FİİLLERDE ÇATI

FİİLLERDE ÇATIFİİLLERDE ÇATI

HÜSEYİN OKAN EROĞLU HÜSEYİN OKAN EROĞLU TÜRKÇE ÖĞRETMENLİĞİ 2TÜRKÇE ÖĞRETMENLİĞİ 2

10903103231090310323

FİİLLERİN ÇATISIFİİLLERİN ÇATISI

Fiillerin öznelerine ve nesnelerine göre aldıkları Fiillerin öznelerine ve nesnelerine göre aldıkları konuma ve girdikleri biçime çatı denir. “Çatı” konuma ve girdikleri biçime çatı denir. “Çatı” fiilin en önemli konusudur. Fiiller çatılarına göre fiilin en önemli konusudur. Fiiller çatılarına göre iki grupta incelenir. Bu iki grupta toplam sekiz iki grupta incelenir. Bu iki grupta toplam sekiz çeşit fiil vardır.çeşit fiil vardır.


1. 1. Özne-Yüklem İlişkisine Göre Fiiller Özne-Yüklem İlişkisine Göre Fiiller

a) Etken fiiller (Belli eki yok)a) Etken fiiller (Belli eki yok)

b) Edilgen fiiller (-l, -n)b) Edilgen fiiller (-l, -n)

c) Dönüşlü fiiller (-l, -n)c) Dönüşlü fiiller (-l, -n)

d) İşteş fiiller (-ş)d) İşteş fiiller (-ş)


2. Nesne-Yüklem İlişkisine Göre Fiiller2. Nesne-Yüklem İlişkisine Göre Fiiller

a) Geçişli fiiller (Belli eki yok)a) Geçişli fiiller (Belli eki yok)

b) Geçişsiz fiiller (Belli eki yok)b) Geçişsiz fiiller (Belli eki yok)

c) Oldurgan fiiller (-r, -t, -dır) c) Oldurgan fiiller (-r, -t, -dır)

d) Ettirgen fiiller (-r, -t, -dır)d) Ettirgen fiiller (-r, -t, -dır)

Öznesine Göre FiillerÖznesine Göre Fiiller

1.1. Etken Fiiller : Etken Fiiller : Cümlenin gerçek öznesi varsa, Cümlenin gerçek öznesi varsa, işin kim tarafından yapıldığı belli oluyorsa işin kim tarafından yapıldığı belli oluyorsa böyle fiillere etken fiiller denir.böyle fiillere etken fiiller denir.

SezaiSezai, dün geç , dün geç geldigeldi. (gerçek özne etken) . (gerçek özne etken)

Bugün Bugün geleceğimgeleceğim. (. (Ben- Gizli ÖzneBen- Gizli Özne)) (g.özne (g.özne etken)etken)

Etken FiillerEtken Fiiller

Yalın haldeki tüm fiiller etkendir. Yalın haldeki tüm fiiller etkendir. Çünkü yalın fiillerin öznesi ikinci tekil Çünkü yalın fiillerin öznesi ikinci tekil kişidir. kişidir.

Git, yaz, oku, ver...Git, yaz, oku, ver...


2. Edilgen Fiiller : 2. Edilgen Fiiller : Cümle okunduğunda veya Cümle okunduğunda veya dinlendiğinde, işin kimin tarafından yapıldığı dinlendiğinde, işin kimin tarafından yapıldığı belli olmuyorsa, yani cümlede sözde özne varsa belli olmuyorsa, yani cümlede sözde özne varsa böyle fiillere edilgen fiiller denir. Edilgen fiiller, böyle fiillere edilgen fiiller denir. Edilgen fiiller, etken fiillerin sonuna –l, -n ekleri getirilerek etken fiillerin sonuna –l, -n ekleri getirilerek

yapılır.yapılır.

Edilgen FiillerEdilgen Fiiller

Kır-ı-l-, sev-i-n-....Kır-ı-l-, sev-i-n-....

AliAli pencereyi pencereyi kırdıkırdı. (gerçek özne etken) . (gerçek özne etken)

PencerePencere kırıldıkırıldı.. (sözde özne edilgen) (sözde özne edilgen)


Edilgen fiillerle dönüşlü fiillerin ekleri aynı Edilgen fiillerle dönüşlü fiillerin ekleri aynı olduğu için karıştırılabilir. Karıştırmamak için olduğu için karıştırılabilir. Karıştırmamak için şuna dikkat etmek gerekir: Dönüşlü fiillerde işi şuna dikkat etmek gerekir: Dönüşlü fiillerde işi yapan bellidir. Yani gerçek özne vardır. Edilgen yapan bellidir. Yani gerçek özne vardır. Edilgen fiillerde ise işin kim tarafından yapıldığı fiillerde ise işin kim tarafından yapıldığı bilinmez. Yani sözde özne vardır. bilinmez. Yani sözde özne vardır.


Dün, çarşıdan öte beri Dün, çarşıdan öte beri alındıalındı. Edilgen . Edilgen

AhmetAhmet, sana çok , sana çok alındıalındı. Dönüşlü. Dönüşlü


3. 3. Dönüşlü Fiiller : Dönüşlü Fiiller : Özne tarafından yapılan işin Özne tarafından yapılan işin etkisi, başka bir varlığı etkilemeyip yeniden etkisi, başka bir varlığı etkilemeyip yeniden özne üzerine dönüyorsa, böyle fiillere dönüşlü özne üzerine dönüyorsa, böyle fiillere dönüşlü fiiller denir. Genellikle –n, bazen de –l ekleri fiiller denir. Genellikle –n, bazen de –l ekleri dönüşlü fiil yapar.dönüşlü fiil yapar.

Abim, bu olaya çok sevindi. Çocuk, üzerime Abim, bu olaya çok sevindi. Çocuk, üzerime atıldı.atıldı.

Dönüşlü FiillerDönüşlü Fiiller

-l, -n eklerini alan fiillerin dışında –leş, -len, -ş -l, -n eklerini alan fiillerin dışında –leş, -len, -ş eklerini alan bazı fiiller de dönüşlülük anlamı eklerini alan bazı fiiller de dönüşlülük anlamı görülür. görülür.

Türküyü dinleyince iyice Türküyü dinleyince iyice dertlendimdertlendim. . Şu günlerde Zehra iyice Şu günlerde Zehra iyice gelişti.gelişti.

Dönüşlü FiillerDönüşlü Fiiller

Dönüşlü fiillerde, işi yapan bellidir. Bu Dönüşlü fiillerde, işi yapan bellidir. Bu nedenle bütün dönüşlü fiiller aynı nedenle bütün dönüşlü fiiller aynı

zamanda etkendir.zamanda etkendir.


4.İşteş Fiiller : 4.İşteş Fiiller : Birden çok öznenin karşılıklı veya Birden çok öznenin karşılıklı veya birlikte gerçekleştirdikleri fiillere denir. İşteşlik birlikte gerçekleştirdikleri fiillere denir. İşteşlik eki –ş’dir.eki –ş’dir.

Bağr-ı-ş-, gör-ü-ş-....Bağr-ı-ş-, gör-ü-ş-....

İşteş Fiillerİşteş Fiiller

Bazı fiiller kök halinde işteşlik anlamı taşır.Bazı fiiller kök halinde işteşlik anlamı taşır.

Barış-, güreş-, yarış-...Barış-, güreş-, yarış-...


Bazı fiillerde –laş, -leş ekleri getirilerek işteşlik Bazı fiillerde –laş, -leş ekleri getirilerek işteşlik

sağlanır.sağlanır. Mektup-laş-, bayram-laş-..Mektup-laş-, bayram-laş-..


Bazı fiillerde, önce –la, sonra –ş eki getirilerek Bazı fiillerde, önce –la, sonra –ş eki getirilerek

işteşlik sağlanır.işteşlik sağlanır. Karşı-la-ş-, selam-la-ş-...Karşı-la-ş-, selam-la-ş-...


Bazı fiiller cümlede kullanılışına göre, bazen Bazı fiiller cümlede kullanılışına göre, bazen

işteş olur, bazen olmaz.işteş olur, bazen olmaz. Müdürümüz bu toplantıda güzel konuştu. (İşteş Müdürümüz bu toplantıda güzel konuştu. (İşteş

değil) Selma ile Nalan, kütüphanede oturup değil) Selma ile Nalan, kütüphanede oturup

konuştu. (işteş)konuştu. (işteş)

Nesnesine Göre FiillerNesnesine Göre Fiiller

Geçişli Fiiller : Geçişli Fiiller : Nesne alabilen, etkisini bir Nesne alabilen, etkisini bir nesne üzerinde gösteren fiillere denir. “Kimi, nesne üzerinde gösteren fiillere denir. “Kimi, neyi, ne” sorularına cevap verirler.neyi, ne” sorularına cevap verirler.

Gör-, seç-, bil-, al-...Gör-, seç-, bil-, al-...

Geçişli FiillerGeçişli Fiiller

Geçişli fiiller cümlede kullanıldığında, genellikle Geçişli fiiller cümlede kullanıldığında, genellikle o cümlelerde belirtili veya belirtisiz nesne o cümlelerde belirtili veya belirtisiz nesne

vardır.vardır. Fatih’ten Fatih’ten kitapkitap aldımaldım. (Belirtisiz Nesne – . (Belirtisiz Nesne –

Geçişli Fiil) Geçişli Fiil)

Geçişli FiillerGeçişli Fiiller

Geçişli fiillerin yüklem olduğu bazı cümlelerde Geçişli fiillerin yüklem olduğu bazı cümlelerde nesne bulunmayabilir. nesne bulunmayabilir.

Öğretmen konuyu öğrencilere Öğretmen konuyu öğrencilere açıkladıaçıkladı. (Nesne . (Nesne var) Öğretmen öğrencilere var) Öğretmen öğrencilere açıkladıaçıkladı. (Nesne . (Nesne

yok)yok)


2. Geçişsiz Fiiller : 2. Geçişsiz Fiiller : Nesne alamayan yani etkisini Nesne alamayan yani etkisini bir nesne üzerinde gösteremeyen ve "kimi, bir nesne üzerinde gösteremeyen ve "kimi, neyi, ne” sorularına cevap veremeyen fiillere neyi, ne” sorularına cevap veremeyen fiillere denir.denir.

Otur-, uyu-...Otur-, uyu-...

Geçişsiz FiillerGeçişsiz Fiiller

Bazı cümlelerde, yükleme sorulan “ne” sorusu Bazı cümlelerde, yükleme sorulan “ne” sorusu özneyi bulmaya yarar. Bu nedenle geçişsiz olan özneyi bulmaya yarar. Bu nedenle geçişsiz olan fiil, geçişli sanılabilir.fiil, geçişli sanılabilir.

KitapKitap düştüdüştü. (Ne düştü?) (Kitap: Özne). (Ne düştü?) (Kitap: Özne)


Oluş fiilleri, durum fiilleri, edilgen fiiller ve Oluş fiilleri, durum fiilleri, edilgen fiiller ve dönüşlü fiiller nesne almaz. O halde bu tür fiiller dönüşlü fiiller nesne almaz. O halde bu tür fiiller geçişsizdir.geçişsizdir.

Yağmur yağdı. (Oluş fiili =geçişsiz), Yağmur yağdı. (Oluş fiili =geçişsiz),

Kapı kırıldı (Edilgen = geçişsiz)... Kapı kırıldı (Edilgen = geçişsiz)...


İşteş fiiller, bazen geçişli, bazen geçişsizdir.İşteş fiiller, bazen geçişli, bazen geçişsizdir. Özlemle kucaklaştılar. (Geçişsiz)Özlemle kucaklaştılar. (Geçişsiz)

Öğretmenler bu durumu tartıştılar. (Geçişli)Öğretmenler bu durumu tartıştılar. (Geçişli)


Fiiller, kullanıldıkları cümledeki anlamlarına Fiiller, kullanıldıkları cümledeki anlamlarına göre bazen geçişli, bazen geçişsiz olabilir.göre bazen geçişli, bazen geçişsiz olabilir.

Vapurun düdüğü acı acı çaldı. (Geçişsiz). Vapurun düdüğü acı acı çaldı. (Geçişsiz).

Şu çocuk, arkadaşının kalemini çaldı. Şu çocuk, arkadaşının kalemini çaldı. (Geçişli).(Geçişli).


3.Oldurgan Fiiller : 3.Oldurgan Fiiller : Geçişsiz fiillere –r, -t, -dır Geçişsiz fiillere –r, -t, -dır ekleri getirilirse, bu fiiller geçişli olur. Bu şekilde ekleri getirilirse, bu fiiller geçişli olur. Bu şekilde geçişsizken, geçişli yapılan fiillere oldurgan geçişsizken, geçişli yapılan fiillere oldurgan

fiiller denir.fiiller denir.

GeçişsizGeçişsiz Geçişli (Oldurgan) Geçişli (Oldurgan)

Gül-Gül- gül-dür- gül-dür-

Otur- otur-t-Otur- otur-t-

Gel-Gel- getir- getir-


4.Ettirgen Fiiller: 4.Ettirgen Fiiller: Geçişli fiillere –r, -t, -dır ekleri Geçişli fiillere –r, -t, -dır ekleri getirilerek geçişlilik derecesi artırılır. Böylece getirilerek geçişlilik derecesi artırılır. Böylece geçişliyken yine geçişli yapılan fiillere, ettirgen fiiller geçişliyken yine geçişli yapılan fiillere, ettirgen fiiller denir. Ettirgen fiillerde genellikle işi başkasına denir. Ettirgen fiillerde genellikle işi başkasına yaptırma anlamı vardır.yaptırma anlamı vardır.

Geçişli Geçişli Geçişli (Ettirgen) Geçişli (Ettirgen)

Sula-Sula- Sula-t- Sula-t- İç-İç- İç-i-r- İç-i-r-

Ettirgen FiillerEttirgen Fiiller

Türkçe’de fiillerin geçişlilik derecesi en Türkçe’de fiillerin geçişlilik derecesi en fazla dörttür. Sula-t-tır-t-fazla dörttür. Sula-t-tır-t-

NOT : Çatı ekleri yapım ekleridir. Bu NOT : Çatı ekleri yapım ekleridir. Bu nedenle çatı eklerini alan fiiller, nedenle çatı eklerini alan fiiller, türemiştir.türemiştir.

H.OKAN EROĞLUH.OKAN EROĞLU

ERCİYES ÜNİVERSİTESİERCİYES ÜNİVERSİTESİ

TÜRKÇE EĞİTİMİ BÖLÜMÜTÜRKÇE EĞİTİMİ BÖLÜMÜ

10903103231090310323

Documents

FİİLLERDE ÇATI