KT

Zanngeha Mardn Artukluy

Ensttya Zimann Zind yn li Tirkiyey

axa Makezanista Ziman anda Kurd

Teza Lsansa Bilind

DI PEYDABNA EDEBIYATA KURD YA LI CIZRA

BOTAN DE KARGERIYA BAJARVANIY

ZLKF ERGN

10711006

wirmend

PROF. DR. KADR YILDIRIM

Mrdn-2012

II

JI BO RVEBIRIYA ENSTTYA ZIMANN ZIND YN LI TIRKIYEY

Ev xebat ji aliy jriya me ve di axa Makezanista Ziman anda Kurd de weku teza

lsansa bilind hatiye pejirandin.

(mza)

Serok :.

(Unvan Akademk, Nav- Panav)

(imza)

Endam :.

(Unvan Akademk, Nav- Panav)

(mza)

Endam :.

(Unvan Akademk, Nav- Panav)

(mza)

Endam :.

(Unvan Akademk, Nav- Panav)

(mza)

Endam :.

(Unvan Akademk, Nav- Panav)

Pesendkirin

Ez pesend dikim ku mzayn jorn n endamn hndekariy yn navbor ne.

mza

.

Unvan Akademk, Nav- Panav

Birvebir Enstty

(Mor)

III

KURTE

DI PEYDABNA EDEBIYATA KURD YA LI CIZRA BOTAN DE

KARGERIYA BAJARVANIY

ZLKF ERGN

Ev xebat ji destpkek ar bean pk t di mnaka Cizra Botan de di

peydabna edebiyata Kurd de rola bajarvaniy vedikole. Peywendiya bajar edebiyat

ji bajarn p vir ve dewam dike, lewra ji bajarn sumer vir ve hinek diyardeyn

bajarvaniy bn sedem ku bingeha edebiyata nivsk li bajaran b dann. Nitecbn,

dewlet, xanedan, dn, nivs aristan weku girngtirn diyardeyn bajarvaniy

derdikevin p.

Di serdema slam de bi taybet di dawiya xelfetiya Ebbas de hin xanedann

kurdan derketin hol di paytextn van xanedanan de bingeheke bihz a bajarvan

edebiyat hat dann. L di pvajoya avabna v bajarvan edebiyat de xanedann

kurdan bajarn wan ketin ber pla dagirkeriya tirk moxolan heta sedsala ardeh

panzdehan ev rew neguher. Pit v dem, li hin hermn Kurdistan mrekn kurd

derketin hol paytextn van mrekan bn cih peydabna edebiyata nivsk ya kurd.

Mr Ebdulezz di destpka sedsala ardehan de daw li hukm moxolan an

Cizr kir paytexta Mrektiya Azzan. Bi v away ji sedsala XIVan heta sedsala XIXan

bi evraz niv be j bajar di bin rvebiriya Mrektiya Azzan de ma b yek ji wan

navendn her bihz n edebiyata kurd. Lewra bajar ji ber rvebir, bingeha abor,

heterojeniya civak, avadan dezgehn xwe yn xwendin rewenbriy b navenda

dahnana edeb. Li ser v bingeh, pit ku xanedaneke kurd li Cizr hat ser hukum

nesaqamgriya siyas ji hol rab, di sedsala XVIan de bi riya Melay Cizr li Cizra

Botan edebiyateke bihz a kurd ser hilda.

Mela di nava hel mercn libar n Cizr de pgiht bi saya parastina mrn

Cizra Botan li Medreseya Sor b muderis. Ji xwe her du qesdeyn Melay Cizr yn

ku ji bo pesindana Mr Cizra Botan Mr eref Syem hatine nivsn danberheva Mr

Umadn Mela v peywendiya xurt a Mela ya digel seraya Cizra Botan berav dikin.

Ev j nan dide ku Mela mna helbestvann bajar yn serdema xwe ji sstema parastin

ya hukumdaran veder nebye ev sstema parastin ji bo peydabna edebiyata w bye

hokareke girng. Ji bil pesindana mrn Cizra Botan salixdana hin byer kesayetn

girng n droka Cizra Botan weku naneya edebiyata bajar wesifdana evneke piral

IV

j taybetmendiyn girng n edebiyata Melay Cizr ne ku peywendiya w bi

bajarvaniya Cizra Botan re heye.

Cizra Botan ji ber bingehn xwe yn bajarvaniy dibe cih serdana

helbestvanan mijara berhemn edeb. Di v arovey de Ehmed Xan digel ku ne

helbestvanek Cizr ye j akara xwe ya edeb Mem Zn li ser rok efsaneyn

Cizra Botan nivsiye Cizr kiriye navenda byern berhema xwe. Weku

taybetmendiyn berhemn edebiyata bajar di Mem Zn de j pesn Mr Cizra Botan

seraya Cizr hatiye dayn bi v away taybetmendiyn bajarvaniya Cizra Botan

hatine beravkirin.

Feqiy Teyran j digel ku ne ji Cizr ye demek li v bajar maye digel Melay

Cizr danberheveke helbest daniye. Di v arovey de Melay Cizr ji ber ku

damezirner xwendingeha edeb ya Cizra Botan e, lham daye gelek helbestvanan li

dora w bizaveke edeb peyda bye. Ji xwe Remezan Cizr j yek ji wan agirtn

Melay Cizr bye ku li ser opa w helbest nivsiye bye yek ji helbestvann hja

yn Cizra Botan. Bi v away derdikeve ku Cizra Botan ji ber derfetn xwe yn

bajarvaniy weku bikern edeb r li ber pegihtin pevgihtina helbestvanan vekiriye

ji ber van diyardeyn xwe yn bajar, bye navendeke girng a edebiyata kurd.

V

ZET

CIZRA BOTANDA KRT EDEBYATININ ORTAYA IKIINDA

EHRLEMENN ETKS

ZLKF ERGN

Bu alma bir giri ve drt blmden oluup Czira Botan rneinde Krt

edebiyatnn ortaya kmasnda ehirlemenin roln incelemektedir. ehir ve edebiyat

ilikisi dnyann ilk ehirlerin beri sregelmektedir. Smer ehirlerinden beri baz

ehirleme olgular yazl edebiyatn temellerinin ehirlerde atlmasn salad. Yerleik

hayata geme, devlet, hanedan, din, yaz ve medeniyet bu ehirleme olgularnn

balcalardr.

slami dnemde zellikle Abbasi Halifeliinin son dnemlerinde baz Krt

hanedanlklar ortaya kt ve bu hanedanlklarn bakentlerinde gl bir ehirleme ve

edebiyatn temeli atld. Fakat bu ehirleme ve edebiyatn kurulmas srecinde Krt

hanedanlklar ve ehirleri Trk ve Mool igallerine maruz kaldlar ve bu durum on

drdnc ve on beinci yzyla kadar deimedi. Bu tarihten sonra Krdistann baz

blgelerinde Krt emirlikleri ortaya kt ve bu emirliklerin bakentleri Krt yazl

edebiyatnn ortaya k merkezleri oldu.

Emir Abdulaziz, ondrdnc yzyln balarnda Moollarn hakimiyetine son

verip Cizreyi Azizan Emirliinin bakenti yapt. Czira Botan bylece XIV. yzyldan

XIX. yzyla kadar inili kl da olsa Azizan emirlerinin ynetimi altnda kald ve bu

emirliin bakenti olarak Krt edebiyatnn en gl merkezlerinden biri oldu. Czira

Botan; ynetimi, ekonomik altyaps, toplumsal heterojenlii, imar ve ilmi kurumlar

vastasyla bir edebi retim merkezi oldu. Bu temel zerine, Cizrede Krt bir hanedan

ynetimin bana geip siyasi istikrarszlk ortadan kalktktan sonra XVI. yzylda

Melay Cziri vastasyla Czira Botanda gl bir Krt edebiyat ortaya kt.

Mela, Cizrenin uygun koullar iinde yetiti ve Czira Botan emirlerinin

himayesi sayesinde Medreseya Sorda mderris oldu. Bu erevede Melay Czirinin

Czira Botan Emiri III. Emir erefi vmek amacyla yazd iki kasidesi ve Emir

madddin ile yapt muaaras Mela ile Czira Botan saray arasndaki bu gl

ilikiyi aka ortaya koymaktadr. Bu da gsteriyor ki Mela dneminin ehirli airleri

gibi hkmdarlarn himaye sisteminin dnda kalmam ve bu himaye sistemi onun

edebiyatnn ortaya kmasnda nemli bir etken olmutur. Czira Botan emirlerinin

VI

vlmesinin yannda Cizre tarihinin baz nemli olay ve ahsiyetlerinin tasviri ve ehirli

bir edebiyatn gstergesi olarak ok ynl bir ak tasviri de Czira Botan

ehirlemesinin etkisinde gelien Melay Cziri edebiyatnn nemli zelliklerindendir.

Czira Botan ehirleme temellerinden dolay airlerin ziyaretgah haline gelmi

ve edebi eserlerin konusu olmutur. Bu ereve de Ehmed Xani her ne kadar Cizreli bir

air olmasa da edebi aheseri olan Mem Zini Czira Botann hikaye ve efsaneleri

zerine yazm ve Cizreyi eserinde geen olaylarnn merkezi yapmtr. ehirli

edebiyatn zellikleri olarak Mem Zinde de Czira Botan emiri ve Cizre saray

vlm ve Czira Botan ehirlemesinin zellikleri gsterilmitir.

Feqy Teyran da Cizreli bir air olmamasna ramen, bir sre bu ehirde kalm

ve Melay Cziri ile bir muaara yapmtr. Bu erevede Melay Cziri, Czira

Botann edebi ekolnn kurucusu olduu iin birok aire ilham kayna olmu ve

etrafnda edebi bir akm olumaya balamtr. Zaten Remezan Cziri de Melay

Czirinin takipilerinden biri olup onun izinde iir yazm ve Czira Botann deerli bir

airi olarak yerini almtr. Bylece Czira Botan ehirleme imkanlar sayesinde edebi

zne olarak airlerin yetime ve bulumasn yol am ve bu ehirleme olgular

Cizreyi Krt edebiyatnn nemli bir merkezi haline getirmitir.

VII

SUMMARY

THE EFFECT OF URBANIZATION IN THE EMERGENCE OF

KURDISH LITERATURE IN CIZIRA BOTAN

ZLKF ERGN

This study consists of one introduction and four chapters and deals with the role

of urbanization in the emergence of Kurdish literature in the example of Cizira Botan.

City and literature relation has continued since the first cities on the world. Some

urbanization phenomena laid the foundation for written literature in cities since Sumers

cities. Transforming into a settled life, state, dynasty, religion, writing and civilization

are among these major urbanization phenomena.

In the Islamic period, especially in the last period of Abbasid Caliphate, some

Kurdish dynasties appeared and in the capitals of these dynasties a foundation was laid

for a strong urbanization and literature. But during the budding process of this

civilization and literature, Kurdish dynasties were exposed to Mongol and Turk

invasions and these conditions continued until 14th and 15th centuries. Since then Kurd

emirates came out in some regions of Kurdistan and the capitals of these emirates

became the centres of emerging of Kurdish literature.

Emir Abdulaziz ended Mongol dominance at the beginning of fourteenth century

and made Cizre the capital of Azizan Kurd Emirate. Thus Cizira Botan stayed under the

rule of the Kurdish emirate, though not stable, from 14th to 19th century and as a capital

became one of the most powerful centres of Kurdish literature. Cizira Botan became a

literary centre due to its administration, economic infrastructure, social heterogeneity,

public works and scientific establishments. On this base, after a Kurdish dynasty had

come to power and the political instability had ended up, a powerful Kurdish literature

appeared via Melay Ciziri in XVI century in Cizira Botan.

Mela grew up in Cizires convenient conditions and thanks to Cizira Botan

emirates patronage; he became professor in Medreseya Sor. In this frame, his two

eulogies which were written to praise Cizira Botan emirate, Third Emir erefi and

muaaras which he did with Emir Imadddin, indicate the strong relationship between

Mela and Cizira Botan Palace. This shows that he couldnt keep out of patronage

system of emperors, and this patronage system became an important factor for birth of

his literature. Except for his praises for Cizira Botan emirates, his depictions of some

important events and figures in Cizre history and as an urban literature signs, an all-

VIII

around love depiction are also one of the important features of Melaye Ciziris literature

being improved under the influence of Cizira Botan urbanization.

Because of the strong basis of urbanization, Cizira Botan became a haunt for

poets and topic of literal works. In this frame, even though Ehmede Xani was not a poet

from Cizre, he wrote his literary masterpiece, Mem u Zin, on Cizira Botans histories

and legends and presented Cizre as the stage of events happened in his work. In Mem

Zin, too, Cizire Botan emirate and Cizira palace are praised and Cizira Botans

urbanization features are shown as urban literature features.

Feqiye Teyran, even though he was not a poet from Cizira, also stayed in this

city and wrote a muaara with Melaye Cizira. In this frame, being the founder of Cizira

Botans literary ecol, Maleye Ciziri became a source of inspiration for many poets and a

literary movement started to form around him. Remezane Ciziri was already one of the

followers of Melaye Ciziri and wrote poet in pursuit of Melaye Ciziri and took place as

a valuable poet of Cizira Botan. Thus, owing to urbanization opportunities Cizira Botan,

as a literary subject, let poets trained and got together and this urbanization

phenomenon made Cizire an important centre of Kurdish literature.

IX

NAVEROK

KURTE .......................................................................................................................... III

ZET ............................................................................................................................... V SUMMARY ................................................................................................................. VII

PGOTIN .................................................................................................................... XI KURTEBJE ............................................................................................................. XIII DESTPK ........................................................................................................................ 1

I. AROVEYA GIT ............................................................................................. 1 II. RBAZ .................................................................................................................... 5 III. AVKAN ............................................................................................................. 8

BEA YEKEM .............................................................................................................. 13 PVAJOYA BAJARVANIY DERKETINA EDEBIYATA NIVSK .............. 13

1. QONAXN GIRNG N BAJARVANIY ....................................................... 13 1.1. Bajarn Antk (Drn): .................................................................................. 14 1.2. Bajarn Serdema Navn: ............................................................................... 17 1.3. Bajarn slam: ............................................................................................... 20 1.4. Bajarn Njen (Bajarn Pesaziy): ............................................................ 23

2. PEYWENDIYA BAJAR DEWLET.............................................................. 25 3. PEYWENDIYA BAJAR ARISTANIY ...................................................... 28

4. LI BAJARAN PEYDABNA NIVS DESTPKA EDEBYATA NIVSK ..................................................................................................................................... 31

5. DI NAVA KURDAN DE BAJARVAN DESTPKA EDEBIYATA BAJAR ...................................................................................................................... 38

BEA DUYEM .............................................................................................................. 49

JI DESTPK HETA DAWIYA MREKTIYA AZZAN DROKA CIZRA BOTAN .......................................................................................................................... 49

1. JI DESTPK HETA HATINA SLAM WEKU BAJAREK ANTK CIZR ......................................................................................................................... 49 2. JI DESTPKA SLAM HETA MREKTIYA AZZAN CIZR ................... 52 3. DI SERDEMA MREKTIYA AZZAN DE CIZR ........................................... 55

BEA SYEM ............................................................................................................... 65

LI CIZRA BOTAN DI PEYDABNA EDEBIYATA KURD DE KARGERIYA TAYBETMENDIYN BAJARVANIY SEQAMGRIYA SIYAS ................... 65

1. BINGEHA ABOR BAZIRGANIYA CIZR ........................................... 66 2. AVADANIYA CIZR ..................................................................................... 68 3. HETEROJENIYA CIVAK YA CIZR ....................................................... 69 4. LI CIZR RVEBIR .................................................................................... 72 5. LI CIZR DEZGEHN XWENDIN EDEBIYAT ................................ 76

6. LI CIZRA BOTAN DI PEYDABNA EDEBIYATA KURD DE ROLA SEQAMGRIYA SIYAS ......................................................................................... 80

BEA AREM .............................................................................................................. 84 DI SERDEMA MREKTIYA AZZAN DE EDEBIYATA KURD ........................ 84

1. DI SERDEMA MREKTIYA AZZAN DE HELBESTVANN CIZR ....... 86 1.2. MELAY CIZR .......................................................................................... 86 1.2. REMEZAN CIZR .................................................................................. 130

2. DI SERDEMA MREKTIYA AZZAN DE HELBESTVANN BI CIZRA BOTAN RE PEYWENDDAR .............................................................................. 134

2.1. EHMED XAN ........................................................................................... 134 2.2. FEQIY TEYRAN ...................................................................................... 166

ENCAM ........................................................................................................................ 172

X

AVKAN .................................................................................................................... 175

XI

PGOTIN

Edebiyat weku dahnaneke mirov, di encama jiyana civak de peyda b li gor

derfet geesendina civatan her ku p ket. Lewra jiyana civak ya mirovan ziman

derxist hol edebiyat j li ser van her du diyardeyan weku hunera derbirna hest

raman mirovan ge b. Herend di destpk de mirovan bi riya anda devk hest

ramann xwe veguhestibin j, pit dahnana nivs edebiyat bi riya tomarkirin ge b

bi awayek parast ji bo nifn paeroj hat veguhestin. Ji ber ku bajar bn qada her

berfireh a mirovan jiyana civak ya her pket li bajaran pk hat, bi saya dezgehn

bajar desthilatdariy nivs j li bajaran peyda b. Loma j ji destpka bajarn p vir

ve, bajar weku navenda peydabna edebiyata nivsk derketin hol bn qadn

berhemdar n edebiyat.

Bajar ji ber ku seraviya aristaniy hlna nivs edebiyat ne, me pwst zan

ku em di v xebata xwe de di mnaka Cizra Botan de v peywendiya zind ya bajar

edebiyat derxin p avan. Lewra bi dtina me li Cizra Botan peydabna edebiyata

kurd li ser bingehn bajarvaniya Cizra Botan bi saya desthilatdariya xanedaneke

kurd mumkn b. Eger ev diyardeya bajarvaniy parastina Mrektiya Cizra Botan

nebna, bi nnertiya Melay Cizr edebiyata kurd bi zaravay kurmanc ew end xurt

dernediket hol. Di v arovey de pit diyarkirina bingehn edebiyata nivsk, me di

v xebat de hewl da ku li Cizra Botan peydabna edebiyata kurd lbikolin weku

hokareke sereke di derketin gebna edebiyata Cizr de rola bajarvaniy destnan

bikin.

Bguman amadekirina xebateke wuha hsa neb, lewra li ber dest me tu

xebateke bi v away neb. Ji ber v j danna aroveya v xebat gihtina encamn

rast durist gelek dijwar b. Loma j di amadekirina v tez de ret asankariyn

mamostey min hja Prof. Dr. Kadri Yldrm arkariya dost hevaln min n hja

cih rz ne. Ji ber v end ez di ser de sipasiya mamostey xwe y serperityar Prof.

Dr. Kadri Yldrm dikim. Lewra ku hewl xebatn w yn di war ziman, edebiyat

anda kurd de nebna pengiya vekirina bea ziman anda kurd ya Zanngeha

Mardn Artukluy nekira min derfeta amadekirina xebateke wuha bi dest nexista. Ji

ber v keda w ya mezin ji ber rber rnanderiya w ya di teza min de ez bi

dilgerm sipasiya w dikim.

XII

Herwuha ji bo ku di nava kar barn xwe yn giran gelek zde de ji min re

wext veqetand teza min xwend ez sipasiyeke pir ji dil pk Dr. Abdurahman Adak

dikim. Bi xwendin nirxandinn w bi pniyazkirina hin avkaniyn girng v xebat

dewlemend kir ji metirsiyn averkir parast. Loma j ez ji ber v eleqe dostaniya

w, minetkariya xwe pk cenab w dikim. Dsa ji bo peydakirina hin avkaniyan

pniyazn w yn di cih de ez sipasiya mamostey hja Dr. Hayrullah Acar dikim.

Ji ber xwendina teza min, pniyazkirina hin avkaniyn girng rexneyn w

yn di cih de ez malavah li Dr. Serdar engl dikim. Eger pniyazn w nebna bi

rast j d ev xebat km bimaya d negihta armanca xwe. Loma j ez deyndar v

dostaniya w ya dilsozane me.

Ji bo peydakirina hin avkaniyn ereb wergerandina wan ez sipasiya dost

xwe y hja Dr. Nesim Doru dikim bi minet keda w bi br tnim. Herwuha ji bo

arkariya w ya di wergerandina pirtkeke ereb de ez sipasiya Dr. Ebduselam Ysif j

dikim ji bo keda w malavah l dikim.

Zlkf ERGN

Mrdn 2012

XIII

KURTEBJE

b.d.: b drok

bnr.: binr

b.n.: berhema navbor

BOA: Babakanlk Osmanl Arivi (Arva Osman ya Serokwezrtiy)

b.z.: ber zayn

c.: cild

g..: gotara apneby

g.n.: gotara navbor

h.b.: heman berhem

h.g.: heman gotar

j.: jimare

K.T.: Komara Tirkiyey

m.: mirin

p.z.: pit zayn

r.: rpel

t..: teza apneby

vgz.: veguhzer

1

DESTPK

I. AROVEYA GIT

Peywendiya bajar edebiyat di pvajoya aristaniy de amaje bi jngeha

afirner gulvedana hest xeyaln mirov dike. Bajar di nava lkdann siruta

bserber de damezirandina jngeheke mirov rkxistina chaneke pnasekir sift e.

Edebiyat j di encama lkdan lgerna hest xeyaln mirov bajar de peyda dibe ku

di v chana bik a rkxist de li d asdey aramiya hi giyan xwe digere.

Herend edebiyat di nava derfet ewlehiya bajr de ser hildabe j di heman dem de

hewldana derbaskirina snorn teng n bajr vegirtina chaneke berfireh e j. Di v

maney de edebiyat di seranser chan de bizava pertbelavkirina nirx estetzma

mirov bajar ye daxwaza berfirehkirin ciwankariya jngeha mirov ye.

Li bajaran peydabna edebiyata nivsk girday hin taybetmend derfetn

jngeha bajaran hewcedar hin bingehn mad manew yn civak mirov ye. Li

gor brokeya ontolojiya n ar astn hebn hene ku ji asta mad, asta civak, asta

dern asta giyan-eql pk tn. Ji van astn hebn her yek li ser asta ber xwe ava

dibe bi hza asta ptir ber xwe dide asteke pkettir a hebn.1 Ji bo peydabna van

astn hebn j pdiv bi zemneke guncaw heye ku ew j bi dtina me jngeha bajaran e.

Lewra bajar cih kombna iyan br baweriya mirovn ciyawaz e qada rkxistina

qabiliyetn wan n mad manew ye. Li ser v zemn, erxa jiyana bajar, hem

hzn mad manew yn mirovn bajar di nava dsplnek de ber bi armanceke

diyarkir ve areste dike di encama v de bi dest mirov bajar di asta giyan-eql ya

hebn de nirxn mirov yn mna zanist, huner edebiyat tne hol.

Bguman bajarn ku aristan edebiyat hilberandin di encama hin qonaxn

girng de gihtin v ast. Ev bajar di nava rzbendiya nitecbn, peydabna otorteya

siyas, dabnkirina seqamgr ewlehiy, komkirina maln zde, dahnana nivs,

gebna bazirganiy avakirina damdezgehn perwerdey de astn mad, civak

dern yn hebn derbaskirin gihtin asta daw ya hebn ku asta giyan-eql ye.

Bajarn ku ji van qonaxan derbasbn pdawstiyn van astn hebn dabnkirin di

heman dem de mirovn azad xwedan viyan j pgihandin ku edebiyat, huner zanist

li ser dest mirovn wuha hatin dahnan. Lewra di nava v pvajoya geesendin de

dema bajar ji aliy bingehn xwe yn mad ve bihz fireh bn, di heman dem de di

1 Turgut Cansever, slamda ehir ve Mimari, z, 1997, stanbul, r. 13.

2

veguherna mirovan de j bn bikern girng di derbirna kesayetiya mirovan de bn

organn bikr. Li ser v zemn jngeha bajar, xeyaln mirovn xwedan kesayet

dahner, teeyn n girtin bi v away fantez veguhern diramay, xwestekn zayend

veguhern helbest ben din n huner.2

Di nava v arovey de, edebiyata nivsk cara p di bajarn sumer yn ku

yekemn bajarn ser ry chan tn qeblkirin, derket hol. Uruk ji ber ku di nava

bajarn sumer de bajar her pket navend b, di encama gebna bajarvaniya

sumer dahnana nivs de yekemn destan berhema edeb ya chan Gilgam j li

v bajar peyda b. Ji ber v end j, Uruk weku yekemn navenda dahnana edebiyat

r li ber bajarn din j vekir. Ji xwe pit sumeriyan di serdema babl asriyan de di

bajarn mna Babl Nnovay de edebiyat bhtir ge b li van bajaran ji berhemn

edeb zanist pirtkxaneyn mezin hatin damezirandin.

Pit herma Mezopotamyay bajarvan li hermn din n chan j belav b bi

v away navendn n yn edebiyat derketin hol. Di serdema antk de Misir, Yunan,

Roma ran ji van herman n her girng bn. Bajarn ber yn Misir bi sedan sal

navenda desthilata firewnan bn di nava seraya frewnan de bi dehan helbestvann

ferm hebn ku bi helbestn xwe pesn frewnan jiyana seray didan.3 Div em ji br

nekin roka Yusuf Zuleyxay ku kargeriyeke mezin li ser edebiyata chan hitiye li

Misir peyda b. Herwuha bajar skenderiyey ku bi pirtkxaneyn xwe yn mezin

navendeke cazbedar a xwendin zanist b, dsa li Misir b.

Ber zayn di navbera sedsaln IXan IIyan de navendn her berhemdar n

edebiyat bajarn Yunan bn. Ev bajarn ku her yek bi ser xwe weku dewletn bajar

hatibn damezirandin, ji ber girngdana maf azadiya bajariyan dabnkirina

sstemeke azadane ya rvebiriy herend ji hem hevkar bedariyn bajar sd

wergirtin j, nehitin kesayetiya mirovan li hember berhemn git lawaz bibin. Ji ber

v end, tu bajarek mna Atnay di nava v mawey de nekar ev end kesayetn

afirner bne cem hev.4 Di encama v de Atna weku navenda her girng a bajarn

Yunan di war edebiyat, drok felsefey de b xwendingeha gelek kesayetiyn navdar

jdera berhemn binirx n edeb felsef. Ji van kesayetan Homeros (b.z. IX) di war

2 Lewis Mumford, Tarih Boyunca Kent, Wergr: Grol Koca, Tamer Tosun, Ayrnt Yaynlar, apa

Yekem, stanbul, 2007 r. 126,146. 3 Atf Bedir, Dnyann Anas: Kahire ve Ktphane ehri skenderiye, Hece, j. 150/151/152, Ankara,

2009, r. 263. 4 Mumford, b.n., r. 190.

3

destan de; Aisopos (b.z. VI) di war fabl de; Hesidos (b.z. VIII), Alkaios (b.z. VII),

Anakreon (b.z. V), Sappho (b.z. VI) Theokritos (b.z. III) di war helbest de;

Aiskhylos (b.z. 456), Sophokles (b.z. 406) Euripides (b.z. 406) di war trajediy de;

Aristophones (b.z. 385) Menendros (b.z. 292) di war komedyay de; Heredotos (b.z.

425), Thukydides (b.z. 400) Ksenophon (b.z. 355) di war drok de Sokrates (b.z.

399), Platon (b.z. 347) Aristotales (b.z. 322) di war felsefey de berhem fikrn hja

li d xwe hitin.5

Ber zayn ji sedsala IIan heta dawiya mparatoriya Romaya Rojava, navenda

her girng a edebiyat zanist j bajar Romay b. Edebiyata Romay li ser bingeha

edebiyata bajarn Yunan hat damezirandin bi saya hz derfeta desthilata siyas ya

mparatoriy b bingeha edebiyata hem neteweyn Rojava. Di v serdem de

edebiyatvan brmendn mna Ennius (b.z. 170), Plautus (b.z. 184), Terentius (b.z.

159), Cato (b.z. 149), Cicero (b.z. 43), Caeser (b.z. 44), Catullus (b.z. 54), Sallatius (b.z.

34), Titus Livius (p.z. 19), Vergillius (b.z. 19), Horatius (b.z. 8), Ovidius (p.z. 18),

Lucretius (b.z. 53), Seneca (p.z. 65) Tacitius (p.z. 120) pgihtin6 bn zimanhal

aristan estetzma Romaya ku xwe navenda hem chan dizan.

Herma ran ji ber ku ji mj ve cih derketina dewlet mparatoriyn mezin b,

di heman dem de xwed bajar navendn girng n zanist edebiyat b j. Di nava

dirjahiya drok de ji ber ku op bermahiyn van bajaran ji nav n, berhemn nivsk

yn van serdeman j negihitin nifn paeroj, l em v dizanin ku ber hatina slam

di serdema Sasaniyan de Gundapr weku navenda her girng a v dewlet xwed

bingeheke bihz a aristan edebiyat b. Pit ku mparatoriya Sasan bi dest artn

slam hate ruxandin, ev bingehn zanist edeb ji nav n, l 250-300 sal pa li

bakur rojhilat ran bi saya xanedann Tahr, Saffar Samaniyan edebiyata faris di

bajarn mna Buhara, Nabr, Gazne, Zerenc, Gurgan, Rey Semerqand de careke

din ser hilda7 helbestvann mezin n mna Rdek (m. 981), Frdows (m. 1020),

Ferrux Sstan (m. 1038) Unsr (m. 1039) pgihtin ku weku danern edebiyata

Faris tn jimartin.

Pit hatina slam j bi saya dewlet xanedann slam gelek bajar navendn

edebiyat peyda bn, l di nava van navendn rvebiriy de bi taybet bajarn paytext ji

5 Cevdet Kudret, Bat Edbiyatndan Seme Paralar, nklap ve Aka Basmevi, stanbul, 1980, r. 3.

6 Kudret, b.n., r. 63.

7 Zebhullah Safa, ran Edebiyat Tarihi, Wergr: Hasan Almaz, Nsha Yaynlar, apa Yekem, Ankara,

2002, cild: 1, r. 75.

4

ber cazbeya xwe ya mad derfetn xwe yn bo zdetir derketin p. Bo nimne di

serdema Emewiyan de am, di serdema Ebbasiyan de Bexdad, di serdema Eyyb

Memlkiyan de Qahre di serdema Osmaniyan de j Stenbol weku navendn bihz n

edebiyat derketin hol bi saya desthilata serayn van bajaran, ji her cih helbestvan

edban ber xwe dan van bajaran ber bi van navendan ve herikn. Di encama v de j

bi zimann van xanedanan gelek berhem hatin nivsn edebiyatn bihz peyda bn.

Kurd j weku hevpikn aristaniya ran ji mj ve di herma xwe de xwedan

pgeheke xurt a bajarvan edebiyat bn, l herweku edebiyata fars ber hatina slam

derbar edebiyata kurd de j agahiyn tr tij bi dest neketine. Herend kurdan j mna

farsan di serdema Ebbasiyan de hukumet dewletn serbixwe yn mna eddad,

Fedlew, Hesnewi, Merwan Eyybiyan avakiribin j bi qas ku t zann di serdema

van xanedanan de tu berhemeke edeb ya kurd bi dest neketiye. L di navbera sedsala

XIVan heta sedsala XIXan li naveyn ciya ciya gelek xanedann kurd weku mrekt

derketin hol li bajarn ku navendn van mrektiyan bn, bingeha edebiyata nivsk ya

kurd hat dann. Di nava van navendn mrektiyan de bajarn mna Cizr, Bedls, Bazd,

Hekar, Mukus, Amd, Sine Silman bi saya hukumraniya mrn van bajaran bn

qadn damezirandina edebiyata kurd.

Ji van nimneyan git diyar dibe ku edebiyata nivsk bi saya dewlet

xanedann bihz di nava jngeha afirner a bajarn navend de peyda bye li gor

seqamgr temendirjiya van desthilatan her ku ye getir bye. Ji aliy din ve weku

di nimneya bajarn Yunan de j t dtin ew bajarn ku digel seqamgriya siyas

bingehn abor mad, r li ber azadiya mirov br baweriyn ciyawaz vekirine

zdetir berhemdar bne gelek kesayet berhemn hja derxistine hol. Loma j weku

encam mirov dikare bibje ku hebna desthilateke siyas xwedderketina wan a li

nivskar helbestvanan, avakirina bajarn cazbedar dabnkirina zemna azadiya br

baweriyn ciyawaz ji bo derketina edebiyateke bihz weku s hokarn bingehn hertim

diyarker bne.

5

II. RBAZ

Xebata me ji ber ku di aroveya peywendiya bajar edebiyat de ye, me di

bea p ya xebata xwe de behsa damezirandina bajaran qonaxn bajarvaniy kirin,

lewra destnankirina qonaxn bajarvaniy di heman dem de qonaxn peydabna

edebiyat j berav dike. Ji bo v, li gor taybetmendiyn wan n ciyawaz me bajaran li

ser bajarn antk, bajarn serdema navn, bajarn slam bajarn njen ve dabe kirin.

L ji ber ku aroveya xebata me li dor edebiyata Cizra Botan a serdema Mrektiya

Azzan e ev mrekt j di nveya yekem a sedsala XIXan de daw l t, em zde li ser

taybetmendiyn bajarn njen kargeriya wan a li ser edebiyat nesekinn. Lewra di v

serdem de Cizra Botan taybetmendiyn bajarn slam yn serdema navn nan dide

xwedan drokeke bajarvaniya antk e. Ji ber v j, di v xebat de em zdetir li ser

taybetmendiyn bajarn antk, serdema navn slam sekinn da ku em bikarin Cizr

di nava v fotoxrafa git ya bajarn hevta de bi cih bikin.

Bguman di damezirandin gekirina bajaran de xanedan dewlet xwed roleke

sereke bn, herwuha di pketina sstema dewlet de j rola bajaran akera b. Ji ber v

end di bea yekem de pit qonaxn bajarvaniy di avakirina bajaran de weku

hokareke bingehn me behsa rola dewlet kir. Pit v, weku encama jiyana bajar me di

peydabna aristaniy de behsa rola bajaran kir weku xeleka daw di encama

peywendiya dewlet, bajar aristaniy de me behsa derketina edebiyata nivsk kir. Di

derketina edebiyata nivsk de ji ber ku xanedan, bajar aristaniya mirov bajar

diyarker in, me di nimneya Destana Gilgam de op naneyn van hokaran berav

kirin. Pit v aroveya git, me di nimneya edebiyata nivsk ya kurd de rola

bajarvaniy lkola bi heman rbaz weku hokarn bingehn n derketina edebiyata

kurd me behsa xanedan, bajar aristaniya kurdan kir weku yekemn berhema

edebiyata bajar, me di nimneya Zemblfiro de opn bajarvaniya kurd destnan

kirin. Bi v away me di bea yekem de aroveya teork a xebata xwe dan, da ku em li

ser v zemn bikarin di nimneya edebiyata Cizra Botan de behsa peywendiya bajar

edebiyat bikin.

Bea duyem bi git li ser droka siyas ya Cizra Botan e. Lewra li gor

veguhestina Pascale Casanova bi gotina Henri James ji bo hilberna piek edebiyat

carina pwistiya mirov bi gelek agahiyn drok dibe.8 Di v arovey de herend

8 Pascale Casanova, Dnya Edebiyat Cumhuriyeti, Wergr: Saadet zen-Filiz Deniztekin, Varlk

Yaynlar, apa Yekem, stanbul, 2010, r. 98.

6

mijara me li dor serdema Mrektiya Azzan be j, me pwst zan ku em droka ber v

xanedana kurd j bizanin, da ku taybetmendiyn bajarvaniya Cizra Botan ji bo me

batir akera bibe. Loma j me di v be de droka siyas ya Cizra Botan li ser s

qonaxan ve dabe kir. Cizr ji ber ku bajarek drn e, me di binbea yekemn de ji

destpk heta hatina slam behsa droka Cizr kir. Binbea duyem ji hatina slam heta

mrektiya Azzan droka Cizra Botan vedigire binbea syem j li ser droka

Mrektiya Azzan e ku di v serdem de edebiyata kurd li Cizra Botan ser hildide.

Bea syem li ser taybetmendiyn bajarvaniya Cizra Botan seqamgriya siyas

hatiye nivsn. Lewra dahnana aristan edebiyata kurd ya li Cizra Botan li ser

bingeha bajarvaniya Cizra Botan bi dabnkirina seqamgriya siyas ser hilda. Ji ber

v end me pnc hokarn bajarvaniya Cizra Botan di bin sernavn bingeha abor

bazirganiya Cizr, heterojeniya civak ya Cizr, avadaniya Cizr, li Cizr rvebir li

Cizr dezgehn xwendin edebiyat de nan dan me ev hokar digel hokara

seqamgriya siyas weku sedema peydabna edebiyata Cizra Botan berav kirin.

Beam arem ku kakila v xebat ye li ser helbestvann Cizra Botan

helbestvann ku bi Cizra Botan re peywenddar in hatiye nivsin. Di nava van

helbestvanan de bguman di ser de, weku damezirner edebiyata klask a kurd bi

zaravay kurmanc helbestvan her navdar Cizra Botan, me behsa Melay Cizr

kir. Di v binbe de me p derbar jiyana Melay Cizr de agah dan, pa bi

armanca diyarkirina peywendiya Melay Cizr digel Cizra Botan me bi rz, behsa

peywendiya Mela digel seraya Cizra Botan rengvedana v tkiliy di dwana Melay

Cizr de kir. Di binbeeke din de me di tesewira evna Melay Cizr de behsa

kargeriya bajarvaniy kir her daw me di helbestn Melay Cizr de rengvedana

drok heterojeniya civak ya Cizra Botan berav kirin. Weku duyemn helbestvan ku

li Cizra Botan derketiye, me cih da Remezan Cizr. Ji ber ku ten e helbestn

Remezan Cizr li ber dest hene, me nekar bi van helbestn km bi rkpk

peywendiya v helbestvan digel Cizra Botan rove bikin, ji ber v j me ten behsa

jiyana w kir me cih da peywendiya w Melay Cizr.

Cizra Botan ji ber ku di nava paytextn mrekn kurdan de bajar her girng b,

bala gelek helbestvann devern din j kaye ser xwe mvandariya gelek kesayetiyn

edebiyata kurd kiriye. Di nava van kesayetan de her navdar bguman Ehmed Xan

ye. Xan herend helbestvan mrektiya Bazd be j berhema xwe ya navdar Mem Zn

li ser rok efsaneyn devera Botan nivsiye navenda byera berhema w ya navdar

7

j Cizra Botan e. Ji ber v end pit jiyana Xan peywendiya w ya bi Cizra Botan

re, me di Mem Zna w de behsa away nandana Cizra Botan kir. Xan j mna Mela

di berhema xwe de behsa rola sereke ya mr seraya Cizra Botan dike ji bo

beravkirina jiyana seray behsa meclis xasbaxey seray dike. Herwuha bi boneya

cejna Newroz na Mem derbar dab nrtn bajar Cizr de agahiyn girng dide

bi v away Cizr weku navenda aristan edebiyata kurd diayesne. Her di v be

de pit Ehmed Xan me behsa peywendiya Feqiy Teyran digel Cizra Botan kir. Feq

herend helbestvan devera Muks be j ji ber cazbeya bajarvaniya Cizra Botan

demek ew j ber xwe dide v bajar li gor ragihandinan, li medreseyn Cizr

dixwne. Loma j die ber Melay Cizr p re danberheveke helbest datne. Ji ber v

end pit ku me behsa jiyana Feqiy Teyran kir, me behsa peywendiya w ya digel

Cizra Botan Melay Cizr j kir.

Bi v away me bi van her ar bean xwest ku di mnaka Cizra Botan de hokarn

derek yn ku di avakirina edebiyata nivsk de rol dibnin berav bikin nan bidin ku

derketina edebiyatek ten bi hebn vna helbestvan nivskaran ve girday nne,

belku hin hokarn dervey edebiyat hene ku ji bo dahnana edeb weku mercn sereke

derdikevin pber me. Ji ber v end j, me edebiyat di nava jngeha bajr de weku

encama desthilat, dewlemend, dezgehn xwendin, seqamgriya siyas azadiya mirov

destnan kir.

8

III. AVKAN

Ev xebat xwe dispre endn zanist dsplnn civak ku di derketina bajar

edebiyata nivsk de gelek hokarn nihn akera dikin serphatiya mirov aristaniy

ron dikin. Ji ber v end me li ser encamn van dsplnan hewl da ku em bingehn

edebiyata nivsk ya bajar destnan bikin bi arkar peywendiya dsplnn ciyawaz

li ser hsab edebiyat encamn batir bi dest bixin.

Bea yekem a xebata me ji ber ku derbar pvajoya bajarvaniy derketina

edebiyata nivsk de ye, me di v be de zdetir ji avkaniyn arkeoloj, antropoloj,

sosyoloj ji droka bajaran aristaniy sd wergirtin. avkaniyn me yn v be

piran ji aliy akademsyen lkolern rojavay ve hatine nivsn ku her yek di war

xwe de xwed arezayiyeke ba e. Ji bo nandana bingeha v xebat em derbar hinek

avkaniyan de agahiyn kurt bidin.

Di bea yekemn de yek ji avkaniyn me yn girng pirtka Charles Keith

Mailsels a bi nav Uygarln Douu (Hilatina aristaniy) ye. Mailsels bi riya her du

dsplnn arkeoloj antropolojiy droka aristaniya mirovahiy ji destpk heta roja

ro ldikole bingehn aristaniy destnan dike. Mailsels herma iyayn Zagrosan

yekemn bingeha aristaniya mirovahiy dizane bajarn sumer j yekemn bajarn ser

ry chan qebl dike. Ji bil v, di v pirtk de behsa jiyana civak ya gundan

bajaran, we ciyawaziyn civakan peydabna dewlet j dike.

Kentlerin Douu (Hilatina Bajaran) ya ku ji aliy Jean Louis Huot, Paul

Thalman Dominique Valbelle ve hatiye nivsn derbar bajarn p de agahiyn

girng dide. Me di v pirtka de ku ji gotarn s nivskaran pkt zdetir ji gotarn Jean

Louis sd wergirtin. Jean Louis di Zanngeha Panthon-Sorbanne de di Navenda

Lkolnn Arkeolojiya Rojhilat de profesor kiriye li ser bajarn sumer gelek xebatn

arkeolojk kirine, ji ber v end j derbar taybetmendiyn bajarn sumer destpka

damezirandina van bajaran de xwed azmneke ba e.

Lewis Mumford (m. 1990) ku li ser rexneya edeb, droka bajaran, aristan

mmariy xebitiye di pirtka xwe ya bi nav Tarih Boyunca Kent (Di Dirjahiya Drok

de Bajar) de ji destpk heta ro behsa serphatiya bajaran dike bi nrneke rexnegir

roveya qonaxn bajarvaniy dike. Me di v pirtk de ji tbin roveyn Mumford

sd wergirtin me gelek caran cih dan bonn w.

9

Pirtka Max Weber (m. 1920) a bi nav ehir (Bajar), pirtka R. J. Holton a bi

nav Kentler Kapitalizm ve Uygarlk (Bajar Kaptalzm aristan) pirtka Mehmet

Al Kilibay a bi nav ehirler ve Kentler (Bajar ar) digel gotarn Jacques Le Goff,

Georges Duby Andr Chdeville j avkaniyn girng in zdetir li ser bajarn

serdema navn bajarn njen agah didin behsa peywendiya bajar aristaniy dikin.

Muqeddmeya bnu Xeldn j yek ji avkaniyn me yn girng e. bnu Xeldn

(m. 1406) yek ji wan zanyarn p ye ku derbar bajaran bingehn bajarvaniy de

lkoln kiriye. Ji ber v me derbar bingehn bajarvaniy, taybetmendiyn bajarn

slam peywendiya xanedan bajaran de ji v pirtka hja gelek sd wergirtin.

Pirtka Heme Kerm Hewram ya bi nav Mjy Perwerde Xwndin Le

Hucrekan Kurdistan da j avkaniyeke girng e. Hewram di v xebata xwe de behsa

droka xwendin perwerdey dike bi rz taybetmendiyn xwendingehn sumer,

akad, asr, babl, sasan, mesh, hndstan, n, yahud, misr, yunan, roman, slam

kurd dike. Me di v pirtk de bi taybet ji ben ku derbar bingehn xwendin

edebiyata slam kurd de ne sd wergirtin.

Me di bea yekem de derbar bajar aristaniya kurd de j her zde ji pirtkn

Mjy aristanyet Kurda Dr. Mehemed Mehmd Mendelaw pirtka Kurda Mehrdad

R. Izady sd wergirtin ku her du lkoler j Kurdistana niha yek ji bingeha yekemn a

bajar aristaniy li qelem didin di destpka aristaniya mirovahiy de rola sereke ya

herma Kurdistan berav dikin.

Bea duyem syem a xebata me ji ber ku li ser drok bajarvaniya Cizra

Botan e, me zdetir ji avkaniyn drok sd wergirtin. Ev avkaniyn me yn drok

piran avkaniyn yekemn in, hinek j weku berhevok roveya van avkaniyn

yekemn di asta avkaniyn duyemn de ne. Em li vir ji van avkaniyan behsa hin

avkaniyn girng bikin.

Seyahatnameya Evliya eleb (m. 1678) yek ji wan avkaniyn yekemn e ku

tde gelek agahiyn girng li berav dikevin. Evliya eleb di naverasta sedsala XVIIan

de li piraniya welatn jr dest Osmaniyan digere ji gelek aliyan ve derbar van cihan

de agah dide. Di nava v gera xwe de serdana Cizra Botan j dike di encama v

serdan de derbar rvebir, bajarvan droka Cizra Botan de agahiyn balk dide.

Evliya eleb digel drnbna bajr, zdebna baxe serayn nava bajr, bal dike

ser hza mrn Cizra Botan j di v arovey de cih dide taybetmendiyn bajarvaniya

10

Cizr. Ji ber v end me derbar droka antk a Cizr serdema Mrektiya Azzan de

ji Seyahatnameya w gelek sd wergirt.

Orataa Cizre Tarihi (Droka Cizr ya Serdema Navn) ya Dr. Muhemed

Yusuf Xendr weku nameya doktoray hatiye nivsn ji 815 zayn heta 1515an

behsa droka siyas bajarvaniya Cizr dike. Dr. Muhamed Yusuf Xendr di v pirtka

xwe de ji avkaniyn drok coxraf yn serdema navn a slam sd wergirtiye

xebata w derbar droka Cizr de weku berhevok kurte ya van avkaniyan e. Me di

v pirtk de digel rove nrnn Xendr ji Murucuz Zeheba el- Mesud (m. 946),

Qissetul- Ekrad f mall raqa el- Xemrew Tarxa bnu Xeldn sd wergirt me

cih dan agahiyn wan. Ji bil v pirtk, weku avkaniyn yekemn me ji el- Kamil f

Tarxa bnul Esr (m. 1233), el- Alakul Xetre f Zikr Muluk am wel Cezreya bnu

eddad (m. 1285), Ktabu Sretl Erda bnu Xewqel (m. 988) ji Mucemul Buldana

Yaqut el Hemew (m. 1129) j sd wergirt.

erefnameya erefxan Bedls (m. 1603) ji bo droka Mrektiya Azzan

avkaniyeke girng e di rza avkaniyn yekemn de ye. erefxan di v pirtk de

behsa droka siyas ya hem xanedann kurdan dike di v arovey de derheq

Mrektiya Cizra Botan de j agahiyn tr tij dide. erefxan slsleya v xanedan ji

Mr Ebdulezz dide destpkirin heta Mr eref Syem behsa hem mrn v xanedan

byern siyas yn serdema wan dike.

Pirtka Ltf (Ehmed Ramiz) (m. 1940) ya bi nav Emir Bedirhan (Mr

Bedirxan) ji bo serdema Mr Bedirxan rxandina Mrektiya Cizr avkaniyeke girng

sereke ye. Ltf di v xebata xwe de cih dide jiyanameya Mr Bedirxan pvajoya

rxandina mrektiy. Ltf ji ber ku di destpka sedsala bstem de li Stenbol digel

malbata Mr Bedirxan di nava peywendiy de ye bi htmaleke mezin rasterast ji

endamn malbat agah wergirtine cih daye hin zanyariyn taybet.

Pirtka Nazm Sevgen (m. 1980) a Dou ve Gneydou Anadoluda Trk

Beylikleri (Mrektiyn Tirk n Rojhilat Bar Rojhilat) Anadol li ser teza tirkirina

kurdan hatiye nivsn. Nazm Sevgen weku efserek xanenin droka kurdan a pit

slam li ser v nrna deolojiya resm dinivse di v pirtk de cih dide droka

Merwan, Hesenweyh, Fedlew, Mrektiya Cizr, Mrektiya Amdiy, Mrektiya

Hekariy, Mrektiya Baban, Mrektiya Bedls Mrektiya Mehmdiyey. Ev pirtk

11

herend bi ayn siyas hatibe nivsn ji rbaza zanist dr be j, ji ber ku cih daye hin

belgeyan, me pwst zan em cih bidin agahiyn v pirtk j.

Pirtka Ahmet Kardam a Cizre-Bohtan Beyi Bedirhan: Direni ve syan Yllar

(Mr Cizr Botan Bedirxan: Saln Berxwedan Serhildan) behsa serdema daw ya

Mrektiya Cizra Botan serdema Bedirxan Beg dike. Ji ber ku Ahmet Kardam xwe

sipartiye belgeyn Osman pirtka w ji aliyek ve nrna dewleta Osman ya derbar

Bedirxan Beg Mrektiya Cizra Botan dixe r, ji aliy din ve bi nirxandinn drok

siyas byera hilweandina Mrektiya Cizra Botan destnan dike. Ji ber v end me di

bea daw ya droka Mrektiya Azzan de ji v pirtk j sd wergirt.

Tarih Kltr ve Cizre (Drok and Cizr) ya Abdullah Yan ji destpk heta

roja ro behsa droka siyas aristaniya Cizr dike. Abdullah Yan ji ber ku

avkaniyn xwe diyar nekirine ji rbaza zanist dr ketiye hin caran agahiyn biguman

ragihandine. Ji aliy din ve Abdullah Yan ji ber ku nivskarek Cizr ye di pirtka xwe

de cih daye efsane rokn devera Cizr ji ber v end j di bin kargeriya van

efsaneyan de maye ji rastiya droka Cizra Botan dr ketiye. L dsa j pirtka nivskar

ji ber ku aroveya git ya drok aristaniya Cizra Botan vedigire cih dide droka

devk ya xelk dever xwediy girngiyeke taybet e hja ye.

Bea arem a xebata me derbar peydabna edebiyata kurd ya li Cizra Botan

helbestvann Cizr de ye. Ev be ji ber ku li ser jiyana helbestvanan peywendiya wan

a digel bajarvaniya Cizra Botan hatiye nivsn, me di v be de piran ji avkaniyn

edeb sd wergirtin. Di v be de ji bil berhemn helbestvann Cizr, me ji pirtkn

Mjy Edeb Kurdya Eladn Secad (m. 1984), Mjy Edeb Kurdya Merf Xeznedar

(m. 2010), Hozanvant Kurda Sadiq Behaedn Amd, Tarxa Edebiyata Kurdya

Qanat Kurdo (m. 1985), Droka Wjeya Kurdya Feq Huseyn San (2002) j sd

wergirtin.

air ve Patron (Helbestvan Patron) a Xell nalcik ji aliy peywendiya

helbestvan seraya xanedanan pirtkeke girng e. nalcik herend pirtka xwe li ser

helbestvann Osman seraya v dewlet nivsandibe j, ji aliyek ve taybetmendiyn

git yn edebiyata serdema navn a hem geln musluman j xistiye r, lewra di

serdema navn de hewzeyeke hevbe a and edeb ya chana slam heb

peywendiya helbestvan serayn rvebiriy di nava v deolojiya hevbe de tee digirt.

12

Ji ber v end dema me peywendiya Melay Cizr digel seraya Cizra Botan lkola,

me ji v pirtka navbor sd wergirt.

Di dawiy de em dixwazin behsa pirtka Walter G. Andrews a bi nav iirin

Sesi, Toplumun arks (Deng Helbest, Strana Civak) bikin ku ev pirtk ji aliy

diyarkirina deolojiya helbesta serayn serdema navn peywendiya helbest digel

seray bajarvaniy pirtkeke girng e. Andrews di pirtka xwe de zdetir li ser xezelan

disekine di nava kevneopa edeb ya slam de bingehn estetzma xezel edebiyata

serayn xanedann slam ldikole di nimneya edebiyata Osman de analza hin

xezelan dike xetn git yn edebiyata serdema navn a slam nan dide.

13

BEA YEKEM

PVAJOYA BAJARVANIY DERKETINA EDEBIYATA NIVSK

1. QONAXN GIRNG N BAJARVANIY

Li ser destpka avakirina bajaran bonn ciyawaz hebin j bi git bajarn p

di dawiya aremn hezar sala ber zayn de li Mezopotamyay li geliy Nl hatine

damezirandin bajarvan pa li Filistn, Sriye, Anatoliya, ran, Asyaya Navn li

Geliy ndus belav bye.9 Hem avkan li ser Mezopotamyay hevray in ku yekemn

navenda derketina bajaran e. Sedema derketina bajaran li v herm vedigere ser hin

taybetmendiyn coxraf, pketinn cotyar ajeldariy. Lewra pit kotahiya serdema

qeay ya daw, li Rojihilata Nzk nitecbna hertim, cotyar bajar derketin hol10

weku pngava yekem a bajarvaniy herma iyayn Zagrosan b qada kedkirina bizin,

beraz, dewar, genim, nsk, polke, nok, zegerek baqil.11 Ji xwe li gor qewlek,

sumeriyn ku damezirnern ar aristaniya Mezopotamyay ne, ji iyayn Zagrosan

ne bar li ser v bingeh, aristaniya sumer ava kirine.12 Hin zanyar j li

Mezopotamyay destpka pvajoya avabna bajaran vedigernin pnc hezar sal ber

zayn, serdema neoltk.13 Lewra di v serdem de avhewaya v herm ji bo

cotyariy guncaw dibe li ser v zemn orea cotyariy dibe. Pit orea cotyariy

berhemn zde kom dibin, ji bo xwedkirina nifseke zde debara jiyan t dabnkirin

bajarn sumer j li ser v bingeh tn avakirin.

Ji destpka avakirina bajaran heta ro, ji ber geesendin taybetmendiyn wan,

bajar di nava pvajoya drok de weku bajarn antk, bajarn serdema navn, bajarn

slam bajarn njen bi nasname taybetmendiyn ciyawaz derdikevin p. L ji ber

ku du hezar sal ber zayn unsrn sereke yn bajaran derdikevin meydan,14 digel ku ji

destpka bajarn sumer heta bajarn ro di fonksiyon avahiyn bajaran de gelek

guhertin bne j, xetn git yn bajaran zde neguherine.15 Ji ber v j end cure

bajar hebin bila hebin nasnameya bajaran ku bingeha aristaniya mirov edebiyat ye

9 Jean-Louis Huot, Dnyann lk Kentleri, Kentlerin Douu, Wergr: Ali Bekta Girgin, mge

Kitabevi, apa Yekem, Ankara 2000, r. 13. 10

Charles Keith Maisels, Uygarln Douu, Wergr: Aleddin enel, mge Kitabevi, apa Yekem, Ankara, 1999, r. 471. 11

Maisels, h.b., r.103. 12

Mumford, b.n., r. 76; Deham Ebdulfettah, Pgotina Dastana Gilgam, Dastana Gilgam, Wergr Amadekar: Deham Ebdulfettah, Ensttuya Kurd ya Amad, apa Duyem, Stenbol, 2006, r. 24. 13

Ali K. Metin, ehir ve tekisi, Hece, j. 150/151/152, Ankara, 2009, r. 177. 14

Mumford, b.n., r. 96. 15

Huot, b.n., r. 12.

14

her weku xwe maye. Di nava v berdewamiya bajarvaniy de ji destpk heta ro ji ber

ku di naverok fonksiyonn bajaran de heta radeyeke ba ciyawaz dibe, me pwst

zan ku em van cure bajarn navbor bi taybetmendiyn wan n her berbiav destnan

bikin.

1.1. Bajarn Antk (Drn):

Ji destpka mirovahiy heta seretaya serdema navn re droka antk t gotin.

Dawiya droka antk j di 476an de bi hilwena mparatoriya Romay ya Rojava bi

encam digihje. Li ser v, mirov dikare bibje ku ew bajarn ku di nav droka antk de

derketine hol bajarn antk in.16 Bajarn serdema antk li ser herm xelekn ciya ciya

belav dibin. Weku di ser de j hat gotin herma yekemn a ku bajar l peydabne

Mezopotamya ye. Bajarn v herm j di nava xwe de weku bajarn sumer, akad,

gut, babl asr dabe dibin. Herwuha bajarn ber yn Misir, n, Geliy nds,

Sriyey, Filistn, ran, Anatoliyay, Fenkey, Yunanstan Romay j weku

bajarn antk tn binavkirin.

Herend bajarn hermn navbor di nava xwe de xwed ciyawaziyn taybet bin

j bi git mirov dikare bibje ku ev bajar weku ptir j amaje p hat kirin li ser orea

cotyariy hatin avakirin. Lewra cotyar p merc aristaniy b. Bi v away by ku

mirov li pey xorakn pwst bigerin ketin nav hewldann dtir17 di encama w de j

bajarn ku bn jdera aristaniya mirovahiy damezirandin. Herend di bingeha van

bajaran de orea cotyariy hebe j, pa ev bajar bi bazirgan karbeiya nav xwe btir

gebn cih xwe girtin. Li vir, ji ber ku yekemn azmna bajarvaniy ye, em zdetir

li ser bajarn sumer rawestin taybetmendiyn bajarvaniya sumer vekolin.

Li bajarn sumer perestgeh, seray, sr bazar taybetiyn her berbiav n

bajarvaniya sumer bn van her ar unsran ar nn sereke yn bajr temsl dikirin.

Ew j zilamn dn, rvebir, leker zenaatkar bn. avkaniyan her zde bal kiandine

ser perestgehn bajarn sumer ku van perestgehan hem di navenda bajaran de cih

digirtin hem j ji ber fonksiyonn xwe di navenda jiyana bajariyan de cih xwe

kiribn. Lewra li gor Jean Louis Huot, herend damezirnerek bajarn sumer hebe j,

bingeha van bajaran digiht xwedawendan. Loma di deqeke ku ji bo Gilgam hatiye

nivsn de wuha t gotin: Ey Uruk, berhem xwedawendan.18 Ji ber v j bajarn

16

Vefa Tadelen, Antik Kentlere Doru, Hece, j. 150/151/152, Ankara, 2009, r. 29. 17

J. M. Roberts, Avrupa Tarihi, Wergr: Fethi Aytuna, nklp Kitabevi, stanbul, 2010, r. 32. 18

Huot, Smer Kenti, Bir Kent-Devleti, b.n., r. 81.

15

Mezopotamyay weku bajarn perestgeh derdikevin p. Charles Keith Maisels j

dibje: Li Uruk li navenda bajr perestgehn Anu nannay bi nerdwenan

dorpkir bn bi away przmay bilind dibn.19 Herwuha li Nippur Enll, li

Erduy Enk, li Ur Nanna (Sin), li Larsay Sippar Utu (ama) weku xwedawendn

van bajaran li naverasta van bajaran weku semboln bajr bilind dibn.20

Perestgehn sumer ji bil erkn dn xwed erkn civak, abor siyas j bn. Bo

nimne, hilberna zde ya gel Uruk di perestgeha xwedawendn bajr de kom dibn

ji aliy koma ruhaniyan ve dihatin bikarann.21 Ji ber v j bajarn Mezopotamayay bi

awayek akera di bin kargeriya perestgeh zilamn dn de bn. V na ruhan hem

dahata welat di bin destn xwe de digirt hem j di encama v de civak bi r ve dibir. Bo

nimne, Laga ji ber van taybetmendiyan weku bajar-dewleteke dn derdiket p.22 Ji

ber v j di ser de hem erkn aferner n bajr bi dn ve girday bn peyamn her

girng j peyamn proz bn.23 L pit hezar sal ser bi derbasbna avakirina bajaran,

qonax bi qonax hukumdar na ruhban ji hev veqetiyan24 kargeriya perestgehan j

nsbeten ikiya. Ji ber v, gelek avkan dema behsa bajarn p dikin weku remzn

van bajaran behsa perestgehn bihtam, seray depoyn zad dikin.25 Lewra di

yekemn pvajoya bajarvaniy de dema mirov ji gundan ber bi bajaran ve n ax

hem berhemn ax bn mulk perestgehan xwedawendan, l pit ku hza

hukumdaran zde b, mulkn bajr v car bn mal qiraliyet.26 Ji ber v end

perestgeh b remza desthilata xwedawendan, seray j b remza desthilata hukumdaran.

Bguman serdestiya perestgehan ten bi serdema sumeriyan re bisnor nema,

pit sumeriyan j, di gelek bajarn Yunan de akropol anku perestgeh n ku ji bo

xwedawendan hatibn kirin li navenda bajaran li bilindahiyek cih digirtin.27

Sasaniyan j dema cihek digirt li wir ji bo Yezdan (Ahoramazda) perestgehek ava dikir

di van perestgehan de hem dn Zerdet hn xelk dikirin hem j kar barn dewlet bi

r ve dibirin.28 Di deqn Hammurab de j t dtin ku huquq li ser nav xwedawend w

19

Maisels, b.n., r. 237. 20

Huot, Tanrlarn kametgah Mezopotamya Kentleri, b.n., r. 254. 21

Huot, lk Kentlerin Douu, b.n., r. 38. 22

Huot, Smer Kenti, Bir Kent-Devleti, b.n., r. 73-74. 23

Mumford, b.n., r. 125. 24

Huot, Smer Kenti, Bir Kent-Devleti, b.n., r. 75. 25

Clive Ponting, Dnya Tarihi, Wergr: Eref Bengi zbilen, Alfa, apa Yekem, stanbul, 2011, r. 61. 26

Mumford, b.n., r. 142. 27

J. M. Roberts, b.n., r. 52. 28

Heme Kerm Hewram, Mjy Perwerde Xwndin Le Hucrekan Kurdistanda, apxaney Wezaret Roinbr, Berg Yekem, Hewlr, 2008, r. 55.

16

serdem y bi nav Marduk li ser xelk hatiye espandin. Hammurab wuha diaxife:

Marduk xwest ku ez edalet bidim mirovn welat xwest ji bo mirovn welat

rvebiriyeke ba dabn bikim, ji ber v j, min li her der welat rast edalet bi cih kir

xelk serfraz kir.29 Ji van nimneyan t fmkirin ku cih taybet perestgehan

kargeriya wan a zde ya li ser civata bajar yek ji taybetmendiyn her berbiav

bajarn antk b.

Ji ber v rola perestgehan, na ruhan, ji serdema sumeriyan heta dawiya

serdema navn, ji her al ve xwed mtiyazn taybet bn. Bi gotina Max Weber, mulkn

endamn na ruhan ji bac muaf b li dervey teserufa karn resm dadgeha bajr

dima. Tev ku papaz ji lekeriy erkn pwst n li ser gel bajr hatibn azadkirin di

heman dem de bi waqfiyeyn ku dewlemndn bajr bex kilsey dikirin maln wan

her ku di zde dib.30

Pit ku bajar weku yekneyeke n ya nitecbn derketin hol civat j tkel b

di nava hiyerariyek de kar peyn n peyda bn. Ji bil hukumrann desthilat

zilamn dn yn perestgehan, her cure rvebir, katib, leker, bazirgan, zenaatkarn

pispor gel bajar her yek ji vana xwed statuyn ciya ciya bn.31 Ev nn ciyawaz n

civata bajr ji ber ku di bin nzameke bajar dewlet de bn, di nava hevkariy de, bn

unsrn jneger pwst n damezirandina aristaniy, loma j hebna van nn bajar

iyana mirovan yekser bilind kir. Bi zdebna hza mirovan avahiyn n hatin kirin,

di navbera cihn dr de digel bna ragihandin, maln bazirganiy hatin veguhestin

bi v away bajar bn jdera teqna dahnann mirov.32 Bguman bazar cih van kar

peyn ji hev ciya b navenda pkgihtina van nn civat b.

Ji ber ewleh pketina bajaran di demeke kurt de nifsa wan zde b. Lewra

bajar, di nava hawrdoreke km nifs de cih kombna nifseke zde b.33 Ji xwe ji ber

v nifsa zde di bajaran de tevger fikrn n dibn ev tevger fikrn n j dibn

sedema pketina mirovahiy geepdana aristaniy. Dema mirov bala xwe dide

nifsa Uruk bi git bajarn sumer mirov tdigihje ku aristaniya sumer gihtiye i

radey. Lewra hja di w serdem de nv civata sumer bajar bn.34 Ev rje li gor

29

Maisels, b.n., r. 453. 30

Max Weber, ehir, Wergr: Musa Ceylan, Yarn, stanbul, 2010, r. 267. 31

Huot, Smer Kenti, Bir Kent-Devleti, b.n., r. 81. 32

Mumford, b.n., r. 45. 33

Jacques Le Goff, Ortaa Kenti, ehirler ve Kentler, mge Kitabevi, apa Duyem, Ankara, 2000, r. 170. 34

Maisels, b.n., r. 226.

17

bajarn serdema navn pketin asta bilind a bajarn sumer nan dide, lewra di

serdema navn de di nava dewletn chan de asta bajarvaniy ji sed 10 yan j 15an

derbas nedikir. L s hezar sal ber zayn reng e nifsa Uruk ji bajarn din n sumer

du car zde b jimareya bajr gihtib 40 000 kes.35

Sr yan j dwar dora bajaran, naneyeke girng a bajarn antk b heta

sedsala XIXan j wuha ma.36 Bguman sr ji bo parastina niyn bajaran dihatin lkirin

xala ciyabna navenda bajr b ji olteran. Srn bajaran li gor baweriya mirovn w

serdem, bajariyan ji ruhn xebs, ajeln dirinde, dizn koer ji artn dagrker

diparast. Ji ber v end bi saya van sran xelk bajr bi dilniyay di nava ewleh

asdeyiy de dijiyan. Loma j droka kirina sran bi damezirandina bajarn p re

dest p dike. Lewra srn p yn li Mezopotamyay, ji dawiya 4000 saln ber zayn

mane lkirina sran di dirjahiya hezar sala syemn de j her berdewam bye.37 Sr li

hember tirs fikara dijminan, dahnana her biheybet a mirovn bajar b. Ji ber v j

mirovn serdema antk bi hewl xreteke mezin wan bedenn mezin l kirine, da ku

xwe ji metirsiyn muhtemel biparzin. Bo nimne, li dora Uruk bi dirjahiya 10

klometrey sr hebye.38 Ji ber v end j di gelek deqn serdema antk de behsa sran

hatiye kirin bajar bi srn xwe hatine pesinandin.

B v away bajarn antk bi taybetmendiyn xwe yn mad bi nn xwe yn

sereke ar erkn girng bi cih diann. Rvebiran di seray de taeta li hember qannan

dabn dikir, zilamn dn di perestgehan de manewiyat rewit civat diparastin,

zenaatkaran di bazar de pdiviyn niyn bajar dabn dikirin lekeran j bi saya

srn bajr li hember rn dijmin dagrkeran erk bergiriy bi cih dian.39

1.2. Bajarn Serdema Navn:

Serdema navn, ji bo Ewrupay bi hilwena mparatoriya Romay ya Rojava

dest p dike heta orea pesaziy dewam dike. Di v serdem de ji bo ku hukm

dewleteke bihz a navend li ser bajarn Ewrupay namne, di gelek deveran de di ser

de li Bakur talyay bajarn nv serbixwe derdikevin hol. Lewra di serdema

35

Ponting, b.n., r. 65. 36

Mumford, b.n., r. 84. 37

Huot, Sahte Neolitik Kentler b.n., r. 29. 38

Ponting, b.n., r. 65. 39

Georges Duby, Kente ve Kra Bakmak, ehirler ve Kentler, mge Kitabevi, apa Duyem, Ankara, 2000, r. 164.

18

mparatoriya Romay de bajarn xweser n mparatoriy ketibn nav endn weyn

otortey ji ber v j heta radeyek ji aliy van we otorteyan ve hatibn

texrbkirin.40 Loma j pit jihevketina mparatoriy nasnameya bajarn serbixwe careke

din ket rojev.

Di serdema navn de rxistina bajar azad ku li Rojavay Ewrupay ji sedsala

XIan dest p kirib di sedsala XIIIan de fireh bb, di binyada xwe de, xwe dispart

rvebiriya bazirgan, zenaatkar loncayan ku ji begn feodal xweseriya xwe stendibn.41

Bajar azad serdema navn cih milmilaneya nn ciyawaz serbixwe bn. Ji aliyek

ve di her bajarek de erk selahiyata wan ciya be j, lordek weku parzer karmend

her mezin bajr, na arstokrat rvebir temsl dikir,42 li aliy din li kilsey hukm

zilamn dn her ku di xurtir dib. Li nave olteran begn feodal hukum dikir di

bazarn bajaran de j neke n ya burjuvay ser hildab. Ev nn ku her yek ji wan

xwed berjewendiyn taybet bn, ji aliyek ve di nava milmilaneya desthilat

berjewendiy de bn, li aliy din j bi v pbirka xwe r li ber guhertin fikrn n

vedikirin. Herend bajariyn serdema navn armancn mna azad, wekhev, bedariya

demokratk xweseriy di bajarn xwe de bi cih nekiribin j pit bajarn Yunan di v

serdem de bi awayek xurtir ev fikir ketin rojev. Ji ber v j taybetiya her berbiav a

bajarn serdema navn ev tevgera nn civak b.

Li bajarn serdema navn pit ku danstandin bazirgan zde b, abor li ser

axn n ve hat dabekirin ji ber v tevgera bazirganiy jimareya kesn biyan li van

bajaran zde b,43 bi zdebna kesn biyan j, heterojeniya civata bajarn serdema

navn zde b. Ji xwe bajarek bi s taybetiyn xwe ji olteran dihat ciyakirin: zdebna

nifs, siftbna mirov heterojeniya civak.44 Bguman bajarn antk j li gor

hnterlanda xwe heterojen bn, l ev heterojen di bin kontrol de b. Di serdema navn

de ji ber bazirganiya dorfireh rjeya heterojeniya bajaran li gor serdema antk zdetir

b v j ji bo pketina civakn bajar diyardeyeke n ya bajarvaniy an hol.

Di bajarn Rojava de meydan pit bazar duyemn zemna heterojeniya civak

ya bajarn serdeman navn b. Meydana ku di polsn yunan yn antk de j re agora

dihat gotin, cih avahiyn git, hevdtina mirovan herwuha navenda bazirgan,

40

R. J. Holton, Kentler, Kapitalizm ve Uygarlk, Wergr: Ruen Kele, mge Kitabevi, apa Yekem, Ankara, 1999, r. 16. 41

Mehmet Ali Klbay, ehirler ve Kentler, mge Kitabevi, apa Duyem, Ankara, 2000, r. 111. 42

Weber, b.n., r. 124. 43

J. M. Roberts, b.n., r. 53. 44

Kele, b.n., r. 121.

19

pesaziy dn b. Niteciyn polsan demn xwe yn ku ji ber mal kar diman li vir

derbas dikirin. Ji ber v j ev der navenda civak siyaset bn.45 Di bajarn Bakur

talyay y serdema navn de j ji agoray re pazza dihat gotin. Pazza j heven

agoray navenda komel aboriy b. Lewra cara p banka li vir hatib avakirin,

byern mezin n civak li vir rdabn mirov li vir hatibn cezakirin. Bguman di

bajarn antk de j meydan heb, l dema mirov byern dawiya serdema navn tne

berav di bajarn serdema navn de meydan xwed cihek taybet b. Ji ber v j mirov

dikare bibje ku meydan ji aliyek ve b nasnameya bajarn v serdem.

Di bajarn serdema navn n Ewrupay de, rola dn di diyarkirina nasnameya

bajarn serdema navn de rola kilsey berav diyar b. Ji ber v j, anda bajar ya

serdema navn bi awayek akera bi xirstiyaniy ve girday b.46 Lewra pit hilwena

mparatoriya Romay li Rojhilat Ewrupay tekane yektiya chan ya bihz kilse b.

Kilse weku dezgeh xwed zeviyn gelek zde b bi arkariya dndarn xirstiyan

gihtib hzeke mezin a abor. Ji ber v end kilse manastiran di nava xelk de

roleke girng didtin. Manastir ji bo kesn b mal hal cih xwelgirtin mayn bn

herwuha manastiran di avadaniya bajaran de j rola xwe didtin. Bo nimne; pir didan

kirin, bazar dadimezirandin, nexwexaneyn gel vedikirin bi v reng di pvebirina

bajaran de peng dikirin.47 Ji aliy din ve kilse navenda kombna niyn bajar b

ji ber v end j li tenita bazar li navenda bajaran dihat avakirin. Lewra kilse ji bo

xelkn bajar ji bil proziya xwe di mhrcaneke mezin de holeke mezin a xwarin, hola

pandana anoy herwuha di tatlan de ji bo xwendekaran cih perwerde alakiyn

lm bn.48

Di v serdem de ryek din kilsey j heb ku ev b sedema tevlhev

aloziyn cd yn civak siyas. Lewra kilse bi v hza xwe ya zde d ji dirv

dezgeheke dn derketib bb hzeke desthilatdariy. Ji ber v end, awa ku di

avadan xizmetguzariyn civak de ry xwe y merhemet nan dida herwuha bi

gefa afarozkirin tirs dixist dil qiralan j. Kilse di zordestiy de ew end p ve di

ku ji bo kecedana mirovn heretk hacetn kencey yn mekank dadihna;49 loma j

pit demek kilse ji bo kesn azdixwaz b keleha zilm azardan navenda

zordestiya zilamn dn. Herend bizavn n yn muxalif li dij v tehdaya kilsey ser

45

Klbay, b.n., r. 42. 46

Le Goff, g.n., r. 180. 47

Mumford, b.n., r. 317. 48

Mumford, h.b., r. 376. 49

Mumford, h.b., r. 399.

20

hildabin j, heta dawiya serdema navn j rasterast nekarn li dij otorteya dn rawestin

yan j hukm wan n li ser siyaset civak biknin. Lewra di nava chana xirstiyan de

xala her bihz hj dn b armancn hevbe n civak stratejk ji aliy kilsey ve

dihatin diyarkirin. Ji ber v end j endn car li dij chana slam ji ber berjewendiyn

ciya ciya li ser nav xirstiyaniy sefern xa hatin lidarxistin.

Di bajarn serdema navn de ji bil hukumdar eslzadeyn serayan, ruhaniyn

kilseyan burjuvayn bazaran, di sedsala XIIIan de li der dora dezgehn xwendin

bi taybet di wan zanngehan de ku berhem v serdem bn neke n ya rewenbr

derket. Rewenbrn ku kar wan nivsn hnkirinb bi awayek profesyonel

mamostet zanyariy dikirin digel bajarn serdema navn derketin hol50 ev kesayet

bn bikern n yn edebiyat zanista serdema xwe.

1.3. Bajarn slam:

slam weku dnek asman li bajaran derket qada jiyan li bajaran ge b. Ji ber

v end j mirov dikare bibje ku slam dnek bajar ye, lewra di chana slam de

aristaniya ku rvebir, huquq, dn and digire nava xwe li bajaran peyda b.51 Weber

bal dike ser v taybetiya bajarn slam dibje di bingeha aristaniya slam de bajar

heye.52

Li ser peywendiya slam bajaran Mustafa Demirci j radigihne ku: slam, li

Mekkey hat xwar, li Medney dirvek siyas wergirt, li Besra Kfey dest bi fethan

kir, li Bexdad j p veguher umran, pit w veguher aristaniy.53 slam ji ber ku

tghtineke n an di demeke kurt de bi riya fethn serkevt giht desthilateke yekcar

zde, muslumanan, derfeta w yek dt ku li gor prensbn xwe weku mekan jiyan

badet bajarn xwe ava bikin. Helbet em nikarin bibjin ku bajarn slam ji her al ve ji

bajarn serdema xwe ciyawaz bn, l em v bi rehet dikarin bibjin ku bajarn slam

xwed taybetmendiyn xweser bn ji sedsala VIIan heta sedsala XIXan di herm

dewletn ciya ciya de gelek bajarn slam li ser v nasnameya xweser derketin hol.

Bajar slam ji pnc kome avahiyn girng pk dihat: 1. Keleh, 2. Seray, 3.

Navenda bajr (ku ji mizgevta n, xan, bedesten bazar pk dihatin), 4. Tax, 5. Taxn

50

Jacques Le Goff, Ortaada Entelekteller, Franszcadan ev: Mehmet Ali Klbay, Ayrnt, apa Duyem, stanbul, 2006, r. 24. 51

R. J. Holton, b.n., r. 157. 52

R. J. Holton, Kentler, b.n., r. 154. 53

Mustafa Demirci, slamn mran ehri: Badat, Hece, j. 150/151/152, Ankara, 2009 , r. 251.

21

derve.54

Bguman herweku bajarn p di bajarn slam de j unsra her girng seraya

hukumdariy b. Di v arovey de Bexdaya ku bajar her girng serdema slam b

li ser ar bean hatib dabekirin bi wey xelekek ji rojava heta rojhilat, ji bakur

heta bar bi kueyn nizim dorpkir, di nava giroverek de b. Seraya hukumdariy

j di navenda bajr de b. Ev plana bajr j smetriya nava civat, hiyerariy, cih

navend y xelfe belavbna hukumraniya w ya li ar aliyn chan dinimand.55

Hin lkoler di mijara bajarn slam de bal dikin ser mizgevt, hemam, bazar,

avahiyn hukum, sr meydan j. Li gor vana derketina bajar slam bi mizgevt ve

girday ye.56 Ji ber v end gelek lkolern ku li ser bajarn slam xebitne behsa v

rola navend ya mizgevt kirine. Ji xwe heta destpka Ebbasiyan j di navenda bajarn

slam de mizgevt seraya hukumdariy li tenita hev bn.57 Loma j di bajarn slam

de mizgevt hem ji aliy fzk ve hem j ji aliy komeley ve di navenda jiyana

muslumanan de b. Ji ber v end di nava civat de xwed rol fonksyonn girng b.

badet, frkirin, perwerde, hevdtin, areserkirina keyn civak siyas tev li mizgevt

dihatin kirin di v maney de mizgevt rola badetxane, xwendingeh, navenda

rewenbr meclisa siyas didt. 58

Herend di destpk de mizgevt cih xwendina Quran lmn slam b, l pa

deriy xwe ji zanistn din n beer re j vekir. Di v maney de hinek mizgevtan rola

zanngehan j girtin ser xwe. Bi taybet di serdema Ebbasiyan de di bajarn navend yn

chana slam de mizgevtn bi v away peyda bn ku di van mizgevtan de dersn

edebiyat j dihat xwendin. 59 Mizgevta ku van fonksiyonn girng bi cih dian, ji aliyek

din ve j di navenda bazara bajr de weku xala navend cih digirt. Li nzk mizgevt

pirtkfiro, cltfiro, imikfiro firokarn kelpeln ermn cih digirt.60 Bi v away

mizgevt di navenda jiyan de weku qblenameya mad manew ya civata bajr rol

digra, ji ber v ye ku Hodgson dibje mizgevt ji cih badet zdetir cih kombna gel

b ji perestgehn yunan zdetir beramber agorayan dihat.61

54

Rstem Erkan, Kentleme ve Sosyal Deime, Bilim Adamlar Yaynlar, apa Syem, Ankara, 2010, r. 81. 55

Ira M. Lapidus, slam Toplumlar Tarihi, letiim Yaynlar, Wergr: Yasin Aktay, apa Syem, stanbul, 2005, c. 1, r. 142, 143. 56

Alparslan Aliaaolu, slam ehri, Hece, j. 150/151/152, Ankara, 2009, r. 196. 57Ferhad Hac Eb, El Medne Kurdiye, Sprz, apa Yekem, Erbl, 2004, r. 84; Ylmaz Can, slam ehirlerinin Fiziki Yaps, Trkiye Diyanet Vakf, Ankara, 1995, r. 102-108 58

Hewram, b.n., r. 258. 59

Hewram, h.b., r. 261-262. 60

Kele, b.n., r. 122. 61

M.G.S. Hodgson, slamn Serveni, z Yaynclk, stanbul, 1993, c. 2, r. 238.

22

Di bajarn slam de pit demek li tenita mizgevtan tekya xaneqayan j cihn

xwe girtin. Tekya xaneqa cih perwerdeya rbaza tesewuf bn ev der taybet bn bo

peyrewn terqetan. L ji bil rresmn taybet n zikr, xelk din j ji bo rad

retgirtin dikarn biin van cihan. Li tekya xaneqayan herend tedrseke formel a lm

edebiyat nehatibe dayn j, ji ber cazbe fezaya wan a manew, di demeke kurt de ev

mekan bn navenda helbestvan edban. Gelek caran di van mekanan de ew fikrn ku li

derve derfeta gotin neb dihatin bilvkirin di nava eqeke ruhan de ev cure fikir heta

radeyek dihatin tolerekirin. Ji ber v azadiya rayderbirn j gelek helbestvan ji van

deran derketin ku bi hunera xwe bn ry ge chana slam.

bnu Xeldn weku brmendek musluman yekemn kes e ku li ser teorya bajar

aristaniya slam raya xwe derbiriye. Li gor w, di nava Ummeta slam de nsbet bi

hza wan avah km in. Ev j vedigere bo bedewbna ereban hin prensbn dn

slam ku li dij sraf ne.62 bnu Xeldn herend avahiyn slam li gor serdema xwe

km dtibe j, di pvajoya drok de bajarn slam ji aliy unsrn mmary ve j

gihtin pileyeke ba. Di ser de mizgevt, medrese, tekya, pir, kan, hemam, turbe, seray,

qeyser bedesten wek unsrn mmar bn beeke girng ji nasnameya bajarn slam.

Di bajarn slam de ji bajarn Ewrupay cihtir rvebiriyeke xweser a mna

arevaniy derneket.63 Ji ber v j di bajarn slam de mna bajarn serdema navn n

Rojava, rxistina bajarn azad peyda neb. Lewra ew helmercn siyas komeley di

bajarn slam de nebn. Eger em dawiya Ebbasiyan li derve bigirin, bajarn slam

hertim di bin destn rvebiriyn bihz n navend de bn ji ber v j, ji bil na

rvebir, nn ku bikarin karger li ser rvebiriya bajaran bikin derneketin hol.

Lewra ji bo ev merc neyn hol rvebiriyn navend i ji destn wan dihat texsr nedikir.

Bo nimne, ji bo bajarn derdor nekarin bi Stenbola paytexta dewlata Osman re

reqabet bikin dewlata Osman wan esnaf zenaatkarn bajarn din bi zor diann

paytext, da ku li van bajaran hzeke abor siyas li dij navend peyda nebe.64 Di v

arovey de di nava bajarn slam de helbestvan edb herend di medrese tekyeyan

de pgihtibin j, li dora serayn rvebir bajarn paytext kom bn di bin sbera

serayn hukumdaran de derfeta jiyan dtin seray paytext bi v away bn navendn

her bihz n peydabna edebiyat.

62

bn Haldun, Mukaddime, Amadekar: Sleyman Uluda, Dergh Yaynlar, apa Duyem, stanbul, 1991, c. 2, r. 838. 63

Ahmet Yaar Ocak, Ortaalar Anadolusunda slamn Ayak zleri Seluklu Dnemi, Kitap Yaynevi, apa Duyem, stanbul, 2011, r. 19. 64

Klbay, b.n., r. 116.

23

1.4. Bajarn Njen (Bajarn Pesaziy):

awa ku bajarn p li ser orea cotyariy, bajarn serdema navn li ser

bazirganiy ava bn, bajarn njen j, li ser orea pesaziy ava bn. Ji ber v end,

orea pesaziy ji hem aliyek ve nasnameya bajarn v serdem diyar kir. Bguman

bajarn njen di hem naveyn Ewrupay de di carek de derneketin hol. Lewra her

welat ji aliy pketinn pesaziy ve mna hev nebn. orea pesaziy ji ber ku cara

p di dawiya nveya duyem a sedsala XVIan de li Birtanyay r da, bajarn njen j

p li vir derketin meydan hd hd li hem welatn Ewrupay belav bn.65

Yek ji taybetmendiyn girng n bajarn psaziy hilbern b. Ji ber v end,

nifsa bajaran bi awayek berav zde b. Di 1800 de ji sed 90 nifsa Ewrupay li

olteran dijiyan, l di saln 1900 de li welatek mna Birtanyay ku ji aliy pesaziy

ve bi lez p diket ji aran sisy nifs li bajar bajarokan dijiyan, herwuha ji pncan

yek Birtanyay j li Londraya paytext dijiyan.66

Bajarn njen cihn gebn belavbna fikir zanyariy bn, lewra ev bajar, ji

ber pketinn fikr pesaziy ji bajarn serdema navn zdetir ji bo azadiya mirov

zemn rexsandin. Fikrn n yn ku fereziyeyn ber dikirin armanc li van bajaran

derketin ev rew bi belavbna xwendewariy re her ku hzeke cemawer wergirt.67

Ew pketinn mna apxaney ku di dawiya serdema navn de pk hatin bi rast j di

serdema njen de encamn ba derxistin hol bi v away konsepta ber ku bingeha

xwe ji serdema bajarn antk werdigirtin bi temam guher. Lewra ji mj ve xwendin

zanyar di bin tekel abluqeya nn serdest de b, l bi belavbna apxaney bi

apkirina pirtkan, li Ewrupay fikrn n derketin hol, li ser paradgmaya ber

gengeeyn xurt hatin kirin di bin sbera bajarn azad de gav bi gav aristaniya njen a

Rojavay ge b.

Li Ewrupay ji serdema navn vir ve gotina Hewaya bajar mirov azad dike

(Stadtluft macht frci)68

weku gotineke piyan cih xwe girtib ev gotin bb remza

rizgarbna ji fiarn salane yn civak siyas. Bguman di bajarn serdema navn de,

bajar azad, dihat wateya nn azad, ku na burjuvay nnertiya w dikir, l di bajarn

65

Erkan, b.n., r. 50. 66

Ponting, b.n., r. 627. 67

J. M. Roberts, b.n., r. 452. 68

R. J. Holton, b.n., r. 18.

24

serdema njen de azad zdetir dihat wateya azadiya takekes. Lewra di bajarn mezin n

pesaziy de peywendiya di navbera kesn ku hev dinasn vediguher ser weyn git,

xeleka azadiyn takekesan fireh dib di encama v de bi kargeriya van bajaran

kesayetiya mirovan bihztir dib.69 Di v watey de eger lokomotf biker bajarn

serdema navn na burjuvaziy be, biker bajarn pesaziy j takekes e. Lewra bi

ikandina sstema huquq ya ber bi damezirandina paradgmayeke n ya huquq,

nasnameya takekesiy ji aliy sstema siyas desthilat ve j hat pesendkirin di

dirjahiya sedsala XXan de li ser dabnkirina maf takekes gelek guhertin aksaz

hatin kirin. Nasnameya takekes ya ku di pvajoya orea pesaziy de ge b, helbet

xwe dispart w himendiya nasnameya bajarvaniy ku ji bajarn ber mrate mab. L

di bajarn p orea pesaziy de hz otorteya dewlet li ser civat li ser tak zal

b, lewra j azadiyeke snordar heb. Li hember v, di bajarn njen de tevgereke civak

ya bihz derket hol bi v re j li van deran weku encama pvajoya bajarvaniy

nasnameya takekes xurt b.70

Di bajarn njen de ji ber ku civat ji modela cemaat derdiket vediguher ser

modela civak ya cemiyet71 di na tkiliyn derece yek n civata adet de, tkilyn

derece du yn git, rk, demk pare parey destp dikir, cih hevkar pitgiriy

reqabet digirt.72 Loma j mirov njen ji hestn xwe zdetir bi hi xwe derdiket p73

di peywendiyn civak de pita xwe bi qannan ve gir dida. Bi v away tkiliyn

navbera mirovan sreteke ferm girt kontrola civak ya li ser mirovan km b. Dema

giraniya himendiya hevbe li ser himendiya takekes sivik b, tak xwe li hember

civat azadtir bihztir dt li hember bawer nirxn hevbe, nirx baweriyn

takekes derxist p.74 V yek j r li ber takekeskirina and vekir. Ji ber van hem

hokaran j bajarn njen ji bajarn ber zdetir r li ber derketina bikern edeb vekirin

di v arovey de ji bo gebna edebiyat bn jngeheke berhemdar. Ji ber v j hem

nasnameya takekes azadiya ku edb pdigihand hem j civat mirovn curbicur ku

jdera lhamn edb bn her du j li bajarn njen peyda bn.

69

R. J. Holton, h.b., r. 39. 70

Metin, g.n., r. 178. 71

Celalettin elik, ehirleme ve Din, izgi Kitabevi, apa Yekem, Konya, 2002, r. 37. 72

elik, h.b., r. 34. 73

Don Martindale, Pgotina ehra Max Weber, b.n., r. 43. 74

elik, b.n., r. 71.

25

2. PEYWENDIYA BAJAR DEWLET

Di avakirina bajaran de pit orea cotyariy hokara duyem xanedan dewlet

in. Lewra j pit peydakirina berhemn cotyariy nitecbna li gund bajaran,

mirovan ji bo bidestxistina berhemn zdetir pwst bi kirina coyn av dtin. Ji bo

kontrolkirin asaya van coyn av j pdv bi rvebiriyeke navend heb. Ji xwe bajar

dewlet j li ser v bingeh hatin avakirin75 dewlet di nava pvajoyeke wuha de bi

awayek sirut ji ber pdiviyn jiyan gav bi gav pk hat.

Li ser peywendiya bajar dewlet, bona bnu Xeldn ew e ku xanedan

dewlet ber bajar bajarokan in, lewra ji bo damezirandina bajar bajarokan hebna

mulk, xanedan dewlet ert e.76 Li gor w anda nitecbna li bajaran (hedaret) ji ber

xanedanan derdikeve bdabiran bi dewama xanedanan reh xwe ber dide erd.77 Ji ber

v qas temen xanedan dewlet dibe temen bajar j bajar bi qas xanedaniy dij.

Eger temen xanedaniy kurt be daw li xanedaniy b, jiyana w bajar j radiweste,

aristan (umran) pa dikeve bajar kavil dibin. Ku temen xanedaniy dirj, maweya

w berfireh be, li wir bnavber kargehn n vedibin, gelek avah tn lkirin, qada ku

ar bazar vedigire fireh dibe digihje heta cihn dr.78 Bi v away bnu Xeldn di

navbera dewlet bajaran de peywendiyeke rasterast dike, loma j bi dtina w ten

fermanrewayn bihz dikar bajarn mezin abdeyn gewre ava bikin.79

Bguman hem lkoler, li ser v peywendiya rasterast a bajar dewlet yek

deng in. Eger em li ser gotina bnu Xeldn bibjin bajar berhem xanedan dewletan

in, w dem div em dezgeh saziyn hukum sstema huquq j weku berhemn

bajaran qebl bikin. Lewra ew dewletn beray bi saya bajaran r rbazn n yn

fermanrewatiy dahnan di encama v de j temen hukumraniya xwe dirj kirin.

Loma j cara p qiraliyet di nava bajar-dewletn sumer de geesendin di encama v

pvajoya bajarvaniy de derketin hol.80 Ji v j derdikeve hol ku peywendiya bajar

dewlet kargeriyeke yek al ya biker berkar nne beravaj kargeriyeke du al ya du

bikern kara ye. Ji bo v j Georges Duby dibje, dewlet, bajar diafirne, dewlet li ser

bajar saz dibe.81

75

Korkut Tuna, ehirlerin Serveni, Hece, j. 150/151/152, Ankara, 2009, r. 196 r. 17. 76

bn Haldun, b.n., c. 2, r. 811-812. 77

bn Haldun, h.b., c. 2, r. 861. 78

bn Haldun, h.b., c. 2, r. 812. 79

bn Haldun, h.b., c. 2, r. 814. 80

Maisels, b.n., r. 255. 81

Duby, g.n., r. 155.

26

Dewlet bajar ji aliy hiyerariya nn civaka bajar ve j xwed roln hevbe

bn. Herend komn civak ji ber orea cotyar, bizava bazirgan orea pesaziy

derketibin ge bbin j, rkxistina van nn xwed maf mtiyazn ciya ciya bi

hunera dewlet mumkn b. Li bajarn ber orea pesaziy, xizmetkarn ku hatibn

kolekirin komeke bik a giregiran bi hev re dijiyan. Helbet ev diyarde bi saya

dewlet taybetmendiyn siyas yn bajaran mumkn b.82 Lewra prensba

syonecism ya ku ji ber nzkbn mirovan pevgirdana du al dikir, r li ber

bercestebna rvebiriya siyas vekir. Rvebiriya siyas (hukumet) j bi pitgirdana

nivs, di war abor deolojk de bi rvebirina raya git bi arezakirina yekneyn

ekdar, dewlet derxist hol, loma j teey p y bajar di sret bajar-dewlet de derket

hol.83 Bi v away hja di destpka avakirina komela bajar de, n komn cih bi

awayek ku muhtac hev bimnin hatin birvebirin perwerdekirin. Ji ber v j bajaran

dewlet di nava konsensuseke sirut de birxistinkirina van nan girtin hustuy xwe

bi v away bingeha aristaniy pkve dann.

Bajar weku navenda rvebirin, aristan pketin ji destpka avabna xwe

heta niha ji bo mirovan bne xala cazbey qada li hev kombn. Bguman gelek

sedemn v diyardey hene li gor helmercn serdeman, li van sedeman sedemn n

zde bne. bnu Xeldn sedema nitecbn bajarvaniy du tit dizane. Yek; meyla

rehet aramiy, du; ji ber rn neyar dijminan parastina mulk berjewendiyan.84

Ev her du meyln mirov j ten li bajaran bi saya asay ewlehiya dewlet mumkn

b. Ji ber ku mulk berjewend bi saya dewlet dihatin parastin, hukumdarn dewletan

li ser mulk samann bajaran dibn hza her mezin di encama v de j sstema

desthilatdariy ya bajaran mirovn derdor ber bi navend ve radikandin. Ji ber v j

k xwestibe bibe hevbajar, para xwe ji desthilat bistne di dezgehn hukum de

kariyer bike, hewl daye xwe bigihne navenda bajr.85 Di v arovey de dewlet

bajaran hertim hev xwed kirine ji ber v j mirov bi hsay ji hev dernaxe k ji k

bye. Loma j bi gotina Charles Keith Maisels, derebegn ku bajar bajarokn wan

nebin bi karn gundtiy re mijl bibin dikare b nandan; l dewletn ku bajar

bajarokn wan nebin kes nikare nan bide.86

82

Duby, h.b., r. 158. 83

Maisels, b.n., r. 255 . 84

bn Haldun, b.n., c. 2, r. 812. 85

Duby, g.n., r. 157. 86

Maisels, b.n., r. 491.

27

Di dirjahiya drok de dewlet, hin bajarn diyarkir kirin bingeha xwe ya

rvebirin bi hza xwe ya siyas ew kirin cih cazbeya mirovn derdor. Lewra bajar

ji bo dewlet amra rxistinkirina civak b, ji ber w j ji destpka bajarn p heta ro

bajar weku navendn rvebiriy derketin hol. Di nava bajaran de j bajar navend di

nava sstemeke serweriy de, cih dabnkirina nzama git xala kombna hz

selahyetan bn.87 Ji ber v j ev bajarn navend bi saya van derfetan, li gor naveyn

din btir p diketin. Ji bo v, nimneya her ba Bexdad e, lewra ber dewleta Ebbas

Bexdad weku bajarek nedihat zann, l pit ku Ebbasiyan v bajar kir paytexta dewleta

xwe, Bexdad ji gelek bajarn drn n chan mezintir b p ket. Helbet ev mezinbn

ten bi niyn bajr ve snorkir nema. Bajar b cih kombna fikrn slam,

xirstyan, helenstk, yahud, zerdut hndy. Bi saya van cure fikran di demeke kurt

de di asta chan de b paytexteke rewenbr di serdema xelfey efsanew Harun

Red de giht lutkeya dewlemendiya xwe. Ji ber v j di rokn Hezar Yek ev de

b serbajar rokn ehrazad.88

Li ser v peywendiya bihz a bajar dewlet mirov dikare bibje ku dewlet

xanedan ji mj ve weku hzn damezirner n bajaran di pvebirina bajaran di

peydabna anda bajarvaniy de roleke girng grane. Ji ber v kargeriya wan j di

berhemn edeb yn bajar de hukumdar hertim weku lehengn kara yn berhemn

edeb derketine hol hem byer li dora kesayetiya wan hatiye hnandin. Ji ber v

end seray weku bingeha rvebiriya hukumdaran hukumdar j weku bihztirn zilam

dewlet bajaran bne yek ji hmayn girng n edebiyata bajar.

87

Duby, g.n., r. 155. 88

J. M. Roberts, b.n., r. 146-147.

28

3. PEYWENDIYA BAJAR ARISTANIY

Pit orea cotyariy derketina bajar-dewletan bajar bn navenda serhildana

aristaniy. Ji xwe di ziman gelek neteweyan de di navbera peyvn bajar aristaniy

de hevbeiyn etmlojk peywendiyn semantk n rasterast hene. Di ziman ereb de

medeniyet ji peyva medney (bajar) hatiye darijtin. Di zimann Rojava de peyva

civiliszation ku ji civitas (bajar) hatiye darijtin aristaniy fade dike. Di ziman frans

de zaravn urban (bajar), urbanit (bajarvan), civilit (kubar), civilisation (aristan)

j naneya v peywendiy ne. Weku van zimanan di ziman kurd de j heman

peywend xuya dibe. Di kurmanciya jrn de ar di na bajara kurmanciya jorn de

t bikarann peyva aristan j ji v peyv hatiye darijtin. Ji van peyvan j derdikeve

hol ku piraniya gel neteweyn chan, aristaniy ber her tit weku diyardeyeke

bajar dtine89 ji ber v yek j bi riya van peyvan v peywendiy destnan kirine.

Peydabna aristaniy bi saya nitecbn, bi derbasbna civata cotyariy

bihzbna rvebiriyn bajaran mumkn b. Lewra civata nrvan berhevkar nikarb

titek li sirut zde bike, beravaj, tit ku li sirut heb berhev dikir; l andin

inn zdekirin hilberandin b. Ji ber v j bidestxistina xorakn pwst mirov bi ax

ve hatin girdan. Bi v away mirovan xan l kir bajar damezirandin. Pit

damezirandina bajaran mirov hn pkve jiyan bn bi saya v, hz iyana xwe ya

veart derxistin hol. Lewra aristaniya ku bi dest bajariyan hat hol di hundir xwe de

hesta gihtina paeroj dihewand.90 V hest endeya paeroj j xwe bi mmar,

berhemn dn, edeb, felsef zanist nan dida ku aristan weku encama v endeya

zindmayna hertim derket hol.

Bguman ew aristaniyn ku di devern ciya ciya yn chan de derketin, li ser

bajaran ge bn. aristaniya Mezopotamyay, aristaniya Misir, aristaniya ndus,

aristaniya ran aristaniyn din, li ser bajaran ava bn ku ev devern navbor jderka

bajarn p yn dunyay bn. Ji xwe li hermn navbor sedema diyarker a bihzbna

aristaniy j ev bajar bn.91 Lewra hem ew nirxn mad manewiyn ku aristaniy

pk diann li bajaran dihat afirandin. Weku unsrn mad yn aristaniy; perestgehn

drn, dr, mizgevt, seray, pir, peyker, kan, hemam, anogeh titn mna vana tev li

bajaran dihatin kirin. Herwuha xwendin, perwerde, rxistina dn rxistinn dn,

89

Klbay, b.n., r. 14. 90

Korkut Tuna, g.n., r