿ)

MDB-nin ParlamentlÿrarasûAssambleyasû, Qûrüûzûstanrespublikasû parlamenti, RusiyaFederasiyasûnûn Federal Mÿclisi vÿXarici Èølÿr Nazirliyinin tÿøÿbbösö ilÿ4-5 may 1994-cö il tarixindÿ Biøkekøÿhÿrindÿ ke÷irilmiø gþröøöniøtirak÷ûlarû:- Ermÿni vÿ Azÿrbaycan xalqlarûnanÿinki aüûr ziyan vuran, hÿm÷ininregionun digÿr þlkÿlÿrininmaraqlarûna ÿsaslû surÿtdÿ toxunanvÿ beynÿlxalq vÿziyyÿti ciddi øÿkildÿ÷ÿtinlÿødirÿn Daülûq Qarabaüÿtrafûnda silahlû mönaqiøÿnindayandûrûlmasûna hÿr vasitÿ ilÿ nailolmaüa qÿtiyyÿt nömayiø etdilÿr;- MDB dþvlÿtlÿri baø÷ûlarû Øurasûnûn

7777Möhöm sÿnÿdlÿr

15 aprel 1994-cö il bÿyanatûnû ÿsastutaraq, silahlû qarøûdurmanûndayandûrûlmasû vÿ mövafiq saziøbaülayaraq, onun nÿticÿlÿrininaradan qaldûrûlmasû istiqamÿtindÿicra hakimiyyÿtlÿri baø÷ûlarûnûn vÿnömayÿndÿlÿrinin sÿylÿrinin tamdÿstÿklÿnmÿsi ö÷ön razûlûqlarûnûifadÿ etdilÿr;- Mönaqiøÿnin dayandûrûlmasûnda,bununla baülû BMT vÿ ATßM-inprinsiplÿri, mÿqsÿdlÿri vÿ konkretqÿrarlarûnûn (birinci nþvbÿdÿ, BMTTÿhlökÿsizlik Øurasûnûn 822, 853,874 vÿ 884-cö qÿtnamÿlÿrinin) icraedilmÿsindÿ Birliyin vÿParlamentlÿrarasû Assambleyanûntÿbii fÿal rolunu dÿstÿklÿdilÿr;- Mönaqiøÿ aparan tÿrÿflÿri øöurlahÿrÿkÿt edÿrÿk: 18 fevral 1994-cö iltarixli (möøahidÿ÷ilÿrinyerlÿødirilmÿsinÿ dair hissÿ daxilolmaqla) Protokolu ÿsas tutaraq,mayûn 8-dÿn 9-na ke÷ÿn gecÿyarûsû atÿøi dayandûrmaüa vÿ bunuÿn qûsa möddÿtdÿ tÿsbit etmÿkö÷ön intensiv iø apararaq hÿrbiÿmÿliyyatlarûn vÿ zorakûlûqlarûn bÿrpaedilmÿmÿyini, iøüal olunmuøÿrazilÿrdÿn qoøunlarûn ÷ûxarûlmasûnûvÿ kommunikasiyalarûn bÿrpasû,qa÷qûnlarûn yerlÿrinÿ qayûtmasûnû vÿdanûøûqlar prosesinin davametdirilmÿsini tÿmin edÿn mexanizminÿzÿrdÿ tutan etibarlû, höquqiþhdÿ÷ilik tÿyin edÿn saziøimzalamaüa ÷aüûrdûlar;- Birliyin sölhmÿramlû qövvÿlÿrininyaradûlmasûna dair ParlamentlÿrarasûAssambleyanûn Øura sÿdriV.F.Øumeyko vÿ Daülûq Qarabaüözrÿ sölhmÿramlû qrupun baø÷ûsûM.Ø.Øerimkulovun tÿøÿbbösönönmözakirÿsini MDB-nin iøtirak÷ûdþvlÿtlÿrinin parlamentlÿrinÿ tÿklifetmÿyÿ razûlaødûlar;- Silahlû mönaqiøÿnin sölh yolu ilÿhÿlli ö÷ön bu cör gþröølÿrin davametdirilmÿsini mÿqsÿdÿuyüun saydûlar;- Yaradûlmûø gþzÿl iø øÿraiti,sÿmimilik vÿ qonaqpÿrvÿrlik ö÷önQûrüûzûstan xalqûna vÿ hþkumÿtinÿþz minnÿtdarlûqlarûnû bildirdilÿr.(imzalar)

LLiissssaabboonn ssÿÿnnÿÿddii 3 dekabr 1996-cû il

ßLAVß 1: ATßT-in FßALÈYYßTDßOLAN SßDRÈNÈN BßYANATI Sizÿ mÿlum olduüu kimi, son iki ilÿrzindÿ Daülûq Qarabaümönaqiøÿsinin vÿ AzÿrbaycanRespublikasûnûn ÿrazi bötþvlöyömÿsÿlÿsinin hÿllindÿ he÷ bir irÿlilÿyiøÿldÿ edilmÿmiødir. Mÿn tÿÿssöflÿqeyd edirÿm ki, mÿsÿlÿninnizamlanmasû prinsiplÿrinÿ dairtÿrÿflÿrin mþvqelÿrinin

yaxûnlaødûrûlmasû istiqamÿtindÿ Minskkonfransû hÿmsÿdrlÿrinin sÿylÿriuüurla nÿticÿlÿnmÿdi.Minsk Qrupunun hÿmsÿdrlÿritÿrÿfindÿn Daülûq Qarabaümönaqiøÿsinin nizamlanmasûnûntÿrkib hissÿsi kimi formalaødûran ö÷prinsip tþvsiyÿ edilmiødir. Buprinsiplÿri Minsk Qrupunun bötönözv-dþvlÿtlÿri dÿstÿklÿyir. Buprinsiplÿr aøaüûdakûlardûr:- Ermÿnistan Respublikasûnûn vÿAzÿrbaycan Respublikasûnûn ÿrazibötþvlöyö;- Azÿrbaycanûn tÿrkibindÿ DaülûqQarabaüa ÿn yöksÿk sÿviyyÿliþzönöidarÿ verÿn þz möqÿddÿratûnûtÿyin etmÿyÿ ÿsaslanmûø saziødÿmöÿyyÿn edilmiø Daülûq Qarabaüûnhöquqi statusu;- bötön tÿrÿflÿrin nizamlamamöddÿalarûna riayÿt olunmasûnûntÿmin edilmÿsinÿ dair qarøûlûqlûþhdÿliklÿr dÿ daxil olmaqla, DaülûqQarabaü vÿ onun bötön ÿhalisinintÿmin edilmiø tÿhlökÿsizliyi.Mÿn tÿÿssöflÿ etiraf edirÿm ki, biriøtirak÷û dþvlÿt bunu qÿbul edÿbilmÿdi. Bu prinsiplÿr digÿr iøtirak÷ûdþvlÿtlÿr tÿrÿfindÿn dÿstÿklÿnir.Bu bÿyanat Lissabon Zirvÿgþröøönön sÿnÿdlÿrinÿ daxiledilÿcÿk.

AATTßßTT--iinn MMiinnsskk QQrruuppuunnuunnttÿÿkklliiffii,, ((""ppaakkeett"" vvaarriiaannttûû))Èyul, 1997-ci il (Qeyri-rÿsmi tÿrcömÿ)

Daülûq Qarabaü mönaqiøÿsininnizamlanmasû özrÿ hÿrtÿrÿfli saziøPreambula:Tÿrÿflÿr, xalqlarûnûn inkiøafû vÿ rifahûö÷ön regionda sölh vÿ ÿmÿkdaølûüûnöstönlöklÿrini tam anlayaraq, uzunsörÿn Daülûq Qarabaümönaqiøÿsinin sölh yolu ilÿnizamlanmasûnû hÿyata ke÷irmÿkdÿqÿtiyyÿtlidirlÿr. Aøaüûda tÿqdimedilÿn tÿnzimlÿmÿ bu regionunxalqlarûna firavan vÿ parlaqgÿlÿcÿkdÿ inkiøaf edÿcÿkdemokratik tÿsisatlar øÿraitindÿnormal vÿ sÿmÿrÿli hÿyat sörmÿyÿimkan verÿcÿk. Bu Saziø ÿsasûndahÿyata ke÷irilÿn ÿmÿkdaølûq bötönregionda ticarÿt, n.ÿqliyyat vÿ rabitÿsahÿsindÿ normal mönasibÿtlÿrÿsÿbÿb olacaq vÿ insanlarabeynÿlxalq tÿøkilatlarûn kþmÿyi ilÿþz øÿhÿr vÿ kÿndlÿrini bÿrpaetmÿyÿ, regiona xarici sÿrmayÿaxûnûnûn artûrûlmasûna lazûm olansabitliyi yaratmaüa vÿ ÿhalinin÷i÷ÿklÿnmÿsinÿ gÿtirib ÷ûxaracaqfaydalû ticarÿtÿ yol a÷maüa imkanverÿcÿk. Bu inkiøaf ö÷ön Qafqazbþlgÿsindÿ artûq zÿmin vardûr.Qonøularûnûn vÿ dönya xalqlarûnûn

rifahû ö÷ön xalqlar arasûnda barûøûqvÿ ÿmÿkdaølûq onlarûn bþyökpotensialûnû özÿ ÷ûxaracaq.Mövafiq olaraq, BMTNizamnamÿsinin möddÿalarûna,ATßT-in baølûca prinsip vÿqÿrarlarûna vÿ beynÿlxalq höququnhamû tÿrÿfindÿn qÿbul edilÿnnormalarûna sadiq qalaraq vÿ BMTTÿhlökÿsizlik Øurasûnûn 822, 853,874 vÿ 884 saylû qÿtnamÿlÿrinintam hÿyata ke÷mÿsinÿ yardûmetmÿk niyyÿtindÿ olaraq, tÿrÿflÿrbu Saziølÿ silahlû mönaqiøÿnindayandûrûlmasû vÿ normalmönasibÿtlÿrin ÿldÿ olunmasûna dairSaziø I-dÿ gþstÿrilmiø tÿdbirlÿrinhÿyata ke÷irilmÿsinÿ vÿ Saziø II-dÿgþstÿrilmiø Daülûq Qarabaüûn yekunstatusu barÿdÿ razûlûüa gÿlmÿyÿrazûlaøûrlar. Saziø I - Silahlû mönaqiøÿnindayandûrûlmasûTÿrÿflÿr razûlaøûrlar ki:I. Aralarûndakû möbahisÿlÿrinnizamlanmasû, o cömlÿdÿn buSaziøin hÿyata ke÷irilmÿsi ö÷önsilahlû qövvÿlÿrdÿn istifadÿetmÿkdÿn imtina etsinlÿr.II. Silahlû qövvÿlÿri iki mÿrhÿlÿdÿgeri ÷ÿksinlÿr:×oxmillÿtli ATßT qövvÿlÿrinin þndÿstÿsinin hÿrbi nþqteyi-nÿzÿrdÿntÿyin olunmuø bufer zonasûnda ilkinyerlÿødirilmÿsi imkanûnû yaratmaq,tÿrÿflÿri bu xÿtt boyunca aralamaqvÿ qoøunlarûn ÷ûxarûlmasûnûn ikincimÿrhÿlÿsi zamanû tÿhlökÿsizliyitÿmin etmÿk mÿqsÿdilÿ, birincimÿrhÿlÿdÿ hazûrkû tÿmas xÿttiboyunca Daülûq Qarabaüdan øÿrqvÿ cÿnub istiqamÿtlÿrindÿ yerlÿøÿnqövvÿlÿr Yöksÿk Sÿviyyÿli PlanlamaQrupunun (YSPQ) tþvsiyÿlÿrininÿzÿrÿ alûnmaqla ßlavÿ 1-dÿverilmiø qrafik özrÿ eyni ÿlavÿdÿtÿyin olunmuø xÿtlÿrÿ ÷ÿkilirlÿr. Èkinci mÿrhÿlÿdÿ qövvÿlÿr ßlavÿ 1-dÿ verilmiø qrafikÿ uyüun aøaüûdakûqaydada ÷ûxarûlûrlar:A. Ermÿnistan qoøunlarû ErmÿnistanRespublikasûnûn sÿrhÿdlÿri daxilinÿ÷ÿkilirlÿr.B. Daülûq Qarabaü qoøunlarû (VIIIvÿ IX bÿndlÿrdÿki istisnalarla)Daülûq Qarabaü Muxtar Vilayÿtinin1988-ci ilin hödudlarû daxilinÿ÷ûxarûlûr.C. Azÿrbaycan qoøunlarû YSPQtþvsiyÿlÿri ÿsasûnda ßlavÿ 1-dÿrazûlaødûrûlmûø xÿtlÿrdÿn kÿnara÷ûxarûlûr.D. Aüûr silahlar ATßT-in sölhönqorunmasû özrÿ ÿmÿliyyatbþlmÿlÿrinin nÿzarÿti altûnda ßlavÿ1-dÿ ifadÿ edilmiø øÿffaflûq vÿcavabdehlik tÿlÿblÿrinÿ riayÿtetmÿklÿ YSPQ tþvsiyÿlÿri ÿsasûndabu ÿlavÿdÿ gþstÿrilmiø yerlÿrÿ

7788 Akkord 17

aparûlûr. E. Qoøunlar ÷ûxarûldûqdan sonrabufer zonasû ßlavÿ 1-dÿ gþstÿrildiyikimi Daülûq Qarabaü MuxtarVilayÿtinin 1988-ci ilin hödudlarû vÿErmÿnistan-Azÿrbaycan sÿrhÿdlÿrininøimal hissÿsi boyunca yerlÿødirilÿcÿk. III. Qoøunlarûn ÷ûxarûlmasû nÿticÿsindÿazad olunmuø ÿrazilÿr ayûrûcû zonatÿøkil edir, bu ayûrûcû zonada sölhönqorunmasû özrÿ ATßT qövvÿlÿriDaimi Möøtÿrÿk Komissiya ilÿ birgÿtÿhlökÿsizliyÿ nÿzarÿt edÿcÿklÿr.Tÿrÿflÿrdÿn he÷ birinÿ bu zonayaqoøunlarûnû daxil etmÿyÿ icazÿverilmÿyÿcÿk, bu, yalnûz sÿrhÿdxidmÿti, mina tÿmizlÿyÿn vÿ mölkipolis bþlmÿlÿrini nÿzÿrdÿ tutanßlavÿ II-nin hÿyata ke÷irilmÿsi ö÷önsölhön qorunmasû özrÿ ATßTqövvÿlÿri vÿ Daimi MöøtÿrÿkKomissiyanûn icazÿsi ilÿ mömkönolacaq. Tÿrÿflÿr ayûrûcû zonada vÿbufer zonasûnda bötön hÿrbiu÷uølardan imtina etmÿyÿrazûlaøûrlar. IV. Daimi Möøtÿrÿk Komissiya ilÿbirgÿ tÿhlökÿsizliyi tÿmin etmÿkmÿqsÿdilÿ sölhön qorunmasû özrÿ÷oxmillÿtli ATßT qövvÿlÿrinin buferzonasûnda yerlÿømÿsindÿ yardûmetsinlÿr. Sölhön qorunmasû özrÿATßT qövvÿlÿri ATßT tÿrÿfindÿnse÷ilmiø qövvÿlÿrdÿn ibarÿt olacaq,onlarûn mandatû BMT TÿhlökÿsizlikØurasûnûn qÿtnamÿlÿri ilÿ möÿyyÿnolunacaq vÿ ATßT-in fÿaliyyÿtdÿolan sÿdrinin tþvsiyÿsi ÿsasûndayenilÿødirilÿcÿk. V. Ayûrûcû zonada mÿcburikþ÷könlÿrin ÿvvÿlki yaøayûø yerlÿrinÿqayûdûøûnû hÿyata ke÷irsinlÿr. Sölhönqorunmasû özrÿ ATßT qövvÿlÿriDaimi Möøtÿrÿk Komissiya ilÿ birgÿqayûdan ÿhalinin tÿhlökÿsizliyinÿnÿzarÿt edÿcÿk, bu zonadademilitarizasiya rejiminÿ ÿmÿlolunmasû barÿdÿ bötön Tÿrÿflÿriÿmin edÿcÿklÿr. VI. Qövvÿlÿrin ÷ûxarûlmasû ilÿ eynizamanda yollarûn, dÿmir yollarûn,elektrik vÿ kommunikasiyaxÿtlÿrinin, ticarÿt vÿ digÿrmönasibÿtlÿrin a÷ûlmasû mÿqsÿdilÿtÿdbirlÿr hÿyata ke÷irilÿcÿk. Tÿrÿflÿrhamûnûn, o cömlÿdÿn etnik azlûqlarûnbu kommunikasiya xÿtlÿrindÿnistifadÿ etmÿsinÿ zÿmanÿt verirlÿr.Etnik azlûqlara hÿm÷inin bþlgÿnindigÿr yerlÿrindÿ yaøayan þz etnikqruplarû ilÿ ÿlaqÿ yaratmaqimkanûna zÿmanÿt verilir. Hÿr birTÿrÿf bötön blokadalarûngþtörölmÿsini vÿ maneÿsiz bötöndigÿr tÿrÿflÿrÿ yöklÿrin vÿsÿrniøinlÿrin daøûnmasûnû tÿminetmÿyi þhdÿsinÿ gþtörör.Ermÿnistan vÿ Azÿrbaycan þzaralarûnda sÿrbÿst vÿ tÿhlökÿsiz

dÿmir yol ÿlaqÿsinÿ, xösusÿn dÿBakû-Horadiz-Meqri-Ordubad-Nax÷ûvan-Yerevan xÿttinÿ zÿmanÿtverirlÿr.VII. Mönaqiøÿ nÿticÿsindÿsaxlanûlmûø bötön øÿxslÿrinqaytarûlmasû, itkin döømöø øÿxslÿrinaqibÿtinin araødûrûlmasû vÿ bötöncÿsÿdlÿrin repatriasiyasû ö÷önBeynÿlxalq Qûrmûzû Xa÷ Komitÿsi,Qa÷qûn mÿsÿlÿlÿri özrÿ BMT AliKomissarû vÿ digÿr humanitartÿøkilatlar ilÿ ÿmÿkdaølûq etsinlÿr. VIII. La÷ûn dÿhlizinÿ aid aøaüûdakûtÿdbirlÿrÿ dair:A. Azÿrbaycan dÿhlizi ATßT-inicarÿsinÿ verir, ATßT þz nþvbÿsindÿdÿhlizin Daülûq Qarabaühþkumÿtinin möstÿsna istifadÿsinÿverilmÿsi haqqûnda möqavilÿbaülayacaq (E bÿndindÿ gþstÿrilmiøtranzitlÿ baülû istisnalar nÿzÿrÿalûnmaqla).B. ATßT Daülûq Qarabaü hþkumÿtiilÿ birlikdÿ tÿhlökÿsizliyÿ nÿzarÿtedir.C. La÷ûn dÿhlizinin hödudlarû YöksÿkSÿviyyÿli Planlama Qrupununtþvsiyÿlÿrini nÿzÿrÿ almaqla, ßlavÿII-dÿ razûlaødûrûlûb.D. ATßT La÷ûn øÿhÿrinin yanûndanþtÿn yolun inøasûna nÿzarÿt edir.Yolun inøasû bitdikdÿn sonra La÷ûnøÿhÿri La÷ûn dÿhlizindÿn ayrûlûr. La÷ûnøÿhÿri ayûrûcû zonanûn tÿrkibindÿAzÿrbaycanûn nÿzarÿtinÿ qaytarûlûr,ÿvvÿlki sakinlÿrinÿ qayûtmaq imkanûverilir. E. Ècazÿ verilmiø tÿhlökÿsizlikqövvÿlÿrindÿn savayû, dÿhlizdÿ daimimÿskunlaømaya vÿ ya silahlûqövvÿlÿrin yerlÿødirilmÿsinÿ icazÿverilmir. ATßT-in sölhön qorunmasûmissiyasûnûn özvlÿri vÿ möøahidÿ÷ilÿrikimi rÿsmi øÿxslÿr xÿbÿrdarlûqedÿrÿk istÿnilÿn istiqamÿtdÿ hÿrÿkÿtetmÿk höququna malikdir, hÿm÷ininLa÷ûn rayonundan Qubadlû rayonuvÿ ÿks istiqamÿtlÿrdÿ hÿrÿkÿt edÿnbþlgÿnin azÿrbaycanlû sakinlÿrinin dÿbuna höququ var. Dÿhlizdÿnkÿnarda yerlÿøÿn La÷ûn rayonunÿrazisi ayûrûcû zonanûn tÿrkibindÿdir.IX. Øuøa øÿhÿri vÿ Øaumyanrayonuna aid aøaüûdakû tÿdbirlÿrÿdair: A. Azsaylû xidmÿt heyÿti olan HavaHöcumundan Mödafiÿ bþlmÿlÿriistisna olmaqla, Tÿrÿflÿr hÿr ikibþlgÿdÿn þz silahlû bþlmÿlÿrini÷ûxarûrlar. B. Yerli hakimiyyÿt orqanlarû ATßT-in demokratik tÿsisatlar vÿ insanhöquqlarû özrÿ Börosununmöøahidÿ÷ilÿrinin yerlÿødirilmÿsinÿyardûm gþstÿrirlÿr. C. Mÿcburi kþ÷könlÿr þz ÿvvÿlkiyaøayûø yerlÿrinÿ qayûda bilÿrlÿr.Onlarûn tÿhlökÿsizliyini yerli

hakimiyyÿt orqanlarû tÿmin edÿcÿk. D. Qayûdan sakinlÿr siyasipartiyalarûn yaradûlma höququ dadaxil olmaqla, bötön vÿtÿndaøhöquqlarûndan istifadÿ edirlÿr.Onlar, mövafiq olaraq, Bakû vÿStepanakert parlamentlÿrindÿ vÿse÷kili øuralarûnda, bu yerlÿrinÿhalisinin faiz nisbÿtinÿ uyüunolaraq polis vÿ tÿhlökÿsizlikqövvÿlÿrindÿ tÿmsil olunacaqlar. E. Daimi Möøtÿrÿk Komissiya buyerlÿrdÿ beynÿlxalq yardûmûnÿdalÿtlÿ vÿ hÿr iki ÿhali qrupununxeyrinÿ paylanmasûnû koordinasiyaedir. F. Øuøa øÿhÿrinin vÿ Øaumyanrayonun sakinlÿrinin Azÿrbaycanûnvÿ Daülûq Qarabaüûn digÿr bþlgÿlÿriilÿ yol, rabitÿ vÿ digÿr ÿlaqÿsiolacaq. X. Azÿrbaycan vÿ Daülûq Qarabaüaaid olan problemlÿrÿ dair buSaziøin möddÿalarûnûn yerinÿyetirilmÿsinÿ möøahidÿ özrÿ DaimiMöøtÿrÿk Komissiyanû (DMK) tÿsisetsinlÿr. DMK-nûn ö÷ hÿmsÿdri var:biri - azÿrbaycanlû, digÿri - DaülûqQarabaüdan vÿ ö÷öncösö - ATßT-in fÿaliyyÿtdÿ olan sÿdrininnömayÿndÿsi. Azÿrbaycanlû vÿDaülûq Qarabaülû hÿmsÿdrlÿrin ÿsasvÿzifÿsi Saziøin icra edilmÿsindÿnibarÿtdir; ATßT-in fÿaliyyÿtdÿ olansÿdrinin nömayÿndÿsinin ÿsasvÿzifÿsi vasitÿ÷ilik, fikir ayrûlûüûhallarûnda isÿ arbitrajdan ibarÿtdir.DMK-nûn hÿrbi, iqtisadi, humanitarvÿ mÿdÿni yardûm÷û komissiyalarûvar. DMK vÿ onun yardûm÷ûkomissiyalarûnûn fÿaliyyÿtlÿri ßlavÿII-dÿ øÿrh edilib. XI. Ermÿnistan Respublikasû vÿAzÿrbaycan Respublikasû arasûndatam diplomatik mönasibÿtlÿryaradûlsûn.XII. Bir hÿmsÿdri ErmÿnistanRespublikasûndan, digÿri AzÿrbaycanRespublikasûndan olan Ermÿnistan-Azÿrbaycan Èkitÿrÿfli Komissiyasû(EAÈK) yaratsûnlar. ATßT-infÿaliyyÿtdÿ olan sÿdri buKomissiyada tÿmsil olunur. EAÈKsÿrhÿdyanû insidentlÿrin qarøûsûnûnalûnmasûna yardûm gþstÿrir, hÿr ikitÿrÿfin sÿrhÿd qoøunlarû vÿ digÿrmövafiq tÿhlökÿsizlik qövvÿlÿriarasûnda ÿlaqÿ yaradûr vÿ yollarûn,dÿmir yollarûnûn, rabitÿnin, borukÿmÿrlÿrinin, ticarÿt vÿ digÿrÿlaqÿlÿrin a÷ûlmasû tÿdbirlÿrinÿnÿzarÿt edir. XIII. BMT Tÿhlökÿsizlik Øurasû buSaziøin zaminidir. XIV. Bu Saziø ATßT-in MinskKonfransûnda hÿrtÿrÿfli nizamlamahaqqûnda saziø imzalanana qÿdÿrqövvÿdÿ qalacaq. ßldÿ edilÿcÿkSaziø bu Saziødÿ nÿzÿrdÿ tutulan

7799Möhöm sÿnÿdlÿr

vasitÿlÿri daimi tÿhlökÿsizlik vÿsölhön qorunmasû mexanizmlÿri ilÿÿvÿzlÿyÿcÿk.ßlavÿ IQoøunlarûn ÷ûxarûlmasû vÿ mÿcburikþ÷könlÿrin qayûdûøûnûn hÿyatake÷irilmÿsi: coürafi parametrlÿr,qrafiklÿr vÿ tÿhlökÿsizlik aspektlÿri.ßlavÿ IIMövÿqqÿti tÿhlökÿsizlik tÿdbirlÿri:komissiyalarûn mandatû, möøahidÿ vÿtÿhlökÿsizlik rejiminin parametrlÿri.Saziø II - StatusPreambula:Daülûq Qarabaüûn statusu vÿ onunÿsas etnik vÿ mÿdÿni xösusiyyÿtininsaxlanûlmasû beynÿlxalq toplumun, ocömlÿdÿn ErmÿnistanRespublikasûnûn maraüûndadûr. DaülûqQarabaüûn statusunu nÿAzÿrbaycan Respublikasû, nÿ dÿDaülûq Qarabaü hakimiyyÿtibirtÿrÿfli surÿtdÿ möÿyyÿn edÿbilmÿz. Status aøaüûdakûparametrlÿrÿ ÿsasÿn tÿyin olunur:I. Mönaqiøÿ aparan bötön TÿrÿflÿrAzÿrbaycan vÿ Ermÿnistanûn ÿrazibötþvlöyönö vÿ sÿrhÿdlÿrinintoxunulmazlûüûnû tanûyûrlar. II. Daülûq Qarabaü Azÿrbaycantÿrkibindÿ dþvlÿt vÿ ÿraziqurumudur, onun þz möqÿddÿratûnûmöÿyyÿn etmÿsinÿ AzÿrbaycanRespublikasû vÿ Daülûq Qarabaühakimiyyÿti arasûnda baülanacaqsaziødÿ rÿsmilÿøÿcÿk, MinskKonfransûnda tÿsdiqlÿnÿcÿk vÿAzÿrbaycan vÿ Daülûq QarabaüKonstitusiyalarûna inkorporasiyaedilÿcÿk aøaüûda sadalanan höquqvÿ imtiyazlar daxildir.III. Daülûq Qarabaü vÿ Nax÷ûvanûnErmÿnistan vÿ Azÿrbaycanla sÿrbÿstvÿ maneÿsiz nÿqliyyat vÿ rabitÿÿlaqÿlÿrinÿ höquqlarû olacaq. IV. Daülûq Qarabaüûn inzibatisÿrhÿdlÿri ke÷miø Daülûq QarabaüMuxtar Vilayÿtinin sÿrhÿdlÿrinÿÿsasÿn tÿyin edilir.V. Daülûq Qarabaüûn referendumdaDaülûq Qarabaü sakinlÿri tÿrÿfindÿnqÿbul edilmiø þz konstitusiyasûolacaq. Bu sÿnÿd ÿsasûnda DaülûqQarabaü hakimiyyÿti ilÿ Azÿrbaycanarasûnda þz möqÿddÿratûnû hÿlletmÿ formasû haqqûnda baülanacaqrÿsmi saziø bu Konstitusiyayainkorporasiya edilÿcÿk. Azÿrbaycanmövafiq qaydada bu saziølÿrininkorporasiyasû ö÷ön þzKonstitusiyasûna dÿyiøikliklÿr edÿcÿk.Daülûq Qarabaüûn þz bayraüû, gerbivÿ himni olacaq. VI. Daülûq Qarabaü ÿrazisindÿDaülûq Qarabaüûn Konstitusiyasû vÿqanunlarû qövvÿdÿdir. Azÿrbaycanûnqanunlarû, qaydalarû vÿ icra qÿrarlarûDaülûq Qarabaüûn Konstitusiyasû vÿ

qanunlarûna zidd olmadûüû halda,Daülûq Qarabaü ÿrazisindÿqövvÿdÿdirlÿr. VII. Daülûq Qarabaü sÿrbÿst øÿkildÿþz qanunverici, icraedici vÿmÿhkÿmÿ orqanlarûnû yaradûr.VIII. Daülûq Qarabaü sakinlÿriAzÿrbaycan parlamentinÿdeputatlarû se÷mÿk vÿ Azÿrbaycanprezidenti se÷kilÿrindÿ iøtirak etmÿkhöququna malikdir. IX. Daülûq Qarabaü iqtisadiyyat,elm, mÿdÿniyyÿt, idman vÿhumanitar sahÿlÿrdÿ xarici dþvlÿtlÿrvÿ beynÿlxalq tÿøkilatlarla xaricdÿmövafiq nömayÿndÿlÿri olmaqlabirbaøa xarici ÿlaqÿlÿr yaratmaqhöququna malik olacaq. DaülûqQarabaüûn siyasi partiyalarû vÿictimai tÿøkilatlarû xarici þlkÿlÿrinsiyasi partiyalarû vÿ ictimai tÿøkilatlarûilÿ ÿlaqÿ yaratmaq höququna malikolacaqlar. X. Daülûq Qarabaü vÿtÿndaølarûxösusi "Daülûq Qarabaü" mþhörlöAzÿrbaycan pasportuna malikolacaqlar. Daülûq Qarabaüvÿtÿndaølarû Ermÿnistan qanunlarûnaÿsasÿn xarici vÿtÿndaøsayûlmayacaqlar, istÿnilÿn zamanErmÿnistana emiqrasiya edÿ bilÿrlÿr,Ermÿnistan Respublikasûna daimiemiqrasiya etmiø vÿtÿndaølarErmÿnistan vÿtÿndaølûüûnû qÿbul edÿbilÿrlÿr. XI. Daülûq Qarabaü sÿrbÿst valyutadþvriyyÿli sÿrbÿst iqtisadi bþlgÿolacaq. XII. Daülûq Qarabaü milli qvardiyayavÿ polis qövvÿlÿrinÿ malik olacaq.Daülûq Qarabaü vÿtÿndaølarû DaülûqQarabaü ÿrazisindÿ hÿrbi qulluqke÷mÿk höququna malik olacaqlar. XIII. Daülûq Qarabaü hþkumÿtininicazÿsi olmadan Azÿrbaycanordusunun, tÿhlökÿsizlik qövvÿlÿrininvÿ polisinin Daülûq Qarabaüÿrazisinÿ daxil olmaq höququolmayacaq. XIV. Daülûq Qarabaüûn bödcÿsi þzresurslarû hesabûna gÿlÿn vÿsaitdÿntÿøkil olunur. Daülûq Qarabaühþkumÿti Azÿrbaycan vÿ xariciøÿxslÿrin vÿ øirkÿtlÿrin sÿrmayÿyatûrûmlarûnû hÿvÿslÿndirib, onlarazÿmanÿt verÿcÿk. XV. Daülûq Qarabaü ÷oxetniklixösusiyyÿtÿ malikdir: hÿr birvÿtÿndaø bötön rÿsmi vÿ qeyri-rÿsmi hallarda þz milli dilindÿnistifadÿ etmÿk höququna malikdir. XVI. BMT Tÿhlökÿsizlik Øurasû buSaziøin zaminidir. Daülûq Qarabaü mönaqiøÿsi ö÷önetimadûn göclÿndirilmÿsinÿ dairtÿdbirlÿrMönaqiøÿni sölh yolu ilÿnizamlamaq niyyÿtindÿ olduqlarûnûnömayiø etmÿk mÿqsÿdilÿ Tÿrÿflÿr

hÿr hansû digÿr saziøi gþzlÿmÿdÿnetimadûn vÿ tÿhlökÿsizliyingöclÿndirilmÿsinÿ dair aøaüûdakûtÿdbirlÿrdÿn hÿr hansû birini vÿ yahamûsûnû yerinÿ yetirÿ bilÿrlÿr:A. Azÿrbaycan vÿ ErmÿnistanÈcevan-Qazax sektorunda sÿrhÿdboyunca atÿøkÿs rejimini dÿrhalbÿrpa etmÿk þhdÿ÷iliyini þzözÿrilÿrinÿ gþtörÿ bilÿrlÿr. 1992-ciildÿ tÿtbiq edilÿn bu rejimÿ qaynartelefon xÿtti vÿ birgÿ sÿrhÿdpatrulu daxil idi;B. Tÿrÿflÿr Daülûq Qarabaülaÿlaqÿli, mÿsÿlÿn Ermÿnistan-Azÿrbaycan sÿrhÿdinin Ècevan-Qazax sektoru boyunca ÿlavÿmöøahidÿnin aparûlmasû ö÷ön ATßT-in fÿaliyyÿtdÿ olan sÿdrininmöøahidÿ missiyasûnûn artûrûlmasûhaqqûnda razûlûüa gÿlÿ bilÿrlÿr;C. Humanitar ehtiyaclarûn (istÿrazÿrbaycanlû mÿcburi kþ÷könlÿrin,istÿrsÿ dÿ Daülûq Qarabaüdaxilindÿ) qiymÿtlÿndirilmÿsimÿqsÿdilÿ Qa÷qûnlar özrÿ BMT AliKomissarû vÿ Beynÿlxalq Qûrmûzû Xa÷Komitÿsinin (BQXK) kþmÿyi ilÿdialoqun aparûlmasû. Bu, hÿm BMTAli Komissarû, hÿm dÿ BQXK-ninrazûlûüû ilÿ hÿyata ke÷irilÿ bilÿr;D. Daülûq Qarabaü bþlgÿsindÿ hÿmermÿnilÿr, hÿm dÿ azÿrbaycanlûlarö÷ön a÷ûq olan hÿftÿlik vÿ yagöndÿlik bazarlarûn a÷ûlmasû. Bunuhÿyata ke÷irmÿk ö÷ön sÿrhÿd ke÷idmÿntÿqÿlÿrinin yaradûlmasû, bazarmeydanlarûna aparan yollarûna÷ûlmasû vÿ minadan tÿmizlÿnmÿsivÿ tranzit rejimlÿrinÿ vÿ ticarÿtqaydalarûna dair razûlaøma tÿlÿbolunur.

AATTßßTT--iinn MMiinnsskk QQrruuppuunnuunnttÿÿkklliiffii ((""mmÿÿrrhhÿÿllÿÿllii"" vvaarriiaanntt)) Dekabr, 1997-ci il (Qeyri-rÿsmi tÿrcömÿ)

Daülûq Qarabaü silahlû mönaqiøÿsinindayandûrûlmasû haqqûnda saziøPreambula:Mþvcud atÿøkÿsi davamlû sölhÿ÷evirmÿklÿ uzun sörÿn DaülûqQarabaü mönaqiøÿsinin sölh yolu ilÿnizamlanmasûnû hÿyata ke÷irmÿkdÿtam qÿtiyyÿtli olaraq; xalqlarûnûninkiøafû vÿ rifahû ö÷ön regionda sölhvÿ ÿmÿkdaølûüûn östönlöklÿrini tamanlayaraq; bu regionun xalqlarûnafiravan vÿ parlaq gÿlÿcÿkdÿ inkiøafedÿcÿk demokratik tÿsisatlarøÿraitindÿ normal vÿ sÿmÿrÿli hÿyatsörmÿyÿ imkan verÿn Qafqazûnmöøtÿrÿk iqtisadi inkiøafû ö÷önzÿmin yaratmaq arzusunda olaraq;bu Saziø ÿsasûnda hÿyata ke÷irilÿnÿmÿkdaølûüûn bötön regiondaticarÿt, nÿqliyyat vÿ rabitÿsahÿsindÿ normal mönasibÿtlÿrÿ

8800 Akkord 17

sÿbÿb olacaüûnû vÿ insanlarabeynÿlxalq tÿøkilatlarûn kþmÿyi ilÿþz øÿhÿr vÿ kÿndlÿrini bÿrpaetmÿyÿ, regiona xarici sÿrmayÿaxûnûnûn artûrûlmasûna lazûm olansabitliyi yaratmaüa vÿ ÿhalinin÷i÷ÿklÿnmÿsinÿ gÿtirib ÷ûxaracaqfaydalû ticarÿtÿ yol a÷maüa imkanverÿcÿyini vÿ bu inkiøaf ö÷önQafqaz bþlgÿsindÿ artûq zÿmininolduüunu vÿ qonøularûnûn vÿ dönyaxalqlarûnûn rifahû naminÿ ÿhaliarasûnda barûøûq vÿ ÿmÿkdaølûqvasitÿsilÿ onlarûn bþyök potensialûnûözÿ ÷ûxaracaüûnû anlayaraq; BMTNizamnamÿsinin möddÿalarûna,ATßT-in baølûca prinsip vÿqÿrarlarûna vÿ beynÿlxalq höququnhamû tÿrÿfindÿn qÿbul edilÿnnormalarûna vÿ BMT TÿhlökÿsizlikØurasûnûn 822, 853, 874 vÿ 884-cöQÿtnamÿlÿrinin tam hÿyatake÷mÿsinÿ sadiq qalaraq; 1994-cöildÿ Budapeøt Sammitindÿmönaqiøÿnin sölh yolu ilÿnizamlanmasûnda ATßT-in sÿylÿri vÿyardûmûnû geniølÿndirmÿyÿ ATßT-inözv dþvlÿtlÿri tÿrÿfindÿn gþtörölÿnþhdÿ÷iliyini, silahlû mönaqiøÿnindayandûrûlmasû haqqûnda Tÿrÿflÿrarasûnda Saziøin ÿldÿ olunmasûndansonra sölhön dÿstÿklÿnmÿsi özrÿATßT-in ÷oxmillÿtli qövvÿlÿri BMTTÿhlökÿsizlik Øurasûnûn mövafiqqÿtnamÿsi ilÿ þz siyasi hazûrlûüûbarÿdÿ mÿlumatûn tÿqdimi vÿoperativ danûøûqlar aparmaq ö÷önATßT-in Minsk Qrupuhÿmsÿdrlÿrinÿ verdiklÿri tapøûrûüûATßT-in özv dþvlÿtlÿrinÿxatûrladaraq; vÿ Daülûq Qarabaüûnyekun statusunu möÿyyÿn edÿcÿkhÿrtÿrÿfli nizamlanmanûn tÿxirsizÿldÿ edilmÿsi mÿqsÿdilÿ sölhprosesini vicdanla davametdirmÿkdÿ qÿtiyyÿtli olan Tÿrÿflÿraøaüûda gþstÿrilmiø iølÿrlÿ baülûþhdÿliklÿri þz özÿrilÿrinÿ gþtörörlÿr: I. Tÿrÿflÿr þz aralarûndamöbahisÿlÿrin nizamlanmasû ö÷önzor hÿdÿlÿrindÿn vÿ ya zortÿtbiqindÿn ÷ÿkinirlÿr vÿ bundanimtina edirlÿr. Onlar bötön bu cörmöbahisÿlÿri, o cömlÿdÿn buSaziøin hÿyata ke÷irilmÿsi ilÿ baülûyarana bilÿcÿk istÿnilÿn möbahisÿlÿrisölh yolu ilÿ vÿ ilk nþvbÿdÿdanûøûqlar yolu ilÿ, o cömlÿdÿnATßT-in Minsk prosesi ÷ÿr÷ivÿsindÿhÿll edirlÿr.II. Tÿrÿflÿr þz silahlû qövvÿlÿriniaøaüûdakû möddÿalara vÿ ßlavÿ I-dÿverilmiø tÿfsilatlara ÿsasÿn ÷ûxarûrlar:A. ×oxmillÿtli ATßT qövvÿlÿrinin þndÿstÿsinin hÿrbi nþqteyi-nÿzÿrdÿntÿyin olunmuø bufer zonasûnda ilkinyerlÿødirilmÿsi imkanûnû yaratmaq,tÿrÿflÿri bu xÿtt boyunca aralamaqvÿ qoøunlarûn ÷ûxarûlmasûnûn ikincimÿrhÿlÿsi zamanû tÿhlökÿsizliyi

tÿmin etmÿk mÿqsÿdilÿ, birincimÿrhÿlÿdÿ hazûrkû tÿmas xÿttiboyunca Daülûq Qarabaüdan øÿrqvÿ cÿnub istiqamÿtlÿrindÿ yerlÿøÿnqövvÿlÿr Yöksÿk Sÿviyyÿli PlanlamaQrupunun (YSPQ) tþvsiyÿlÿrininÿzÿrÿ alûnmaqla ßlavÿ 1-dÿverilmiø qrafik özrÿ eyni ÿlavÿdÿtÿyin olunmuø xÿtlÿrÿ ÷ÿkilirlÿr. B. Èkinci mÿrhÿlÿdÿ qövvÿlÿr ßlavÿ1-dÿ verilmiø qrafika uyüunaøaüûdakû qaydada ÷ûxarûlûrlar:(1) Ermÿnistan Respublikasûnûnsÿrhÿdlÿrindÿn kÿnarda yerlÿøÿnistÿnilÿn Ermÿnistan qoøunlarû busÿrhÿdlÿrin daxilinÿ ÷ÿkilirlÿr.(2) Daülûq Qarabaü qoøunlarû La÷ûnrayonu istisna olmaqla, DaülûqQarabaü Muxtar Vilayÿtinin 1988-ciilin hödudlarû daxilinÿ ÷ûxarûlûr.(3) Azÿrbaycan qoøunlarû YSPQtþvsiyÿlÿri ÿsasûnda ßlavÿ 1-dÿrazûlaødûrûlmûø xÿtlÿrdÿn kÿnara vÿErmÿnistanûn istÿnilÿn ÿrazisindÿn÷ûxarûlûr.(4) Aüûr silahlar ATßT-in sölhönqorunmasû özrÿ ÿmÿliyyatbþlmÿlÿrinin nÿzarÿti altûnda ßlavÿ1-dÿ ifadÿ edilmiø øÿffaflûq vÿcavabdehlik tÿlÿblÿrinÿ riayÿtetmÿklÿ YSPQ tþvsiyÿlÿri ÿsasûndabu ÿlavÿdÿ gþstÿrilmiø yerlÿrÿaparûlûr. III. Qoøunlarûn bu cör ÷ûxarûlmasûnÿticÿsindÿ boøalmûø ÿrazilÿr ßlavÿ2-dÿ tÿfsilatû ilÿ gþstÿrilÿn buferzonasûnû vÿ ayûrûcû zonanû tÿøkiledirlÿr: A. Qoøunlar ÷ûxarûldûqdan sonrabufer zonasû Daülûq QarabaüMuxtar Vilayÿtinin 1988-ci ilinhödudlarû vÿ La÷ûn rayonunun øimalvÿ cÿnub hödudlarû boyuncayerlÿøÿcÿk. Bufer zonasûmÿskunlaømamûø qalûr vÿ ATßT-insölhön qorunmasû özrÿ ÿmÿliyyatbþlmÿlÿrindÿn baøqa bu zonatamamilÿ hÿrbsizlÿødirilir.B. ßlavÿ 2-dÿ tÿfsilatû ilÿ verildiyikimi, ayûrûcû zona Daimi MöøtÿrÿkKomissiya ilÿ birgÿ fÿaliyyÿtinÿ icazÿverilmiø qövvÿlÿr istisna olmaqlahÿrbsizlÿødirilir. Bu qövvÿlÿrÿ daxildir:(1) - sölhön qorunmasû özrÿÿmÿliyyat bþlmÿlÿri;(2) - sÿrhÿd patrulu vÿ minatÿmizlÿyÿn bþlmÿlÿr;(3) - sayû vÿ silahû ßlavÿ 2-dÿtÿyin olunmaqla mölki polis.C. ßlavÿ 2-dÿ gþstÿrildiyi kimi,bufer vÿ ayûrûcû zonalarda ATßT-insölhön qorunmasû özrÿ ÿmÿliyyatbþlmÿlÿrinin nÿzarÿti altûndau÷uøsuz zona yaradûlûr vÿ Tÿrÿflÿrbu zonalarda hÿrbi u÷uølar hÿyatake÷irmirlÿr. D. Maddÿ II-yÿ mövafiq olaraq,qoøunlarûn ÷ûxarûlmasûndan sonraDaülûq Qarabaü rÿhbÿrliyinin

nÿzarÿt etdiyi bötön ÿrazilÿrintÿhlökÿsizliyi Daülûq Qarabaüûnmþvcud hÿrbi vÿ tÿhlökÿsizlikstrukturlarû tÿrÿfindÿn tÿmin olunur. IV. 1994-cö il ATßT-in BudapeøtSammitinin qÿrarlarûna uyüunolaraq, Maddÿ 7-dÿ möÿyyÿnedildiyi kimi, Tÿrÿflÿr DaimiMöøtÿrÿk Komissiya (DMK) vÿErmÿnistan-AzÿrbaycanHþkumÿtlÿrarasû Komissiya (EAHK)ilÿ birgÿ fÿaliyyÿt gþstÿrÿcÿksölhön qorunmasû özrÿ ATßT-in÷oxmillÿtli ÿmÿliyyatûnû (SQß) dÿvÿtedir vÿ onun yerlÿødirilmÿsindÿkþmÿklik gþstÿrirlÿr. ßlavÿ 2-dÿgþstÿrildiyi kimi, SQß qoøunlarûn vÿaüûr silahlarûn ÷ûxarûlmasûna, hÿrbiu÷uølarûn qarøûsûnûn alûnmasûna,hÿrbsizlÿødirmÿ rejiminÿ ÿmÿledilmÿsinÿ vÿ Ermÿnistan-Azÿrbaycan sÿrhÿdindÿ vÿziyyÿtÿnÿzarÿt edir. Tÿrÿflÿr bu mÿqsÿdlÿilkin möddÿti bir ildÿn ÷ox olmayanmövafiq qÿtnamÿ qÿbul etmÿk vÿATßT-in fÿaliyyÿtdÿ olan sÿdrininmÿslÿhÿti ilÿ lazûm gÿldikdÿ buqÿtnamÿnin möddÿalarûnûyenilÿødirmÿk ö÷ön BMTTÿhlökÿsizlik Øurasûna möraciÿtedirlÿr. Tÿrÿflÿr razûlaøûrlar ki, sölhönqorunmasû özrÿ ÷oxmillÿtli ÿmÿliyyatregiondakû vÿziyyÿtdÿn vÿmönaqiøÿnin hÿrtÿrÿfli tÿnzimlÿmÿsörÿtindÿn asûlû olaraq minimalmöddÿtdÿ davam edÿcÿk. Tÿrÿflÿrbu Saziøin hÿyata ke÷irilmÿsinitÿmin etmÿk vÿ sölhön qorunmasûözrÿ ÿmÿliyyatûn pozulmasûnûn vÿdayandûrûlmasûnûn qarûsûnû almaqmÿqsÿdilÿ bötönlöklÿ SQß ilÿÿmÿkdaølûq edirlÿr. V. ßlavÿ 2-dÿ gþstÿrildiyi kimi,Tÿrÿflÿr ayûrûcû zonada mÿcburikþ÷könlÿrin ÿvvÿlki daimi yaøayûøyerlÿrinÿ tÿhlökÿsiz vÿ kþnöllöqayûdûøûna yardûm edirlÿr. Bu zonadademilitarizasiya rejiminÿ riayÿtolunmasûnda Tÿrÿflÿri ÿmin etmÿkö÷ön SQß Daimi MöøtÿrÿkKomissiya ilÿ ÿmÿkdaølûq edÿrÿkqayûdan ÿhalinin tÿhlökÿsizliyinÿnÿzarÿt edir. Tÿrÿflÿr 1987-ci ildÿnsonra Ermÿnistan vÿ Azÿrbaycanarasûndakû mönaqiøÿnin vÿgÿrginliyin nÿticÿsindÿ bu Saziølÿ vÿya möfÿssÿl tÿnzimlÿmÿ ilÿ ÿhatÿolunan øÿxslÿrdÿn savayû, kþ÷köndöømöø digÿr øÿxslÿrin tÿcili,tÿhlökÿsiz vÿ kþnöllö qayûdûøûnûtÿmin etmÿk barÿdÿ danûøûqlaraparûrlar.VI. ßlavÿ 3-dÿ verilmiø qrafik vÿmöÿyyÿn olunmuø konkretmöddÿalara uyüun olaraq, Tÿrÿflÿrqövvÿlÿrin ÷ûxarûlmasû ilÿ eynizamanda yollarûn, dÿmir yollarûn,elektrik vÿ kommunikasiyaxÿtlÿrinin, ticarÿt vÿ digÿrmönasibÿtlÿrin bÿrpasûnû vÿ ÿn qûsa

8811Möhöm sÿnÿdlÿr

möddÿtdÿ bu mÿqsÿdlÿrÿ nailolmaq ö÷ön bötön lazûmi iølÿrinÿzÿrdÿ tutan tÿdbirlÿri dÿrhalhÿyata ke÷irirlÿr. Tÿrÿflÿr hamûnûn, ocömlÿdÿn etnik azlûqlarûn bukommunikasiya xÿtlÿrindÿn istifadÿetmÿsinÿ zÿmanÿt verirlÿr. Etnikazlûqlara hÿm÷inin bþlgÿnin digÿryerlÿrindÿ yaøayan þz etnik qruplarûilÿ ÿlaqÿ yaratmaq imkanûnazÿmanÿt verilir. Hÿr bir Tÿrÿf bötönblokadalarûn gþtörölmÿsini vÿmaneÿsiz bötön digÿr tÿrÿflÿrÿyöklÿrin vÿ sÿrniøinlÿrin daøûnmasûnûtÿmin etmÿyi þhdÿsinÿ gþtörör.Tÿrÿflÿr þz aralarûnda sÿrbÿst vÿtÿhlökÿsiz dÿmir yol ÿlaqÿsinÿzÿmanÿt verirlÿr.VII. Mönaqiøÿ nÿticÿsindÿsaxlanûlmûø bötön øÿxslÿrin tez vÿtÿhlökÿsiz qaytarûlmasû, itkin döømöøøÿxslÿrin aqibÿtinin araødûrûlmasû,bötön cÿsÿdlÿrin repatriasiyasû vÿmönaqiøÿdÿn zÿrÿr ÷ÿkmiørayonlarûn bÿrpasû mÿqsÿdi ilÿ burayonlara Tÿrÿflÿrin nÿzarÿt etdiklÿriÿrazilÿrdÿn humanitar vÿ digÿryardûmûn ayrû-se÷kilik olmadan÷atdûrûlmasû ö÷ön TÿrÿflÿrBeynÿlxalq Qûrmûzû Xa÷ Komitÿsi,Qa÷qûnlar özrÿ BMT Ali Komissarûvÿ digÿr humanitar tÿøkilatlarlahÿrtÿrÿfli ÿmÿkdaølûq edirlÿr.Tÿrÿflÿr etimadûn artûrûlmasûtÿdbirlÿrinin hÿyata ke÷irilmÿsisahÿsindÿ ATßT-in SQß ilÿ DaimiMöøtÿrÿk Komissiya vasitÿsilÿÿmÿkdaølûq edirlÿr.VIII. Tÿrÿflÿr tÿxirsiz Azÿrbaycan vÿDaülûq Qarabaüa aid olanproblemlÿrÿ dair bu Saziøinmöddÿalarûnûn yerinÿ yetirilmÿsinÿnÿzarÿt etmÿk mÿqsÿdilÿ DaimiMöøtÿrÿk Komissiya (DMK) tÿsisedirlÿr. DMK-nûn sÿdri ATßT-infÿaliyyÿtdÿ olan sÿdrininnömayÿndÿsidir, iki sÿdrmöavinindÿn biri Azÿrbaycanû, digÿriisÿ, Daülûq Qarabaüû tÿmsil edir.DMK-nûn ÿsas vÿzifÿsi Saziøinhÿyata ke÷irilmÿsinÿ nÿzarÿtdÿnibarÿtdir; ATßT-in fÿaliyyÿtdÿ olansÿdrinin nömayÿndÿsinin vÿzifÿlÿriixtilaf hallarûnda vasitÿ÷ilik etmÿk vÿtÿbii fÿlakÿtlÿr kimi fþvqÿladÿhallarda tÿdbirlÿrÿ sanksiyavermÿkdÿn ibarÿtdir. DMK-nûnhÿrbi, iqtisadi, humanitar,mÿdÿniyyÿt vÿ rabitÿ sahÿlÿri özrÿyardûm÷û komissiyalarû var. DMK-nûnstrukturu, vÿzifÿlÿri vÿ digÿraidiyyÿti olan mÿsÿlÿlÿr ßlavÿ 4-dÿgþstÿrilib. IX. Tÿrÿflÿr Azÿrbaycan vÿErmÿnistan arasûnda sÿrhÿdyanûinsidentlÿrin tÿxirsiz qarøûsûnûnalûnmasûna yardûm gþstÿrÿn, hÿr ikiþlkÿnin sÿrhÿd qoøunlarû vÿ digÿrmövafiq tÿhlökÿsizlik qövvÿlÿriarasûnda ÿlaqÿ yaradan vÿ yollarûn,

dÿmir yollarûnûn, rabitÿ xÿtlÿrinin,boru kÿmÿrlÿrinin, ticarÿt vÿ digÿrÿlaqÿlÿrin a÷ûlmasûna nÿzarÿt vÿyardûm edÿn Ermÿni-AzÿrbaycanParlamentlÿrarasû Komissiya (EAPK)yaradûrlar. EAPK-ya iki hÿmsÿdrrÿhbÿrlik edir: biri - Ermÿnistandan,digÿri - Azÿrbaycandan. ATßT-infÿaliyyÿtdÿ olan sÿdri tÿrÿfindÿntÿyin olunmuø tÿmsil÷i bu Komissiyadaxildir. EAPK-nin strukturu,vÿzifÿlÿri vÿ digÿr tÿfÿrröatlarûßlavÿ 5-dÿ verilib. AzÿrbaycanRespublikasû vÿ ErmÿnistanRespublikasû bir-birlÿrininpaytaxtlarûnda ÿlaqÿ börolarûyaradûrlar. X. Regionda tÿhlökÿsizliyinartûrûlmasûnû, o cömlÿdÿn hÿrbiøÿffaflûüû vÿ ATßT saziøinin tamøÿkildÿ icrasûnû tÿmin etmÿkmÿqsÿdilÿ Azÿrbaycan Respublikasûvÿ Ermÿnistan Respublikasû mövafiqbeynÿlxalq vÿ regional forumlardaikitÿrÿfli vÿ ÷oxtÿrÿfli danûøûqlardaiøtirak edirlÿr. XI. Bu Saziøin ö÷ Tÿrÿfi bununlamönaqiøÿnin hÿrbi aspektinÿ sonqoyaraq, mönaqiøÿnin digÿraspektlÿrinin, o cömlÿdÿn DaülûqQarabaüûn statusunun möÿyyÿnedilmÿsi vÿ La÷ûn, Øuøa vÿ Øaumyanprobleminin hÿll edilmÿsi daxilolmaqla mönaqiøÿnin siyasiaspektinin hÿrtÿrÿfli vÿ tÿxirsiztÿnzimlÿnmÿsi ö÷ön ATßT-infÿaliyyÿtdÿ olan sÿdri tÿrÿfindÿnmövafiq qaydada dÿvÿt olunmuødigÿr Tÿrÿflÿrlÿ Minsk Konfransûhÿmsÿdrlÿrinin kþmÿyi ilÿ kþnöllödanûøûqlar aparmaüa razûlaøûrlar;danûøûqlar yolu ilÿ ÿldÿ edilÿcÿk bunizamlama yuxarûda gþstÿrilÿnö÷öncö Tÿrÿflÿrin imzalamasûndansonra mömkön qÿdÿr tez ÷aüûrûlanMinsk Konfransûnda beynÿlxalqtoplum tÿrÿfindÿn tanûnacaqdûr. XII. Hÿr bir Tÿrÿf digÿr Tÿrÿflÿrinvÿ onlarûn ÿhalisinin tÿhlökÿsizliyinÿtam hþrmÿt edir. Tÿrÿflÿr ticarÿtÿvÿ normal mönasibÿtlÿrÿ yardûmgþstÿrÿrÿk þz xalqlarû arasûndamehriban qonøuluq ÿlaqÿlÿrinininkiøafûnû þhdÿlÿrinÿ gþtörörlÿr vÿbu Saziøi vÿ ya mehribanmönasibÿtlÿri poza bilÿn bÿyanatvÿ ya ÿmÿllÿrdÿn ÷ÿkinirlÿr.XIII. Sölhön qorunmasû vÿqoøunlarûn ÷ûxarûlmasûna nÿzarÿtÿaid olan yuxarûda gþstÿrilmiøkonkret möddÿalara ÿlavÿ olaraq,vÿ 1992-ci il Helsinki sÿnÿdindÿ vÿ1994-cö il Budapeøt sÿnÿdindÿ þzÿksini tapmûø ATßT-in mövafiqprinsip vÿ þhdÿ÷iliklÿrini xatûrladaraq,ATßT mövafiq mexanizmlÿrvasitÿsilÿ bu Saziøin tam hÿyatake÷irilmÿsinÿ nÿzarÿt edir vÿ buprinsip vÿ qÿrarlara ÿsasÿn buSaziøin øÿrtlÿrinin pozulmasûna qarøû

mövafiq addûmlar atûr. ATßT-inDaimi Øurasû vÿ Birlÿømiø MillÿtlÿrTÿøkilatûnûn Tÿhlökÿsizlik Øurasûvasitÿsilÿ fÿaliyyÿt gþstÿrÿn buSaziøin øahidlÿri onu tam hÿyatake÷irilmÿsinÿ yardûm gþstÿrirlÿr. BuSaziøin ciddi pozulmasû halûndaonlar lazûmi addûmlar barÿsindÿ þzaralarûnda mÿslÿhÿtlÿøir, ATßT-infÿaliyyÿtdÿ olan sÿdrini, BirlÿømiøMillÿtlÿr Tÿøkilatûnûn TÿhlökÿsizlikØurasûnûn sÿdrini vÿ BirlÿømiøMillÿtlÿr Tÿøkilatûnûn baø katibinidÿrhal mÿlumatlandûrûr vÿ ATßT-inDaimi Øurasû vÿ BMT TÿhlökÿsizlikØurasûndan bununla ÿlaqÿli mövafiqtÿdbirlÿrin nÿzÿrÿ alûnmasûnû xahiøedirlÿr. XIV. Tÿrÿflÿr bu Saziøinmöddÿalarûna, o cömlÿdÿn DaülûqQarabaü, onun ÿhalisi vÿ qayûdanmÿcburi kþ÷könlÿrin tÿhlökÿsizlikzÿmanÿtlÿrinÿ ÿmÿl olunmasûnûtÿmin etmÿk vÿ bu Saziødÿn irÿligÿlÿn bötön þhdÿliklÿrin yerinÿyetirilmÿsi ö÷ön lazûmi tÿdbirlÿrgþrmÿk ö÷ön þz özÿrilÿrinÿ qarøûlûqlûþhdÿliklÿr gþtörörlÿr. XV. Bu Saziø imzalandûüû vÿratifikasiya edildiyi tarixdÿn qövvÿyÿminir vÿ Maddÿ XI-dÿ qeyd edilmiøhÿrtÿrÿfli nizamlamadan irÿli gÿlÿnistisnalarla qövvÿdÿ qalûr. BötönTÿrÿflÿrin razûlûüûna ÿsasÿn buSaziøÿ dÿyiøikliklÿr vÿ ÿlavÿlÿr edilÿbilÿr vÿ hÿm÷inin xitam verilÿ bilÿr. ßLAVßLßRßlavÿ 1. Qoøunlarûn ÷ûxarûlmasû vÿmÿcburi kþ÷könlÿrin qayûdûøûnûnhÿyata ke÷irilmÿsi.ßlavÿ 2. Ayûrûcû zonada tÿhlökÿsizlikrejimi.ßlavÿ 3. Nÿqliyyat vÿ rabitÿxÿtlÿrinin bÿrpasû.ßlavÿ 4. Daimi Möøtÿrÿk Komissiya.ßlavÿ 5. Ermÿnistan-AzÿrbaycanParlamentlÿrarasû Komissiyasû.

AATTßßTT--iinn MMiinnsskk QQrruuppuunnuunnttÿÿkklliiffii,, ((""öömmuummii ddþþvvllÿÿtt"" vvaarriiaannttûû))Noyabr, 1998-ci il (Qeyri-rÿsmi tÿrcömÿ)

Daülûq Qarabaü silahlû mönaqiøÿsininnizamlanmasû özrÿ hÿrtÿrÿfli saziøinprinsiplÿri haqqûndaBeynÿlxalq höququn norma vÿprinsiplÿri, o cömlÿdÿn dþvlÿtlÿrinÿrazi bötþvlöyö vÿ xalqlarûn þzmöqÿddÿratûnû tÿyin etmÿprinsiplÿrinÿ uyüun olaraq, DaülûqQarabaü mönaqiøÿsini sölh yolu ilÿtÿnzimlÿmÿkdÿ qÿtiyyÿtli olanErmÿnistan, Azÿrbaycan vÿ DaülûqQarabaü aøaüûdakûlar barÿdÿ razûlûüagÿlirlÿr:I. Daülûq Qarabaüûn statusu

8822 Akkord 17

haqqûnda SaziøTÿrÿflÿr aøaüûdakû möddÿalarûþzöndÿ birlÿødirÿn Daülûq Qarabaüûnstatusu haqqûnda saziø baülayûrlar: Daülûq Qarabaü respublikaformasûnda dþvlÿt vÿ ÿraziqurumudur vÿ Azÿrbaycanûnbeynÿlxalq sÿviyyÿdÿ tanûnansÿrhÿdlÿri daxilindÿ onunla ömumidþvlÿt yaradûr. Azÿrbaycan vÿ Daülûq Qarabaüvÿzifÿlÿr bþlgösö vÿ mövafiqdþvlÿt orqanlarû arasûndasÿlahiyyÿtlÿrin qarøûlûqlû tÿhvilihaqqûnda Konstitusiya qanununabÿrabÿr olacaq saziø imzalayûrlar. Azÿrbaycan vÿ Daülûq Qarabaüömumi mÿsÿlÿlÿrÿ aid siyasÿt vÿfÿaliyyÿtin möÿyyÿn edilmÿsi ö÷önprezidentlÿrin, baø nazirlÿrin vÿparlament sÿdrlÿrinin tÿmsil÷ilÿrinindaxil olduüu Möøtÿrÿk Komitÿyaradûrlar. Möøtÿrÿk fÿaliyyÿti koordinasiyaetmÿk vÿ ÿlaqÿ saxlamaq ö÷önBakû vÿ Stepanakertdÿ mövafiqolaraq Daülûq Qarabaüûn vÿAzÿrbaycanûn nömayÿndÿliklÿriyaradûlûr.Daülûq Qarabaü iqtisadiyyat, elm,mÿdÿniyyÿt, idman vÿ humanitarsahÿlÿrdÿ xarici dþvlÿtlÿr vÿ ÿlaqÿliregional vÿ beynÿlxalq tÿøkilatlarlaxaricdÿ mövafiq nömayÿndÿlÿriolmaqla, birbaøa xarici ÿlaqÿlÿryaratmaq höququna malik olacaq.Daülûq Qarabaüûn siyasi partiyalarûvÿ ictimai tÿøkilatlarû xarici þlkÿlÿrinsiyasi partiyalarû vÿ ictimai tÿøkilatlarûilÿ ÿlaqÿ yaratmaq höququna malikolacaqlar. Daülûq Qarabaü onun maraqlarûnatoxunan mÿsÿlÿlÿr özrÿAzÿrbaycanûn xarici siyasÿtindÿiøtirak edir. Bu cör mÿsÿlÿlÿrÿ dairqÿrarlar hÿr iki tÿrÿfin razûlûüûolmadan qÿbul edilÿ bilmÿz.Daülûq Qarabaü hþkumÿtinin xösusimÿnafelÿri olan xarici þlkÿlÿrdÿkiAzÿrbaycan sÿfirliklÿrindÿ vÿ yakonsulluqlarûnda þz nömayÿndÿlÿriola bilÿr, hÿm÷inin DaülûqQarabaüûn maraqlarûna toxunanbeynÿlxalq danûøûqlarda iøtirak ö÷önAzÿrbaycan nömayÿndÿ heyÿtinintÿrkibindÿ þz mötÿxÿssislÿrinigþndÿrÿ bilÿr. Daülûq Qarabaüûn sÿrhÿdlÿri ke÷miøDaülûq Qarabaü Muxtar Vilayÿtininsÿrhÿdlÿrinÿ uyüun olacaq. Onlarûnmömkön dÿqiqlÿødirilmÿsi vÿ yadÿyiødirilmÿsi Azÿrbaycan vÿ DaülûqQarabaü arasûnda xösusi qarøûlûqlûrazûlaømanûn obyekti ola bilÿr. Azÿrbaycan vÿ Daülûq Qarabaüarasûnda sÿrhÿdlÿr bir-birlÿrininsilahsûz vÿtÿndaølarûnûn sÿrbÿsthÿrÿkÿti ö÷ön qarøûlûqlû øÿkildÿ a÷ûqolacaq. Sÿfÿrlÿr vÿ iøgözar

mönasibÿtlÿrin aparûlmasû zamanûonlar gþmrök vÿ ya digÿrrösumlardan azad olacaqlar. Daimiyaøayûø höququnun verilmÿsimövafiq hþkumÿtlÿrinsÿlahiyyÿtlÿrinÿ daxil olacaq. Azÿrbaycan vÿ Daülûq Qarabaümöbahisÿlÿrin nizama salûnmasûö÷ön göc vÿ ya göcön tÿtbiqi ilÿbaülû hÿdÿlÿrdÿn istifadÿetmÿyÿcÿklÿr. Möøtÿrÿk Komitÿnin hÿll edÿbilmÿdiyi möbahisÿ vÿ fikirayrûlûqlarûnûn yarandûüû tÿqdirdÿ,Tÿrÿflÿr ATßT-in fÿaliyyÿtdÿ olansÿdrinin konsultativ rÿyi ö÷önmöraciÿt edÿ bilÿr, bu rÿy sonqÿrar qÿbul edilÿn zaman nÿzÿrÿalûnacaq. Daülûq Qarabaüûn statusuna aøaüûdasadalanan höquq vÿ imtiyazlardaxildir; bunlar Minsk Konfransûtÿrÿfindÿn tÿsdiqlÿnmiø DaülûqQarabaüûn Statusu haqqûndaSaziødÿ rÿsmilÿøÿcÿklÿr.1. Daülûq Qarabaüûn referendumdaDaülûq Qarabaü sakinlÿri tÿrÿfindÿnqÿbul edilmiø þz konstitusiyasûolacaq. Daülûq Qarabaüûn Statusuhaqqûnda Saziøin möddÿalarû buKonstitusiyaya daxil edilÿcÿk. Busaziøin qanunvericiliyÿ daxil edilmÿsiö÷ön Azÿrbaycan hÿm÷inin þzKonstitusiyasûna dÿyiøikliklÿr edÿcÿk. Bu Saziøin möddÿalarû vÿ ya onudaxil edÿn Daülûq Qarabaü vÿAzÿrbaycan Konstitusiyalarûnûnmövafiq hissÿsi hÿr ö÷ tÿrÿfinrazûlûüû olmadan dÿyiødirilÿ bilmÿz. 2. Daülûq Qarabaü ÿrazisindÿ DaülûqQarabaüûn Konstitusiyasû vÿqanunlarû qövvÿdÿdir. Azÿrbaycanûnqanunlarû, qaydalarû vÿ icra qÿrarlarûDaülûq Qarabaüûn Konstitusiyasû vÿqanunlarûna zidd olmadûüû haldaDaülûq Qarabaü ÿrazisindÿqövvÿdÿdirlÿr. 3. Daülûq Qarabaüûn þz bayraüû,gerbi vÿ himni olacaq. 4. Daülûq Qarabaü þzKonstitusiyasûna uyüun olaraqsÿrbÿst formada þz qanunverici,icraedici vÿ mÿhkÿmÿ orqanlarûnûyaradûr.5. Daülûq Qarabaü vÿtÿndaølarûøÿxsiyyÿt vÿsiqÿsi kimi xösusi"Daülûq Qarabaü" mþhörlöAzÿrbaycan pasportlarûna malikolacaqlar. Yalnûz Daülûq Qarabaühþkumÿti vÿ onun sÿlahiyyÿt verdiyiidarÿ bu cör pasport vermÿkhöququna malik olacaqlar. Ermÿni mÿnøÿli Daülûq Qarabaüvÿtÿndaølarû Ermÿnistana emiqrasiyaedÿ bilÿrlÿr vÿ ora daimi yaøayûømÿqsÿdilÿ kþ÷döklÿri halda, buþlkÿnin qanunlarûna uyüun olaraqErmÿnistan vÿtÿndaølûüûnû ala bilÿrlÿr.6. Daülûq Qarabaü ÿhalisi

Azÿrbaycan parlamentinÿdeputatlarû se÷mÿk vÿ Azÿrbaycanprezidenti se÷kilÿrindÿ iøtirak etmÿkhöququna malikdir. 7. Daülûq Qarabaü sÿrbÿst iqtisadibþlgÿ olacaq, Azÿrbaycanûn pulÿskinazlarû ilÿ bÿrabÿr dþvriyyÿsiolan þz pul ÿskinazlarûnû emissiyaetmÿk vÿ hÿm÷inin þz markalarûnûnÿør etmÿk höququna malikolacaq. 8. Daülûq Qarabaüûn Ermÿnistan vÿAzÿrbaycanla sÿrbÿst vÿ maneÿsiznÿqliyyat vÿ rabitÿ ÿlaqÿlÿrinÿhöququ olacaq.9. Daülûq Qarabaü kþnöllö ÿsaslarlaformalaøan milli qvardiyaya(tÿhlökÿsizlik qövvÿlÿrinÿ) vÿ polisqövvÿlÿrinÿ malik olacaq. Buqövvÿlÿr Azÿrbaycan hþkumÿtininrazûlûüû olmadan, Daülûq Qarabaüdankÿnarda fÿaliyyÿt gþstÿrÿ bilmÿzlÿr.10. Daülûq Qarabaü hþkumÿtininicazÿsi olmadan Azÿrbaycanordusunun, tÿhlökÿsizlik qövvÿlÿrininvÿ polisinin Daülûq Qarabaüÿrazisinÿ daxil olmaq höququolmayacaq.11. Ermÿni dili Daülûq Qarabaüdaÿsas rÿsmi dildir, ikinci rÿsmi dil -Azÿrbaycan dilidir. Daülûq Qarabaüvÿtÿndaølarû hÿm÷inin bötön rÿsmivÿ qeyri-rÿsmi hallarda digÿrdoüma dillÿrdÿn istifadÿ edÿbilÿrlÿr. 12. Daülûq Qarabaüûn bödcÿsi þzmÿnbÿlÿrindÿn gÿlÿn vÿsaitdÿntÿøkil olunacaq. Daülûq Qarabaühþkumÿti Azÿrbaycan vÿ xariciøÿxslÿrin vÿ øirkÿtlÿrin sÿrmayÿyatûrûmlarûnû hÿvÿslÿndirÿcÿk vÿonlara zÿmanÿt verÿcÿk. II. La÷ûn dÿhlizinÿ dairLa÷ûn rayonunun xösusi rejiminÿ aidAzÿrbaycanûn vÿ Daülûq Qarabaüûnrazûlûüû ilÿ digÿr qÿrarlar qÿbuledilmÿzsÿ, Daülûq Qarabaü vÿErmÿnistan arasûnda maneÿsizÿlaqÿlÿr mÿqsÿdilÿ Daülûq Qarabaütÿrÿfindÿn La÷ûn dÿhlizindÿn istifadÿmÿsÿlÿsi ayrûca razûlaømanûn obyektiolacaq. La÷ûn rayonu hÿmiøÿlik tamhÿrbsizlÿødirilmiø bþlgÿ qalmalûdûr. III. Øuøa vÿ Øaumyan øÿhÿrlÿrinÿdairTÿrÿflÿr razûlaøûrlar ki, bötönazÿrbaycanlû qa÷qûnlar Øuøaøÿhÿrindÿ þz yaøayûø yerlÿrinÿqayûda bilÿrlÿr. Onlarûntÿhlökÿsizliyinÿ Daülûq Qarabaüûnmövafiq hþkumÿt orqanlarûtÿrÿfindÿn zÿmanÿt verilÿcÿk. OnlarDaülûq Qarabaüûn bötönvÿtÿndaølarû ilÿ eyni höquqlara, ocömlÿdÿn siyasi partiyalarûnyaradûlmasû, bötön sÿviyyÿlise÷kilÿrdÿ iøtirak, dþvlÿt qanunvericiorqanlarûna vÿ yerli þzönöidarÿorqanlarûna se÷ilmÿk, dþvlÿt iøinÿ vÿ

8833Möhöm sÿnÿdlÿr

hÿm÷inin höquq-möhafizÿorqanlarûna iøÿ qÿbul olmaqhöququna malik olacaqlar. Bu cör höquqlarû Øaumyan øÿhÿrinÿqayûdan ermÿni qa÷qûnlarû daalacaq. Øuøa vÿ Øaumyan øÿhÿrlÿrininsakinlÿri yollardan zÿmanÿtli istifadÿedÿ bilÿcÿk, Azÿrbaycanûn vÿ DaülûqQarabaüûn digÿr bþlgÿlÿri ilÿ rabitÿvÿ mönasibÿtlÿr saxlaya bilÿcÿklÿr. Daülûq Qarabaü vÿ Azÿrbaycanhþkumÿtlÿri Øuøa vÿ Øaumyanøÿhÿrlÿrindÿ ATßT-in demokratiktÿsisatlar vÿ insan höquqlarû özrÿBörosunun nömayÿndÿliklÿrininyerlÿødirilmÿsinÿ vÿ iøinÿ yardûmgþstÿrirlÿr.

* * *

Daülûq Qarabaüûn statusu haqqûndaSaziø ö÷ tÿrÿf arasûnda imzalanûr vÿMinsk Konfransûnûn tÿsdiqindÿnsonra qövvÿyÿ minir. IV. Silahlû mönaqiøÿnindayandûrûlmasû haqqûnda SaziøTÿrÿflÿr razûlaøûrlar ki, silahlûmönaqiøÿnin dayandûrûlmasûhaqqûnda Saziøÿ aøaüûdakûmöddÿalar daxil olacaq:I. Tÿrÿflÿr þz aralarûndamöbahisÿlÿrin nizamlanmasû ö÷önzor hÿdÿlÿrindÿn vÿ ya zortÿtbiqindÿn imtina edirlÿr. Onlarbötön belÿ möbahisÿlÿri, ocömlÿdÿn bu Saziøin hÿyatake÷irilmÿsi ilÿ baülû yarana bilÿcÿkistÿnilÿn möbahisÿlÿri sölh yolu ilÿ,ilk nþvbÿdÿ danûøûqlar yolu ilÿ vÿya ATßT-in Minsk prosesi÷ÿr÷ivÿsindÿ hÿll edirlÿr.II. Tÿrÿflÿr þz silahlû qövvÿlÿriniaøaüûdakû möddÿalara vÿ ßlavÿ I-dÿverilmiø tÿfsilatlara ÿsasÿn ÷ûxarûrlar:A. ×oxmillÿtli ATßT qövvÿlÿrinin þndÿstÿsinin hÿrbi nþqteyi-nÿzÿrdÿntÿyin olunmuø bufer zonasûnda ilkinyerlÿødirilmÿsi imkanûnû yaratmaq,tÿrÿflÿri bu xÿtt boyunca aralamaqvÿ qoøunlarûn ÷ûxarûlmasûnûn ikincimÿrhÿlÿsi zamanû tÿhlökÿsizliyitÿmin etmÿk mÿqsÿdilÿ, birincimÿrhÿlÿdÿ hazûrkû tÿmas xÿttiboyunca Daülûq Qarabaüdan øÿrqvÿ cÿnub istiqamÿtlÿrindÿ yerlÿøÿnqövvÿlÿr Yöksÿk Sÿviyyÿli PlanlamaQrupunun (YSPQ) tþvsiyÿlÿrininÿzÿrÿ alûnmaqla ßlavÿ 1-dÿverilmiø qrafik özrÿ eyni ÿlavÿdÿtÿyin olunmuø xÿtlÿrÿ ÷ÿkilirlÿr. B. Èkinci mÿrhÿlÿdÿ qövvÿlÿr ßlavÿ1-dÿ verilmiø qrafika uyüunaøaüûdakû qaydada ÷ûxarûlûrlar:(1) Ermÿnistan Respublikasûnûnsÿrhÿdlÿrindÿn kÿnarda yerlÿøÿnistÿnilÿn Ermÿnistan qoøunlarû busÿrhÿdlÿrin daxilinÿ ÷ÿkilirlÿr.

(2) Daülûq Qarabaü qoøunlarûDaülûq Qarabaü vÿ Ermÿnistanarasûnda maneÿsiz ÿlaqÿ barÿdÿrazûlaømanûn ÿldÿ olunmasûna qÿdÿrLa÷ûn rayonu istisna olmaqla, DaülûqQarabaü Muxtar Vilayÿtinin 1988-ciilin hödudlarû daxilinÿ ÷ûxarûlûr.(3) Azÿrbaycan qoøunlarû YSPQtþvsiyÿlÿri ÿsasûnda ßlavÿ 1-dÿrazûlaødûrûlmûø xÿtlÿrdÿn kÿnara vÿErmÿnistanûn istÿnilÿn ÿrazisindÿn÷ûxarûlûr.(4) Aüûr silahlar ATßT-in sölhönqorunmasû özrÿ ÿmÿliyyatbþlmÿlÿrinin nÿzarÿti altûnda ßlavÿ1-dÿ ifadÿ edilmiø øÿffaflûq vÿcavabdehlik tÿlÿblÿrinÿ riayÿtetmÿklÿ YSPQ tþvsiyÿlÿri ÿsasûndabu ÿlavÿdÿ gþstÿrilmiø yerlÿrÿaparûlûr. III. Qoøunlarûn bu cör ÷ûxarûlmasûnÿticÿsindÿ boøalmûø ÿrazilÿr ßlavÿ2-dÿ tÿfsilatû ilÿ gþstÿrilÿn buferzonasûnû vÿ ayûrûcû zonanû tÿøkiledirlÿr: A. Qoøunlar ÷ûxarûldûqdan sonrabufer zonasû Daülûq QarabaüMuxtar Vilayÿtinin 1988-ci ilinhödudlarû boyunca yerlÿøir. ßlavÿrazûlaøma ÿldÿ edildikdÿ, bu zonahÿm÷inin La÷ûn rayonunun hödudlarûboyunca tÿyin edilÿ bilÿr. Buferzonasû mÿskunlaømamûø qalûr vÿATßT-in sölhön qorunmasû özrÿÿmÿliyyat bþlmÿlÿrindÿn baøqa buzona tamamilÿ hÿrbsizlÿødirilir.B. ßlavÿ 2-dÿ tÿfsilatû ilÿ verildiyikimi, ayûrûcû zona Daimi MöøtÿrÿkKomissiya ilÿ birgÿ fÿaliyyÿtinÿ icazÿverilmiø qövvÿlÿr istisna olmaqlahÿrbsizlÿødirilir. Bu qövvÿlÿrÿ daxildir:(1) - sölhön qorunmasû özrÿÿmÿliyyat bþlmÿlÿri;(2) - Azÿrbaycanûn sÿrhÿd patruluvÿ mina tÿmizlÿyÿn bþlmÿlÿri;(3) - sayû vÿ silahû ßlavÿ 2-dÿtÿyin olunmaqla Azÿrbaycanûnmölki polisi; C. ßlavÿ 2-dÿ gþstÿrildiyi kimi,bufer vÿ ayûrûcû zonalarda ATßT-insölhön qorunmasû özrÿ ÿmÿliyyatbþlmÿlÿrinin nÿzarÿti altûndau÷uøsuz zona yaradûlûr vÿ Tÿrÿflÿrbu zonalarda hÿrbi u÷uølar hÿyatake÷irmirlÿr. D. Maddÿ II-yÿ mövafiq olaraq,qoøunlarûn ÷ûxarûlmasûndan sonraDaülûq Qarabaü rÿhbÿrliyininnÿzarÿt etdiyi bötön ÿrazilÿrintÿhlökÿsizliyi Daülûq Qarabaüûnmþvcud hÿrbi vÿ tÿhlökÿsizlikstrukturlarû tÿrÿfindÿn tÿmin edilir.IV. 1994-cö il ATßT-in BudapeøtSammitinin qÿrarlarûna uyüunolaraq, Maddÿ 7-dÿ möÿyyÿnedildiyi kimi, Tÿrÿflÿr DaimiMöøtÿrÿk Komissiya (DMK) vÿErmÿnistan-Azÿrbaycan

Hþkumÿtlÿrarasû Komissiya (EAHK)ilÿ birgÿ fÿaliyyÿt gþstÿrÿcÿksölhön qorunmasû özrÿ ATßT-in÷oxmillÿtli ÿmÿliyyatûnû (SQß) dÿvÿtedir vÿ onun yerlÿødirilmÿsindÿkþmÿklik gþstÿrirlÿr. ßlavÿ 2-dÿgþstÿrildiyi kimi, SQß qoøunlarûn vÿaüûr silahlarûn ÷ûxarûlmasûna, hÿrbiu÷uølarûn qarøûsûnûn alûnmasûna,hÿrbsizlÿødirmÿ rejiminÿ ÿmÿledilmÿsinÿ vÿ ermÿni-Azÿrbaycansÿrhÿdindÿ vÿziyyÿtÿ nÿzarÿt edir. Sölhön qorunmasû ÿmÿliyyatû BMTTÿhlökÿsizlik Øurasûnûn mövafiqqÿtnamÿsi ilÿ ilkin möddÿti bir ildÿnartûq olmamaq øÿrti ilÿ tÿsis edilirvÿ ATßT-in fÿaliyyÿtdÿ olansÿdrinin tþvsiyÿsi ilÿ lazûm gÿldikdÿmöddÿti uzadûlûr. Tÿrÿflÿr razûlaøûrlarki, sölhön qorunmasû özrÿ÷oxmillÿtli ÿmÿliyyat regiondakûvÿziyyÿtdÿn vÿ mönaqiøÿninhÿrtÿrÿfli tÿnzimlÿmÿ sörÿtindÿnasûlû olaraq, minimal möddÿtdÿdavam edÿcÿk. Tÿrÿflÿr bu Saziøinhÿyata ke÷irilmÿsini tÿmin etmÿk vÿsölhön qorunmasû özrÿ ÿmÿliyyatûnpozulmasûnûn vÿ dayandûrûlmasûnûnqarûsûnû almaq mÿqsÿdilÿ, bötönlöklÿSQß ilÿ ÿmÿkdaølûq edirlÿr. V. ßlavÿ 2-dÿ gþstÿrildiyi kimi,Tÿrÿflÿr ayûrûcû zonada mÿcburikþ÷könlÿrin ÿvvÿlki daimi yaøayûøyerlÿrinÿ tÿhlökÿsiz vÿ kþnöllöqayûdûøûna yardûm edirlÿr. Bu zonadademilitarizasiya rejiminÿ riayÿtolunmasûnda bötön Tÿrÿflÿri ÿminetmÿk ö÷ön SQß Daimi MöøtÿrÿkKomissiya ilÿ ÿmÿkdaølûq edÿrÿkqayûdan ÿhalinin tÿhlökÿsizliyinÿnÿzarÿt edir. Tÿrÿflÿr 1987-ci ildÿnsonra Ermÿnistan vÿ Azÿrbaycanarasûndakû mönaqiøÿnin vÿgÿrginliyin nÿticÿsindÿ bu Saziølÿ vÿya möfÿssÿl tÿnzimlÿmÿ ilÿ ÿhatÿolunmayan digÿr kþ÷kön döømöøøÿxslÿrin tÿcili, tÿhlökÿsiz vÿ kþnöllöqayûdûøûnû tÿmin etmÿk barÿdÿdanûøûqlar aparûrlar.VI. ßlavÿ 3-dÿ verilmiø qrafik vÿmöÿyyÿn olunmuø konkretmöddÿalara uyüun olaraq, Tÿrÿflÿrqövvÿlÿrin ÷ûxarûlmasû ilÿ eynizamanda yollarûn, dÿmir yollarûn,elektrik vÿ kommunikasiyaxÿtlÿrinin, ticarÿt vÿ digÿrmönasibÿtlÿrin bÿrpasûnû vÿ ÿn qûsamöddÿtdÿ bu mÿqsÿdlÿrÿ nailolmaq ö÷ön bötön lazûmi iølÿrinÿzÿrdÿ tutan tÿdbirlÿri dÿrhalhÿyata ke÷irirlÿr. Tÿrÿflÿr hamûnûn, ocömlÿdÿn etnik azlûqlarûn bukommunikasiya xÿtlÿrindÿn istifadÿetmÿsinÿ zÿmanÿt verirlÿr. Etnikazlûqlara hÿm÷inin bþlgÿnin digÿryerlÿrindÿ yaøayan þz etnik qruplarûilÿ ÿlaqÿ yaratmaq imkanûnazÿmanÿt verilir. Hÿr bir Tÿrÿf bötönblokadalarûn gþtörölmÿsini vÿ

8844 Akkord 17

maneÿsiz bötön digÿr tÿrÿflÿrÿyöklÿrin vÿ sÿrniøinlÿrin daøûnmasûnûtÿmin etmÿyi þhdÿsinÿ gþtörör.Tÿrÿflÿr þz aralarûnda sÿrbÿst vÿtÿhlökÿsiz dÿmir yol ÿlaqÿsinÿzÿmanÿt verirlÿr.VII. Mönaqiøÿ nÿticÿsindÿsaxlanûlmûø bötön øÿxslÿrin tez vÿtÿhlökÿsiz qaytarûlmasû, itkin döømöøøÿxslÿrin aqibÿtinin araødûrûlmasû,bötön cÿsÿdlÿrin repatriasiyasû vÿmönaqiøÿdÿn zÿrÿr ÷ÿkmiørayonlarûn bÿrpasû mÿqsÿdi ilÿ burayonlara Tÿrÿflÿrin nÿzarÿt etdiklÿriÿrazilÿrdÿn humanitar vÿ digÿryardûmûn ayrûse÷kilik olmadan÷atdûrûlmasû ö÷ön, TÿrÿflÿrBeynÿlxalq Qûrmûzû Xa÷ Komitÿsi,Qa÷qûnlar özrÿ BMT Ali Komissarûvÿ digÿr humanitar tÿøkilatlarlahÿrtÿrÿfli ÿmÿkdaølûq edirlÿr.Tÿrÿflÿr etimadûn artûrûlmasûtÿdbirlÿrinin hÿyata ke÷irilmÿsisahÿsindÿ ATßT-in SQß ilÿ DaimiMöøtÿrÿk Komissiya vasitÿsilÿÿmÿkdaølûq edirlÿr.VIII. Tÿrÿflÿr tÿxirsiz Azÿrbaycan vÿDaülûq Qarabaüa aid olanproblemlÿrÿ dair bu Saziøinmöddÿalarûnûn yerinÿ yetirilmÿsinÿnÿzarÿt etmÿk mÿqsÿdilÿ, DaimiMöøtÿrÿk Komissiya (DMK) tÿsisedirlÿr. DMK-nûn sÿdri ATßT-infÿaliyyÿtdÿ olan sÿdrininnömayÿndÿsidir, iki sÿdrmöavinindÿn biri Azÿrbaycanû, digÿriisÿ Daülûq Qarabaüû tÿmsil edir.DMK-nûn ÿsas vÿzifÿsi Saziøinhÿyata ke÷irilmÿsinÿ nÿzarÿtdÿnibarÿtdir; ATßT-in fÿaliyyÿtdÿ olansÿdrinin nömayÿndÿsinin vÿzifÿlÿriixtilaf hallarûnda vasitÿ÷ilik etmÿk vÿtÿbii fÿlakÿtlÿr kimi fþvqÿladÿhallarda tÿdbirlÿrÿ sanksiyavermÿkdÿn ibarÿtdir. DMK-nûnhÿrbi, iqtisadi, humanitar,mÿdÿniyyÿt vÿ rabitÿ sahÿlÿri özrÿyardûm÷û komissiyalarû var. DMK-ninstrukturu, vÿzifÿlÿri vÿ digÿraidiyyÿti olan mÿsÿlÿlÿr ßlavÿ 4-dÿgþstÿrilib. IX. Tÿrÿflÿr Azÿrbaycan vÿErmÿnistan arasûnda sÿrhÿdyanûinsidentlÿrin tÿxirsiz qarøûsûnûnalûnmasûna yardûm gþstÿrÿn, hÿr ikiþlkÿnin sÿrhÿd qoøunlarû vÿ digÿrmövafiq tÿhlökÿsizlik qövvÿlÿriarasûnda ÿlaqÿ yaradan vÿ yollarûn,dÿmir yollarûnûn, rabitÿ xÿtlÿrinin,boru kÿmÿrlÿrinin, ticarÿt vÿ digÿrÿlaqÿlÿrin a÷ûlmasûna nÿzarÿt vÿyardûm edÿn Ermÿnistan-Azÿrbaycan ParlamentlÿrarasûKomissiyasû (EAPK) yaradûrlar.EAPK-ya iki hÿmsÿdr rÿhbÿrlik edir:biri - Ermÿnistandan, digÿri -Azÿrbaycandan. ATßT-in fÿaliyyÿtdÿolan sÿdri tÿrÿfindÿn tÿyin olunmuøtÿmsil÷i bu Komissiyaéà daxildir.

EAPK-nin strukturu, vÿzifÿlÿri vÿdigÿr tÿfÿrröatlarû ßlavÿ 5-dÿverilib. X. Regionda tÿhlökÿsizliyinartûrûlmasûnû, o cömlÿdÿn hÿrbiøÿffaflûüû vÿ ATßT saziøinin tamøÿkildÿ icrasûnû tÿmin etmÿkmÿqsÿdilÿ Azÿrbaycan Respublikasûvÿ Ermÿnistan Respublikasû mövafiqbeynÿlxalq vÿ regional forumlardaikitÿrÿfli vÿ ÷oxtÿrÿfli danûøûqlardaiøtirak edirlÿr.XI. Hÿr bir Tÿrÿf digÿr Tÿrÿflÿrin vÿonlarûn ÿhalisinin tÿhlökÿsizliyinÿtam hþrmÿt edir. Tÿrÿflÿr ticarÿtÿvÿ normal mönasibÿtlÿrÿ yardûmgþstÿrÿrÿk þz xalqlarû arasûndamehriban qonøuluq ÿlaqÿlÿrinininkiøafûnû þhdÿlÿrinÿ gþtörörlÿr vÿbu Saziøi vÿ ya mehribanmönasibÿtlÿri poza bilÿn bÿyanatvÿ ya ÿmÿllÿrdÿn ÷ÿkinirlÿr.XII. Sölhön qorunmasû vÿqoøunlarûn ÷ûxarûlmasûna nÿzarÿtÿaid olan yuxarûda gþstÿrilmiøkonkret möddÿalara ÿlavÿ olaraq,vÿ 1992-ci il Helsinki sÿnÿdindÿ vÿ1994-cö il Budapeøt sÿnÿdindÿ þzÿkslÿrini tapmûø ATßT-in mövafiqprinsip vÿ þhdÿ÷iliklÿrini xatûrladaraq,ATßT mövafiq mexanizmlÿrvasitÿsilÿ bu Saziøin tam hÿyatake÷irilmÿsinÿ nÿzarÿt edir vÿ buprinsip vÿ qÿrarlara ÿsasÿn buSaziøin øÿrtlÿrinin pozulmasûna qarøûmövafiq addûmlar atûr. XIII. Silahlû mönaqiøÿnindayandûrûlmasû haqqûnda Saziø ö÷Tÿrÿf arasûnda imzalanûr vÿ MinskKonfransûnûn tÿsdiqi vÿ ö÷ Tÿrÿfinparlamentlÿri tÿrÿfindÿnratifikasiyasûndan sonra qövvÿyÿminir.XIV. Saziølÿr imzalandûqdan vÿMinsk Konfransûnda tÿsdiqolunduqdan sonra AzÿrbaycanRespublikasû vÿ ErmÿnistanRespublikasû þz aralarûnda tamdiplomatik mönasibÿtlÿr yaradûb,sÿfir sÿviyyÿsindÿ daimi diplomatikmissiyalarû tÿyin edirlÿr. V. Zÿmanÿtlÿr haqqûnda1. Tÿrÿflÿr bu Saziøin möddÿalarûna,o cömlÿdÿn Daülûq Qarabaü, onunÿhalisi vÿ qayûdan mÿcburikþ÷könlÿrin tÿhlökÿsizlikzÿmanÿtlÿrinÿ ÿmÿl olunmasûnûtÿmin etmÿk vÿ bu Saziødÿn irÿligÿlÿn bötön þhdÿliklÿrin yerinÿyetirilmÿsi ö÷ön lazûmi tÿdbirlÿrgþrmÿk ö÷ön þz özÿrilÿrinÿ qarøûlûqlûþhdÿliklÿr gþtörörlÿr. 2. BMT Tÿhlökÿsizlik Øurasûhÿrtÿrÿfli saziøin hÿyatake÷irilmÿsinÿ nÿzarÿt edÿcÿk.3. Daülûq Qarabaüûn statusuhaqqûnda Saziø vÿ Silahlûmönaqiøÿnin dayandûrûlmasûhaqqûnda Saziø Minsk Konfransûnûn

Hÿmsÿdrlÿri tÿrÿfindÿn øahidqismindÿ imzalana bilÿr. Rusiya,ABØ vÿ Fransa prezidentlÿri ö÷þlkÿnin birgÿ iølÿyÿrÿk saziøinhÿyata ke÷irilmÿsinÿ diqqÿtlÿnÿzarÿt etmÿk mÿqsÿdlÿrini vÿ buSaziøin yerinÿ yetirilmÿsi ö÷önmövafiq tÿdbirlÿr gþrmÿkniyyÿtlÿrini tÿsdiq edirlÿr. ATßT vÿya BMT Tÿhlökÿsizlik Øurasûdiplomatik, iqtisadi vÿ fþvqÿladÿhalda BMT Nizamnamÿsinÿ ÿsasÿnhÿrbi tÿdbirlÿr gþrÿ bilÿrlÿr.

8855Möhöm sÿnÿdlÿr

AAzzÿÿrrbbaayyccaannHHeeyyddÿÿrr ßßlliiyyeevv Dÿyiøkÿn siyasi vÿziyyÿtlÿrÿ mÿharÿtlÿuyüunlaømaq bacarûüa malik olan Heydÿr ßliyevotuz il möddÿtindÿ Azÿrbaycan siyasÿtini idarÿedirdi. O, 1923-cö ildÿ Azÿrbaycanûn Nax÷ûvanMuxtar Respublikasûnda ÿslÿn hazûrkû ErmÿnistanûnZÿngÿzur vilayÿtindÿn olan ailÿdÿ dönyaya gÿlib.Bu kþklÿr ona Azÿrbaycanda daha ÷ox nöfuzamalik iki tayfanû - yerazlar vÿ nax÷ûvanlûlartayfasûnû þz ÿtrafûnda birlÿødirmÿyÿ imkanvermiødir. 1967-ci ildÿ o, Azÿrbaycan DTK-sûnûnmÿnøÿcÿ rus olmayan ilk sÿdri tÿyin edilir, 1969-cu ildÿ isÿ Azÿrbaycan Kommunist Partiyasûnûnbirinci katibi vÿzifÿsinÿ yöksÿlir. 1982-ci ildÿn SSRÈSiyasi Börosunun tÿrkibindÿ Nazirlÿr Sovetininbirinci sÿdr möavini vÿzifÿsini tutur, lakin 1987-ciildÿ sovet rÿhbÿri Mixail Qorba÷ov tÿrÿfindÿnSiyasi Börodan kÿnarlaødûrûlûr.

Moskvada yaøayan möddÿtdÿ ßliyev kþlgÿdÿqalmaüa ÷alûøûrdû. Lakin 1990-cû ilin yanvarûndaBakûdakû qÿtllÿrdÿn sonra o, KommunistPartiyasûndan istefa vermÿklÿ Azÿrbaycansiyasÿtinÿ qayûtmaq ö÷ön ilk addûmûnû atûr. 1991-ciilin sentyabrûnda Nax÷ûvan Ali Sovetinin sÿdrise÷ilÿn Heydÿr ßliyev 1993-cö ildÿ prezidentßbölfÿz El÷ibÿyÿ qarøû dþvlÿt ÷evriliøindÿn sonraXalq Cÿbhÿsi hakimiyyÿti tÿrÿfindÿn Bakûya dÿvÿtedilir. Hÿmin ilin oktyabrûnda ßliyev þzönön tÿøkiletdiyi prezident se÷kisindÿ 99% sÿs ÷oxluüu ilÿqalib gÿlir. Prezident vÿzifÿsindÿ Heydÿr ßliyevsovet rÿmzlÿrini mÿharÿtlÿ millÿt÷i rÿmzlÿrlÿ ÿvÿzedir, daxili siyasÿtÿ nÿzarÿti göclÿndirir vÿAzÿrbaycanûn neft sÿrvÿtlÿrinin hasilatûna dairmöqavilÿlÿr baülamaqla Qÿrb dþvlÿtlÿrininrÿübÿtini qazanûr. O, ailÿ özvlÿrini vÿ ona sadiqolan øÿxslÿri ÿsas dþvlÿt vÿzifÿlÿrinÿ tÿyin edir,hakimiyyÿtini mþhkÿmlÿndirmÿk ö÷ön YeniAzÿrbaycan Partiyasûnû (YAP) yaradûr. Bu partiyaßliyev øÿxsiyyÿtinÿ sitayiøi yaymaq ö÷ön ÿsasvasitÿyÿ ÷evrilir. 1998-ci ildÿ ßliyev yenidÿnprezident se÷ilir, lakin 1999-cu ildÿn etibarÿnrÿhbÿrin sÿhhÿtinin pislÿømÿsi barÿdÿ øayiÿlÿrgÿzmÿyÿ baølayûr.

Deyilÿnlÿrÿ gþrÿ, ßliyevin Ermÿnistan prezidentiRobert Ko÷aryanla yaxøû øÿxsi ÿlaqÿlÿri var idi, buda ßliyevÿ tet-a-tet danûøûqlar zamanû ÿsasmöbahisÿli mÿsÿlÿlÿr özrÿ razûlûq ÿldÿ etmÿyÿimkan verirdi. Lakin Azÿrbaycan daxilindÿ onunsiyasÿtÿ qoyduüu mötlÿq nÿzarÿt cÿmiyyÿtinsÿfÿrbÿr olub sölh prosesinÿ qatûlmasûna maneolurdu. Heydÿr ßliyev hakimiyyÿti oülu Èlhamßliyevÿ þtördökdÿn sonra 2003-cö ilin dekabrûndavÿfat edir.

ÈÈllhhaamm ßßlliiyyeevvHeydÿr ßliyev yenicÿ möstÿqillik qazanmûøAzÿrbaycanda 1993-cö ildÿ hakimiyyÿtÿ gÿlÿndÿ,onun yeganÿ oülu Èlham ßliyev (1961-ci iltÿvÿllödlö) birgÿ rus-törk biznesi ilÿ mÿøüul idi.Bundan sonra Èlham ßliyev þlkÿ iqtisadiyyatûnda

8866 Akkord 17

SSoorrüüuummÿÿlluummaattllaarrûû

möxtÿlif vÿzifÿlÿr tutmuø, 1994-cö ilin mayûndaAzÿrbaycan Respublikasû Dþvlÿt Neft Øirkÿtinin(ARDNØ) vitse-prezidenti tÿyin edilmiødir. Mÿhzbu vÿzifÿni tutarkÿn, Törkiyÿ mÿtbuatû Èlhamßliyevi qumar borclarûnûn ÿvÿzinÿ Bakûdakû törktikinti øirkÿtinÿ konsessiyalarûn verilmÿsindÿsu÷lamûødûr. Èlham ßliyevin "bþyök siyasÿtÿ" gÿliøi1995-ci ildÿ Milli Mÿclisÿ YAP-dan deputatse÷ilmÿklÿ baølayûr. Vaxt þtdökcÿ bir sûra yöksÿkvÿzifÿlÿrÿ sahib ÷ûxan È.ßliyev þz siyasi nöfuzunugetdikcÿ artûrûr. 1999-cu ilin dekabrûnda Èlhamßliyev YAP-ûn beø sÿdr möavinlÿrindÿn biri olur.2003-cö ilin avqustunda Èlham ßliyev baø nazirtÿyin edilir, sonradan isÿ möbahisÿli oktyabrse÷kilÿri nÿticÿsindÿ Azÿrbaycanûn prezidenti olur.Atasû ilÿ möqayisÿdÿ, Èlham ßliyevin tÿcröbÿsizliyivÿ daha az dÿstÿk qazanmasû, digÿr tÿrÿfdÿn isÿdemokratiklÿømÿ ilÿ baülû xarici tÿzyiqlÿr siyasielita ö÷ön manevr etmÿyÿ daha geniø imkanlaryaratmûødû. Belÿ bir øÿraitdÿ Èlham ßliyev bÿzimÿsÿlÿlÿrdÿ Rusiya-yþnlö mþvqe tutsa da,atasûnûn Qÿrb-yþnlö bazar iqtisadiyyatû vÿ dönyÿvidþvlÿt siyasÿtindÿn geri ÷ÿkilmir. Bununla belÿÈlham ßliyevin hakimiyyÿti þlkÿdaxili elitanûnpar÷alanmasû, ke÷miø sovet respublikalarûndatöüyan edÿn "inqilab" dalüasû vÿ 2005-ci ilinparlament se÷kilÿrindÿ demokratik prosesin tÿminedilmÿmÿyi kimi möhöm ÷ÿtinliklÿrlÿ özlÿøir.

MMiillllii MMÿÿcclliiss 125 özvö olan Milli Mÿclis prezidentÿ loyalinsanlarla dolu olan kifayÿt qÿdÿr formalstrukturdur. Parlament mözakirÿlÿri formalxarakter daøûyûr vÿ Milli Mÿclisin rolu prezidenttÿrÿfindÿn tÿqdim olunmuø qanun layihÿlÿrinitÿsdiqlÿmÿkdÿn ibarÿtdir. 2002-ci ilin avqustundake÷irilmiø möbahisÿli referendumda Konstitusiyanûnqûrxdan ÷ox maddÿlÿrinÿ dÿyiøikliklÿr edildikdÿnsonra Milli Mÿclisin rÿsmi sÿlahiyyÿtlÿri daha damÿhdudlaødû. Bu dÿyiøikliklÿr arasûnda prezidentiølÿmÿk qabiliyyÿtindÿ olmadûüû halda hakimiyyÿtinparlamentin spikeri ÿvÿzinÿ prezident tÿrÿfindÿntÿyin edilÿn baø nazirÿ þtörölmÿsi vÿ hÿm÷inindeputatlarûn beødÿ bir hissÿsinin se÷ildiyiproporsional partiya siyahûlarû sisteminin lÿüvedilmÿsi xösusi yer tutur. Möxalifÿt partiyalarû budÿyiøikliklÿrÿ dÿrhal kÿskin etirazlarûnû bildirirlÿr.Onlarûn fikrincÿ, bu dÿyiøikliklÿr möxalifÿtinhakimiyyÿtdÿ iøtirak etmÿk øanslarûnû azaldûr. Lakinreferendum 97% sÿslÿ dözÿliølÿri tÿsdiq etdi. MilliMÿclisÿ 2005-ci ilin noyabrûnda ke÷irilmiøse÷kilÿrdÿ YAP vÿ iqtidaryþnlö "möstÿqil"namizÿdlÿr rÿsmi nÿticÿlÿrÿ gþrÿ bþyököstönlöklÿ qalib gÿldilÿr, lakin eyni zamandabeynÿlxalq vÿ yerli möøahidÿ÷ilÿr bu se÷kilÿribeynÿlxalq standartlara uyüun gÿlmÿmÿkdÿsu÷ladûlar. Qösurlu se÷ki prosesi Èlham ßliyevinislahatlar aparmaq niyyÿtini vÿ ömumiyyÿtlÿrejiminin sabitliyini øöbhÿ altûna qoydu.

AAzzÿÿrrbbaayyccaannûûnn ssiiyyaassii ppaarrttiiyyaallaarrûû Möstÿqil Azÿrbaycanda rÿsmÿn ÷ox partiyalûsiyasÿt tÿøÿkköl tapsa da, tutarlû tÿmsil÷ilik vÿplöralizm se÷ki nÿticÿlÿrin sistemli øÿkildÿ

saxtalaødûrûlmasûnûn qurbanû oldu. Èdeoloji cÿhÿtdÿnbir-birindÿn o qÿdÿr dÿ fÿrqlÿnmÿyÿn siyasipartiyalar par÷alanmaya meyllidirlÿr vÿ nöfuzlusiyasÿt÷ilÿrin vÿ onlarûn yaxûn ÿtrafûnûn son dÿrÿcÿbþyök tÿsirinÿ mÿruz qalûblar. Èqtidaryþnlö vÿmöxalifÿt partiyalarû arasûnda fÿrqlÿr bþlgÿ vÿ yaøprinsiplÿrinÿ ÿsaslanan nöfuzlu qruplar vÿ klanlararasûndakû ziddiyyÿtlÿrdÿn daha az ÿhÿmiyyÿtkÿsb edir. 1991-ci ildÿ Heydÿr ßliyevin tÿsis etdiyiYeni Azÿrbaycan Partiyasû (YAP) 1995-ci ildÿnetèbarÿn iqtidardadûr. Partiyada nax÷ûvanlûlar vÿßliyev ailÿsi ilÿ ÿlaqÿlÿri olan øÿxslÿr östönlöktÿøkil edirlÿr (prezidentin bir ÷ox qohumlarûnûpartiyanûn yöksÿk eøelonlarûnda gþrmÿk olar).Sovet dþvröndÿn qalmûø bir partiyalû sistemnormalarûna uyüun olaraq, dþvlÿt vÿ þzÿlsektorlarûnda iølÿmÿk ö÷ön YAP-a özv olmaqgÿrÿkdir. Yöz minlÿrlÿ özvö olan partiyanûn rÿsmiplatformasû þzÿllÿødirmÿ, dönyÿvi dþvlÿt÷ilik, bazarislahatlarû vÿ qÿrbyþnlö xarici siyasÿtÿ ÿsaslanûr.

Azÿrbaycanûn möxalifÿt partiyalarûnda illÿrlÿdavam edÿn par÷alanma vÿ qarøûlûqlû ÿdavÿtnÿzÿrÿ ÷arpûr. Bundan baøqa, möxalifÿt÷ilÿr dþvlÿttÿrÿfindÿn tÿzyiqlÿrÿ mÿruz qalûblar - onlarûn÷oxu partiya mÿnsubiyyÿtinÿ gþrÿ tutduüuvÿzifÿlÿrindÿn kÿnarlaødûrûlûr, tÿqib edilir, se÷kikampaniyalarûnda rejimin tÿyin etdiyi eyni familiyalûnamizÿdlÿrlÿ rÿqabÿt aparûr, saxtalaødûrûlmûø se÷kinÿticÿlÿri ilÿ baülû iddialarû tÿmin edilmirdi. 1988-ciildÿ tÿsis edilmiø Azÿrbaycanûn Xalq Cÿbhÿsi(AXC) ilk dÿfÿ yenidÿnqurma dþvröndÿ islahattÿlÿblÿri ilÿ ÷ûxûø edir. AXC post-sovetAzÿrbaycanûna rÿhbÿrlik edÿn ke÷miønomenklatura nömayÿndÿlÿrindÿn ibarÿt olmayanyeganÿ siyasi qövvÿ idi. 1992-ci ildÿ DaülûqQarabaüda faciÿli hadisÿlÿr vÿ hÿm÷inin rÿübÿtqazanmûø islahat÷û, demokratik vÿ törk÷ölökideyalarû Xalq Cÿbhÿsinin hakimiyyÿtÿ gÿliøindÿhÿlledici rol oynadûlar. Prezident ßbölfÿz El÷ibÿyinrÿhbÿrliyi altûnda bir il davam edÿn AXChakimiyyÿti 1993-cö ilin iyununda hÿrbi ÷evriliønÿticÿsindÿ devrilir. 1995-ci ildÿ hÿrÿkatAzÿrbaycanûn Xalq Cÿbhÿsi Partiyasûna (AXCP)÷evrildi. 2000-ci ildÿ El÷ibÿyin vÿfatûndan sonrapartiya par÷alanûr. "Èslahat÷ûlar" qoluna rÿhbÿrlikedÿn ßli Kÿrimli partiya daxilindÿ vÿ ondankÿnarda El÷ibÿyin ideyalarûnû davam edÿn partiyabaø÷ûsû kimi tanûnûr.

1911-ci ildÿ Bakûda tÿsis edilmiø Mösavat Partiyasû1918-1920-ci illÿrdÿ möstÿqil Azÿrbaycan dþvlÿtininyaradûlmasûnda baølûca rol oynamûødûr, lakinsonralar sovet hakimiyyÿti onun fÿaliyyÿtinÿ sonqoydu. Bugönkö Mösavat partiyasû bazarislahatlarû, sosial rifah vÿ dönyÿvi cÿmiyyÿtintÿrÿfdarû olmaqla bÿrabÿr qÿrbyþnlö vÿ törk-yþnlö istiqamÿt tutur. Partiyanûn baøqanû ÈsaQÿmbÿr 1992-93-cö illÿrdÿ parlamentin sÿdriolmuø, ßbölfÿz El÷ibÿydÿn bir möddÿt þncÿprezident sÿlahiyyÿtlÿrini icra etmiødir.Möøahidÿ÷ilÿrin fikrincÿ, 2000-ci il parlamentse÷kilÿrindÿ Mösavat sÿslÿrin tÿxminÿn 30%-nitoplamûødûr, lakin se÷kilÿrin rÿsmi nÿticÿlÿrinÿ gþrÿ,

8877Sorüu mÿlumatlarû

partiya Milli Mÿclisÿ ke÷mÿk ö÷ön lazûm olan 6%baryerini belÿ ke÷mÿmiødir. 2003-cö ildÿ prezidentse÷kilÿrinÿ qatûlan Èsa Qÿmbÿr þzönö qalib elanetsÿ dÿ, rÿsmi nÿticÿlÿrÿ ÿsasÿn o, cÿmi 14% sÿstoplamûødû.

Azÿrbaycan Milli Èstiqlal Partiyasûna (AMÈP)ke÷miø sovet dissidenti Etibar Mÿmmÿdov baø÷ûlûqedir. Partiya millÿt÷i, saümÿrkÿz platformayasþykÿnir. 1998-ci il prezident se÷kilÿrindÿ Heydÿrßliyevÿ qarøû duran Etibar Mÿmmÿdovmöxalifÿtdÿn olan yeganÿ namizÿd idi. Bir÷oxlarûnûn fikrincÿ, möxalifÿtin vahid namizÿdlÿ÷ûxûø edÿ bilmÿmÿyi Etibar Mÿmmÿdovun ÈsaQÿmbÿrlÿ olan antaqonist mönasibÿtdÿn irÿligÿlirdi.

Azÿrbaycan Demokrat Partiyasûna (ADP) RÿsulQuliyev rÿhbÿrlik edir. 1993-cö ildÿ Milli Mÿclisinsÿdri olmuø Rÿsul Quliyev 1996-cû ildÿ istefa verirvÿ ABØ-a möhacirÿt edib oradan ßliyev rejiminikÿskin tÿnqid atÿøinÿ tutur. Buna cavab olaraq,onun þlkÿdÿ olmadûüû vaxt hþkumÿt Quliyevÿqarøû dþvlÿt ÿmlakûnûn mÿnimsÿnilmÿsi vÿ dþvlÿt÷evriliøinÿ cÿhd ittihamlarû ilÿ cinayÿt iøi qaldûrûr.2003-cö ildÿ Mÿrkÿzi Se÷ki Komissiyasû onunprezident se÷kilÿrindÿ iøtirakû barÿdÿ ÿrizÿsini rÿddetdikdÿn sonra Bakûda ADP tÿrÿfdarlarû vÿhöquq-möhafizÿ orqanlarû arasûnda ÷axnaømalarbaø verir.

2005-ci ilin parlament se÷kilÿrindÿ AzÿrbaycanXalq Cÿbhÿsi, Mösavat vÿ ADP partiyalarûse÷kilÿrdÿ birgÿ iøtirak etmÿk ö÷ön vahid Azadlûqblokunu yaradûrlar. AMÈP Yeni Siyasÿt blokundaprezident aparatûnûn ke÷miø funksioneri EldarNamazovla birlÿøir.

QQaarraabbaaüü AAzzaaddllûûqq TTÿÿøøkkiillaattûû2000-ci ildÿ tÿsis edilmiø "Qarabaü AzadlûqTÿøkilatû" Qarabaü mönaqiøÿsindÿ Ermÿnistanûtÿcavözkar kimi tanûmaüa hazûr olmayanbeynÿlxalq vÿ vÿtÿndaø cÿmiyyÿti vasitÿ÷ilÿrininqatû tÿnqid÷isidir. Rÿsmÿn ictimai tÿøkilat kimiqeydiyyatdan ke÷ÿn Qarabaü Azadlûq Tÿøkilatûÿslindÿ siyasi hÿrÿkatdûr. Tÿøkilat ardûcûl surÿtdÿErmÿnistana qarøû hÿrbi ÿmÿliyyatlarûnbaølanmasûna ÷aüûrûr vÿ ermÿni hÿmkarlarû ilÿÿlaqÿdÿ olan vÿtÿndaø cÿmiyyÿti fÿallarûnûntÿqiblÿrindÿ ÿli var. Akif Naüûnûn rÿhbÿrlik etdiyibu tÿøkilatûn özvlÿrinin sayû vÿ nÿ dÿrÿcÿdÿmöstÿqil olmasû bilinmir. Bÿzÿn onun fÿaliyyÿtihþkumÿtlÿ qarøûdurmada gþstÿrilsÿ dÿ, ÷oxgöman ki, bu tÿøkilat ßliyev rejiminÿ sölhdanûøûqlarûnda gözÿøtÿ getmÿyÿ imkan vermÿyÿnAzÿrbaycan cÿmiyyÿtinin "radikal özönö" dönyayanömayiø etmÿk ö÷ön lazûmdûr. Bununla bÿrabÿrtÿøkilat sölh prosesindÿ durüunluqla baülûcÿmiyyÿtdÿ yer almûø hÿqarÿt vÿ ömidsizlik hissinia÷ûq-aydûn ifadÿ edir.

QQaarraabbaaüü aazzÿÿrrbbaayyccaannllûûllaarrûû vvÿÿ mmÿÿccbbuurrii kkþþ÷÷kköönnllÿÿrr Qarabaü vÿ ÿtraf rayonlardan mÿcburikþ÷könlÿrin adûndan bu vaxta kimi möxtÿliftÿsisatlar yaradûlsa da, onlardan yalnûz birne÷ÿsinin siyasi tÿmsil÷ilik imkanlarû var. 1995-ciildÿn etibarÿn mÿcburi kþ÷könlÿrÿ Qarabaüÿtrafûnda yeddi tam vÿ ya qismÿn iøüal olunmuørayonlarû tÿmsil edÿn yeddi deputat vÿ Qarabaüûnþzöndÿn iki deputat se÷mÿk höququ verilmiødir.Lakin, Qarabaü azÿrbaycanlûlarûnûn se÷ilmiø icmabaø÷ûsû yoxdur: Daülûq Qarabaü vÿ yeddi ÿtrafrayonlarûn "möhacirÿtdÿ" olan icrahakimiyyÿtlÿrinin baø÷ûlarû prezident tÿrÿfindÿntÿyin olunur. Bu siyasi cÿhÿtdÿn kifayÿt qÿdÿrqeyri möÿyyÿn olan strukturlara Øuøanûnmöhacirÿtdÿ olan icra hakimiyyÿti baø÷ûsû NizamiBÿhmÿnov rÿhbÿrlik edir. Mÿcburi kþ÷kön icmasûÿsas etibarilÿ siyasÿtdÿn kÿnar qalmûødûr, lakinicma fÿallarû mÿcburi kþ÷könlÿr vÿ Qarabaüazÿrbaycanlûlarûnûn icmasû ö÷ön se÷kili nömayÿndÿtÿlÿbi ilÿ ÷ûxûølarûnû davam edirlÿr.

AAzzÿÿrrbbaayyccaann RReessppuubblliikkaassûû DDþþvvllÿÿtt NNeefftt ØØiirrkkÿÿttii((AARRDDNNØØ)) ARDNØ Xÿzÿr dÿnizinin Azÿrbaycan sektorundaneft ehtiyatlarûnûn hasilatû ilÿ mÿøüul olan ÿsasAzÿrbaycan øirkÿtidir. Bundan baøqa, AzÿrbaycanBeynÿlxalq ßmÿliyyat Øirkÿtinin (ABßØ)sÿhmlÿrinin 10 faizi ARDNØ-ÿ mÿxsusdur. Sonvaxtlara qÿdÿr ARDNØ ÿn bþyök vergi þdÿyicisiidi, Azÿrbaycanûn dþvlÿt bödcÿsinÿ daxil olanvÿsaitin ö÷dÿ biri onun payûna döøördö. Eynizamanda, yanacaüûn qa÷qûnlara, kommunal-mÿiøÿtsektoruna vÿ ziyana iølÿyÿn dþvlÿt möÿssisÿlÿrinÿmaddi yardûm kimi imtiyazlû qiymÿtlÿrlÿ þtörölmÿsi,Èrana enerji borclarûnûn þdÿnilmÿsi øirkÿti ÿn iridebitora ÷evirdi. 2003-cö ilÿ qÿdÿr bötön nefthasilatû gÿlirlÿri Dþvlÿt Neft Fonduna (ARDNF)kþ÷örölmÿli idi. Øirkÿt rÿhbÿrliyinin ßliyevlÿr ailÿsiilÿ yaxûn ÿlaqÿlÿri var.

AAzzÿÿrrbbaayyccaann RReessppuubblliikkaassûû DDþþvvllÿÿtt NNeefftt FFoonndduu((AARRDDNNFF))1999-cu ilin dekabrûnda prezidentin fÿrmanû ilÿyaradûlan ARDNF karbohidrogenlÿrin hasilatûndanvÿ Qÿrb øirkÿtlÿri tÿrÿfindÿn þdÿnilÿn icarÿ haqlarûvÿ bonuslardan ÿldÿ olunan gÿlirlÿrin toplanmasûilÿ mÿøüuldur. Þz inzibati strukturu olan vÿdirektoru prezident tÿrÿfindÿn tÿyin olunan bufond möstÿqil bödcÿdÿnkÿnar höquqi qurumdur.Fondun mÿqsÿdi neft yataqlarûnûn istismarûndanÿldÿ olunan gÿlirlÿri Azÿrbaycan iqtisadiyyatûnûninkiøafûna yþnÿltmÿkdir. Hal-hazûrda ARDNFqa÷qûnlar vÿ mÿcburi kþ÷könlÿr ö÷ön yaøayûøbinalarûnûn inøasû, ilkin mÿrhÿlÿdÿ onlarûn lazûmolan ÿøyalarla tÿmin edilmÿsi vÿ Bakû-Tbilisi-Ceyhan (BTC) neft boru kÿmÿrinin Azÿrbaycanhissÿsinin tikintisi kimi iki iri layihÿlÿri maliyyÿlÿødirir.Buna baxmayaraq, fonddan vÿsaitin paylanmaqaydalarû øÿffaf deyil, Azÿrbaycan prezidenti he÷bir kÿnar nÿzarÿt mexanizmlÿri olmadan fondunfÿaliyyÿtinÿ tamamilÿ þzö nÿzarÿt edir.

8888 Akkord 17

EErrmmÿÿnniissttaannLLeevvoonn TTeerr--PPeettrroossyyaannMöstÿqil Ermÿnistanûn birinci prezidenti Levon Ter-Petrosyan 1945-ci ildÿ Suriyada anadan olub, bir ilsonra isÿ ailÿsi Ermÿnistana kþ÷öb. Levon Ter-Petrosyan siyasi fÿaliyyÿtÿ 1960-cû illÿrdÿ baølayûr.Mÿhz bu dþvrdÿ - 1965-67-ci illÿrdÿ Yerevandamillÿt÷ilik nömayiølÿri gedirdi. 1988-ci ildÿ Ter-Petrosyan yenidÿnqurma dþvröndÿ sovet rejiminÿmöqavimÿt gþstÿrÿn on bir özvdÿn ibarÿt"Qarabaü komitÿsinÿ" daxil olur. Ter-Petrosyan1989-cu ildÿ Ermÿni Ömummilli Hÿrÿkatûnûnrÿhbÿri, 1990-cû ildÿ isÿ Ermÿnistan Respublikasû AliSovetinin sÿdri olur. 1991-ci ilin oktyabrûnda LevonTer-Petrosyan Ermÿnistanûn birinci prezidenti se÷ilir.

Ter-Petrosyanûn prezidentlik dþvrö ermÿnilÿrinmillÿt÷i tÿlÿblÿrini möstÿqil Ermÿnistanûn siyasiger÷ÿkliklÿri ilÿ uyüunlaødûrmaq mÿqsÿdi daøûyan"praqmatik" yanaømanûn tÿcÿssömö idi. Törkiyÿ ilÿdiplomatik mönasibÿtlÿri bÿrpa etmÿk ö÷önermÿni soyqûrûmûnûn tanûnmasûnû ÿsas øÿrt kimiqoymaqdan imtina edÿn Ter-Petrosyanûn ermÿnidiasporu vÿ Ermÿni Ènqilabi Federasiyasû (EÈF) ilÿmönasibÿtlÿri pislÿøir. Ter-Petrosyanûn fikrincÿ,diasporun vÿsaiti ermÿni iqtisadiyyatû vÿ dþvlÿtininþz inkiøafûnû ÿvÿzlÿmÿmÿlidir. Onun bu mþvqeyihÿm÷inin diaspor ilÿ antaqonist mönasibÿtlÿrdÿ ÿksolundu. 1995-ci ildÿ Konstitusiyanûn qÿbul edilmÿsiilÿ baülû referendumun vÿ 1996-cû ilin sentyabrûndake÷irilÿn prezident se÷kilÿrinin (bu se÷kilÿrdÿ Ter-Petrosyan 51,7% sÿslÿ qÿlÿbÿ qazanûr) nÿticÿlÿrininsaxtalaødûrûlmasû ittihamlarû ilÿ özlÿøÿn Ter-Petrosyanûn siyasi legitimliyi øöbhÿ altûna qoyulur.Ter-Petrosyanûn Qarabaü mÿsÿlÿsindÿ dahapraqmatik vÿ mölayim mþvqe se÷mÿsi onu siyasisöqutuna gÿtirib ÷ûxartdû. Baøda baø nazir RobertKo÷aryan olmaqla Ter-Petrosyanûn ÿtrafûndakûøÿxslÿr onun Minsk Qrupunun "mÿrhÿlÿli" ÷þzömplanûnû dÿstÿklÿdiyinÿ gþrÿ ona qarøû qalxûb 1998-ci ildÿ onu istefa vermÿyÿ mÿcbur edilÿr. Þzistefasûndan sonra Ter-Petrosyan elmi fÿaliyyÿtinÿqayûdûr, lakin buna baxmayaraq onun "bþyöksiyasÿtÿ" mömkön qayûdûøû barÿdÿ hÿlÿ dÿ øayiÿlÿrgÿzmÿkdÿdir.

RRoobbeerrtt KKoo÷÷aarryyaann1954-cö ildÿ Stepanakertdÿ anadan olan RobertKo÷aryan Daülûq Qarabaüûn komsomol vÿ partiyaorqanlarûnda möxtÿlif vÿzifÿlÿrdÿ ÷alûøûr, 1988-ciildÿn etibarÿn Qarabaü hÿrÿkatûna fÿal surÿtdÿqatûlûr. Möharibÿ vaxtû Ko÷aryan Daülûq QarabaüRespublikasûnûn (DQR) dþvlÿt mödafiÿ komitÿsininsÿdri, daha sonra Daülûq Qarabaüûn baø naziriolur. Daülûq Qarabaü Respublikasûnûn Ali Sovetinin24 dekabr 1994-cö il qÿrarû ilÿ, sonradan isÿ1996-ci ilin noyabrûnda ömummilli se÷kilÿrnÿticÿsindÿ Ko÷aryan DQR-nûn prezidenti se÷ilir.1997-ci ilin martûnda Ko÷aryan Ermÿnistanûn baønaziri tÿyin olunur vÿ Qarabaü mÿsÿlÿsi özrÿprezident Ter-Petrosyanûn kompromis mþvqeyinÿqarøû ÷ûxan ÿsas siyasi simalardan biri olur.

Ko÷aryan hesab edirdi ki, diasporun vÿsaiti ermÿniiqtisadiyyatû ö÷ön xarici sÿrmayÿlÿri ÿvÿzlÿmÿklÿgözÿøtlÿrÿ getmÿk zÿrurÿtini aradan qaldûra bilÿr.Ter-Petrosyanûn istefaya gþndÿrilmÿsindÿ bþyökrolu olan Ko÷aryan 1998-ci ilin martûnda onuErmÿnistanûn prezidenti vÿzifÿsindÿ ÿvÿzlÿyir.Baxmayaraq ki, Ko÷aryan Ermÿnistan vÿtÿndaølûüûnûalmaq ö÷ön lazûm olan tÿlÿblÿri axûra qÿdÿr yerinÿyetirmÿmiødi, onun prezident se÷kilÿrindÿ iøtirakû ilÿbaülû Mÿrkÿzi Se÷ki Komissiyasûnûn qÿrarû DaülûqQarabaüûn Ermÿnistana birlÿømÿsi haqqûnda ke÷miøbÿyanatûna ÿsaslanûr (baxmayaraq ki, Qarabaüsonradan möstÿqilliyini bÿyan etmiødi). Ko÷aryanûnprezident se÷ildikdÿn sonra Ter-Petrosyanûnprezidentliyi dþvröndÿ Yerevanla Stepanakertarasûnda yaranmûø kÿskin fikir ayrûlûqlarûnû aradangþtöröb mþvqelÿri yaxûnlaødûrmaüa mövÿffÿq olur.2003-cö ilin martûnda Ko÷aryan möbahisÿlise÷kilÿrdÿ yenidÿn Ermÿnistanûn prezidenti se÷ilir.Saxtalûqlara qarøû etirazlar Konstitusiyamÿhkÿmÿsini nþvbÿti il ÿrzindÿ prezidentinlegitimliyini doürultmaq ö÷ön konsultativreferendumun ke÷irilmÿsi barÿdÿ qÿrar qÿbuletmÿyÿ mÿcbur etdi. 2004-cö ilin aprelindÿYerevanûn mÿrkÿzindÿ gecikmiø referendumunke÷irilmÿsini hþkumÿtdÿn tÿlÿb edÿn nömayiø zortÿtbiq etmÿklÿ daüûdûlûr. Partiya siyasÿtindÿnkÿnarda duran Ko÷aryan "möharibÿ qÿhrÿmanû"kimi qazandûüû xarizmasûna vÿ göc strukturlarûnatÿyin etdiyi hÿmyerlilÿri ilÿ mönasibÿtlÿrinÿarxalanûr. Ko÷aryanûn ÿn yaxûn silahdaøû ÿslÿnQarabaüdan olan mödafiÿ naziri Serj Sarkisyandûr.

EErrmmÿÿnniissttaann MMiillllii ØØuurraassûû 1995-ci ilin Konstitusiyasûna ÿsasÿn Ermÿnistandaqarûøûq tipli prezident-parlament sistemi mþvcuddur.Bununla belÿ prezidentin mþvqeyi parlamentdÿki÷oxluüunun dÿstÿyindÿn asûlûdûr. Milli Øuradamöxalifÿt÷ilÿrdÿn ibarÿt ÷oxluq prezidenti mÿcburedÿ bilÿr ki, onlarûn se÷diyi øÿxsi baø nazir tÿyinetsin (ya istefaya getsin, ya da parlamentiburaxsûn). Ermÿnistan belÿ bir halla 1999-cu ildÿözlÿødi, hÿmin vaxt Respublika÷ûlar Partiyasû vÿErmÿnistan Xalq Partiyasûndan ibarÿt koalisiyaKo÷aryanû Vazgen Sarkisyanû baø nazir tÿyinetmÿyÿ mÿcbur etdi. 27 oktyabr 1999-cu ildÿspiker Karen Demir÷yan, baø nazir VazgenSarkisyan vÿ daha altû tanûnmûø siyasÿt÷ilÿr MilliØurasûnûn iclas zalûna soxulan silahlû øÿxslÿrtÿrÿfindÿn göllÿlÿndilÿr. Bu hadisÿ, vÿ hÿm÷inin1999-cu il se÷kilÿrindÿ tÿcröbÿli qanunvericilÿrÿvÿzinÿ texnokratlarûn Milli Øuraya se÷ilmÿsisonrakû dþvrlÿrdÿ parlamentin mþvqeyini zÿiflÿtdi.Ermÿnistan siyasÿtinÿ biznesin tÿsiri 2003-cö ildÿse÷ilmiø parlamentdÿ yenidÿn þz ÿksini tapdû.

EErrmmÿÿnniissttaannûûnn ssiiyyaassii ppaarrttiiyyaallaarrûûErmÿnistanûn ÷oxpartiyalû sisteminÿ øÿxsiyyÿtlÿrinÿtrafûnda yaradûlmûø partiyalar, par÷alanma vÿdavamsûzlûq kimi post-sovet siyasi palitrasûnûn bötönsÿciyyÿvi cÿhÿtlÿri aiddir. Azÿrbaycandan fÿrqliolaraq, möstÿqil Ermÿnistanda daim dominantpartiya yoxdur, eyni zamanda diasporun dÿstÿyi

8899Sorüu mÿlumatlarû

bÿzi partiyalara ideoloji vÿ maliyyÿ cÿhÿtdÿn göclöqalmaüa imkan verir. Qarabaü Komitÿsinindavam÷ûsû olan Ermÿni Milli Hÿrÿkatû (EMH) sabiqkomitÿnin bir mÿqsÿdÿ yþnÿlmiø ideyalarûnû÷oxøaxÿli siyasi vÿ iqtisadi tÿdbirlÿr proqramûna÷evirmiødir. 1990-cû ildÿ Ermÿnistan Ali Sovetinÿke÷irilmiø se÷kilÿrdÿ EMH-nin yaratdûüû koalisiyaErmÿnistan Kommunist Partiyasûna qalib gÿldi.Èqtidar partiyasû olduüundan, EMH Daülûq Qarabaümÿsÿlÿsinÿ dair Ter-Petrosyanûn kompromismþvqeyi ilÿ ÿlaqÿlÿndirilirdi. Baxmayaraq ki, EMHsûralarûnda kifayÿt qÿdÿr sadiq özvlÿr vÿ tÿcröbÿliliderlÿr var, partiya hÿlÿ dÿ Ter-Petrosyanûn siyasiarenadan gediøindÿn sonra ayaüa qalxa bilmÿyib.

1990-cû illÿrin ÿvvÿllÿrindÿ bir sûra yeni partiyalaryaranmaüa baøladû: Milli Demokratik Èttifaq (MDÈ),Ermÿnistan Respublika÷ûlar Partiyasû (ERP),Ermÿnistan Xalq Partiyasû (EXP) vÿ Orinats Yerkir("Qanun þlkÿsi"). Ke÷miø nomenklaturarÿhbÿrlÿrindÿn ibarÿt olan Respublika÷ûlar PartiyasûXalq Partiyasû ilÿ alyansa girÿrÿk 1999-cu ilse÷kilÿrindÿ qÿlÿbÿ qazandûlar. 1999-cu ilin oktyabrayûnda Milli Øuraya silahlû basqûn zamanû XalqPartiyasûnûn baø÷ûsû qÿtlÿ yetirildikdÿn sonrapartiyanûn özvlÿrinin sayû sörÿtlÿ azaldû. 2003-cö ilparlament se÷kilÿrindÿ EXP doqquz digÿr partiyailÿ birlikdÿ Stepan Demir÷yanûn "ßdalÿt" blokundaiøtirak edir, lakin onun ke÷miø möttÿfiqi - ERP sÿs÷oxluüunu qazanaraq Ermÿni Ènqilabi Federasiyasûvÿ "Orinats Yerkir" partiyalarû ilÿ birlikdÿ koalisiyahþkumÿti yaradûr.

Tarixÿn diasporun yaøadûüû möxtÿlif þlkÿlÿrdÿyaranan vÿ diaspor arasûnda ÷oxsaylû davam÷ûlarûolan ermÿni siyasi partiyalarû ermÿni siyasÿtindÿaktiv rol oynayûrlar. Bunlara Ermÿnistan SosialDemokratik Partiyasû (hn÷aklar) vÿ ErmÿnistanLiberal Demokratik Partiyasi (ramkavarlar) aiddir.Diasporun ÿn ÿsas partiyasû Osmanlû imperiyasûndayaøayan ermÿni ÿhalinin siyasi vÿ iqtisadihöquqlarûnû qorumaq ö÷ön yaradûlan vÿ 1988-ciildÿ ermÿni siyasi arenasûnda yenidÿn meydana÷ûxan Ermÿni Ènqilabi Federasiyasûdûr (EÈF, vÿ yaDaønaktsutsyun daønaklar/taønaqlar). Bupartiyanûn ideologiyasûnûn þzÿyindÿ 1915-1917-ciillÿrdÿ ermÿnilÿrin kötlÿvi qûrüûnlarûnû vÿ daha sonradeportasiyasûnû ermÿni soyqûrûmû kimi tanûtmaqmissiyasû durur. Törkiyÿ ilÿ diplomatik ÿlaqÿlÿrina÷ûlmasû ö÷ön soyqûrûmûn tanûnmasû øÿrtindÿn imtinaedÿn prezident Levon Ter-Petrosyanla daønaklararasûnda bu zÿmindÿ mönaqiøÿ baølayûr. 1994-cöilin dekabrûnda siyasi partiyalarûn xaricdÿn (yÿni,diaspor tÿrÿfindÿn) idarÿ olunmasûnû qanunsuzolduüunu ÿsas gÿtirÿrÿk, Ter-Petrosyan EÈF-inErmÿnistanda fÿaliyyÿtinÿ xitam verir. ErmÿnistanûnAli Mÿhkÿmÿsi bu ittihamû dÿstÿklÿsÿ dÿ,daønaklara qarøû sörölÿn terror÷uluq ittihamûnûrÿdd edir. Daønaktsutsyunun geniø vÿ mþhkÿmøÿbÿkÿsindÿn bÿhrÿlÿnÿn Robert Ko÷aryanhakimiyyÿtÿ gÿldikdÿn sonra EÈF-ÿ qoyulmuøqadaüanû gþtörör. 2003-cö ildÿ iqtidar koalisiyasûnadaxil olan EÈF hÿm÷inin Daülûq Qarabaüda daaktiv fÿaliyyÿtlÿ mÿøüuldur.

EErrmmÿÿnnii ddiiaassppoorruuErmÿnistanûn hödudlarûndan kÿnarda bötöndönyaya yayûlmûø ermÿni diasporunun mÿrkÿzlÿrihÿmiøÿ ermÿni tarixinin ayrûlmaz hissÿsi olub.Ermÿnilÿrin ÿn iri diasporu 1915-1917-ci illÿrdÿOsmanlû imperiyasûnda ermÿnilÿrin kötlÿviqûrüûnûndan xilas olanlar vÿ onlarûn nÿsillÿrindÿnibarÿtdir. Bu qûrüûnlarûn ermÿni soyqûrûmû faktû kimibeynÿlxalq sÿviyyÿdÿ tanûnmasû ermÿnidiasporunun fÿaliyyÿtinin tÿmÿl daøûna ÷evrildi.Diasporun ÿn iri mÿrkÿzlÿri ABØ-da, QÿrbiAvropada, Yaxûn Øÿrqdÿ vÿ dönyanûn digÿrregionlarûnda yerlÿøir. Vaøinqtonda lobbi÷ilikfÿaliyyÿti Amerikanûn ÷oxsaylû ermÿni mÿnøÿliÿhalisinin ÿlindÿ göclö silaha ÷evrilmiødir. Mÿsÿlÿn,mÿhz elÿ ermÿni lobbi÷ilÿri 1992-ci ildÿVaøinqtonda "Azadlûüa Dÿstÿk Aktû" ÷ÿr÷ivÿsindÿpost-sovet þlkÿlÿri ö÷ön nÿzÿrdÿ tutulmuø yardûmproqramlarûndan Azÿrbaycanû kÿnarlaødûrmaüa nailoldular. Lakin 2002-ci ildÿn etibarÿn prezidentC.Buøun tÿøÿbbösö ilÿ Azÿrbaycanû tÿcrid edÿn907-ci dözÿliøÿ hÿr il bir il möddÿtinÿ xitam verilir.

VVeetteerraann ttÿÿøøkkiillaattllaarrûû1993-cö ildÿ ke÷miø baø nazir Vazgen Sarkisyantÿrÿfindÿn yaradûlmûø "Yerkrapa" ("vÿtÿninmödafiÿ÷ilÿri") veteranlar tÿøkilatû Ermÿnistandahÿm dÿ Qarabaü möharibÿsinin Kþnöllölÿri Èttifaqûkimi tanûnûr, özvlÿri isÿ þzlÿrini azatamaratik("azadlûq dþyöø÷ölÿri") adlandûrûrlar. "Yerkrapa"veteranlarûn vÿ øÿhid ailÿlÿrinin maraqlarûnûn vÿehtiyaclarûnûn qorunmasû ilÿ mÿøüul olan ictimaitÿøkilatdûr. Formal cÿhÿtdÿn "Yerkrapa"nûn he÷ birsiyasi vÿ ya partiya mÿnsubiyyÿti olmasa da,Azÿrbaycana gözÿøtÿ getmÿk istÿyÿnlÿri tÿnqidatÿøinÿ tutmaqla cÿmiyyÿtdÿ þz nöfuzunuartûrmûødû. 1997-ci ildÿ Ter-Petrosyan Qarabaümÿsÿlÿsindÿ kompromis mþvqe tutduüundan"Yerkrapa" prezidentin ÿleyhinÿ sÿs verib onuparlament ÷oxluüunun dÿstÿyindÿn mÿhrum etdi.Sarkisyan 1999-cu ildÿ ERP-yÿ daxil olur vÿkoalisiya yaradaraq 1999-cu il parlamentse÷kilÿrindÿ qÿlÿbÿ qazanûr.

DDaaüüllûûqq QQaarraabbaaüüAArrkkaaddii QQuukkaassyyaannArkadi Qukasyan 1957-ci ildÿ Stepanakertdÿanadan olub. 1988-ci ildÿ Qarabaü hÿrÿkatûsûralarûna qatûlan Qukasyan 1990-cû ildÿ Bakûdaermÿnilÿrÿ basqûnlarûn tÿøkilat÷ûlarûnû pislÿyÿnmÿqalÿlÿr yazdûüûna gþrÿ hÿbs edilir. O, 1992-ciildÿ Daülûq Qarabaü parlamentinin deputatû se÷ilirvÿ Daülûq Qarabaü Dþvlÿt Mödafiÿ Komitÿsindÿsÿdrin siyasi mÿsÿlÿlÿr özrÿ möøaviri tÿyin edilir.1993-cö ilin iyulundan etibarÿn Qukasyan defakto Daülûq Qarabaü Respublikasûnûn (DQR) xariciiølÿr naziri olur. 1997-ci ilin sentyabrûndanþvbÿdÿnkÿnar prezident se÷kilÿrindÿ DQR-ûnprezidenti se÷ilir. 2000-ci ildÿ ona qarøû sui-qÿsdcÿhdi olur, Qukasyan bu hadisÿ ilÿ baülû ke÷miøsÿhra komandiri, DQR-in mödafiÿ naziri Samvel

9900 Akkord 17

Babayanû ittiham edÿrÿk onu 2004-cö ilÿdÿkhÿbsxanada saxlayûr. 2002-ci ilin avqustundaQuaksyan 89% sÿslÿ yenidÿn DQR-in prezidentise÷ilir.

DDaaüüllûûqq QQaarraabbaaüüddaa ddee ffaakkttoo hhþþkkuummÿÿtt ssttrruukkttuurrllaarrûûBu gönÿdÿk konstitusiyasû olmayan DaülûqQarabaüda prezident idarÿ÷iliyi sistemi mþvcuddur.Prezident nazirlÿri baø nazirin tþvsiyÿsi ÿsasûndatÿyin edir vÿ bu iødÿ parlamentin tÿsdiqi tÿlÿbolunmur. 33 yerdÿn ibarÿt de fakto QarabaüMilli Øurasûnda 2005-ci ilin parlament se÷kilÿrindÿqÿlÿbÿ qazanmûø iqtidaryþnlö partiyalar östönlöktÿøkil edir. Bunlara ke÷miø nomenklaturarÿhbÿrlÿrindÿn ibarÿt olan vÿ yerli biznesinmaraqlarûnû tÿmsil edÿn Artsax DemokratikPartiyasû (ADP) vÿ Azad Vÿtÿn partiyalarûdûr. ADP2000-ci ildÿn hakimiyyÿtdÿdir. Bu partiyalaramöxalif olan ki÷ik islahat-meylli partiyalara, ocömÿdÿn "Hÿrÿkat-88", "Mÿnÿvi Èntibah" vÿ"Sosial ÿdalÿt" partiyalarûna vÿtÿndaø cÿmiyyÿtininfÿallarû baø÷ûlûq edir. 2004-cö ildÿ EduardAqabekyan Stepanakertin meri se÷ilÿn zamanonun rÿhbÿrlik etdiyi Hÿrÿkat-88 partiyasû bþyökuüur qazanûr. Bu partiyalardan baøqa QarabaüdaEÈF kimi Ermÿnistan partiyalarûnûn yerli bþlmÿlÿrifÿaliyyÿt gþstÿrir.

Daülûq Qarabaü Mödafiÿ Ordusu ÿsasqövvÿlÿrdÿn biridir, lakin ke÷miø komandanSamvel Babayanûn hÿbsindÿn sonra onunsiyasÿtdÿki rolu bir qÿdÿr zÿiflÿyir. De faktoQarabaü hakimiyyÿtinÿ ÿsasÿn, orduda 20.000ÿsgÿr var (lakin möstÿqil ekspertlÿrin fikrincÿ burÿqÿm 18.500 nÿfÿrdir). Ordunun bþyök hissÿsi,vÿ bÿlkÿ dÿ ÿksÿriyyÿti, Ermÿnistandandûr.Baxmayaraq ki, Qarabaü rÿhbÿrliyi Qarabaü silahlûqövvÿlÿri ö÷ön muzdlu ÿsgÿrlÿrin hazûrlanmasû vÿordunun silahlandûrûlmasûnda Ermÿnistanûngþstÿrdiyi kþmÿyi a÷ûq øÿkildÿ etiraf edir, bununlabelÿ Ermÿnistan qoøunlarûnûn Qarabaü vÿ iøüalolunmuø ÿrazilÿrdÿ yerlÿødirildiyini tÿkzib edir.

BBeeyynnÿÿllxxaallqq aakkttoorrllaarrRRuussiiyyaaRusiya Cÿnubi Qafqazda mörÿkkÿb vÿ bÿzÿn dÿtÿzadlû rola malikdir: bir tÿrÿfdÿn ÿvvÿllÿrMoskvanûn nÿzarÿti altûnda olan ÿrazilÿrdÿ þznöfuzunu vÿ hakimiyyÿtini qorumaüa, digÿrtÿrÿfdÿn isÿ þz cÿnub sÿrhÿdlÿrindÿ sabitliyitÿmin etmÿyÿ ÷alûøûr. Hÿmiøÿ vasitÿ÷ilik prosesindÿaparûcû rol oynamaqla regional dominantlûüû þzönÿtÿmin etmÿyÿ ÷alûøan Rusiya eyni zamandaseparat diplomatik sÿylÿr gþstÿrmÿklÿ bÿzÿn þzöbu prosesi nöfuzdan salûrdû. Möharibÿ dþvröndÿRusiya ÿsasÿn Ermÿnistana silah, ehtiyat hissÿlÿrivÿ yanacaq tÿchizatû formasûnda yardûm etmÿklÿyanaøû Azÿrbaycana da möÿyyÿn hallardakþmÿklik gþstÿrib. 1994-cö ildÿ Rusiya MDB-ninhimayÿsi altûnda tÿrÿflÿr arasûnda atÿøkÿsÿ nailoldu, lakin sonradan Azÿrbaycan vÿ ATßT-inMinsk Qrupu (Rusiya hÿm÷inin bu qrupun

özvödör) Rusiyanûn vasitÿ÷ilik cÿhdlÿrinin qarøûsûnûkÿsdilÿr. 1995-ci ildÿn etibarÿn ATßT-in MinskQrupunun hÿmsÿdrlÿrindÿn biri olan Rusiya 1997-ci ildÿ Fransa vÿ ABØ ilÿ birlikdÿ hÿmsÿdrlikprosesini davam etdirir.

Rusiyanûn ikimÿnalû mþvqeyi onun regionalmaraqlarûnû ÿks edir. MDB yarandûüû 1991-ci ildÿnbÿri Rusiyanûn xarici siyasÿti hÿrbi bazalarûnyerlÿødirilmÿsinÿ dair saziølÿr baülamaqla ke÷miøsovet respublikalarûnû reinteqrasiya etmÿk, MDBþlkÿlÿrinin ömumi sÿrhÿdlÿrinin möhafizÿsi ö÷önbu þlkÿlÿrdÿ þz sÿrhÿd qoøunlarûnû yerlÿødirmÿkvÿ MDB þlkÿlÿrinin aparûcû iqtisadi sahÿlÿrindÿnÿzarÿti ÿlÿ ke÷irmÿk mÿqsÿdinÿ xidmÿt edirdi.Azÿrbaycan vÿ Görcöstanda separatistmönaqiøÿlÿrin Rusiyanûn tÿzyiqlÿrinÿ vÿ tÿsirinÿqarøû möqavimÿt gþstÿrmÿk imkanlarûnû zÿiflÿtdiyivaxt, 1990-cû illÿrin ortalarûndan etibarÿn×e÷enistan mönaqiøÿsi Rusiyanûn þzöndÿ tÿhlökÿmÿnbÿyinÿ ÷evrilmiødir. Elÿ bu problemÿ gþrÿRusiya regionda de fakto dþvlÿtlÿrÿ mönasibÿtdÿapardûüû siyasÿtdÿn asûlû olmayaraq, ÿrazibötþvlöyö prinsipinin tÿrÿfdarûdûr.

Uzun illÿrdir ki, Rusiya Ermÿnistanûn hÿm ÿsasiqtisadi tÿrÿfdaøû, hÿm dÿ Törkiyÿ ilÿ mörÿkkÿbmönasibÿtlÿrindÿ tÿhlökÿsizlik qarantûdûr, buzÿmindÿ iki þlkÿ arasûnda "xösusi mönasibÿtlÿr"yer almûødûr. Ermÿnistanûn Rusiyadan iqtisadi asûlûlûüûmöxtÿlif amillÿrlÿ, o cömlÿdÿn Rusiyada iølÿyÿnermÿnilÿrin þz ailÿlÿrinÿ pul kþ÷örmÿlÿri vÿ enerjiresurslarûnûn tÿchizatû ilÿ baülûdûr, lakin qeyd etmÿklazûmdûr ki, Ermÿnistan Èranla ÿmÿkdaølûq etmÿklÿbu vÿziyyÿtdÿn ÷ûxûø yolu axtarûr. ErmÿnistandaRusiyanûn 2.500 nÿfÿrdÿn ibarÿt ö÷ hÿrbi bazasû1995-ci ildÿ baülanmûø saziøÿ ÿsasÿn iyirmi beø ilmöddÿtinÿ yerlÿødirilib. Eyni zamanda 1997-ci ilbaülanmûø dostluq, ÿmÿkdaølûq vÿ qarøûlûqlû yardûmhaqqûnda saziø iki þlkÿdÿn hÿr hansû birinÿtÿhlökÿ olduüu halda hÿrbi yardûmûn gþstÿrilmÿsininÿzÿrdÿ tutur. Lakin son illÿr Rusiya-Ermÿnistanmönasibÿtlÿrindÿ yeni ÿngÿllÿr möøahidÿolunmaqdadûr: Ermÿnistanûn ÿsas infrastrukturøirkÿtlÿrinin sÿhmlÿrinÿ Rusiyanûn sahib ÷ûxmasûþlkÿdÿ daxili narazûlûüa vÿ etirazlara sÿbÿbolmuødur.

Rusiya-Azÿrbaycan mönasibÿtlÿri 1992-93-cöillÿrdÿ qÿrbyþnlö vÿ ömumtörk meylli El÷ibÿyinprezidentliyi dþvröndÿ kifayÿt qÿdÿr gÿrgin idi.Heydÿr ßliyev hakimiyyÿtÿ gÿldikdÿn sonraAzÿrbaycanû MDB-yÿ daxil etmÿklÿ iki þlkÿarasûnda mþvcud tÿzadû tÿdricÿn aradan qaldûrdû,lakin Azÿrbaycanûn MDB strukturlarûnda iøtirakûhÿmiøÿ kifayÿt qÿdÿr hÿvÿssiz olub. Daha ÷oxNATO meylli olan Azÿrbaycan 1999-cu ildÿ MDBþlkÿlÿrinin Kollektiv Tÿhlökÿsizlik Saziøindÿözvlöyönö dayandûrûr. Rusiyanûn Lukoyl øirkÿtiABßØ-in özvö olmaüûna baxmayaraq, AzÿrbaycanRusiyadan kÿnar ke÷ÿn neft boru kÿmÿrimarørutuna Qÿrbin dÿstÿyini qazanmaüamövÿffÿq olur. 2002-ci ildÿ Rusiya laböd faktla

9911Sorüu mÿlumatlarû

razûlaøûr vÿ BTC neft boru kÿmÿrinin inøasûna dahamöqavimÿt gþstÿrmir, bununla bÿrabÿr Xÿzÿrhþvzÿsinin bþlönmÿsi mÿsÿlÿsindÿ Azÿrbaycanlafikir ayrûlûqlarûnû aradan gþtörör. Qarabaü sölhprosesinÿ gÿlincÿ, Azÿrbaycanda Rusiyanûnniyyÿtlÿrinÿ hÿlÿ dÿ øöbhÿ ilÿ yanaøûrlar.

AABBØØ1997-ci ildÿ ABØ Minsk Qrupu hÿmsÿdrlÿrindÿn birikimi ÷ûxûø edir, eyni zamanda Amerikanûn CÿnubiQafqazda maraqlarû tÿdricÿn artmaüa baølayûr.Amerikanûn Qarabaü mönaqiøÿsindÿ tutduüumþvqeyinÿ ABØ-da mþvcud olan nöfuzlu ermÿnilobbi, regionda demokratik proseslÿri dÿstÿklÿmÿkniyyÿti, "terrorizmlÿ möbarizÿ" zÿminindÿtÿhlökÿsizlik maraqlarû vÿ Xÿzÿr nefti ilÿ baülûstrateji maraqlar tÿsir gþstÿrir. Qlobal miqyasdaenerji tÿchizatû ö÷ön Yaxûn Øÿrq þlkÿlÿrinÿalternativin axtarûlmasû mÿqsÿdini nÿzÿrÿ alsaq,ÿminliklÿ demÿk olar ki, regionda amerikansiyasÿtinin ÿsasûnû mÿhz son mölahizÿ tÿøkil edir.

ABØ-ûn Ermÿnistan vÿ Azÿrbaycanla baülû siyasÿtiKonqresin vÿ Aü Evin a÷ûq qarøûdurmasû ilÿxarakterizÿ olunur. 1992-ci ildÿ ermÿni lobbisinintÿsiri altûnda Konqres "Azadlûüûn DÿstÿklÿnmÿsiAktû"na 907-ci dözÿliøi qÿbul etmÿklÿ AzÿrbaycanûABØ-ûn dþvlÿt yardûmû proqramlarûndan tÿcrid etdi.Lakin sonradan Xÿzÿr neftini ÿldÿ etmÿkmÿqsÿdilÿ regionda sabitliyi qorumaq ö÷ön ABØþz mþvqeyini yumøaldûr. 1991-ci il Èran kþrfÿzimöharibÿsi zamanû gþstÿrdiyi kþmÿyÿ gþrÿTörkiyÿni mökafatlandûrmaq mÿqsÿdilÿ BTC neftboru kÿmÿri layihÿsinÿ yol a÷ûlûr. 2002-ci ildÿprezident Corc Buø Amerikanûn "terrorlamöbarizÿsini" dÿstÿklÿyÿn Bakûya hþrmÿt ÿlamÿtiolaraq 907-ci dözÿliøin mövÿqqÿti lÿüvinÿ nail olur,ABØ-da ermÿni soyqûrûmûnûn rÿsmÿn tanûtdûrmacÿhdlÿrinin qarøûsûnû effektli surÿtdÿ alûr. Bununlabelÿ hazûrda Amerikada hesab edirlÿr ki,Azÿrbaycan neftinin potensialû 1990-cû illÿrinÿvvÿllÿrindÿ göman edildiyi kimi o qÿdÿr dÿyöksÿk deyil, Azÿrbaycan isÿ Rusiya vÿ Èranladÿyiøkÿn siyasÿt aparûr. Mÿhz bu amillÿr Amerika-Azÿrbaycan mönasibÿtlÿrinin göclÿnmÿsinÿ maneolurlar. Baxmayaraq ki, bÿzi möxalifÿt qövvÿlÿriAzÿrbaycan ÿrazisindÿ ABØ hÿrbi bazalarûnûnyerlÿødirilmÿsinÿ ÷aüûrûrdûlar, Azÿrbaycan hþkumÿtibu addûmû atmayacaüûnû a÷ûq bÿyan etdi.

TTöörrkkiiyyÿÿQarabaü mönaqiøÿsindÿ Törkiyÿ Azÿrbaycanûnetibarlû möttÿfiqi kimi ÷ûxûø edir. Azÿrbaycanla eynimÿdÿniyyÿt dÿyÿrlÿrini bþlöøÿn vÿ dönyÿvimodernlÿømÿnin tÿrÿfdarû olan TörkiyÿAzÿrbaycanda bir ÷oxlarû ö÷ön nömunÿdir.Möharibÿ dþvröndÿ Törkiyÿ Azÿrbaycanû dþyöøsursatû ilÿ tÿchiz edirdi, Ermÿnistanûn iqtisadiblokadasûnû isÿ indiyÿdÿk davam etdirir. Bununlabelÿ, Azÿrbaycanda vÿ Mÿrkÿzi Asiyanûn törkdilliþlkÿlÿrindÿ Törkiyÿnin tÿsirinin dir÷ÿlmÿsi ilÿ baülûpost-sovet dþvrönön erkÿn ÷aülarûnda verilmiøproqnozlar doürulmadû. Törkiyÿnin bþlgÿdÿ tÿsirinimÿhdudlaødûran amillÿr arasûnda onun Rusiyanûn

enerji resurslarûndan asûlûlûüûnû, Qÿrb strukturlarûnainteqrasiya meyllÿrini vÿ Minsk prosesindÿ zÿifrolunu xösusilÿ qeyd etmÿk olar.

Tarixÿn Ermÿnistan vÿ Törkiyÿ arasûndamönasibÿtlÿr Osmanlû imperiyasûnda 1915-1917-ciillÿrdÿ ermÿnilÿrin kötlÿvi qûrüûnûna gþrÿ hÿddindÿnartûq gÿrgin olub (Ermÿnistan bu qûrüûnlarûsoyqûrûm adû ilÿ dönyada tanûtmaüa ÷alûøûr). Ter-Petrosyan Törkiyÿ ilÿ diplomatik mönasibÿtlÿribÿrpa etmÿk ö÷ön soyqûrûmû tanûmaq tÿlÿbiniTörkiyÿ qarøûsûnda qoymasa da, 1998-ci ildÿhakimiyyÿtÿ gÿlÿn Ko÷aryan tÿkid etdi ki, bumÿsÿlÿ Ankara ilÿ ikitÿrÿfli danûøûqlarda qaldûrûlsûn.2001-ci ilin iyulunda iki þlkÿ arasûndamönasibÿtlÿrin yaxøûlaødûrûlmasû mÿqsÿdilÿ yaradûlanTörkiyÿ-Ermÿnistan Barûøûq Komissiyasû 2004-cö ilinaprelindÿ þz fÿaliyyÿtinÿ xitam verdi. Bundanbaøqa, hÿr iki tÿrÿfin diplomatlarû vÿ alimlÿriarasûnda möxtÿlif qeyri-rÿsmi gþröølÿr ke÷irilir.Bununla belÿ, daha geniø yardûmla baülûAzÿrbaycanûn ömidlÿrini doürultmayan TörkiyÿErmÿnistanû iqtisadi blokadada saxlamaqla bÿrabÿrBTC neft boru kÿmÿri layihÿsindÿ Azÿrbaycanûnstrateji möttÿfiqi kimi ÷ûxûø edir.

ÈÈrraannAzÿrbaycanûn ÿrazi bötþvlöyönö rÿsmÿndÿstÿklÿyÿn Èranûn geosiyasi maraqlarû vÿErmÿnistanla tarixÿn davam edÿn dostluqmönasibÿtlÿri Qarabaü mönaqiøÿsindÿ onu daha÷ox ermÿni-yþnlö mþvqe tutmaüa sþvq etmiødir.Vÿziyyÿti ÷ÿtinlÿødirÿn mÿqam þlkÿnin øimalbþlgÿlÿrindÿ yaøayan vÿ ÿhalisinin tÿqribÿn dþrddÿbirini tÿøkil edÿn azÿrbaycanlû ÿhalisinin irredentizmmeyllÿrindÿn Èranûn ÷ÿkinmÿsidir. 1992-ci ilinÿvvÿllÿrindÿ Qarabaü mönaqiøÿsindÿ Rusiyatÿøÿbböslÿri ilÿ paralel vasitÿ÷ilik edÿn vÿqûsamöddÿtli atÿøkÿsÿ nail olan Èran o vaxtdanbÿri ermÿni-Azÿrbaycan sölh prosesindÿ iøtiraketmÿmiødir. Èran ATßT-in özvö olmadûüûndanMinsk prosesindÿn kÿnarda qalsa da, MinskQrupu hÿmsÿdrlÿri vÿ ABØ Dþvlÿt Departamentiprosesin gediøi barÿsindÿ Èranûn mÿlumatlû olmaqhaqqûnû tanûyûrlar.

Èranûn Ermÿnistanla ticarÿt mönasibÿtlÿri möharibÿdþvröndÿ Ermÿnistanû xilas etdi. 2004-cö ildÿÈrandan Ermÿnistana tÿbii qazûn nÿql edilmÿsiö÷ön iki dþvlÿt qaz kÿmÿrinin ÷ÿkilmÿsinÿ dairsaziø imzalayûrlar. ßsasÿn Tehranûn maliyyÿlÿødirdiyibu layihÿ Ermÿnistanûn Rusiya enerjidaøûyûcûlarûndan asûlûlûüûnû azaltmaqla bÿrabÿr ÈranûAvropa bazarlarûna yaxûn edÿcÿk. Digÿr tÿrÿfdÿn,Xÿzÿrin neft ehtiyatlarû ilÿ baülû Èranla Azÿrbaycanarasûnda möbahisÿlÿr mþvcuddur. ABØ-ûn tÿsirialtûnda Azÿrbaycan neft kÿmÿrinin ÿn ucuz Èranmarørutundan imtina edib, Tbilisidÿn ke÷ÿn vÿTörkiyÿnin Ceyhan limanûnda qurtaran marørutaöstönlök verdi. 2001-ci ildÿ Xÿzÿrdÿ möbahisÿlidÿniz sÿrhÿdlÿri ilÿ baülû Èranla Azÿrbaycanarasûndakû gÿrginlik az qala hÿrbi qarøûdurmayasÿbÿb olacaqdû. Bu yaxûnlarda Èran Azÿrbaycan

9922 Akkord 17

istiqamÿtindÿ bir sûra xoømÿramlû addûmlar atmûø, ocömlÿdÿn Tÿbrizdÿ Azÿrbaycan konsulluüununa÷ûlmasûna icazÿ vermiødi, lakin Èranla mömkönyaxûnlaømanûn qarøûsûnû almaq ö÷ön ABØAzÿrbaycana tÿsir gþstÿrÿcÿk.

AAzzÿÿrrbbaayyccaann BBeeyynnÿÿllxxaallqq ßßmmÿÿlliiyyyyaatt ØØiirrkkÿÿttii // BBrriittiiøøPPeettrroolleeuumm 1994-cö ildÿ Azÿrbaycan Xÿzÿr dÿnizindÿ ö÷yataqda neftin kÿøfiyyatû vÿ hasilatû özrÿ "ÿsrinmöqavilÿsi" adû ilÿ tanûnan otuz illik pay bþlgösösaziøini imzaladû. Möqavilÿni icra etmÿk on aparûcûbeynÿlxalq neft øirkÿtlÿri vÿ AzÿrbaycanRespublikasû Dþvlÿt Neft Øirkÿtindÿn (ARDNØ)ibarÿt olan konsorsiuma - Azÿrbaycan Beynÿlxalqßmÿliyyat Øirkÿtinÿ (ABßØ) tapøûrûldû. 1999-cu ildÿABßØ-in operatoruna ÷evrilÿn Britiø PetroleumAmoko (BP Amoko) øirkÿtinÿ hÿm÷inin Xÿzÿrdÿnizini Aralûq dÿnizi ilÿ birlÿødirÿn Bakû-Tbilisi-Ceyhan neft boru kÿmÿrinin istismarûnû hÿyatake÷irÿn konsorsiumda nÿzarÿt sÿhm paketimÿxsusdur. Bu neft boru kÿmÿri regionda ÿnbþyök vÿ eyni zamanda möbahisÿli layihÿdir.Bþyök Britaniya vÿ ABØ-ûn dÿstÿyini alan bukÿmÿrin marørutu Görcöstan vÿ Törkiyÿdÿn ke÷ir.Èlk vaxtlarda bu marørutun kommersiyabaxûmûndan sÿrfÿli olacaüûna inanmayan BP 1998-ci ildÿ Amerikan Neft Øirkÿti (Amoko) ilÿbirlÿøÿndÿn sonra mþvqeyini dÿyiøir. 2002-ci ildÿneft boru kÿmÿrinin inøasû vÿ gÿlÿcÿk istismarûö÷ön BTC øirkÿti yaradûlûr. Kÿmÿrin inøasû 2002-ciildÿ baølandû, 2005-ci ildÿ isÿ onun tÿntÿnÿli a÷ûlûømÿrasimi ke÷irildi.

BBeeyynnÿÿllxxaallqq ttÿÿøøkkiillaattllaarrAAvvrrooppaa TTÿÿhhllöökkÿÿssiizzlliikk vvÿÿ ßßmmÿÿkkddaaøøllûûqq TTÿÿøøkkiillaattûû1994-cö ilin dekabrûna kimi Avropa Tÿhlökÿsizlik vÿßmÿkdaølûq Möøavirÿsi (ATßM) kimi tanûnanAvropa Tÿhlökÿsizlik vÿ ßmÿkdaølûq Tÿøkilatû(ATßT) 1975-ci ildÿ Helsinkidÿ NATO özvlÿri vÿVarøava Saziøi iøtirak÷ûlarûndan ibarÿt 35 þlkÿtÿrÿfindÿn yaradûlmûødûr. Ermÿnistan vÿ Azÿrbaycanmöstÿqil dþvlÿtlÿr kimi ATßM-ÿ daxil olduqdandÿrhal sonra 1992-ci ilin martûnda ATßM Qarabaümönaqiøÿsindÿ vasitÿ÷ilik missiyasûnû þz þhdÿsinÿgþtörördö. Belarusun paytaxtû Minskdÿ sölh saziøiilÿ baülû konfrans tÿøkil etmÿk qÿrara alûndû.Mönaqiøÿnin eskalasiyasû buna mane oldu vÿMinsk Konfransû bu gönÿdÿk ke÷irilmÿmiø qalûr.Bunun ÿvÿzinÿ ATßT Minsk Qrupu mexanizmi ilÿþz vasitÿ÷ilik sÿylÿrini hÿyata ke÷irmÿyÿ baøladû.Þncÿ Minsk Konfransûnûn hazûrlayûcû orqanû kiminÿzÿrdÿ tutulmuø Minsk Qrupu sonradan ÿsasdanûøûqlar forumuna ÷evrildi. Vaxt þtdökcÿ MinskQrupunun tÿrkibi dÿyiøirdi, lakin Ermÿnistan,Azÿrbaycan, Belarus, Fransa, Almaniya, Ètaliya,Rusiya, Èsve÷, Törkiyÿ vÿ ABØ daim onuntÿrkibindÿ olmuølar. De fakto Daülûq Qarabaühþkumÿti "maraqlû tÿrÿf" qismindÿ qÿbul edilir.Mönaqiøÿ tÿrÿflÿrini saziøin baülanmasûna sþvqetmÿk sÿylÿri Minsk prosesi adûnû almûødûr.

ATßT-in beynÿlxalq sölhmÿramlû qövvÿlÿrini tÿsisetmÿk ö÷ön tþvsiyÿlÿr hazûrlamaq mÿqsÿdilÿ 1994-

cö ilin dekabrûnda Vyanada Yöksÿk SÿviyyÿliPlanlama Qrupu (YSPQ) yaradûlûr. Hÿmin vaxtRusiya vÿ Èsve÷ Minsk Qrupunun hÿmsÿdrlÿriolurlar. 1995-ci ildÿ Èsve÷i Finlandiya ÿvÿz edir.1996-cû ildÿ Finlandiya þz sÿlahiyyÿtlÿrini baøa÷atdûrdûqdan sonra ABØ vÿ Fransa Rusiyayaqoøulub "ö÷lök" yaradûrlar. ATßT-in fÿaliyyÿtdÿolan sÿdrini sÿrÿncamûnda beø beynÿlxalqkþmÿk÷isi olan þz Øÿxsi Nömayÿndÿsi tÿmsil edir.

Minsk Qrupu danûøûqlar mþvzusu olan ÿn azû dþrdtÿkliflÿ ÷ûxûø etmiødir: "paket" variantû (1997-ci il,may-iyul), "mÿrhÿlÿli" variant (1997-ci il, sentyabr),"ömumi dþvlÿt" variantû (1998-ci il, noyabr) vÿ"ÿrazi möbadilÿsi" tÿklifi (2001-ci il). Minsk Qrupubötön bu tÿkliflÿrin uüursuz olduüuna gþrÿdÿfÿlÿrlÿ tÿnqidÿ mÿruz qalûb.

AAvvrrooppaa BBiirrlliiyyiiSon illÿr Avropa Birliyi (AB) Cÿnubi Qafqaza dahabþyök maraq gþstÿrmÿyÿ baølayûb. 2004-cö ildÿAB Cÿnubi Qafqaz þlkÿlÿrini þz Avropaqonøuluüu siyasÿtinÿ daxil etmÿklÿ bu þlkÿlÿrÿ ABilÿ geniø iqtisadi inteqrasiya vÿ siyasi ÿmÿkdaølûqimkanûnû verdi. Bu addûmlarûn nÿticÿsi kimi AB sölhprosesindÿ iøtirak etmÿyÿ getdikcÿ daha bþyökmaraq gþstÿrirdi. 2004-cö ilin mayûnda AvropaKomissiyasûnûn prezidenti Romano Prodi bÿyan etdiki, Birlik ATßT-in mandatûna mödaxilÿ etmÿdÿnmönaqiøÿnin hÿllinin sörÿtlÿndirilmÿsinÿ kþmÿketmÿyÿ hazûrdûr. AB Ermÿnistanû, Azÿrbaycanû vÿTörkiyÿni ÿhatÿ edÿn "ö÷bucaq" strategiyasûnû irÿlisörmöødör. Bu yanaømaya gþrÿ, Törkiyÿ ilÿErmÿnistan arasûnda sÿrhÿdlÿrin tÿdricÿn a÷ûlmasûö÷ön Daülûq Qarabaü ÿtrafûnda Azÿrbaycanûn iøüalolunmuø ÿrazilÿrindÿn ermÿni qoøunlarûnûn÷ûxarûlmasû tÿlÿb olunur.

MMöössttÿÿqqiill DDþþvvllÿÿttllÿÿrr BBiirrlliiyyiiMöstÿqil Dþvlÿtlÿr Birliyi (MDB) 1991-ci ildÿyaradûlmûø vÿ Moskvanûn rÿhbÿrlik etdiyi post-sovetrespublikalarû tÿøkilatûdûr. Bu tÿøkilata hÿmAzÿrbaycan, hÿm dÿ Ermÿnistan daxildir.Mönaqiøÿdÿ olan tÿrÿflÿrin sölh danûøûqlarûndaMDB-nin þz rolu olmuødur. 1993-94-cö illÿrdÿ þzkimliyini vÿ vÿzifÿlÿrini möÿyyÿn etmÿyÿ ÷alûøanMDB vÿ ATßM tÿsir dairÿsi uürunda rÿqabÿtÿgirmiødilÿr. 1994-cö ilin mayûnda MDB þlkÿlÿrininparlament nömayÿndÿ heyÿtlÿri atÿøkÿsprotokolunun imzalanmasû ö÷ön Qûrüûzûstanûnpaytaxtû Biøkekdÿ toplaødûlar. Rusiya MinskQrupunu onun tÿøÿbbösönÿ mane olmaqcÿhdindÿ ittiham etdi, Qÿrb dþvlÿtlÿri isÿ bunacavab olaraq Rusiyanû sayca daha ÷ox beynÿlxalqiøtirak÷ûlarû olan alternativ sölh saziøi planûnûkorlamaqda su÷ladû. 1995-ci ildÿ Rusiya MinskQrupunun hÿmsÿdri olduqdan sonra bu rÿqabÿtÿson qoyulur, bu vaxtdan etibarÿn ATßT-in MinskQrupu sölh prosesindÿ ÿsas vasitÿ÷ilik vÿ yardûmmexanizminÿ ÷evrilir. MDB þlkÿlÿrinin toplantûlarûermÿni-Azÿrbaycan gþröølÿri ö÷ön vaxtaøûrû imkanyaradûr, lakin Birliyin þzö post-sovet mÿkanûndaRusiyanûn siyasi vÿ iqtisadi maraqlarûnû irÿlilÿtmÿyÿqadir olan tÿsisat kimi þz ÿhÿmiyyÿtini tÿdricÿnitirir.

9933Sorüu mÿlumatlarû

XXrroonnoollooggiiyyaa

QQÿÿddiimm vvÿÿ oorrttaa ÿÿssrrllÿÿrr Qÿdim zamanlarda bugönkö Qarabaü ÿrazisi 4-cöÿsrdÿ xristianlûüa ke÷ÿn vÿ sonradan qismÿnermÿnilÿøÿn Qafqaz albanlarû ÷arlûüûnûn bir hissÿsiolmuødur (hazûrda bu etnik qrup artûq mþvcuddeyil). 11-ci ÿsrin Sÿlcuq basqûnlarû orta ÿsrlÿrinÿvvÿlindÿ dözÿnlik ÿrazilÿrdÿ islamûn yayûlmasûnasÿbÿb oldu. Bunun nÿticÿsindÿ regionda meydanagÿlmiø qarûøûq ÿhali mösÿlman xanlarûnûn vÿermÿni mÿliklÿrin hþkmö altûnda kþ÷ÿri vÿ oturaqtayfalarû yaratdûlar. Ermÿni dþvlÿt÷iliyinin erkÿnorta ÿsrlÿr dþvröndÿ bu ÿrazi ermÿnilÿr arasûndaArtsax ÿyalÿti kimi tanûnûrdû. Erkÿn möasir dþvrdÿQarabaü özÿrindÿ ömumi hþkmranlûüû Èranimperiyasû hÿyata ke÷irirdi.

OOnn ddooqqqquuzzuunnccuu ÿÿssrr1813-cö ilin Gölöstan möqavilÿsi Qarabaüû rÿsmÿnRusiya imperiyasûnûn tÿrkibinÿ daxil etdi. 1868-ciildÿ bu bþlgÿ Rusiya imperiyasûnûn Yelizavetpolquberniyasûnûn bir hissÿsinÿ ÷evrildi.

11990055Qarabaüûn Øuøa øÿhÿrindÿ ermÿnilÿr vÿazÿrbaycanlûlar arasûnda zorakûlûq baølayûr.

11991155Anadoluda ermÿnilÿrin kötlÿvi deportasiyalarû vÿqûrüûnû baø verir (hazûrda bir sûra þlkÿlÿr bu faktûermÿni soyqûrûmû kimi qÿbul etmiølÿr).

11991188Boløevik inqilabû nÿticÿsindÿ Rusiya imperiyasûdaüûlûr; Bakûda azÿrbaycanlûlarûn (martda) vÿermÿnilÿrin (sentyabrda) qûrüûnû baø verir. Mayûn28-dÿ Ermÿnistan vÿ Azÿrbaycan möstÿqilliklÿrinibÿyan edirlÿr. Èki þlkÿnin yeni baø÷ûlarû ömumisÿrhÿd barÿdÿ razûlûüa gÿlÿ bilmirlÿr; ÿsas ÿngÿlNax÷ûvan, Zÿngÿzur vÿ Qarabaü idi.

11992200--22111920-ci ilin martûnda ermÿni ösyanûna cavabolaraq Azÿrbaycan ordusu Øuøaya basqûn edir.Aprelin 28-dÿ Qûzûl ordu Bakûnû ÿlÿ ke÷irir vÿ ADRhþkumÿtini devirir. Mayda Qarabaüû iøüal edÿnboløeviklÿr noyabrda Ermÿnistanû alûrlar. Dekabrûn1-i Azÿrbaycan Kommunist Partiyasûnûn rÿhbÿriNÿriman Nÿrimanov Nax÷ûvan, Zÿngÿzur vÿQarabaüû Sovet Ermÿnistanûnûn tÿrkibinÿ ke÷mÿsinibÿyan edir. ×ox ke÷mÿdÿn bu qÿrar lÿüv edilir.Hazûrda mÿlum deyil ki, onun bÿyanatûErmÿnistanûn Qûzûl Ordu tÿrÿfindÿn iøüalûnûasanlaødûrmaq ö÷ön bir fÿnd idi, yoxsa onagþstÿrilÿn tÿzyiqin nÿticÿsindÿ verilmiødi.

Bir ne÷ÿ aydan sonra Nax÷ûvan Azÿrbaycanûnnÿzarÿtinÿ ke÷ir, lakin Zÿngÿzur Ermÿnistanabirlÿødirilir. Hÿr iki bþlgÿdÿ uzunsörÿn demoqrafikhomogenez prosesi baølayûr. 1921-ci ilin iyulundaRusiya Kommunist Partiyasûnûn (RKP) Qafqazbörosu Qarabaüû Ermÿnistana birlÿødirmÿk barÿdÿ

9944 Akkord 17

Xronologiya

qÿrar ÷ûxarûr vÿ, demÿk olar ki, dÿrhal da onulÿüv edir vÿ Qarabaüû geniø sÿlahiyyÿtlÿrÿ malikmuxtar vilayÿt höququ ilÿ Azÿrbaycanûn tÿrkibinÿverir.

11992222SSRÈ tÿsis edilir. Ermÿnistan, Azÿrbaycan vÿGörcöstan Zaqafqaziya Federativ Respublikasûndabirlÿøirlÿr.

11992233Èyulun 7-dÿ Azÿrbaycanûn tÿrkibindÿ DaülûqQarabaü Muxtar Vilayÿti yaradûlûr. Bir ay sonraonun inzibati sÿrhÿdlÿri tÿyin edilir.

11993366Zaqafqaziya Federativ Respublikasûna xitamverilmÿklÿ Ermÿnistan, Azÿrbaycan vÿ GörcöstanSSRÈ-nin tÿrkibindÿ möttÿfiq respublikalar kimidaxil olurlar.

11994455Noyabr ayûnda Ermÿnistan Kommunist Partiyasûnûnbirinci katibi Qriqoriy Arutyunov Stalinÿ mÿktublamöraciÿt edib Qarabaüû Ermÿnistana vermÿyi xahiøedir.

11994488--5500Azÿrbaycanlûlarû Ermÿnistandan deportasiya edibÿvÿzinÿ vÿtÿnÿ qayûdan diaspor immiqrantlarûnûyerlÿødirmÿklÿ Ermÿnistan etnik homogenlÿømÿprosesini davam etdirir.

11996600--ccûû iillllÿÿrr 60-cû illÿrdÿ ermÿnilÿrin milli kimliyi 1915-ci ilinsoyqûrûmû, ÿdÿbiyyat vÿ incÿsÿnÿtdÿ milli mþvzularvÿ Qarabaü mÿsÿlÿsi ÿtrafûnda formalaømaqdadavam edir. 1963-cö ildÿ ermÿnilÿrin Qarabaüdamÿdÿni vÿ iqtisadi tÿcridinÿ etiraz ÿrizÿsi 2.500nÿfÿrin imzasû ilÿ Nikita Xruøova gþndÿrilir.

11997777Qarabaüda ermÿnilÿr Ermÿnistana birlÿømÿk øöarûaltûnda nömayiø ke÷irirlÿr.

11998877AAvvqquusstt Qarabaüû Ermÿnistana birlÿødirmÿk xahiøi ilÿQarabaü vÿ Ermÿnistandan on minlÿrlÿ insanûnimzaladûüû ÿrizÿ Moskvaya gþndÿrilir.

OOkkttyyaabbrrAzÿrbaycan Kommunist partiyasûnûn ke÷miø birincikatibi Heydÿr ßliyev Siyasi böronun tÿrkibindÿnuzaqlaødûrûlûr.

NNooyyaabbrrMixail Qorba÷ovun möøavirlÿrdÿn biri AbelAqanbekyan Parisdÿ þz ÷ûxûøûnda bÿyan edir ki,Moskva Qarabaüûn Ermÿnistana birlÿømÿsinÿmösbÿt baxa bilÿr. Ermÿnistanûn paytaxtûYerevanda Qarabaüûn øimalûnda ermÿnilÿrin

sûxûødûrûlmasûna qarøû nömayiølÿr ke÷irilir.Ermÿnistanûn Qafan rayonunda iki icma arasûndatoqquømalar baø verir.

11998888YYaannvvaarrAzÿrbaycanlû ÿhalinin Qafanû kötlÿvi øÿkildÿ tÿrketmÿsi qûzûøan mönaqiøÿdÿ ÿhalinin ilk mÿcburikþ÷örölmÿ faktû oldu.

FFeevvrraallStepanakertdÿ etiraz dalüalarû, ardûnca isÿYerevanda kötlÿvi nömayiølÿr baølayûr. QarabaüûnXalq Deputatlarû Soveti Qarabaüûn ErmÿnistanSSR-i tÿrkibinÿ verilmÿsi haqqûnda möraciÿti qÿbuledir. Qarabaü partiya rÿhbÿri Boris Kevorkovvÿzifÿsindÿn azad edilir.

27-29 fevralda Azÿrbaycanûn Sumqayût øÿhÿrindÿermÿnilÿrÿ basqûnlar baø verir. Rÿsmi rÿqÿmlÿrÿgþrÿ, þlÿnlÿrin sayû 32 nÿfÿrdir. Øÿhÿrin demÿkolar ki, bötön ermÿni ÿhalisi Sumqayûtû tÿrk edir.

MMaayy--iiyyuullMayda hÿr iki respublikada kompartiyanûn birincikatiblÿri dÿyiødirildikdÿn sonra, iyunda "qanunlarûnmöharibÿsinÿ" baølanûr: Ermÿnistanûn Ali SovetiQarabaüûn Ermÿnistana verilmÿsinÿ sÿs verdiyizaman, Azÿrbaycanûn Ali Soveti onun statusunuþz tÿrkibindÿ tÿsdiq edir. Èyulda SSRÈ Ali SovetininPrezidiumu bir daha Qarabaüûn statusunuAzÿrbaycan SSR-nin tÿrkibindÿ tÿsdiqlÿyir. AliSovetin Mÿrkÿzi Komitÿsi partiya xadimi ArkadiyVolskini regiona gþndÿrir.

SSeennttyyaabbrr--nnooyyaabbrrQarabaü daxilindÿ miqrasiya davam edir, ermÿnilÿrØuøadan, azÿrbaycanlûlar isÿ Stepanakertdÿnqovulur. Sentyabrda Qarabaüda Moskvadanbirbaøa fþvqÿladÿ vÿziyyÿt elan edilir. Noyabrdaazÿrbaycanlûlarû Ermÿnistandan kötlÿvi surÿtdÿdeportasiya edirlÿr, nÿticÿdÿ Bakûda izdihamlûnömayiølÿr baølayûr.

DDeekkaabbrr Dekabrûn 7-dÿ Ermÿnistanda 25 min insanûnhÿyatûna son qoyan zÿlzÿlÿ baø verir.

Ermÿni möxalifÿtinin aparûcû qövvÿsi olan"Qarabaü" komitÿsinin 11 özvö hÿbs edilir. Altûaydan sonra hÿbs olunanlar ittiham edilmÿdÿnazadlûüa buraxûlûrlar.

11998899Regionu idarÿ etmÿyÿ ÷alûøan tÿsisatlarûnfraqmentasiyasû baølayûr. Yanvarûn 12-dÿ Volskiyyeni idarÿetmÿ orqanû - Daülûq Qarabaüûn XösusiÈdarÿetmÿ Komitÿsini yaradûr. Avqustda Qarabaüermÿnilÿrinin se÷diyi 79 nÿfÿrdÿn ibarÿt Milli Øurabÿyan edir ki, Volskinin Xösusi komitÿsi ilÿ yalnûzþz se÷imi ilÿ ÿmÿkdaølûq edÿcÿk. SentyabrdaAzÿrbaycanûn Ali Soveti Qarabaü özÿrindÿ

9955

Azÿrbaycanûn suverenliyini bÿyan edir, noyabrdaisÿ Qarabaü rÿsmÿn Bakûnûn tabe÷iliyinÿ qaytarûlûr.Dekabrda Qarabaü Milli Øurasû Ermÿnistanûn AliSoveti ilÿ birgÿ sÿrÿncamda Daülûq QarabaüûnErmÿnistan SSR-i ilÿ birlÿømÿsi haqqûnda elan edir.

11999900Azÿrbaycanda "qara yanvar" hadisÿlÿri baø verir.13-15 yanvarda Bakûda ermÿnilÿrÿ basqûnlar edilir.90 nÿfÿr þldörölör, ermÿni ÿhali øÿhÿri tÿrk edir,Qarabaü vÿ ÿtraf rayonlarûnda fþvqÿladÿ vÿziyyÿtelan edilir. Bakûda fþvqÿladÿ vÿziyyÿt elanedildikdÿn sonra yanvarûn 19-dan 20-nÿ ke÷ÿngecÿ øÿhÿrÿ sovet qoøunlarû yeridilir. ßhalininmöqavimÿtlÿri ilÿ rastlaøan qarøûdurmadatÿxminÿn 150 nÿfÿr mölki øÿxsi qÿtlÿ yetirirlÿr.Azÿrbaycan Kommunist partiyasûnûn birinci katibivÿzifÿsinÿ Ayaz Mötÿllibov tÿyin edilir. Volskinindÿstÿsi Qarabaüû tÿrk edir, onun yerinÿ partiyanûnikinci katibi Viktor Polyani÷ko Qarabaüa gÿlir vÿyeni tÿøkilat komitÿsini yaratmaüa baølayûr.

MMaayyErmÿnistanûn Ali Sovetinÿ se÷kilÿrin nÿticÿsindÿhakimiyyÿtÿ Ermÿni Milli Hÿrÿkatû gÿlir. Qarabaükomitÿsinin özvlÿrindÿn biri Levon Ter-Petrosyanspiker tÿyin olunur. Avqustun 23-dÿ ErmÿnistanûnAli Soveti respublikanûn möstÿqillik niyyÿti barÿdÿbÿyanat verir.

11999911MMaarrttMartûn 17-dÿ azÿrbaycanlûlar Sovet Èttifaqûnûnsaxlanûlmasûna dair referendumda iøtirak edirlÿr.Ermÿnistan bu sÿsvermÿyÿ qatûlmûr.

AApprreell--iiyyuullApreldÿ Bakû vÿ Moskvada iølÿnib hazûrlanmûø"Qarabaüda qanunsuz silahlû dÿstÿlÿrin tÿrk-silahû"planûnûn bir hissÿsi olan "Halqa ÿmÿliyyatû" baølayûr.Sovet qoøunlarû vÿ Azÿrbaycanûn DÈN bþlmÿlÿriQarabaüûn øimalûnda ermÿni kÿndlÿrinÿ höcumedirlÿr. "Halqa" ÿmÿliyyatû bötön iyul ayû davamedir.

AAvvqquusstt--sseennttyyaabbrrMoskvada uüursuz dþvlÿt ÷evriliøi cÿhdindÿnsonra 30 avqustda Azÿrbaycan möstÿqilliyinibÿyan edir. Sentyabrûí 8-dÿ Ayaz MötÿllibovAzÿrbaycanûn prezidenti olur, sentyabrûn 3-dÿ isÿHeydÿr ßliyev Nax÷ûvan Muxtar Respublikasûparlamentinin spikeri se÷ilir.

Sentyabrûn 2-dÿ Qarabaü Azÿrbaycan SSR-nintÿrkibindÿn ÷ûxmasûnû vÿ Daülûq QarabaüRespublikasûnûn yaradûlmasûnû elan edir. Sentyabrûn23-dÿ Ermÿnistan möstÿqilliyini elan edir.Jeleznovodskda mönaqiøÿnin sölh yolu ilÿnizamasalmasû barÿdÿ birgÿ Rusiya-Qazaxûstanplanû imzalanûr.

OOkkttyyaabbrr--nnooyyaabbrrTer-Petrosyan Ermÿnistanûn prezidenti se÷ilir.Noyabrûn 20-dÿ i÷indÿ azÿrbaycanlû, rus vÿ qazaxrÿsmilÿri vÿ yöksÿk rötbÿli hÿrbi÷ilÿr olanAzÿrbaycan vertolyotu qÿzaya uüradûqdan sonraJeleznevodsk sölh planû göndÿmdÿn ÷ûxarûlûr.Azÿrbaycanûn yeni yaranmûø Milli Mÿclisi DaülûqQarabaüûn muxtariyyÿtinin lÿüv edilmÿsinÿ sÿsverib, onu Azÿrbaycanûn adi vilayÿti bÿyan edir.

DDeekkaabbrrDekabrûn 10-da Daülûq Qarabaüda ke÷irilmiøreferendumda ermÿnilÿr möstÿqilliyÿ sÿs verirlÿr.Dekabrûn 31-dÿ Sovet Èttifaqû söquta uürayûr.

11999922YYaannvvaarrYanvarûn 6-da Daülûq Qarabaü möstÿqilliyinibÿyan edir, lakin he÷ bir dþvlÿt, o cömlÿdÿnErmÿnistan, onu tanûmûr. Qarabaüûn ilk rÿhbÿri AliSovetin sÿdri Artur Mkrt÷éan olur (lakin 1992-ciilin aprelindÿ namÿlum øÿraitdÿ þldörölör).Yanvarûn 30-da Ermÿnistan vÿ Azÿrbaycanmönaqiøÿnin hÿll edilmÿsindÿ vasitÿ÷i rolunuþhdÿsinÿ gþtörÿn Avropa Tÿhlökÿsizlik vÿßmÿkdaølûq Möøavirÿsinÿ (ATßM) daxil olurlar.

FFeevvrraallFevralûn 25-26-da Qarabaüûn Xocalû qÿsÿbÿsindÿyözlÿrlÿ azÿrbaycanlû qÿtlÿ yetirilir; bu hadisÿmartûn 6-da Mötÿllibovun Azÿrbaycan prezidentivÿzifÿsindÿn istefaya getmÿsinÿ sÿbÿb olur.

MMaarrttATßM-in Qarabaü mÿsÿlÿsinÿ hÿsr olunmuøMinsk Konfransûnda Minsk Qrupu yaradûlûr.

MMaayyTer-Petrosyan vÿ Azÿrbaycanûn prezidentsÿlahiyyÿtlÿrini icra edÿn Yaqub MÿmmÿdovTehran gþröøöndÿ sölh saziøinin ömumi prinsiplÿriözrÿ birgÿ kommönike imzaladûqlarû vaxt, 8-9mayda ermÿni qoøunlarû Øuøanû zÿbt edirlÿr.

Mayûn 14-15-dÿ ke÷miø kommunist deputatlarMötÿllibovu mövÿqqÿti olaraq hakimiyyÿtÿqaytarmaüa mövÿffÿq olsalar da, tezliklÿ o, zorgöcönÿ hakimiyyÿtdÿn uzaqlaødûrûlûr. Mayûn 18-dÿermÿni qoøunlarû La÷ûnû zÿbt edÿrÿk DaülûqQarabaü vÿ Ermÿnistan arasûnda quru ÿlaqÿsiyaradûrlar.

ÈÈyyuunn--iiyyuullÈyunun 7-dÿ Xalq Cÿbhÿsinin baø÷ûsû ßbölfÿzEl÷ibÿy Azÿrbaycanûn prezidenti se÷ilir. RomadaMinsk Qrupu ÷ÿr÷ivÿsindÿ iyunun 1-dÿ danûøûqlarbaølayûr. Danûøûqlar davam edÿrkÿn iyunun 12-dÿAzÿrbaycan qoøunlarû höcuma ke÷ib Øaumyanrayonunu, iyulun 4-dÿ isÿ Qarabaüûn øimalûndakûMardakert (Aüdÿrÿ) rayonunu geri alûrlar.

9966 Akkord 17

AAvvqquussttDaülûq Qarabaüda Robert Ko÷aryanûn baø÷ûlûqetdiyi yeni icraedici orqan - Dþvlÿt MödafiÿKomitÿsi yaradûlûr.

OOkkttyyaabbrrOktyabrûn 24-dÿ ABØ Konqresi "Azadlûüa DÿstÿkAkt"ûna 907-ci dözÿliøi qÿbul etmÿklÿ AzÿrbaycanûAmerikanûn dþvlÿt yardûmûndan mÿhrum edir.

11999933FFeevvrraall--aapprreellCÿbhÿdÿ uüur qazana bilmÿyÿn Surÿt Höseynov"Qarabaü özrÿ xösusi nömayÿndÿ" vÿzifÿsindÿnazad edilir. 27 mart - 5 aprel arasûndaErmÿnistan qoøunlarû Qarabaü vÿ Ermÿnistanarasûnda yerlÿøÿn Azÿrbaycanûn Kÿlbÿcÿrrayonunu ÿlÿ ke÷irir. Nÿticÿdÿ Ermÿnistanqoøunlarûnûn ÷ûxarûlmasûnû tÿlÿb edÿn BMT-nin 822saylû qÿtnamÿsi qÿbul edilir.

ÈÈyyuunn--aavvqquussttÈyunun 4-dÿ S.Höseynov prezident El÷ibÿyÿ qarøûGÿncÿdÿ qiyam qaldûrûr. Èyunun 15-dÿ Heydÿrßliyev Azÿrbaycan parlamentinin sÿdri se÷ilir, ö÷gön sonra prezident El÷ibÿy paytaxtû tÿrk edir.Èyunun 24-dÿ fþvqÿladÿ prezident sÿlahiyyÿtlÿriniþz özÿrinÿ gþtörÿn H.ßliyev Surÿt Höseynovu baønazir tÿyin edir. Azÿrbaycandakû siyasi qarûøûqlûqiyunda Mardakertin, iyulda Aüdamûn vÿ avqustdaFözuli, Cÿbrayûl vÿ Qubadlûnûn itirilmÿsi ilÿnÿticÿlÿnÿn aüûr hÿrbi mÿülubiyyÿtlÿrÿ sÿbÿb olur.Buna cavab olaraq iyulun 29-da ermÿniqoøunlarûnûn ÷ûxarûlmasûnû tÿlÿb edÿn BMT-nin 853saylû qÿtnamÿsi qÿbul edilir.

SSeennttyyaabbrr--ddeekkaabbrrAzÿrbaycanûn Möstÿqil Dþvlÿtlÿr Birliyinÿ (MDB)qoøulmasûnû tÿsdiqlÿmÿk ö÷ön Moskvaya gÿlÿnßliyev Ko÷aryanla gizli gþröø ke÷irir. Oktyabrûn 3-dÿ ßliyev Azÿrbaycanûn prezidenti se÷ilir, bununlabelÿ ayûn sonuna yaxûn ermÿni qoøunlarû daha dairÿlilÿyÿrÿk Horadiz vÿ Zÿngilan rayonlarûnû iøüaledirlÿr. BMT-nin 14 oktyabrda iøüal olunmuøÿrazilÿrdÿn ermÿni silahlû qövvÿlÿrinin ÷ûxarûlmaqrafikini tÿyin edÿn 874 saylû qÿtnamÿsi qÿbuledilir. 12 noyabrda BMT-nin nþvbÿti, 884 saylûqÿtnamÿsi Horadiz vÿ Zÿngilanûn iøüalûnû pislÿyir.Èlin sonunda Azÿrbaycan qoøunlarû yenidÿnhöcuma ke÷irlÿr.

11999944YYaannvvaarr--ffeevvrraallYanvarûn sonundan fevralûn ortalarûna kimi davamedÿn qûzüûn dþyöølÿrdÿ Azÿrbaycan vÿ ermÿniqövvÿlÿri bþyök itkilÿr verir.

MMaayyErmÿnistan, Azÿrbaycan vÿ Daülûq Qarabaünömayÿndÿlÿrinin iøtirak etdiyi vÿ MDB-nin(ÿsasÿn Rusiyanûn) himayÿsi altûnda Qûrüûzûstandake÷irilmiø danûøûqlarda Biøkek protokolu imzalanûr

vÿ bu protokola ÿsasÿn mayûn 12-dÿn etibarÿnatÿøkÿs rejimi baølayûr.

SSeennttyyaabbrr--ookkttyyaabbrrSentyabrûn 20-dÿ Azÿrbaycan Xÿzÿr sektorundaAzÿri, ×ûraq vÿ Gönÿøli neft yataqlarûnûniølÿnmÿsinÿ dair möqavilÿ imzalayûr. 3-4 oktyabrdadþvlÿt ÷evriliøin tÿøkilindÿ øöbhÿli sayûlanS.Höseynov Azÿrbaycandan qa÷ûr.

NNooyyaabbrr--ddeekkaabbrrAtÿøkÿs saziøindÿn sonra ke÷irilmiø danûøûqlarûnö÷öncö raundunda Azÿrbaycan Qarabaüazÿrbaycanlûlarûnûn danûøûqlar prosesinÿ qatûlmasûbarÿdÿ yeni tÿlÿblÿ ÷ûxûø edir vÿ sölh prosesindÿATßM-in vasitÿ÷iliyinÿ israr edir. ATßM-in ATßT-ÿ÷evrildiyi Budapeøt sammitindÿ Rusiya vÿ Èsve÷Minsk Qrupunun hÿmsÿdrlÿri olurlar. Dekabrûn20-dÿ ATßT-in Yöksÿk Sÿviyyÿli Planlama Qrupuyaradûlûr. 22 dekabr parlament sÿsvermÿsinÿticÿsindÿ Ko÷aryan Daülûq Qarabaüûn de faktoprezidenti se÷ilir.

11999955MMaarrtt13-17 martda Bakûda daxili iølÿr nazirinin möavini,polkovnik Rþvøÿn Cavadovun tÿøkil etdiyi ÷evriliøcÿhdinin qarøûsû alûnûr.

AApprreellFinlandiya Minsk Qrupunda Èsve÷i hÿmsÿdrvÿzifÿsindÿ ÿvÿz edir.

MMaayy--iiyyuunnMayûn ortalarûnda Moskvada ke÷irilÿn danûøûqlarûnyeni raundu mövÿffÿqiyyÿtsizliyÿ uürayûr,Azÿrbaycan Daülûq Qarabaüûn azÿrbaycanlû vÿermÿni icmalarûnûn nömayÿndÿlÿrini danûøûqlarprosesinÿ siyasi iøtirak÷û kimi yox, mösÿllÿh iøtirak÷ûkimi qatûlmaüûnû tÿlÿb edir.

11999966YYaannvvaarr--mmaarrttTÿrÿflÿr ATßT, Rusiya vÿ ABØ-ûn yeni tÿkliflÿrinirÿdd etmÿklÿ Moskvada gedÿn danûøûqlarnÿticÿsiz qalûr.

SSeennttyyaabbrrErmÿnistanda 23 sentyabr prezident se÷kilÿrindÿTer-Petrosyan 51% sÿslÿ qÿlÿbÿ ÷alûr. Möxalifÿtinetirazlarûna gþrÿ þlkÿdÿ fþvqÿladÿ vÿziyyÿt elanedilir.

NNooyyaabbrr24 noyabr ömumi se÷kilÿr nÿticÿsindÿ RobertKo÷aryan Daülûq Qarabaüûn de fakto prezidentise÷ilir.

DDeekkaabbrrLissabon sammitindÿ ATßT-in fÿaliyyÿtdÿ olansÿdri mönaqiøÿnin nizamlanmasû prinsiplÿrinÿ dairbÿyanatûnda Azÿrbaycanûn ÿrazi bötþvlöyönö

9977Xronologiya

dÿstÿklÿyir. Ermÿnistanûn tÿlÿbi ilÿ bu prinsiplÿrkommönikenin sonuncu mÿtninÿ daxil edilmir.Bunun ÿvÿzinÿ onlar ÿlavÿyÿ daxil edilir,Ermÿnistanûn cavabû isÿ kommönikenin mÿtninÿolan ikinci ÿlavÿdÿ yer alûr.

11999977YYaannvvaarr--ffeevvrraallYanvarûn 1-dÿ Fransa Finlandiyanû MinskQrupunun hÿmsÿdri vÿzifÿsindÿ ÿvÿz edir.Azÿrbaycanûn narazûlûüûndan sonra fevralûn 14-dÿABØ qrupun ö÷öncö hÿmsÿdri olur.

MMaarrttKo÷aryan Ermÿnistanûn baø naziri tÿyin olunur.

MMaayyMinsk Qrupu yeni sölh tÿøÿbbösö ilÿ ÷ûxûø edir.

ÈÈyyuunn--iiyyuullErmÿnistan vÿ Azÿrbaycan rÿhbÿrlÿri MinskQrupu hÿmsÿdrlÿri ilÿ son tÿøÿbbösö mözakirÿedib gÿlÿcÿk sölhön tÿmÿli kimi tÿqdim olunmuøvariantû qÿbul edirlÿr, Ermÿnistan "ciddi dözÿliølÿrÿ"ehtiyac olduüunu qeyd edir. Minsk Qrupuhÿmsÿdrlÿri Bakûda H.ßliyevlÿ gþröødÿn sonra"paket" tÿklifinin dÿyiøiklÿr edilmiø variantû özÿrindÿiølÿmÿyÿ baølayûrlar. Èyulun sonunda prezidentH.ßliyev ABØ prezidenti Klintonla sÿrmayÿsaziølÿrin imzalanmasû ö÷ön ABØ-a sÿfÿr edir.Mÿtbuata mÿxfi sölh tÿkliflÿrini a÷ûqlayan H.ßliyevbÿyan edir ki, Azÿrbaycan birinci mÿrhÿlÿdÿ La÷ûnûDaülûq Qarabaüûn nÿzarÿtindÿ saxlamaqla iøüalolunmuø ÿrazilÿrdÿn ermÿni qoøunlarûnûn tÿdricÿn÷ûxarûlmasûna razû ola bilÿr.

AAvvqquussttAvqustun 25-dÿ Daülûq Qarabaü mayda tÿqdimolunmuø sölh planûnû rÿdd edir.

SSeennttyyaabbrrDaülûq Qarabaüda prezident se÷kilÿrindÿ ArkadiyQukasyan qalib gÿlir (Azÿrbaycan vÿ Rusiya buse÷kilÿri pislÿyirlÿr). Axûrûncû sÿylÿrinuüursuzluüundan sonra Minsk Qrupu "mÿrhÿlÿli"tÿnzimlÿmÿ variantûna dÿyiøikliklÿr edib irÿli sörör.Ter-Petrosyan þz ÷ûxûøûnda yeni yanaømanûdÿstÿklÿdiyini sþylÿyir vÿ kompromisin vacibliyinivurüulayûr. Onun addûmû hþkumÿt daxilindÿtÿfriqÿyÿ vÿ möxalifÿtin etiraz nömayiølÿrinÿsÿbÿb olur.

OOkkttyyaabbrr--nnooyyaabbrrErmÿnistan vÿ Azÿrbaycan gÿlÿcÿk danûøûqlarûnÿsasû kimi ATßT-in sonuncu tÿklifini bir sûradözÿliølÿrlÿ qÿbul edirlÿr. "Mÿrhÿlÿli" variantlabaülû mömkön tÿhlökÿsizlik mÿsÿlÿlÿrindÿnnarahatlûq ke÷irÿn Daülûq Qarabaü sölh planûnûrÿdd edir vÿ "paket" variantûna qayûtmaüû tÿlÿb

edir. Qukasyan Azÿrbaycanla "konfederativmönasibÿtlÿrin" mözakirÿsini istisna etmir, lakinQarabaüû Bakûya tabe edÿn istÿnilÿn tÿklifi rÿddedir.

DDeekkaabbrrATßT-in Kopenhagen gþröøöndÿ prosesi yerindÿntÿrpÿtmÿk mömkön olmadû. Daülûq Qarabaüûnö÷öncö tÿrÿf kimi danûøûqlara qoøulmaq haqqûndamöraciÿti rÿdd edilir. Gþröø iøtirak÷ûlarû "mÿrhÿlÿli"tÿnzimlÿmÿ variantûnû mözakirÿ edirlÿr, lakinrazûlûüa gÿlÿ bilmirlÿr. Ermÿnistan 1996-cû ilinLissabon prinsiplÿrinin tÿkrar tÿtbiqinÿ qarøû ÷ûxûr,ATßT-dÿn isÿ yeni tÿkliflÿr gÿlmir.

11999988YYaannvvaarr--ffeevvrraallErmÿnistanûn Milli Tÿhlökÿsizlik Øurasûnûnmöøavirÿsindÿ nöfuzlu siyasi simalar, o cömlÿdÿnR.Ko÷aryan, Vazgen Sarkisyan vÿ Serj Sarkisyan(qohumluq ÿlaqÿlÿri yoxdur), Minsk Qrupununsonuncu tÿklifini rÿdd edib Ter-Petrosyana qarøûbirlÿøirlÿr. Fevralûn 3-dÿ Ter-Petrosyan istefa verir.

MMaarrttBeynÿlxalq möøahidÿ÷ilÿrin kÿskin tÿnqidinÿ mÿruzqalan Ermÿnistanûn prezident se÷kilÿrinin ikinciturunda R.Ko÷aryan qÿlÿbÿ ÷alûr.

OOkkttyyaabbrrH.ßliyev yenidÿn Azÿrbaycanûn prezidenti se÷ilir.

NNooyyaabbrrAzÿrbaycan "ömumi dþvlÿtin" yaradûlmasûna dairMinsk Qrupunun tÿklifini rÿdd edir.

11999999AApprreellH.ßliyev vÿ R.Ko÷aryan Vaøinqtonda ke÷irilÿnNATO-nun 50 illik yubiley sammitindÿ iøtirakedirlÿr. 1993-cö ildÿn bÿri gþröømÿyÿn ikiprezident bu toplantûdan sonra iki il möddÿtindÿmöntÿzÿm gþröølÿr ke÷irirlÿr.

MMaayy--iiyyuunnErmÿnistanda parlament se÷kilÿrindÿ VazgenSarkisyanûn Respublika÷ûlar Partiyasû vÿ KarenDemir÷yanûn Ermÿnistan Xalq Partiyasûndan ibarÿt"Birlik" bloku qalib gÿlir. Èyunun 11-dÿ V.SarkisyanErmÿnistanûn baø naziri tÿyin olunur.

OOkkttyyaabbrrH.ßliyev vÿ K.Demir÷yan Nax÷ûvanûn Ermÿnistanlasÿrhÿdindÿ gþröøörlÿr. Gþröødÿ "Qobl planû"adlanan ÿrazilÿrin möbadilÿ variantû yenidÿnmözakirÿ olunur. Bu planûn mözàkirÿsi nÿticÿsindÿH.ßliyev hþkumÿtinin bir sûra yöksÿk rötbÿlimÿmurlarû istefa verirlÿr. Plan Ermÿnistanda dakÿskin polemikaya sÿbÿb olur.

9988 Akkord 17

Oktyabrûn 27-dÿ Ermÿni Milli Øurasûna silahlûbasqûn nÿticÿsindÿ yeni siyasi elitanûn ÿsassimalarû, o cömlÿdÿn baø nazir Vazgen Sarkisyanvÿ parlamentin spikeri Karen Demir÷yangöllÿlÿnirlÿr.

DDeekkaabbrrMöharibÿ dþvrönön tanûnmûø komandiri SamvelBabayan Qarabaü silahlû qövvÿlÿrinin komandanvÿzifÿsindÿn azad edilir. Dekabrûn 29-da prezidentH.ßliyev Azÿrbaycan Dþvlÿt Neft Fondununyaradûlmasû haqqûnda fÿrman imzalayûr.

22000000MMaarrttA.Qukasyan Stepanakertdÿ ona qarøû hazûrlanmûøsui-qÿsd zamanû ciddi yaralanûr; daha sonraS.Babayan hÿbs edilir.

Ermÿnistanûn xarici iølÿr naziri Vartan Oskanyanetiraf edir ki, oktyabr hadisÿlÿrindÿn sonraErmÿnistanda yer almûø daxili qarûøûqlûq DaülûqQarabaü danûøûqlarûnûn östöndÿn, demÿk olar ki,"xÿtt ÷ÿkdi".

ÈÈyyuunnDaülûq Qarabaüda dönya toplumunun tanûnmadûüûparlament se÷kilÿri ke÷irilir.

SSeennttyyaabbrrBMT-nin "Minillik sammitindÿ" gþröøÿn R.Ko÷aryanvÿ H.ßliyev 1999-cu ildÿ baølanmûø dialoqunvacibliyini vurüulayûrlar.

22000011YYaannvvaarr--mmaarrttAzÿrbaycan vÿ Ermÿnistan Avropa Øurasûnûn tamhöquqlu özvlÿri olurlar. H.ßliyev vÿ R.Ko÷aryanyanvarda, daha sonra martûn 4-5-dÿ Parisdÿgþröøörlÿr. Fevralda Azÿrbaycan vÿ ermÿnimÿtbuatûnda ATßT-in ÿvvÿlki sölh planlarû barÿdÿmÿlumatlar dÿrc edilir.

AApprreell--iiyyuullKi-Uestdÿ (Florida) sölh danûøûqlarû ke÷irilir. Bir÷oxlarûnûn fikrincÿ, danûøûqlarûn ÿsas mþvzusunumartda Parisdÿ razûlaødûrûlmûø prinsiplÿr tÿøkil edib.Hÿr iki prezidentin gþstÿrdiyi optimizmÿbaxmayaraq, sonrakû hÿftÿlÿr ÿrzindÿ hÿlÿ dÿmÿxfi qalan tÿkliflÿr Azÿrbaycan siyasi elitasûnûnciddi etirazû ilÿ rastlaøûr, Ermÿnistanda hÿm÷ininsoyuq qÿbul edilirlÿr.

SSeennttyyaabbrr--nnooyyaabbrrApreldÿn bÿri sölh prosesindÿ yaranmûødurüunluqdan sonra Minsk Qrupu hÿmsÿdrlÿriYerevan vÿ Bakûya sÿfÿrlÿr edir, lakin Ki-Uestdÿmözakirÿ olunmuø ömumi razûlaømanûn, ÷oxgöman ki, dÿyiøikliklÿrÿ uüramûø variantûnatÿrÿflÿrin kifayÿt qÿdÿr dÿstÿyini qazana bilmirlÿr.

Gþzlÿnilmÿz olsa da, H.ßliyev vÿ R.Ko÷aryannoyabrûn 30-da MDB sammitindÿ tÿkbÿtÿkdanûøûqlar aparmûrlar.

22000022YYaannvvaarr--mmaarrttABØ-ûn "terrorla möbarizÿsindÿ" Azÿrbaycanûnkþmÿkliyinÿ cavab olaraq, ABØ prezidenti CorcBuø "Azadlûüa Dÿstÿk Aktû" ÷ÿr÷ivÿsindÿAzÿrbaycana dþvlÿt yardûmûnû mÿhdudlaødûran907-ci dözÿliøi mövÿqqÿti lÿüv edir. Minsk Qrupuhÿmsÿdrlÿri "sölh prosesinÿ tÿkan verÿ bilÿn yeniideyalarû" mözakirÿ etmÿk ö÷ön Yerevan vÿBakûya sÿfÿr edirlÿr.

MMaayy--aavvqquussttErmÿnistan vÿ Azÿrbaycan xarici iølÿr nazirimöavinlÿri Praqada Minsk Qrupunun vasitÿ÷iliyi ilÿmözakirÿlÿr ö÷ön gþröøörlÿr. Avqustun 12-dÿQukasyan tÿkrarÿn Daülûq Qarabaüûn de faktoprezidenti se÷ilir. Avqustun 24-dÿ Azÿrbaycandake÷irilmiø ömum-milli referendumda sÿslÿrin 97%ilÿ Konstitusiyaya edilmiø möhöm dözÿliølÿrtÿsdiqlÿnir. Vacib dözÿliølÿrdÿn birinÿ ÿsasÿn,prezident iø bacarûüûnû itirdiyi halda onóísÿlahiyyÿtlÿri parlamentin sÿdrinÿ yox, baø nazirÿke÷ir.

SSeennttyyaabbrrAzÿrbaycan xarici iølÿr naziri Vilayÿt Quliyev BMTTÿhlökÿsizlik Øurasûnû Ermÿnistanûn 1993-cö il BMTqÿtnamÿlÿrinin icrasûnû tÿmin edÿ bilmÿmÿkdÿtÿqsirlÿndirir.

Bakû-Tbilisi-Ceyhan boru kÿmÿrinin inøasû baølayûr.

22000033YYaannvvaarrAvropa Øurasûnûn baø katibi Valter ØvimmerR.Ko÷aryanûn nitqinÿ gþrÿ onu tÿnqid edir.Ko÷aryan bu nitqindÿ ermÿnilÿrin vÿazÿrbaycanlûlarûn "etnik uyuømazlûüû" vÿ eynidþvlÿtdÿ yaøaya bilmÿdiklÿri barÿdÿ fikirsþylÿmiødir.

FFeevvrraallErmÿnistanda prezident se÷kilÿrinin birinci turunda250 nÿfÿr möxalifÿt fÿallarû vÿ möøahidÿ÷ilÿrsaxlanûlûr.

MMaarrttErmÿnistanda prezident se÷kilÿrinin sonuncuturunda R.Ko÷aryan 60% sÿslÿ qÿlÿbÿ qazanûr.

AApprreellErmÿnistanûn Konstitusiya mÿhkÿmÿsi prezidentse÷kilÿrinin nÿticÿlÿrinin qanuniliyiíè tÿsdiqlÿyir,lakin prezident Ko÷aryana etimadûn gþstÿrilmÿsinÿdair referendumun ke÷irilmÿsi ö÷ön hþkumÿtÿ biril vaxt verir. R.Ko÷aryan mÿhkÿmÿnin qÿrarûnû

9999Xronologiya

rÿdd edir. Aprelin 21-dÿ televiziya ilÿ canlûyayûmlanan tÿntÿnÿli mÿrasimin zamanû H.ßliyeviki dÿfÿ huøunu itirir.

MMaayyErmÿnistanda parlament se÷kilÿrindÿRespublika÷ûlar Partiyasû, Ermÿni ÈnqilabiFederasiyasû vÿ "Orinats Yerkir" partiyasûnûnprezident-yþnlö koalisiyasû sÿslÿrin ÷oxunutoplamaüa nail olur.

ÈÈyyuull--aavvqquussttÈyulun 8-dÿ mödafiÿ nazirlÿri Serj Sarkisyan vÿSÿfÿr ßbiyev Ermÿnistan-Azÿrbaycan sÿrhÿdindÿgþröødÿn sonra þz silahlû qövvÿlÿri arasûndakûgÿrgin vÿziyyÿti yöngöllÿødirmÿyÿ razûlaøûrlar.Èyulun 9-da H.ßliyev Törkiyÿdÿ xÿstÿxanayayerlÿødirilir, daha sonra, avqustda onu ABØ-dakûKlivlend xÿstÿxanasûna kþ÷örörlÿr. Avqustun 4-dÿMilli Mÿclis H.ßliyevin oülu Èlham ßliyevi baø nazirvÿzifÿsinÿ tÿyin edir.

OOkkttyyaabbrrÈlham ßliyev Azÿrbaycanda prezident se÷kilÿrininbirinci turunda qÿlÿbÿ qazanûr. Se÷kilÿr iütiøaølarvÿ höquq-möhafizÿ orqanlarû ilÿ nömayiø÷ilÿrarasûnda qarøûdurma ilÿ möøayiÿt olunur.Norve÷dÿn baøqa, beynÿlxalq toplum ömumilikdÿse÷kilÿri tÿnqid etmir. Bununla belÿ ATßTmöøahidÿ÷ilÿrinin bir qismi ATßT-in se÷kilÿrÿ dairilkin bÿyanatûnû olduqca mölayim sayûb onu qÿbuletmirlÿr.

DDeekkaabbrr1999-cu ilin oktyabrda ermÿni parlamentindÿkibasqûnda möqÿssir bilinÿn qrupa ö÷ il davamedÿn mÿhkÿmÿ araødûrmalarûndan sonra sonhþkm oxunur.

Dekabrûn 12-dÿ Heydÿr ßliyevin vÿfatû barÿdÿmÿlumat verilir.

22000044YYaannvvaarrParisdÿ Èlham ßliyev bÿyan edir ki, AzÿrbaycanQarabaüûn möstÿqilliyini vÿ ya onun Ermÿnistanlabirlÿømÿsini he÷ zaman qÿbul etmÿyÿcÿk.Azÿrbaycan tÿrÿfinin ermÿnilÿrin nÿzarÿtindÿ olanDaülûq Qarabaü ÿtrafûnda Azÿrbaycan rayonlarûnûnqaytarûlmasû ÿvÿzinÿ Ermÿnistanûn iqtisadiblokadasûnû gþtörmÿk tÿklifinÿ V.Oskanyan rÿddcavabû verir.

FFeevvrraallMacarûstanda NATO-nun tÿdris kurslarûndaAzÿrbaycan zabiti balta ilÿ Ermÿnistan leytenantûQurqen Markaryanû qÿtlÿ yetirir.

Avropa Parlamentinin Cÿnubi Qafqaz özrÿ baømÿruzÿ÷isi Per Qarton ermÿnilÿrin nÿzarÿtindÿolan Daülûq Qarabaü ÿtrafûndakû rayonlarûnqaytarûlmasû ÿvÿzinÿ Ermÿnistanûn iqtisadiblokadasûnûn Azÿrbaycan tÿrÿfindÿn qaldûrûlmasûna÷aüûrûr, lakin Avropa Parlamenti bu ÷aüûrûølarûdÿstÿklÿmÿkdÿn imtina edir.

MMaarrttEtiraz dalüasû fonunda Ko÷aryana etimadreferendumunun son möddÿti baøa ÷atûr.

AApprreellYerevanda referendum tÿlÿbi ilÿ Ko÷aryana qarøûetiraz nömayiølÿri ke÷irilir. Aprelin 13-dÿ gecÿ sölhnömayiøi zor tÿtbiq etmÿklÿ daüûdûlûr,Respublika÷ûlar, Milli Birlik vÿ Xalq partiyalarûnûnqÿrargahlarûna basqûn edilir.

Aprelin 16-da Azÿrbaycanûn xarici iølÿr naziriElmar Mÿmmÿdyarov Praqada ermÿni hÿmkarûV.Oskanyanla "Praqa prosesi" adlû möntÿzÿmgþröølÿrinin yeni silsilÿsinÿ baølayûr.

MMaayyCÿnubi Qafqazda daha möhöm rol oynamaqniyyÿtini bÿyan edÿn Avropa Birliyi Ermÿnistanû,Azÿrbaycanû vÿ Görcöstanû yeni "Avropaqonøuluüu siyasÿtinÿ" daxil edir.

ÈÈyyuullYerevanda ke÷irilÿn mÿtbuat konfransûnda MinskQrupunun vasitÿ÷ilÿri bildirirlÿr ki, mönaqiøÿtÿrÿflÿrinÿ yeni tÿkliflÿr edilmÿyÿcÿk, Ermÿnistanvÿ Azÿrbaycan razûlûüa gÿlmÿk vÿ mönaqiøÿni hÿlletmÿk ö÷ön mÿsuliyyÿt daøûyûrlar.

AAvvqquussttStepanakert icra hakimiyyÿtinÿ ke÷irilmiøbeynÿlxalq sÿviyyÿdÿ tanûnmayan se÷kilÿrdÿmöxalifÿtin "Hÿrÿkat-88" partiyasû sÿs ÷oxluüunuqazanûr.

SSeennttyyaabbrrAtÿøkÿsin on birinci ildþnömöndÿ tÿmas xÿttindÿvÿziyyÿt gÿrginlÿøir, tÿrÿflÿr atÿøkÿsin pozuntuhallarûnda bir-birlÿrini gönahkar sayûrlar. Sentyabrûn15-dÿ prezidentlÿr È.ßliyev, R.Ko÷aryan vÿ V.PutinQazaxûstanûn paytaxtû Astanada gþröøörlÿr.Mÿlumata ÿsasÿn, onlar biri Qarabaüda, digÿri isÿbötön Azÿrbaycanda olmaqla iki referendumunke÷irilmÿsi ÿvÿzinÿ iøüal olunmuø ÿrazilÿrdÿnermÿni qoøunlarûnûn ÷ûxarûlmasû ideyasûnû nÿzÿrdÿnke÷irirlÿr. NATO-nun Azÿrbaycanda planlaødûrûlmûøtÿlimlÿri Azÿrbaycan ermÿni hÿrbi÷ilÿrinÿ vizavermÿkdÿn imtina etdiyindÿn lÿüv edilir.

Babayan qismÿn amnistiya edilÿrÿk azadlûüaburaxûlûr.

110000 Akkord 17

OOkkttyyaabbrr--nnooyyaabbrrAvropa Øurasû Parlament AssambleyasûErmÿnistanûn demokratiya sahÿsindÿ qösurlarûnûtÿnqid edÿn qÿtnamÿ qÿbul edir. AzÿrbaycanBMT Baø Assambleyasûnû iøüal olunmuø ÿrazilÿrdÿermÿnilÿrin mÿskunlaøma faktûnû tanûmaüa ÷aüûrûr.

DDeekkaabbrrNazirlÿr Kabinetindÿn yeganÿ özvönön - ArmenSarkisyanûn ÷ûxarûlmasûna etiraz edÿn ErmÿniÈnqilabi Federasiyasû Qukasyanû dÿstÿklÿmÿkdÿnimtina edir.

22000055YYaannvvaarrAvropa Øurasû Parlament Assambleyasû ermÿnilÿriAzÿrbaycan ÿrazilÿrini iøüal etmÿkdÿ ittiham edÿnvÿ etnik tÿmizlÿmÿ faktlarûna iøarÿ edÿn qÿtnamÿqÿbul edir.

FFeevvrraallATßT rÿsmilÿri Ermÿnistanûn nÿzarÿti altûnda olanAzÿrbaycan ÿrazilÿrindÿ ilk yoxlama ke÷irirlÿr.Onlarûn qÿnaÿtinÿ gþrÿ, Ermÿnistanûn iøüalolunmuø ÿrazilÿrdÿ baø verÿn mÿskunlaømaprosesindÿ iøtirakû nÿzÿrÿ ÷arpan deyil, lakin buprosesdÿ, xösusÿn La÷ûnda vÿ Mardakertinøÿrqindÿ, ermÿnilÿrin mÿskunlaømasûnda DaülûqQarabaü rÿhbÿrliyinin bilavasitÿ iøtirakû qeyd edilir.

AApprreellV.Oskanyan vÿ E.Mÿmmÿdyarov Londonda MinskQrupu hÿmsÿdrlÿri ilÿ ayrû-ayrûlûqda gþröøörlÿr.

Tÿmas xÿttindÿ atÿøkÿsin pozulma hallarû artûr.

MMaayyØayiÿlÿrÿ gþrÿ Varøavada Avropa Øurasûsammitindÿ È.ßliyev vÿ R.Ko÷aryanûn gþröøöndÿiøüal olunmuø ÿrazilÿrdÿn ermÿni qoøunlarûnûn÷ûxarûlmasû vÿ iki þlkÿnin xarici iølÿr nazirlÿriarasûnda gÿlÿcÿk gþröølÿri mözakirÿ olunur.

Bakûda Bakû-Tbilisi-Ceyhan neft boru kÿmÿrinintÿntÿnÿli a÷ûlûøû olur.

ÈÈyyuunnV.Oskanyan vÿ E.Mÿmmÿdyarov Parisdÿgþröøörlÿr. Oskanyan mÿtbuata bildirir ki, "ömumiyanaømanûn tapûlmasûna yaxûnûq". Èyunun 14-dÿAzÿrbaycanûn xarici iølÿr nazirinin bÿyanatûndaQarabaü ermÿnilÿri vÿ Qarabaü azÿrbaycanlûlarûarasûnda ÿlaqÿlÿrin mþhkÿmlÿnmÿsi barÿdÿbeynÿlxalq tÿøkilatlarûn ÷aüûrûølarû bÿyÿnilir.

De fakto prezident Qukasyana sadiq olan siyasipartiyalar Daülûq Qarabaüda parlamentse÷kilÿrindÿ sÿslÿrin ikidÿ ö÷önö toplamaqla bþyökfÿrqlÿ gþzlÿnilmÿz qÿlÿbÿ qazanûrlar.

ÈÈyyuullAnonim ermÿni mÿnbÿlÿri bildirirlÿr ki, Qarabaüûnstatusunu möÿyyÿn etmÿk ö÷ön referendumunke÷irilmÿsini mömkön edÿn razûlaøma tezliklÿ ÿldÿedilÿcÿk. Azÿrbaycanûn Xarici Èølÿr Nazirliyi buøayiÿlÿri dÿrhal tÿkzib edir.

AAvvqquussttAzÿrbaycanûn hÿrbi prokuroru 1992-ci ildÿXocalûnûn dinc sakinlÿrinin kötlÿvi qÿtli ilÿ baülûmÿhkÿmÿ iøini yenidÿn qaldûrûr.

Qarøûdan gÿlÿn parlament se÷kilÿri ilÿ baülû artangÿrginlik fonunda Azÿrbaycanûn baøprokurorunun ÿmri ilÿ ÷evriliøin hazûrlanmasûnda vÿermÿni tÿhlökÿsizlik qövvÿlÿrindÿn ÷evriliøin hÿyatake÷irilmÿsi ö÷ön vÿsaitin alûnmasûnda tÿqsirkarbilinÿn gÿnclÿr hÿrÿkatûnûí lideri hÿbs edilir.

Avqustun 27-dÿ È.ßliyev vÿ R.Ko÷aryan Kazandagþröøörlÿr, lakin gþröøö mösbÿt adlandûrmaqdanbaøqa he÷ bir tÿfsilat verilmir. V.Oksanyan vÿE.Mÿmmÿdyarovun gþröøöndÿ mözakirÿ olunmuøyeni yanaømalar haqqûnda gÿzÿn øayiÿlÿrÿ gþrÿ,bu yanaømalar ermÿni qoøunlarûnûn iøüal etdiyiÿrazilÿrdÿn ÷ûxarûlmasû vÿ Qarabaüûn statusunumöÿyyÿn etmÿk ö÷ön gÿlÿcÿkdÿ referendumdanistifadÿ mÿsÿlÿlÿri ilÿ baülû "paket" vÿ "mÿrhÿlÿli"tÿnzimlÿmÿ konsepsiyalarûnû þzöndÿ birlÿødirir.

NNooyyaabbrrPrezident È.ßliyevin se÷ki prosesinintÿkmillÿødirilmÿsinÿ dair ÷oxsaylû bÿyanatlarûnabaxmayaraq, Azÿrbaycanda ke÷irilmiø parlamentse÷kilÿri bþyök tÿnqidÿ mÿruz qalûr. YAP vÿiqtidaryþnlö "bitÿrÿflÿr" Milli Mÿclisdÿ östönlöktÿøkil edirlÿr. Se÷kilÿrin ardûnca gÿlÿn etirazaksiyalarû rejimÿ he÷ bir tÿhlökÿ yaratmasalar da,È.ßliyevin reputasiyasûna uzun-möddÿtli perspektivnþqteyi-nÿzÿrindÿn zÿrbÿ vururlar.

110011Xronologiya

AAllii SSoovveett Möttÿfiq respublikalarda vÿ ömumilikdÿ Sovet Èttifaqûnda ÿn yöksÿk nömayÿndÿlik orqanû.

bbeeyynnÿÿllxxaallqq iiddaarrÿÿ÷÷iilliikk Ke÷miø Yuqoslaviya mönaqiøÿsinin tÿnzimlÿmÿ tÿcröbÿsindÿn gþtörölmöø bu konsepsiya bÿzi ekspertlÿr tÿrÿfindÿn azÿrbaycanlû mÿcburi kþ÷könlÿrinØuøa øÿhÿrinÿ qayûtmalarû ö÷ön hÿll yolu kimi tÿklif edilir. Bu konsepsiyayaÿsasÿn, Øuøanûn idarÿ edilmÿsi ö÷ön nÿzÿrdÿ tutulan beynÿlxalq sÿlahiyyÿtli orqan qayûdan azÿrbaycanlû ÿhaliyÿ lazûmi tÿhlökÿsizlik zÿmanÿtlÿri vermÿlidir. Qayûdûø prosesi yetÿrli sÿviyyÿyÿ qalxdûqdan sonra, azÿrbaycanlûlarûn ÿtrafdakû yaøayûø mÿntÿqÿlÿrinÿ qayûdûøûnû tÿmin etmÿk ö÷ön øÿhÿr dayaq nþqtÿsi rolunu oynamalûdûr. Bÿzi ermÿni øÿrh÷ilÿri bu konsepsiyanû Daülûq Qarabaüûn suverenliyinÿ xÿlÿl gÿtirÿn plan kimi rÿdd edirlÿr.

bbiirriinnccii kkaattiibb Sovet Èttifaqûnûn respublikalarûnda vÿ ömum-ittifaq sÿviyyÿsindÿ Kommunistpartiyasûnûn strukturlarûnda ÿn yöksÿk vÿzifÿ. Bu vÿzifÿni adÿtÿn titul millÿtin nömayÿndÿsi tuturdu, ikinci katib vÿzifÿsinÿ isÿ slavyanlar tÿyin edilirdi.

ddee ffaakkttoo // ddee yyuurree ddþþvvllÿÿttllÿÿrr De fakto dþvlÿt adÿtÿn separat÷û mönaqiøÿ zÿminindÿ yaranmûø vÿ daxili suverenliyin bir ÷ox empirik atributlarûna (o cömlÿdÿn, möÿyyÿn ÿrazi özÿrindÿ nÿzarÿtÿ, ÿhalinin idarÿ edilmÿsi vÿ xidmÿtlÿrlÿ tÿmin edilmÿsi bacarûüûna, ÿhalinin etimadûna) malik olan, lakin eyni zamanda höquqi cÿhÿtdÿn ayrûldûüû metropoliyanûn vÿ ya de yure dþvlÿtin tÿrkibindÿ olan qurumdur. De yure dþvlÿt xarici suverenliyÿ malikdir, yÿni, digÿr dþvlÿtlÿr tÿrÿfindÿn tanûnûr vÿ onlarla mönasibÿtlÿr qurmaq höququ var, hÿm÷inin fÿrz edilir ki, belÿ dþvlÿtlÿr daxili suverenlik atributlarûna da malikdirlÿr.

ddiisskkuurrss Hÿr hansû obyekti vÿ ya mþvzunu mözakirÿ etmÿk vÿ ya haqqûnda döøönmÿk ösuludur. Bu ösul hÿm÷inin hÿmin obyektin vÿ ya mþvzunun mözakirÿsinin vÿ ya tÿsvirinin ÷ÿr÷ivÿsini, leksikasûnû vÿ öslubunu möÿyyÿn edir. Ger÷ÿkliyÿ tÿrif verÿn diskurslar hakimiyyÿt mönasibÿtlÿri ilÿ birbaøa baülûdûrlar. Mÿsÿlÿn, ÿgÿr millÿt÷i diskurs ger÷ÿkliyÿ "millÿt" vÿ millÿtin östönlöyö nþqteyi-nÿzÿrindÿn tÿrif verirsÿ, marksist diskursu ger÷ÿkliyÿ sinfi mönasibÿtlÿr prizmasûndan baxûr.

eettnniikk ffeeddeerraalliizzmm Bax: hakim millÿt.

iiccmmaa Post-sovet respublikalarûnda adÿtÿn qeyri-hakim azlûqlarû (bax: hakim millÿt) ifadÿ edÿn termindir. Qarabaü mönaqiøÿsi kontekstindÿ bu termindÿn Azÿrbaycan mÿnbÿlÿrindÿ Qarabaüûn ermÿni ÿhalisini, ermÿni mÿnbÿlÿrindÿ isÿ, Qarabaüûn azÿrbaycanlû ÿhalisini qeyd etmÿk ö÷ön istifadÿ olunur. Hÿr iki halda nÿzÿrdÿ tutulur ki, bu ÿhali qeyri-hakim olduüundan ÿrazi muxtariyyÿtinÿ iddia edÿ bilmÿz. Nÿ Qarabaü ermÿnilÿri,nÿ dÿ Qarabaü azÿrbaycanlûlarû bu termini þzlÿrinÿ aidiyyÿtdÿ qÿbul etmirlÿr.

iinnzziibbaattii rreessuurrssllaarr Vÿzifÿli namizÿdlÿrin tabe÷iliyindÿ olan dþvlÿt sektoru iø÷ilÿri, vÿsait vÿ maliyyÿ ayûrmalarûndan, vÿ hÿm÷inin dþvlÿt KÈV-indÿn qaynaqlanan vÿ se÷kilÿrdÿ istifadÿ etdiyi resurslardûr. Bir ÷ox post-sovet hþkumÿtlÿri möxalifÿt qruplarûnû se÷kilÿrdÿ tÿcrid etmÿk ö÷ön bu resurslardan geniø øÿkildÿ istifadÿ etmiølÿr.

88 Akkord 17

SSiiyyaassii tteerrmmiinnllÿÿrr

EErrmmÿÿnniissttaann,, AAzzÿÿrrbbaayyccaann vvÿÿ GGöörrccöössttaann ssÿÿrrhhÿÿddllÿÿrriinniinnbbiirrllÿÿøøddiiyyii yyeerrddÿÿ -- SSaaddaaxxllûû bbaazzaarrûûnnddaa ddaaüüûûllmmûûøø kkþþrrppöö..

Mÿnbÿ: Ruben Manqasaryan/Patker

99Siyasi terminlÿr

iiøøüüaall eeddiillmmiiøø ÿÿrraazziillÿÿrr Bu termin dar mÿnada ermÿnilÿrin 1993-94-cö illÿrdÿ zÿbt etdiyi Daülûq Qarabaü ÿtrafûndakû Azÿrbaycan ÿrazilÿrini ifadÿ edir. Bu ÿrazilÿrÿ Azÿrbaycanûn tam iøüal olunmuø Kÿlbÿcÿr, Zÿngilan, Cÿbrayûl, Qubadlû vÿ La÷ûn rayonlarû, vÿ qismÿn iøüal onunmuø Aüdam (möstÿqil ekspertlÿrÿ ÿsasÿn - 77%, Qarabaü rÿhbÿrliyinÿ gþrÿ - 35%) vÿ Fözuli (33% / 25%) rayonlarû daxildir. Geniø mÿnada bu termin Daülûq Qarabaü vÿ yuxarûda gþstÿrilÿn ÿrazilÿri birgÿ gþtörölmöø halda ifadÿ edir.

hhaakkiimm mmiillllÿÿtt Adû möÿyyÿn ÿraziyÿ verilmiø xalqa imtiyazlû statusun verilmÿsi Sovet Èttifaqûnda milli siyasÿtin þzÿyindÿ dururdu vÿ hÿm÷inin "etnik federalizm" adû ilÿ tanûnan sistemin ÿsas cÿhÿti idi. Hakim millÿt statusu belÿ millÿtlÿri "ÿrazilÿødirmÿk" ö÷ön istifadÿ olunur vÿ onlar þz sÿrhÿdlÿri ÷ÿr÷ivÿsindÿ "avtoxton" (möÿyyÿn ÿrazinin yerli ÿhalisi) sayûlûrdû. Belÿliklÿ, bu millÿtlÿrdÿ bu ÿrazilÿr özÿrindÿ göclö sahiblik hissi formalaøûr, kifayÿt qÿdÿr yöksÿk þzönöidarÿ formasû (ÿslindÿ, bÿlkÿ dÿ, muxtariyyÿti) legitimlÿødirilirdi. Digÿr (qeyri-hakim) etnik qruplarda vaxt getdikcÿ marginallaøma tendensiyasû möøahidÿ olunurdu, onlarûn bu ÿrazilÿrdÿ mÿskunlaømatarix÷ÿlÿrindÿn asûlû olmayaraq, onlar gÿlmÿ kimi qÿbul edilirdilÿr. Bir etnik qrupun birdÿn artûq ÿrazidÿ hakim millÿt olmasû (ermÿnilÿrin Ermÿnistanda vÿ DQMV-dÿ olduqlarû kimi) nadir vÿ möstÿsna hal idi.

kkee÷÷iidd ssttaattuussuu Mönaqiøÿnin mÿrhÿlÿli tÿnzimlÿmÿ metoduna aid olan bu termin ilk mÿrhÿlÿ özrÿsaziø baülandûqdan sonra Qarabaüûn (hazûrkû quruluøu yiøilmÿdÿn) ala bilÿcÿyi beynÿlxalq sÿviyyÿdÿ tanûnmûø statusunu nÿzÿrdÿ tutur. Bu yanaømaya gþrÿ, Qarabaüûn "yekun statusu" ikinci mÿrhÿlÿ özrÿ saziødÿ möÿyyÿn edilmÿlidir.

mmeettrrooppoolliiyyaa ddþþvvllÿÿtt Elÿ bir dþvlÿtdir ki, ÿvvÿllÿr onun inzibati sÿrhÿdlÿri daxilindÿ olan ÿrazi sonradan ayrûlaraq möstÿqilliyÿ can atûr. Lakin metropoliya sþzönön èstifadÿsi belÿ bir dþvlÿtin "möstÿmlÿkÿ÷i" vÿ ya "imperiya" dþvlÿt olmasûna iøarÿ etmir.

mmÿÿrrhhÿÿllÿÿllii vvaarriiaanntt Daülûq Qarabaü özrÿ sölh razûlaømasûna gÿlmÿk ö÷ön 1990-cû illÿrin sonlarûnda mözakirÿ edilÿn metodlardan biridir, vÿ paket variantû ilÿ möqayisÿ edilir. Mÿrhÿlÿlivariant silahlû mönaqiøÿnin (birinci nþvbÿdÿ, iøüalûn) nÿticÿlÿrini status mÿsÿlÿsindÿnÿvvÿl hÿll etmÿyi nÿzÿrdÿ tutan bir ne÷ÿ mÿrhÿlÿdÿn ibarÿt prosesdÿn ibarÿtdir.

nnoommeennkkllaattuurraa Sovet Èttifaqûnda möhöm siyasi vÿzifÿlÿrÿ tÿyinat verÿn vÿ iqtidar dairÿlÿrini formalaødûran qeyri-rÿsmi elita qrupuna verilmiø addûr. Nomenklatura özvlÿri ilk nþvbÿdÿ Sovet rejiminÿ sadiqliyi, siyasi möhafizÿkarlûq vÿ bir sûra maddi imtiyazlarla se÷ilirdilÿr.

ppaakkeett vvaarriiaannttûû Daülûq Qarabaü özrÿ sölh razûlaømasûna gÿlmÿk ö÷ön 1990-cû illÿrin sonlarûnda mözakirÿ edilÿn metodlardan biridir, mÿrhÿlÿli variantla tutuødurulur. "Paket" bötönrazûlaødûrûlmamûø mÿsÿlÿlÿrin, vÿ xösusilÿ dÿ status mÿsÿlÿsinin eyni zamanda hÿllininÿzÿrdÿ tutur.

ssiiyyaassii bböörroo Sovet Èttifaqû Kommunist partiyasûnûn rÿhbÿr orqanû idi.

yyaaxxûûnn xxaarriicc Rus dilindÿn tÿrcömÿ edilÿn bu termin Rusiyanûn ke÷miø sovet respublikalarû, hazûrda isÿ möstÿqil dþvlÿtlÿrlÿ mönasibÿtlÿrini ifadÿ edir.

yyeenniiddÿÿnnqquurrmmaa 1985-ci ildÿ Sovet Èttifaqûnda Mixail Qorba÷ovun start verdiyi siyasi islahatlara verilmiø addûr.

yyeerraazzllaarr Azÿrbaycanda ÿslÿn Ermÿnistandan olan azÿrbaycanlûlarû ifadÿ edÿn qeyri-formal vÿ möÿyyÿn dÿrÿcÿdÿ hÿqarÿtli termindir. Termin "Yerevan azÿrbaycanlûlarû" demÿkdir. Mþhkÿm siyasi klan yaratmûø yerazlar sovet dþvröndÿn bÿri Nax÷ûvan klanû ilÿ birgÿ Azÿrbaycanûn daxili siyasÿtindÿ hakim qövvÿyÿ ÷evrilmiølÿr.