Fiil ats

Cmlede, eylemin nesne alabilip alamamasna ya da znenin,

eylemde bildirilen ile ilgili olarak gsterdii zellie eylem ats

denir. Dolaysyla, yklemi eylem olmayan cmlelerde at aranmaz.

Eylemler ats bakmndan iki grupta incelenir:

A. Nesnesine Gre Fiiller

1. Geili Fiil

2. Geisiz Fiil

B. znesine Gre Fiiller

1. Etken Fiil

2. Edilgen Fiil

3. Dnl Fiil

4. te Fiil

A. Nesnesine Gre Fiiller

1. Geili Fiil

Nesnesi olan ya da nesne alabilen eylemlere geili eylem denir.

Nesneyi, ykleme sorduumuz neyi, kimi, ne sorularyla

bulduumuz iin, bu sorulara cevap veren eylemler geilidir.

Ben bu kitab geen yaz okumutum.

Askerdeki arkadama mektup yazdm.

Bu cmlelerde okumutum eylemi bu kitab nesnesini, yazdm

eylemi mektup nesnesini aldndan geili bir eylemdir.

Aadaki cmlelerde eylemler, alt izili nesneleri ald iin

geilidir.

Toplad iekleri vazoya yerletirdi.

Babam, pazar sabahlar gazete alrd.

Diploma trenine kuzenini de davet etti.

retmenimiz derste bize fkra anlatrd.

Not: Geili eyleme sahip olan cmlelerde kimi zaman nesne

bulunmaz. Bu eylemler nesne almasalar da geilidir. nemli olan, o

eylemin nesne alabilmesidir.

retmen ok gzel anlatt.

retmen konuyu ok gzel anlatt.

Bu cmlede nesne bulunmamasna ramen, istenirse cmleye nesne

getirilebildii iin anlatmak eylemi geilidir.

2. Geisiz Fiil

Nesne alamayan eylemlerdir. Geisiz eylemler, neyi, kimi, ne

sorularna cevap veremez. Geisiz eylemlerin yklem olduu

cmlelere dardan herhangi bir nesne getirilemez.

Onun anlatt fkraya hepimiz gldk.

Babamla hafta sonlar balk tutmaya gideriz.

Bu cmlelerde yklem olan gldk ve gideriz eylemleri nesne

alamad iin, geisiz bir eylemdir.

Aadaki cmlelerde eylemler, nesne alamadklar iin geisizdir.

Dn gece televizyondaki film ok ge balad.

Kk kardeim bugn erkenden uyand.

Gelecee her zaman umutla baktk.

Okul sonras annesine ev ilerinde yardm ediyordu.

Not: Nesneyi bulmak iin ykleme sorduumuz neyi, kimi, ne

sorularna onu szcn ortak bir cevap olarak verebiliriz. Cmleyi

onu szc ile birlikte okuyarak cmledeki eylemin geili olup

olmadn kolayca anlayabiliriz.

Sabahtan beri burada (onu) bekliyorum.

Balonu uan ocuk bir sre (onu) alad.

Bu cmlelerde nesne yoktur. Cmlelere onu szcn

getirdiimizde beklemek eyleminin geili, alamak eyleminin

geisiz olduunu grrz.

Not: Trkede baz eylemler yeni anlamlar kazanarak hem geili,

hem geisiz olarak kullanlabilmektedir. Bir cmledeki eylemin

geili olup olmad sorulduunda sadece eylemi deil, cmleyi

btnyle okumak gerekir.

Btn gn arda bo bo gezmi. (geisiz)

Snfa ilemizdeki mzeyi gezdik. (geili)

Arkadam az nce buradan geti. (geisiz)

Afrikal atlet sporcularn hepsini geti. (geili)

Not: Geisiz iken -r, -t, -tr eklerinden uygun olann alarak geili

hale gelen eylemlere oldurgan eylem denir.

Komik hareketleriyle hepimizi gldrd.

Daha nce kullandmz geisiz glmek eylemine -dr eki

getirilerek geili gldrmek eylemi elde edilmitir. Aadaki

rneklerde geili ve geisiz eylemler bir arada verilmitir.

Geisiz Eylem Oldurgan Eylem

dolmak dol dur mak

alamak ala -t mak

dmek d r mek

Not: Geili iken -r, -t, -tr eklerinden uygun olann alarak tekrar

geili yaplan eylemlere ettirgen eylem denir. Bu fiillerde ii, bir

bakasna yaptrma anlam vardr.

Yal kadn askerdeki oluna mektup yazdrd.

Daha nce kullandmz geili yazmak eylemine -dr eki

getirilerek yine geili yazdrmak eylemi elde edilmitir. Aada,

geiliyken -r, -t, -tr eklerinden biriyle geililik derecesi artrlp

ettirgen yaplm eylemler verilmitir.

Geili Eylem Ettirgen Eylem

amak a tr mak

okudu oku -t -tu

duymak duy ur mak

B. znesine Gre Fiiller

Trkede eylemler, znenin eylemle ilgili olarak gsterdii zellie

gre drde ayrlr.

1. Etken Fiil

Yklemde belirtilen eylemi, znenin kendisi yapyorsa bu tr

eylemlere etken eylem, zneye de gerek zne denir.

ocuk, yaramazlk yapan kk kardeini dvd.

Bu cmlede dvmek eylemi etkendir; nk dvme iini dorudan

zne (ocuk) gerekletirmektedir.

Aadaki cmlelerde eylemler, alt izili zneler tarafndan dorudan

yapld iin etken atldr.

Babam, evimize yeni mobilyalar alm.

Bulutlar, ar ar geti zerimizden.

Dn gece aniden kar yad.

htiyar, deniz kenarnda gemileri seyrediyordu.

Kular, gn batmadan yuvalarna dnyordu.

nl air, daha ok, ak iirleri yazyormu.

retmenimiz, derste gzel iirler okurdu.

Not: Cmlede, gizli zne, yklemde bildirilen ii dorudan kendisi

yaptndan ayn zamanda gerek znedir.

devlerini bir an nce yapmalsn. (sen)

Bu cmlenin yklemi, gizli zne olan sen szcdr. Eylem zne

tarafndan yapld iin, yapmak eylemi etkendir.

2. Edilgen Fiil

Edilgen eylemin yklem olduu cmlelerde zne, yklemde bildirilen

ii yapmaz; bakasnn yapt iten etkilenir. Edilgen eylem, -n ve

-l ekiyle tretilir ve cmleye bakas tarafndan yaplma anlam

katar. Edilgen eylemin yklem olduu cmlede zne szde zne

olarak adlandrlr.

Kk karde, yaramazlk yapt iin dvld.

Bu cmlede ykleme Dvlen kim? sorusunu sorarsak znenin

kk karde olduunu grrz. Ancak -I ekini alan dvld

eylemi, zne tarafndan deil, bakas tarafndan yaplmtr. Yani

burada zne, ii yapan e deil; bakasnn yapt iten etkilenen

e durumundadr. Dolaysyla burada gerek zne deil, szde

zne vardr.

Aadaki cmleleri incelediimizde, eylemlerin bakalar tarafndan

yapldn, dolaysyla bu eylemlerin edilgen atl olduunu

gryoruz.

Snfmza yeni bir bakan seildi.

Okulumuza yeni bilgisayarlar alnm.

Bayram ncesi caddeler gzelce temizlendi.

Kasabamza yeni parklar yaplacak.

Snavda birinci olan renci dllendirildi.

Snav bitirmeden kmamamz gerektii sylendi.

Bu yazarmzn yaptlar dili yaln olduu iin ok okunur.

Cadde ve sokaklar bayraklarla sslendi.

Not: Edilgen atl cmlelerde ii yapan, cmle iinde gese bile

eylem yine edilgendir.

Sulu, polis tarafndan Bursada yakaland.

Bu cmlede, yakalanma iinin polis tarafndan yapld grlyor.

Ancak ykleme sorulan Yakalanan kim? sorusuyla,sulu

szcnn zne olduunu grrz. Dolaysyla yakaland eylemi,

-n ekini alp bakas tarafndan yaplma anlam tad iin

edilgen bir eylemdir.

3. Dnl Fiil

zne, yklemde belirtilen eylemi hem yapyor hem de yapt bu

eylemden etkileniyorsa bu tr eylemlere dnl eylem denir.

Dnl eylemler de edilgen fiiller gibi -I ve -n ekiyle tretilir.

Dnl eylemin yklem olduu cmlede kendi kendine yapma

anlam vardr. Dnl fiillerde zne gerek znedir.

ocuk, yapt hata nedeniyle dvnd.

Bu cmlede znenin (ocuk) dvnme iini kendisinin yaptn ve

bu iten yine kendisinin etkilendiini gryoruz. Dolaysyla cmlenin

yklemi dnl bir eylemdir.

Aadaki cmlelerin yklemlerini incelediimizde, znelerin,

yklemde bildirilen ii kendi kendilerine yaptklarn ve yaptklar

iten yine kendilerinin etkilendiklerini gryoruz.

Snav kazandm duyunca ok sevindim.

Babam, uzun yllar alt iyerinden ayrld.

Sarsnty duyunca hemen telefona sarld.

Prova saati yaklanca elbiselerini giyindi.

Dedesi her zaman madalyasyla vnrd.

Not: Edilgen eylem ve dnl eylem; ayn eklerle oluturulduundan

kartrlabilir. Edilgen atl eylemlerin znesi szde znedir, yani

eylemi gerekletiren belli deildir. Dnl fiillerin znesi ise gerek

znedir, yani eylemi gerekletiren znenin kendisidir.

Onu aramadm iin bana krlm.

Bu cmlede krlma eylemini znenin kendisi yapm, yapt iten

de kendisi etkilenmitir. Yani yklem dnl bir eylemdir.

renciler bahedeyken snfn cam krlm.

Bu cmlede bildirilen krlma eylemini znenin kendisi deil, bir

bakas yapmtr. Dolaysyla eylem edilgen atldr.

4. te Fiil

Yaplmas iin birden fazla znenin gerektii eylemlerdir, ite atl

eylemler - ekini alr. Baz fiiller ise kk olarak - ile bitmitir ve

ite zellik gsterir.

ocuk, arkadayla yok yere dvt.

Bu cmlede dvt eylemi, - ekini ald ve birden fazla kii

tarafndan yaplmay gerektirdii iin ite bir eylemdir, ite

eylemlerde zne tekil bile olsa yklemde bildirilen i, birden fazla

kiiyi gerektirir.

te eylemler, znelerin ii yapma durumuna gre ikiye ayrlr:

a. Karlkl te Fiil:

zneleri bir ii karlkl olarak yapan ite eylemlerdir.

nl yazarla geen yl bir kitap fuarnda tantk.

Bu cmlede iki kiinin karlkl olarak birbirini tanmas anlatld iin

tanmak eylemi karlkl ite bir eylemdir.

Aadaki cmlelerin yklemleri, karlkl ite eylemlerdir.

Toplantda yeni projeyi uzun uzun tarttk.

Onunla en son geen ay grmtm.

Yurtdndaki arkadamla birka yl mektuplatk.

Yllar sonra grdm arkadamla hasretle kucaklatk.

Kazandmz paray akamst paylatk.

Not: Baz eylemlerde - eki kalplat iin szckten ayrlmaz.

Gerekletirilmesi iin birden fazla kii gerektiren yani anlamca

itelik tayan bu eylemler de ite eylemdir.

ki dargn arkada bu bayramda bart.

Genliinde okul takmnda greirmi.

b. Birlikte te Fiil:

Ayn ii hep birlikte yapma anlam tayan ite eylemlerdir.

retmenin anlatt fkraya btn snf glt.

Bu cmlede, eylem, bir ii karlkl olarak yapma deil; hep birlikte

yapma anlam tad iin glmek eylemi birlikte ite bir

eylemdir.

Aadaki cmlelerin yklemleri, birlikte ite eylemdir.

Park grevlisini gren ocuklar saa sola kat.

Yrtc kular kymzn zerinde uuuyordu.

ocuklar heyecanla denize koutular.

Hepimiz kck bir odaya dolutuk.

Yolcular havalimannda bekleiyordu.

Herkes yeni arabann bana t.

Not: Baz eylemler, ald ek nedeniyle ite gibi gzkse de tek

bana yaplabildiinden ite deildir. Cmlede zne birden ok bile

olsa, i bir kii tarafndan gerekletirilebiliyorsa o eylem ite

deildir.

Yolcular trene zor yetiti.

Bu cmlede yetimek eylemi, birden fazla zne almasna ramen

ite deildir. nk bu eylemde bildirilen i, bir kii tarafndan da

yaplabilir. Aadaki cmlelerde eylemler, bir kii tarafndan da

yaplabildii iin ite atl deildir.

Yorucu bir gnn sonunda daa ulatk.

Otobsten iner inmez kalabala kart.

Aylarca bu snav iin alt.

Uzun sre gemesine ramen buraya alamad.

Fiil atsyla lgili Cmle ncelemeleri

ocuklarn boylar bu yl ok uzam.

znesine gre: Etken eylem Nesnesine gre: Geisiz eylem

Onunla yarn bulumak zere szletik.

znesine gre: te eylem Nesnesine gre: Geisiz eylem

Dan tepesine bir saat sonra klacak.

znesine gre: Edilgen eylem Nesnesine gre: Geisiz eylem

Bu zor gnlerimde anlarma tutundum.

znesine gre: Dnl eylem Nesnesine gre: Geisiz eylem

rnek 1:

Nesne alp almadklarna gre fiiller geili ve geisiz diye ikiye

ayrlr. Neyi ve kimi sorularna cevap veren fiiller geili, bu sorulara

cevap vermeyenler geisizdir.

Bu tanma gre aadaki cmlelerden hangisinin yklemi geili bir

fiildir?

A) Onun szlerine, arkada sinirli sinirli glyordu.

B) ocuklar, hava gzel olursa yarn maa gidecekler.

C) Babasyla stanbula gideceine ok seviniyor.

D) Siz de bizimle sinemaya gelmez misiniz?

E) Televizyondaki yeni diziyi izliyor musunuz?

(1987-SS)

zm:

Seenekleri incelediimizde Ada glmek, Bde gitmek, Cde

sevinmek, Dde gelmek eylemlerinin neyi ve kimi sorularna

cevap vermediklerini gryoruz. Ede ise izlemek eyleminin bu

sorulara Televizyondaki yeni diziyi sz beiyle cevap verdiini

gryoruz.

Cevap E

rnek 2:

Yklemi geili fiil olduu halde nesne kullanlmam cmle,

aadakilerden hangisidir?

A) Dikkatli bakmaynca fark gremezsiniz.

B) Dikkatli bakmaynca fark bulamazsnz.

C) Dikkatli bakmaynca farkna varamazsnz.

D) Dikkatli bakmaynca farknda olamazsnz.

E) Dikkatli bakmaynca fark edemezsiniz.

(1987-YS)

zm:

Seenekleri incelediimizde Ada grmek ve Bde bulmak

eylemlerinin fark nesnesini aldn gryoruz. Cde farkna

varmak ve Dde farknda olmak eylemlerinin neyi, kimi sorularna

cevap vermediinden geisiz olduunu gryoruz. Ede fark etmek

eyleminin neyi, kimi sorularna cevap verdii, yani geili olduu

halde cmlede nesne kullanlmadn gryoruz.

Cevap E

rnek 3:

(I) ine kapanm olan Anadolu dalar, sessizliini, bilge

dalgnlnda srdrr zamann ak iinde. (II) Kendi dilince syler

trksn, kendi gnlnce srer yaamn. (III) Dalar vardr,

yreinden eski uygarlklar glmser amza. (IV) te bundan

dolay birok efsaneyi barnda yaatr bizim Anadolu dalar. (V)

Anadolunun en eski sahiplerinden imdikilere dein olanlar anlatr

bize.

Bu paradaki numaralanm cmlelerden hangisinin yklemi, ats

bakmndan geisizdir?

A) I. B) II. C) III. D) IV. E) V.

(2005-SS)

zm:

Paradaki cmlelerin yklemlerini incelediimizde; I.de Neyi

srdrr? sessizliini, II.de Neyi syler? trksn, IV.de Neyi

yaatr? birok efsaneyi, V.de Neyi anlatr? Anadolunun en eski

sahiplerinden imdikilere dein olanlar nesnelerini gryoruz. III.de

Neyi glmser? sorusuna cevap alamadmzdan glmsemek

eyleminin geisiz olduunu gryoruz.

Cevap C

rnek 4:

Karikatr kelimesi, aadaki cmlelerin hangisinde szde zne

greviyle kullanlmtr?

A) Karikatr, yirminci yzyln etkin sanatlarndandr

B) Karikatr, sanatlarn en dinamik olandr.

C) Karikatr, iletiim gcnn ykseklii nedeniyle sevilir.

D) Karikatr, toplumsal deiimlerin aynasdr.

E) Karikatr, gldrmekten ok dndrmelidir.

(1983-YS)

zm:

Szde zne, yklemi edilgen olan cmlelerde bulunur. Seenekleri

incelediimizde A, B ve Dde yklemlerin eylem olmadn

gryoruz. Dolaysyla bu cmlelerin yklemlerinde at zellii

aranmaz. Ede karikatr szc gerek znedir. Cde ise

sevilmek ii bakas tarafndan yapldndan yklem edilgen,

karikatr szc szde znedir.

Cevap C

rnek 5:

(I) Kedeki masaya oturdu. (II) Eldivenlerini karp yanna koydu.

(III) Usulca antasn at. (IV) Kk el aynasn kard. (V) Yzn

uzun uzun inceledi.

Yukardaki numaralanm cmlelerden hangisinin yklemi geisiz

bir fiildir?

A) I. B) II. C) III. D) IV. E) V.

(1997-SS)

zm:

Paradaki cmlelerin yklemlerini incelediimizde; II. de Neyi koydu?

Eldivenlerini, III. de Neyi at? antasn, IV.de Neyi kard?

Kk el aynasn, V.de Neyi inceledi? Yzn nesnelerini

gryoruz. I.de Neyi oturdu? sorusuna cevap alamadmzdan

oturmak eyleminin geisiz oldu-unu gryoruz.

Cevap A

rnek 6:

Anneleri yaramazlk yapan ocuklara sylendi.

Bu cmlenin yklemiyle aadaki cmlelerden hangisinin yklemi

arasnda at ynnden benzerlik vardr?

A) Toplantda nemli kararlar alnd.

B) Bayram bu yl daha cokulu kutland.

C) Okul arkadan karsnda grnce ok sevindi.

D) yelere verilen kartlarn tm yenilendi.

E) Trende ada ozanlardan iirler okundu.

(2002-SS)

zm:

rnek cmlenin yklemini incelediimizde yklemin kendi kendine

yapma zellii gsterdiinden dnl olduunu gryoruz.

Seenekleri incelediimizde A, B, D ve Ede eylemlerin bakas

tarafndan yaplma zellii gsterdiini gryoruz. Dolaysyla bu

eylemler edilgendir. Cde ise sevinmek eylemi rnek cmledeki

sylenmek eylemiyle ayn zellii tadndan dnldr.

Cevap C

rnek 7:

Aadaki cmlelerden hangisinin yklemi, at bakmndan

brlerinden farkldr?

A) Beendiim hal Kayseride dokunmu.

B) Ylba iin btn vitrinler sslenmi.

C) Yerler daha yeni silinmi.

D) Bulaklar ok iyi temizlenmi.

E) Kardeim yatmadan nce ykanm.

(1987-YS)

zm:

Seenekleri incelediimizde A, B, C ve Dde yklemlerin bakas

tarafndan yaplma zellii gsterdiini ve edilgen olduunu

gryoruz. E de ise ykanmak eyleminin kendi kendine yapma

zellii gsterdiini ve dnl bir eylem olduunu gryoruz.

Cevap E

rnek 8:

nsan yutan kumsallarda tam yl vatan iin dvtler.

cmlesinde grlen zne-yklem ilikisi aadakilerden hangisinde

vardr?

A) Bir sre sonra onlar da kalabala kartlar.

B) Korkularndan beton duvara iyice yaptlar.

C) Sonunda bir kk oda bulup oraya stlar.

D) Tren kalkmak zereyken soluk solua yetitiler.

E) Sabaha dein bu sorunu uzun uzun tarttlar.

(1982-YS)

zm:

rnek cmlede dvmek eyleminin yaplmas iin birden fazla

zne gerektiinden ite olduunu anlyoruz. Bu cmledeki zne-

yklem ilikisinin benzerinin E seeneindeki tartmak eyleminde

olduunu gryoruz. nk bu eylemin gereklemesi iin birden

fazla zne gerekmektedir. Oysa A, B, C ve D seeneklerinin

yklemlerini incelediimizde, eylemler birden fazla zne tarafndan

yaplm grnse de bir zneyle yaplabildiinden ite deildir.

Cevap E