FIHTEOVA FILOZOFIJA ISTORIJE Danilo Basta: Večni mir i carstvo slobode: Povest u senci transcendentalizma – - o Fihteovoj filozofiji povesti u njegovim Osnovnim odlikama savremenog doba(popularna predavanja držana u Berlinu, 1804-1805.)

- osnovne odlike Fihteove filozofije istorije su:

1) apriorizam i konstruktivizam2) napredak u umu i slobodi3) moralno usavršavanje čovečanstva (kao svrha istorije)

Apriorizam i konstruktivizam Fihteove filozofije istorije jesu njene formalne, ali i metodološke odlike. Pritom treba imati u vidu činjenicu da je Fihte sledbenik i radikalizator Kantovog transcendentalnog idealizma. Odatle sledi da je on mnoge karakteristike Kantovog sistema primenio i u svom shvatanju istorije. Te karakteristike su, kao što je već napomenuto, apriorizam i konstruktivizam, ali prisutni su i dualizam apriornog i aposteriornog, kao i shematizam – u trsdl. određenju vremena.

Međutim, takođe su prisutni i jasno izraženi motivi iz Fihteovih Osnova učenja o nauci.

Osnovno pitanje koje se postavlja u vezi sa Fihteovim shvatanjem istorije jeste: kako istorija za Fihtea postaje filozofsko pitanje?

Fihteu je bilo stalo da filozofski razume vreme, a posebno svoje vlastito vreme. Taj filozofski pristup stoji u oprečnosti prema jednom drugom mogućem pristupu – hronološko-empirijskom. Razlika između ova sva pristupa, zapravo je razlika između onog apriornog i onog empirijskog, između pojma i datosti činjenica. Filozofski pristup za Fihtea je takav pristup koji postojeću raznolikost iskustva svodi pod jedinstvo jednog zajedničkog principa (pod jedinstvo pojma), da bi zatim iz tog istog principa dotičnu raznolikost izveo i objasnio. Filozofsko objašnjenje jeste objašnjenje načinjeno nezavisno od svakog iskustva, dok se načini na koje apriori pojam koji stoji u osnovi objašnjenja, nastupa u iskustvu, izlažu kao nužni njegovi fenomeni u vremenu.

Respektivno tome, i filozof istorije će svom istraživanju pristupati nezavisno od svakog istorijskog iskustva i bez obzira na njega; njegovo postupanje jeste naprosto a priori. Filozof istorije mora biti u mogućnosti da a priori opiše celokupno vreme i sve njegove moguće epohe. Za razliku od pukog empiričara koji je samo “hroničar doba”, “skupljač fakata”, “analista”.

Na ovom mestu valja napraviti poređenje Fihteovog stanovišta sa Kantovim, sa jedne strane, i sa Hegelovim, sa druge. Jasno je vidljiv Kantov dualizam: istorija prema Fihteu ima dva prisno povezana sastavna dela: deo koji se odnosi na a priori konstrukciju svetskog plana istorije (plan celokupnog istorijskog vremena) i njenu podelu na osnovne epohe (o čemu će više reči biti kasnije); drugi deo je a posterioran, empirijski, i on je ono što je u pojmu svetskog plana nepojmljeno, što se odnosi na konkretne okolnosti vremena i mesta istorijskog razvoja. Filozof se bavi samo prvim delom istorije – drugi deo, predmet je istraživanja empiričara, odnosno istoriografa.

Što se Hegela, pak, tiče, kod njega postoji samo jedna a priori pretpostavka istorije: a to je da Um vlada svetom. U svemu ostalom, moraju se konsultovati empirijske činjenice, to jest, datosti istorijskog iskustva: anali, dokumenta, zapisi, etc.

U nekom strožem smislu, moglo bi se reći da i kod Hegela postoji prvobitna shema ili razvoj Ideje – to je Logika – nauka o razvoju Ideje u apstraktnom mediju misli; dok je istorija najkonkretniji prikaz i dokaz tog razvoja, u najneposrednijoj zbilji. Ali ovde ne govorimo o razlici između apriornog i aposteriornog, već o razlici između apstraktnog i konkretnog. Osnovna razlika leži zapravo u tome što je Fihteova filozofija filozofija transcendentalnog idealizma, dok je Hegelova filozofija prikaz dijalektičkog razvoja Ideje. Dva različita pristupa su u pitanju.

Fihteovo izaganje pojma i suštine istorije pod velikim je uticajem njegovih Osnova celokupnog učenja o nauci. I ovde, u istoriji, imamo polazište od jednog stava – od metafizičkog

1

stava, tj. postavljanja istinskog bića ili apsolutno bezvremenskog bivstva; bivstva bez nastanka i bez promene, bez temelja izuzev onog koji ima pomoću samog sebe. To i takvo, apsolutno bezvremeno, izvorno biće, manifestuje se u svetu posredstvom znanja i kao znanje. Suština je, zapravo u tome, da su Bog, znanje i svet zapravo jedno isto, a njihovo izvođenje načinjeno je po principu izvođenja osnovnih stavova Učenja o nauci.

Znanje je, dakle, postojanje, manifestacija i potpuna slika (kopija) božanske snage. Ono postaje samosvest kojoj su svojstvene sloboda i delatnost. Ta pak sloboda i delatnost manifestuju se na određenom i kontingentnom predmetu, čime se sa područja večnog, nepromenljivog i nužnog, prelazi na područje kontingentnog, promenljivog i vremenitog!

Uvođenje vremena u priču jeste prelomni i presudni trenutak za Fihteovu filozofiju istorije. Jer tek sa pojmom vremena, Fihte može stvarno da govori o filozofiji istorije: kao povesti vremena i njegovih epoha. Sama istorija je, prema Fihteu, ono iskustvo ili empirija koje je ravnomerno usmereno na ispunjenje ovog vremenskog niza, a predmet istorije jeste razvoj onog nepojmljenog – konkretne istorijske okolnosti i zbivanja.

Ovde jasno prepoznajemo Kantov shematizam u transcendentalnom određenju vremena.

Sada treba pojasniti razliku između istoričara i filozofa istorije; između istorije same i filozofije istorije, od kojih je Fihteu stalo do ove druge. – apriorna ili filozofska nauka o istoriji. Istorija, naime, proučava (dalja) faktička određenja empirijskog postojanja u vremenu. Filozofija istorije, sa druge strane, bavi se proučavanjem a priori uslovima mogućnosti ovog faktičkog empirijskog postojanja. Uslovi mogućnosti istorijskog života, njegove nužne pretpostavke, ono što ga nosi i održava – u tome leži pravi i najviši zadatak filozofije istorije.

Prema tome, filozofija istorije neće biti ništa drugo da jedna logika istorijske istine; ona je, kao takva, usmerena na istraživanje i pojmovno utvrđivanje logičke strukture vremenskih pojava ljudskog roda.

Što nas dovodi do Fihteovog shvatanja subjekta povesti: koji je u svako doba samo i isključivo ljudski rod, a ne individue. I u tome Fihte prati tradiciju prosvetiteljstva, ali i Kantovu filozofiju istorije, gde je takođe ljudski rod, a ne individua, smatran za isključivog subjekta istorijskog razvoja, budući da krajnju svrhu tog razvoja može postići samo rod, a ne i pojedinac.

Šta je, pak, ta krajnja svrha istorijskog razvoja? – isto kao kod prosvetitelja: napredovanje čovečanstva u umu i slobodi, i moralno usavršavanje čovečanstva1 (diferentia specifica nemačkog prosvetiteljstva). Svrha života čovečanstva jeste da ono u tom životu sve svoje odnose slobodno ustanovi prema umu. Povesnu egzistenciju čovečanstva Fihte posmatra kao jedinstven teleološki proces čiji je krajnji smisao potpuna vladavina uma zasnovana na slobodi. Istorija i nije ništa drugo nego postepeno napredovanje uma u životu čovečanstva. Delatni princip tog napredovanja jeste sloboda.

Konačno određenje Istorije za Fihtea jeste razvoj uma u životu čovečanstva sve do njegove sveobuhvatne vladavine pomoću slobode. Istorija se u tom smislu odigrava prema jednom čvrstom planu čije je ostvarenje nužno i utoliko sasvim pouzdano. U pitanju je apriori konstruisan plan svetske istorije – a priori konstrukcija celokupnog vremena. Drugi konstitutivni deo tog plana jeste njegova podela na epohe – a priori pojmovne konstrukcije svakog posebnog razdoblja vremena.

5 epoha povesnog razvoja:1) epoha prirodne ili instinktivne slobode i instinktivnog uma (nesvesni um na nivou

instikata), takođe nazvana stanjem nedužnosti ljudskog roda.2) epoha u kojoj se um javlja u spoljašnjoj formi autoriteta – razdoblje pozitivnih sistema

nauke i života ili stanje greha koji započinje; kod Hegela: stvaranje prvih država: Orijentalne države

3) epoha razuma – kritička epoha – Fihteovo savremeno doba, u kojem dolazi do pobune protiv spoljašnjeg autoriteta druge epohe: razdoblje apsolutne ravnodušnosti prema svakoj istini, ili stanje dovršene grešnosti

1 Pet predavanja o određenju naučnika: IV predavanje o određenju naučnika: “Poslednja svrha, kako svakog pojedinca tako i celokupnog društva… jeste moralno oplemenjivanje celog čoveka. Dužnost je naučnika da tu poslednju svrhu uvek postavlja i da je drži pred očima kod svega onoga što u društvu čini.”

2

4) epoha nauke uma – doba u kojem se istina priznaje kao ono što je najviše i u kojem se najviše voli – stanje opravdanja koje započinje

5) epoha umeća uma – razdoblje u kojem čovečanstvo, sigurnom i nepogrešivom rukom, gradi sebe do pravog otiska uma: stanje dovršenog opravdanja i posvećenja

Valja napomenuti da Fihte ovih pet razdoblja istorije nije posmatrao kao strog pravolinijski redosled u vremenu, tako da bi nastupanje jedne epohe predstavljalo potpuni kraj druge. Kod Fihtea je, upravo suprotno, posredi tzv. “istovremenost neistovremenoga” – navedena istorijska razdoblja mogu se u jednom istom hronološkom vremenu u većem broju individua ukrštati i naporedo dalje teći.

Šta je pak jemstvo da će čovečanstvo u istoriji zaista i napredovati kako to pretpostavlja svetski plan istoije? Da će ono na kraju postići potpunu vladavinu uma pomoću slobode i moralno savršenstvo? – upravo prosvetiteljska vera u um: Um, kao sadržaj i supstancija istorije jeste jemstvo njenog kontinuiteta.

Na koji način se pak odvija taj razvoj, kako on izgleda? Fihte je, naime, sa punim pravom smatrao da iz nečeg neumnog nikada ne može nastati

umno; u tom smislu, ako se prihvati ideja progresa istorije, od nižih stupnjeva razvoja duhovne evolucije ka višim, onda sam početak istorije postaje problematičan. U svrhu razrešenja ove aporije, uvodi Fihte svoju hipotezu o prvobitnom normalnom narodu koji se samim svojim postojanjem, bez ikakve nauke ili umeća, nalazio u stanju potpune umne kulture ili apsolutne umnosti.

Ovo jeste prva i neophodna pretpostavka istorijskog razvoja, ali nije dovoljna. Da bi iz te perspektive uopšte imalo smisla govoriti o razvoju i napretku, neophodno je, pored ovog hipotetičkog prvobitnog normalnog naroda, pretpostaviti i masu sirovih i neobrazovanih ljudi (naroda) koji bi bili materijal istorije. Tek sa ovom pretpostavkom, mogao je početi proces slobodnog razvoja ljudskog roda, i tek su time stvoreni uslovi za istoriju kao razvoj ka novom i boljem.

Posmatrana iz ove perspektive, prava istorija je pozornica konflikta između kulture i sirovosti, ona je postupno kultivisanje ljudskog roda. I kao istorija napredovanja uma, kao povest njegovih metamorfoza ka sve višim oblicima, ona je istovremeno i istorija kulture.

Treća, kritička epoha istorije: Fihteovo doba

Središnja epoha, sjedinjuje u sebi krajeve dvaju svetova sasvim različitih po svom principu: sveta nejasnoće i sveta jsnoće, sveta prinude i sveta slobode, a ipak ne pripadajući nijednom od njih. Zbog toga je ova epoha po svojoj suštini prekretnička i prelomna.

Fihte ovu, svoju, epohu označava kao razdoblje “prazne slobode”. Njena osnovna maxima jeste: apsolutno ništa ne dopustiti da važi kao bivstvujuće i obavezujuće, osim onoga što čovek razume i jasno poima. Dakle, u osnovi duha ove epohe leži princip zdravog razuma, koji ne nastaje trudom, vrednoćom i umećem, već je urođen, gotov i uvek pri ruci. Njena istinska suština jeste prosvećenost i izlaženje iz nje. Iskustvo je jedini izvor i instancija saznanja u ovoj epohi. Zbog svega ovoga ona i jeste kritička epoha pobune protiv svakog spoljašnjeg autoriteta uma; to je epoha osvešćene i interiorizovane umnosti, koju karakterišu snažni individualizam i racionalni egoizam, kriticizam i skepticizam, i otpor svakom autoritetu.

Fihte je kao takvu, naziva dobom praznine: nesposobno za ideju, koja je izvor snage i zadovoljstva, ovo razdoblje moralo je osetiti prazninu – Fihteovo uviđanje nihilističkih crta i nihilističkih konsekvencija epohe prosvetiteljstva. I zato: prosvećenost i izlaženje iz nje.

Ali to se ne može postići pukim obrtanjem značenja: ukoliko je suština trećeg razdoblja empirijski pojam, suština narednog, četvrtog razdoblja ne može biti ono nepojmljivo i nerazumljivo. Jer to onda ne bi bilo ništa novo, već puka suprotnost prethodnoj epohi, i utoliko od nje neodvojiva.

Osporavanje romantike: i prosvećenost i romantika pripadaju istom razdoblju – razdoblju potpune ravnodušnosti prema svakoj istini. Romantika je samo reakcija na prosvećenost, reakcija tog razdoblja protiv sebe samog.

3

Nova epoha, nauke uma, znači napuštanje kako tla empirijskog pojma, tako i tla nepojmljivog ili iracionalnog. Ona leži s one strane i prosvećenosti i romantike. Novo razdoblje počinje usponom ka ideji, kao vodeđem životnom principu ljudskog roda, ideji kojoj individuum treba da se žrtvuje do samozaborava. – To je bio odgovor koji je Fihteova filozofija istorije dala na raspolućenost i krizu svoje epohe – odgovor iz dubina platonističke tradicije zapadnoevropske filozofije.

4