Firdevs-i Rûmî Ve Tarihçiliği

8/19/2019 Firdevs-i Rûmî Ve Tarihçiliği

1/290

T.C.SELÇUK ÜNİVERSİTESİ

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜTAR İH ANABİLİM DALI

ORTAÇAĞ TAR İHİ BİLİM DALI

FİRDEVSÎ-İ RÛMÎ ve TAR İHÇİLİĞİ

DOKTORA TEZİ

Danışman

DOÇ.DR. İLHAN ERDEM

Hazırlayan

BEK İR BİÇER

KONYA-2005


2/290


3/290

T.C.SELÇUK ÜNİVERSİTESİ

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜTAR İH ANABİLİM DALI

ORTAÇAĞ TAR İHİ BİLİM DALI

FİRDEVSÎ-İ RÛMÎ ve TAR İHÇİLİĞİ

DOKTORA TEZİ

TEZ DANIŞMANI: DOÇ. DR. İLHAN ERDEM

TEZ JÜR İSİ ÜYELER İ

Ad ı Soyad ı İ mzası

1-.................................................. ..............................

2-.................................................. ...............................

3-................................................... ...............................

4-................................................... ................................

5- ................................................... ...............................

Tez Sınavı Tarihi:........../........./.......


4/290

i


5/290

i

İÇİNDEK İLER

ÖNSÖZ......................................................................................................V

KISALTMALAR......................................................................................IX

GİRİŞ......................................................................................................... 1I- Konunun Önemi ve Sınırlandırılması. ...............................................1

II- Firdevsî-i Rûmî’nin Tarih Yazıcılığı. ...............................................4

III- Firdevsî-i Rûmî Hakk ındaki Kaynaklar ve Araştırmalar. ................9

BİRİNCİ BÖLÜM

FİRDEVSÎ-İ RUMÎ’NİN HAYATI (1453-?) ve ESERLER İ

A- FİRDEVSÎ-İ RÛMÎ’NİN HAYATI1- Adı ve Ailesi......................................................................................14

2- Eğitim ve Öğretimi............................................................................163- Düşünce Dünyası ve Kaynaklar ı.......................................................23

4- Edebî Şahsiyeti..................................................................................27

5- Sarayla İlişkileri............................ ....................................................32

a- Firdevsî-i Rûmî’nin Şehzade Korkut ile İlişkileri........................33

b- Firdevsî-i Rûmî’nin Fatih Sultan Mehmet ile İlişkileri................35

c- Firdevsî-i Rûmî’nin Sultan II.Bayezit Han ile İlişkileri ...............36

d- Firdevsî-i Rûmî’nin Yavuz Sultan Selim ile İlişkileri..................40

6- Firdevsî-i Rûmî’nin Son Yıllar ı ve Vefatı .........................................42

B- FİRDEVSÎ-İ RÛMÎ’NİN ESERLER İ.................................................481- Süleyman-nâme-i Kebir.....................................................................50

2- K ıssa-nâme-i Süleyman Aleyhisselam....... .......................................56

3- Süleyman-nâme Muhtasar ı........................ ........................................56

4- Silahşor-nâme (Musallah-nâme)........................................................56

5- Münâzarâ-i Seyf-ü Kalem.................................................................58

6- Davet-nâme ......................................................................................59

7- Satranç-nâme....................................................................................60

8- Kutb-nâme .......................................................................................61

9- Barak Baba Risalesi.. .......................................................................6310- Velâyet-nâme - Menâk ı b-ı Hünkâr Hacı Bektâş-ı Velî....................65

11- Tuhfetü’l – Hâdî (Hâkâyık- nâme- Hakikat- nâme).........................69

12- Kenzü’l- Hakâyık ve Keşfü’l- Dakâyık............................................71

13- Hayât-u Memat veya Hayat-nâme....................................................71

14- Teşhisü’l- İnsan..............................................................................72

15- Câmeşûy-nâme...............................................................................72

16- Belk ıs-nâme....................................................................................72

17- Gülistan Tercümesi.........................................................................73

18- Pend-nâme-i Eflâtun. ......................................................................73


6/290

ii

19- Firâset-nâme............. ......................................................................74

20- Tercüme-i Hadis-i Erbain ...............................................................74

21- Kitabü’l- Mevâiz ............................................................................74

22- Muhtar-nâme..................................................................................74

23- Tûtî-i Şehristân-ı Tarikat ................................................................7524- Kur’an-ı Kerimden Tefe’üle Dâir Bir Risâle ...................................75

25- Risâle fi’n- Nahv............................................................................75

26- Hadîkatü’l- Hakâyık .......................................................................76

27- Tâlî-i Mevlûd-i Kebir .....................................................................76

28- Hadîs-i Ahsen.................................................................................76

29- Tecnîsât-ı Süleyman.......................................................................76

İKİNCİ BÖLÜM

OSMANLI TAR İHÇİLİĞİNE GİRİŞA- Osmanlı Öncesi Türk Tarihi ve Tarihçileri .......................................76

1- Karahanlılar Devri Tarihçileri...........................................................79

2- Gazneliler Devri Tarihçileri..............................................................79

3- Harzemşahlar Devri Tarihçileri.........................................................79

4- Büyük Selçuklular Devri Tarihçileri .................................................79

5- Anadolu Selçuklular ı Devri Tarihçileri .............................................80

6- Selçuk-nâmeler.................................................................................81

7- Menâk ı b-nâmeler ve Velâyet-nâmeler .............................................. 81

8- Anadolu Beylikleri Dönemi Tarihçiliği.............................................839- Osmanlı Tarihçiliğinin Doğuşu.........................................................84

B- İlk Osmanlı Tarih Yazıcılığı Örnekleri1- Yarı Destânî Olanlar............................................................................87

a-Ahmedî..............................................................................................87

b-Yahşi Fakîh .......................................................................................88

c- Hamzavî...........................................................................................88

2- II. Murat Dönemi..........................................................................89

a- Gazavat-nâme ve Fetih-nâmeler........................................................89

b- Saray Takvimleri ..............................................................................90C- Klasik Osmanlı Tarih Yazıcılığına Doğru

1. Anonim Tevârîh-i Âl-i Osman Geleneği ...........................................92

2. Anonim Olmayan Tevârîh-i Âl-i Osman Geleneği ............................94

a- Şükrullah ....................................................................................96

b- Enverî.........................................................................................96

c- Karamânî Mehmet Paşa ..............................................................97

d- Tursun Bey .................................................................................98

e- Aşıkpaşa-zâde.............................................................................98

f- Oruç b. Adi..................................................................................99


7/290

iii

g- Mehmet Neşrî.............................................................................100

h- Kemal......................................... .................................................100

i- Sinan Çelebi (Bihiştî).................. .................................................101

j- Kemalpaşa- Zâde (İ bn-i Kemal)................................................... 102

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

FİRDEVSÎ-İ RÛMÎ’NİN ESERLER İNDE TÜRK TAR İHİA-Süleyman-nâmede İslâmiyet Öncesi Türk Tarihi ...............................103

1- Mitolojik Bir Yaklaşım. .........................................................................103

2- Konunun Kapsamı........ ..........................................................................108

a- Efrâsiyâb kimdir ?.............................................................................109

b- Firdevsî-i Rûmî’nin Destanda Yararlandığı Kaynaklar.. ...................113

c- Dâsitân-ı Ceng-i Âheng-i Efrâsiyâb-ı Türk’te Zaman ve Mekan. ......114

d- Dâsitân-ı Ceng-i Âheng-i Efrâsiyâb-ı Türk’ün Konusu .....................115e- Destanda Efrâsiyâb’ın Tasviri..... ......................................................117

f- Efrâsiyâb’ın Hükümranlığı.......... ......................................................118

g- Efrâsiyâb’ın Belh’teki Sarayı............................................................120

h- Efrâsiyâb’ın Hakimiyet Alanı..... ......................................................121

ı- Komutan Efrâsiyâb ve Ordusu...........................................................122

i- Anadolu’da Hakimiyet Kavgası.........................................................124

j- Destandaki Kahramanlar.................................................................... 127

k-Devlet ve Halk....................................................................................128

l- Kavimler ve Ülkeler...........................................................................129m-Efrâsiyâb ve Araplar................... ......................................................130

n- Efrâsiyâb ve Turan...................... ......................................................131

o- Savaş ve Zafer Sahneleri ............ ......................................................133

B- MENAKIB’TA TAR İHÎ VE EFSÂNEVÎ ŞAHSİYETLER .............137

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM

FİRDEVSÎ-İ RÛMÎ’NİN VELÂYET-NÂMESİ VE İSLÂMİ DÖNEM TÜRK TAR İHİ

1- Velâyet-nâme’nin Tarihi Tahlili............ ..............................................1442- Firdevsî-i Rûmî’de Anadolu’nun Fethi...............................................148

A- Abbasîler Devrinde Anadolu’ya Yapılan Ak ınlar ve Battal Gazi .....151

B- Büyük Selçuklular................................................................................155

C- Türkiye Selçukluları............... .............................................................158

1- Süleyman Şah (1075-1092)...............................................................160

2- Sultan I. K ılıçarslan (1092-1107).. ...................................................161

3- Sultan I. Alâaddin Keykubad (1220-1236)........................................162

4- Sultan Gıyâseddin Keyhüsrev (1266-1284).......................................165

5- Anadolu’da Fethedilen Şehirler................... ......................................167D- Anadolu’nun Fethine Katılan Türkmen Dervişleri ..........................169


8/290


9/290

v

ÖNSÖZ

Tarih, toplumsal süreklilik ve değişim içinde, eski bilgi ve belgelerin

yeniden ele alını p yorumlandığı bilim dalı olarak tanımlanmaktadır. Bilgitoplumuna kaynaklık eden, yeni bilgilerle bilgi birikimini besleyen tarih bilimi,

insanlığın kendinden emin olarak ileriye dönük adımlar atmasına hizmet

etmektedir. Üretilen her bilgi, kültürel kaynaklar ımızı zenginleştirecek ve bilgi

çağına katk ı sağlayacaktır.

Firdevsî-i Rûmî, yaşadığı dönemde, bir sanatçı, bilim adamı, kültür tarihçisi

ve aydın sıfatı ile Osmanlı toplumuna ciddî kültürel katk ılar sağlayan bir birey

olarak üzerine düşen sorumluluğu gereğince yerine getirmiştir. Biz de bu yazar ın

hayatını araştırarak te’lif ve tercüme ettiği eserleri ortaya çıkarmış ve yazar ın tarih

bilimine katk ılar ını tespit ederek, bilim dünyasına kazandırmış bulunmaktayız.

Firdevsî-i Rûmî ve Tarihçiliği adını taşıyan çalışmamızda yazar ın İslâmiyet

Öncesi Türk Tarihi, Selçuklu Tarihi ve Osmanlı Tarihi’ne dair yazdığı bütün bilgi

ve belgeleri, kronolojik olarak inceleyip sıraladıktan sonra, tahlil ve tenkidini

yaparak, tarihçiliğini ortaya koymaya çalıştık. Tarihçimizin, tarihle ilgili, bütün

yazdıklar ı menâk ı b-nâme (destan) mahiyeti taşımaktadır. Menâk ı b-nâmeler,

tarihsel hikâye, masal ve efsane anlamına gelmektedir. Menâk ı b-nâmeler,

yazıldıklar ı döneme ait olup, toplumun faaliyetlerini, düşünce tarzını yansıtan ve

insanlığın ruhunda binlerce yıldır yaşayan yar ı tarihî vesikalardır.

Bu eserler, bir devrin ve toplumun iç dinamiklerini ve karanlık dönemlerini

aydınlatmada tarihe yardımcı kaynak niteliği taşımaktadır. Ancak destan özelliği

taşıyan bu tür eserlerin tahlili, tenkidi yapılarak, doğru ve yanlış bilgileri birbirinden ayırmak gerektiği için kolay olmamaktadır. Bu güçlükler

çalışmamızın bütün bölümlerine yansımış, ancak doğru bilgiler tespit edilerek,

bilimsel sonuçlara ulaşılmaya çalışılmıştır.

Çalışmamız beş bölümden oluşmuştur:

I-Bölüm: Firdevsî-i Rûmî’nin Hayatı ve Eserleri


10/290

vi

Yazar ın hayatının ve eserlerinin tespitinde, yazar ın kendi eserleri birinci

elden kaynak olarak kullanılmış ve daha çok kendi eserlerinden hareketle adı,

ailesi, eğitim ve öğretimi, düşünce dünyası, Osmanlı sarayı ile ilişkileri, nerede ne

zaman öldüğü hususu ciddî olarak araştırılmış, bu güne kadar bilinenlerden farklı

olarak yeni bilgilere ulaşılmaya çalışılmıştır.

Eserleri tanıtılırken ise kendisinin kullandığı isimler ve mahlaslar birer birer

belirlenmeye çalışılmış, herhangi bir kar ışıklığa meydan verilmeden yazdığı

kitaplar, risâleler, mücelledler, tercümeler, istihraçlar ve yaptığı şerhler ortaya

konulmuştur. Eserlerinin mevcut hâlleri, farklı ya da aynı nüshalar ı, kayıtlı

bulunduğu kütüphaneler, üzerinde bilimsel çalışma yapılanlar ve yapılmayanlar

ayr ı ayr ı tespit edilmiş olup, bazı eserlerinin ise tahlil ve tanıtımlar ı yapılmıştır.Bilhassa tanınmayan eserleri üzerinde daha titizlikle durulmuş, muhtevası

kapsamlı olarak tanıtılmaya çalışılmıştır. Ayr ıca hakk ında herhangi bir bilgi

bulunamayan ya da hiç ulaşılamayan kitaplar ının da k ısa bir dökümü yapılmıştır.

Müellifin sadece tarihe dair müstakil veya bir fasıl şeklinde on civar ında

eseri mevcuttur. Diğer eserleri ise doğrudan tarihe dair olmamakla birlikte tarihe

kaynak olarak kullanılabilecek türden eserlerdir. Örneğin; Dâvet-nâme;

Astronomi ve Astroloji tarihi açısından, Satranç-nâme; satrançın tarihi, kullanımıve tarihsel gelişimi için, Silahşor-nâme; savaş ve silahlar ın tarihi açısından,

Hakâyık-nâme; tasavvuf tarihi ve Anadolu sûfiliği araştırmalar ı için birinci elden

kaynaklar değerindedir. Müellifin en meşhur ve muhteşem eseri üç yüz altmış cilt

olarak yazmayı tasarladığı Süleyman-nâme ise ansiklopedik mahiyette bir eser

olup Türk kültürü ve tarih araştırmalar ı için müracaat kitabı türünden bir eserdir

ve bir kültür hazinesi değeri taşımaktadır.

II. Bölüm: Osmanlı Tarihçiliği’ne GirişOsmanlı Tarihçiliği’ne Giriş başlığı altında, İslâmiyet öncesi Türk

toplumunda yazı ve tarih yazıcılığından başlayarak, İlk Müslüman Türk

devletlerinden Karahanlılar, Gazneliler, Harzemşahlar ve Selçuklular

dönemlerinde yazılan ya da Türk tarihi için kaynak olarak kullanılan tarih

kitaplar ının ve tarihî eserlerin k ısa bir dökümü yapılmıştır. Amacımız, Firdevsî-i

Rûmî’nin tarih yazıcılığını ortaya çıkarmak olduğu için, Firdevsî-i Rûmî’ye kadar

olan dönemde Osmanlı tarihçiliğinin doğuşu, Osmanlı tarihinin kaynaklar ı,


11/290

vii

menak ı b-nâmeler, Gazavat-nâmeler, Saray takvimleri, Anonim Tevârîh-i Âl-i

Osmanlar ve Anonim olmayan Osmanlı tarihleri tanıtılmaya çalışılmıştır.

III. Bölüm: Firdevsi-î Rûmî’nin Eserlerinde İslâmiyet Öncesi Türk Tarihi

Firdevsî-i Rûmî’nin İslâmiyet Öncesi Türk Tarihi ile ilgili olarak yazd ığı,

Süleyman-nâme içinde bir cilt halinde yer alan, “Dâsitân- ı Ceng-i Âheng-i

Efrâsiyâb-ı Türk” adıyla bilinen bir Türk destanı ki bu alanda yazılan ilk ve tek

eserdir. Menâk ı b-nâme mahiyetinde olan bu kitap, İslâmiyet Öncesi Türk

toplumuna aittir ve bir Osmanlı tarihçisi taraf ından kaleme alınmıştır. Sade bir

lisan kullanan müellif, Turan ve Efrâsiyâb, Türk kültürü ve mitolojisi, Türk devlet

yapısı ve toplumsal hayat ı, Türkler’in cihangirlikleri ve egemenlik alanlar ı, İran-

Turan savaşlar ını Türkçe’nin güzellikleri ile bezeyerek bizlere anlatmıştır. Bu

eser, İslâmiyet Öncesi Türk Tarihi’ne kaynak olması bak ımından önemli bir Türk

destanıdır.

IV. Bölüm: Firdevsî-i Rûmi’nin Velâyet-nâmesi ve İslâmî Dönem Türk

Tarihi

Firdevsî-i Rûmî’nin kaleme aldığı, Velâyet-nâme-i Hünkâr Hacı Bektâş-ı

Velî Velâyet-nâme’si, Firdevsî’nin kalemiyle ayr ı bir güzellik kazanmış, Bektâşîgeleneği yeniden yoğrularak yorumlanmış ve Türk kültürünün âbidevî

eserlerinden birisi haline gelmiştir. Yazar, Velâyet-nâme içinde, Oğuzlar’ın

Anadolu’ya gelişi, Büyük Selçuklular’ın Anadolu’yu fethi, Türkiye Selçuklu

Devleti’nin kuruluşu, yükseliş devri ve Anadolu Beylikleri hakk ında kayda değer

bilgilere yer vermiştir. Bu eserde Anadolu’nun fethi farklı bir yaklaşımla ele

alınmaktadır.

Velâyet-nâme’de, Kayı Boyu’nun Anadolu’ya gelişi Söğüt ve Domaniç’e

yerleşmeleri, Ertuğrul ve Osman Gaziler hakk ında fevkâlade orijinal bilgiler

bulunmaktadır. Devamında, Osmanlı Devleti’nin kuruluşu, Osmanlı Beyliği ve

Selçuklu Devleti ile ilişkileri hakk ında tarih kitaplar ında pek az yer alan bilgiler,

kapsamlı ve açık olarak, bu eserde yer almaktadır. Ayr ıca bu eser, Menâk ı b-

nâmelerin tarihe kaynak olarak kullanılabileceğinin en canlı örneğini teşkil

etmektedir.


12/290

viii

V. Bölüm: Firdevsî-i Rûmî’de Osmanlı Devleti Tarihi

Osmanlı Devleti’nin kuruluş dönemine ait olan bilgiler - Ertuğrul Gâzi’den

I. Murat’a kadar-Velâyet-nâme-i Hacı Bektâş-ı Velî’de yer almaktadır. Osmanlı

Devleti’nin yükseliş dönemine ait bilgiler ise Firdevsî-i Rûmî’nin Kutb-nâme adl ıeserinde bulunmaktadır. Özellikle Sultan II. Bayezit Devri, Osmanlı Devleti’nin

genel politikası, Cem Sultan sorunu, Osmanlılar’a kar şı oluşan Haçlı İttifak ı, Ege

ve Akdeniz’de yoğunlaşan deniz savaşlar ı, Ege Adalar ı’nın fethi, Papalığın

Osmanlı Devleti ile ilişkilerine yoğun olarak yer verilmektedir. II. Bayezit

devrindeki, devlet adamlar ı, bilimsel ve kültürel faaliyetler hakk ında detaylı

bilgiler mevcuttur ve bu bilgiler Osmanlı tarihçiliğine bir zenginlik katacaktır.

Bu çalışmamız esnasında başından beri hiçbir fedakârlıktan kaçınmayarak

bana rehberlik etme lütfunda bulunan tez danışmanım sayın Doç. Dr. İlhan

ERDEM’e, bütün çalışmalar ıma kesintisiz katk ı sağlayan sayın Prof. Dr. Mikail

BAYRAM’a, her türlü birikimini bizlerle paylaşan sayın Prof. Dr.Yusuf

KÜÇÜKDAĞ’a, sayın Doç. Dr. Yaşar AYDEMİR’e, değerli araştırmacı yazar

sayın M. Fikri AYTEK İ N’e ve k ıymetli meslektaşlar ıma sonsuz teşekkür eder

ve saygılar ımı sunar ım.

Bekir Biçer

Konya-2005


13/290

ix

KISALTMALAR

a.g.e. : Adı geçen eser a.g m. : Adı geçen makale

B. : Bölüm

b. : Bin, ibn

bk. : Bak ınız

BŞB. : Büyük Şehir Belediyesi

BTDTD. : Belgelerle Türk Dünyası Tarih Dergisi

c. : Cilt

çev. : Çeviren

der. : Derleyen

DİA. : Türkiye Diyânet Vakf ı İslam Ansiklopedisi

DTCFD. : Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Dergisi

Erdem : Erdem Dergisi

GAL. : Geschichte der Arabischen Lıtteratur

GÜHAM. : Gazi Üniversitesi Hacı Bektaş Araştırma

Merkezi

HBVAD : Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi

haz. : Hazırlayan

h. : Hicri

İA. : İslâm Ansiklopedisi

Ktp. : Kütüphane

m. : Milâdî

Md. : Madde

nşr. : Neşreden

nr. : Numarao. : Osmanlı

s. : Sayfa

S. : Sayı

TA. : Türk Ansiklopedisi

TAD. : Tarih Araştırma Dergisi

ter. : Tercüme

TOEM. : Tarih-i Osmanî Encümeni MecmuasıTED. : Tarih Enstitüsü Dergisi


14/290

x

TA. : Türk Ansiklopedisi

TDA. : Türk Dünyası Araştırmalar ı

TMD. : Tarih ve Medeniyet Dergisi

TDTD. : Türk Dünyası Tarih Dergisi

TTK. : Türk Tarih Kurumu

TDAV. : Türk Dünyası Araştırmalar Vakf ı

TM. : Türkiyat Mecmuası

Ty. : Türkçe Yazmalar ı

yay. : Yayınlayan

vr. : Varak

vd. : ve devamı


15/290

1

GİRİŞ

I- Konunun Önemi ve Sınırlandırılması

Tarihin yeni bir dönemine giren Türk toplumlar ı, kendi kaynaklar ını

kullanarak dünya politikasında yeniden var olmaya, siyasi ve ekonomik yönden

ayakta kalmaya çalışmaktadırlar. Türkler kültürel ve tarihsel alanda da kendi

tarihini doğru anlamanın, tarihi yeniden yapmanın ve yorumlamanın çabası

içindedirler. Bunun için de tarihî araştırmalar ı sürdürmek, tarihin temel

kaynaklar ını tespit etmek ve bunlar ı yayınlamak aslî görevlerimizden sayılmalıdır.

Türk tarihinin her alanında ciddî araştırmalar ın yapıldığı, bilimsel çalışmalar ın

yoğunlaştığı çağımızda Türk kültür tarihinde ve tarihçiliğinde saygın bir mevkiye

sahip olan tarihçi Firdevsî-i Rûmî’nin hayat ının aydınlatılması, eserlerinin ortaya

çıkar ılması ve tarih yazıcılığına katk ılar ının tespit edilmesi, insanî ve bilimsel bir

görev olarak kabul edilebilir.

Şüphesiz her bilimsel araştırma tarihimize ait önemli bir boşluğu

doldurmakta, bir bilinmeyeni aydınlatmakta ya da yanlış bilineni düzeltmektedir.

Genel kabüllerden hareketle yapılan yorumlar ve yaklaşımlar ise yanlışta ısrar

etmek anlamına gelmektedir.

Tezimizin adını oluşturan “Firdevsî-i Rûmî ve Tarihçiliği”, çalışmanın

konusunu da kapsamaktadır. Bu çalışmada amacımız, Firdevsî-i Rûmî’nin

hayatının karanlıkta kalan bölümlerini aydınlatarak, eserlerinin dökümünü

çıkarmak ve ana hatlar ı ile tanıtmaktır. Firdevsî-i Rûmî’nin tarih yazıcılığını ve

Türk tarihine dair yazdığı tarih kitaplar ını tespit ederek, Türk tarihine olan

katk ılar ını belirleyip, tarihçiler arasında hak ettiği yeri almasını sağlamaktır.

Yazar ın sistemsiz olarak kaleme aldığı tarihi metinler yani menâk ı blar içinden,

İslâmiyet Öncesi Türk Tarihî, Selçuklu Tarihi ve Osmanlı Tarihi ile ilgili

bölümler seçilerek, kronolojik olarak tasnif edilip, tahlil ve tenkidi yapıldıktan

sonra, tanıtımı yapılarak bilim dünyasına kazandırılacaktır.

Firdevsî-i Rûmî, Uzun Firdevsî ya da Türk Firdevsî gibi isimlerle bilinen

yazar, bir Osmanlı tarihçisi ve edebiyatçısıdır. 60 yılı aşan ömrünün 40 yılını

yazmaya ayırmış, çoğu tarih ve edebiyata dair olmak üzere k ırk civar ında esere

imza atmış, üretken bir yazar, becerikli bir derleyici ve başar ılı bir mütercimdir.


16/290

2

Klâsik bir Osmanlı tarihçisi olan Firdevsî-i Rûmi 1453 yılında Edincik’te

doğmuş, muhtemelen 1513 te yine Edincik’te ölmüştür. Yaşadığı dönemde,

Osmanlı Devleti’nin yükseliş döneminin canlı tanığı olmuştur. Fatih Sultan

Mehmet devrinde doğmuş ve gençliğinde sultanla temasa geçmiş, ilk eserini

bizzat padişahın kendisine sunmuştur. II.Bayezit devrinde, olgunluk çağını

yaşamış ve padişahın isteği ile çok sayıda eser te’lif ve tercüme etmiştir. Yavuz

Sultan Selim’in hükümdarlığının ilk yıllar ında, onun izin ve irâdesiyle kitaplar ını

yazmaya devam etmiştir.

Türk tarihinin temel kaynaklar ını araştırı p bulmanın, tahlil ve tenkitlerini

yaparak yayımlamanın, tarihe emek verenleri yâd etmenin en temel borcumuz ve

görevimiz olduğuna inanıyoruz. Hayatını ilme adayan, Türk Kültürüne büyük katk ılar sağlayan yazar ımız, hemen her konuya el atmış ve önemli eserler kaleme

almıştır. Başta tarih olmak üzere; dinler tarihi, Peygamberler tarihi, İslam tarihi,

Selçuklu tarihi, Osmanlı tarihi, Edebiyat; (manzum ve mensur), Felsefe, Hendese

(Geometri), Tı p, Astronomi (ilmi nücûm), Tasavvuf, Ahlak, Mitoloji, Astroloji,

(Tılsım-Da’vet-nâme), Savaş ve silahlar ın tarihi, Menâk ı b-nâme, Satranç,

Boyacılık ve Hadis alanında kendi deyimi ile yetmişi aşkın eseri te’lif ve tercüme

etmiştir.

Bu güne kadar ne yazık ki Firdevsî-i Rûmî’nin yazdığı eserlerin tam bir

dökümü bile çıkar ılamamıştır. Kitaplar ından sadece on dört tanesinin adı

bilinmekte olup, bunlardan da yalnızca dört tanesi üzerinde bilimsel çalışma

yapılabilmiş ve yayınlanabilmiştir.

Yazar ımız yalnızca yazdıklar ıyla değil, ayr ıca eserlerini kaleme alırken

sahip olduğu düşünce dünyası, siyasi tavr ı, kullandığı kaynaklar, metodolojik

yaklaşımı, sanatçılığı, dili, üslubu, nev’i şahsına münhasır kişiliği ve hayatı da,Türk tarihçiliği açısından ona diğer tarihçilerimize nisbetle bir farklılık

kazandırmaktadır.

Müellifin yazı hayatında sık sık hocalar ından söz etmesi, başta Fatih Sultan

Mehmet, Şehzâde Korkut, II. Bayezit ve Yavuz Sultan Selim olmak üzere

Osmanlı padişahlar ı ve devlet adamlar ı ile olan münasebetleri ve onlar hakk ında

gördüğü, duyduğu ve bildiği her şeyi kaleme alması ve onlara dair bıraktığı

belgelerle yaşadığı çağa tanıklık etmesi, Osmanlı tarihçiliği için ciddî bir kaynak


17/290

3

sayılmalıdır. Firdevsî-i Rumî’nin kendi hayat hikâyesi ve ailesi hakk ında

aktardıklar ı da Türk biyograficiliği için önemli bir katk ı olarak kabul edilebilir.

Yazar ımız, geleneksel Osmanlı tarihçileri ve yazarlar ından bir ölçüde

farklılık göstererek, eserlerini kaleme alırken, tarihsel olaylara ve insanlara milletmerkezli (Türkçü) bir çizgide yaklaşmaktadır. Erken dönem Osmanlı

tarihçiliğinde, milli duyarlığı yüksek olan yazar ımızın, tarihçilik anlayışı yanında,

Türk tarihini milliyetçi bir tarzda yorumlaması, yazara istisnai bir özellik

kazandırmakta olup, onu daha farklı bir tarihçi ve önemli bir şahsiyet haline

getirmektedir. Yazdıklar ından hareketle yazar ımız için tarihimizin ilk “Türkçü”

tarihçisi denilse sanırım yanlış olmaz.

Firdevsî-i Rûmî’nin Arapça ve Farsça’yı çok iyi bilmesine rağmen,Türkçe’yi kullanmadaki ustalığı, dilinin sadeliği ve ak ıcılığı, Türkçe kelimeleri

kullanmadaki ısrarcı yaklaşımı, Osmanlı yerine ısrarla Türk demesi, Türk

kültürüne duyduğu saygı ve verdiği önem, “Lisân-ı Fârisî” yerine “Kabayı

Türkiyi” tercih etmesi, yazara Türk tarihçileri ve edebiyatç ılar ı arasında farklı bir

kimlik kazandırmaktadır.

Müellifin sadece dili ve üslûbu değil, düşünce dünyası da geleneksel

Osmanlı çizgisinden hayli farklı ve hatta biraz da Osmanlı çizgisine ayk ırıdır.Firdevsî-i Rûmî Osmanlı toplumunda yaygın olan sünnî–millî anlayışa sahip

olmasına rağmen, yaşadığı çağda uzlaşmacı ve deyim yerindeyse eklektik bir

düşüncenin de sahibi olmuştur. Eserlerini de aynı felsefe ile kaleme almıştır.

Geleneksel Osmanlı toplumunda yaygın ve kesin sınırlarla ayr ılmış olan Alevî-

Sünnî gibi mezhebî ayr ılıklar ın dışında kalmış, kendisi sünnî bir câmia içinde yer

almasına ve sünnî gelenekten beslenmesine rağmen, gayr ı sünnî diğer bir deyimle

Heteredoks kültürle de bağlantısını kesmemiş, tam tersine iç içe yaşamıştır.Bunun da ötesinde, gayr ı sünnî olarak tanımlanabilecek eserleri tercüme ve te’lif

etmekten çekinmemiştir.

Bu cümleden olmak üzere, Firdevsî-i Rûmî, İslamiyet öncesi Türk tarihi’ne

ait olan “Dâsitân-ı Ceng-i Âheng-i Efrâsiyâb-ı Türk” adlı menâk ı b-nâme’yi yani

ünlü Türk destanı meşhur eseri Süleyman-nâme’sine bir cilt halinde

yerleştirmiştir. Gayr ı sünnî bir Türkmen şeyhi olan Barak Baba’ya ait “Barak

Baba Risalesi”nin şerhini Türkçe’ye tercüme etmiştir. Kendi çağındaki Bektâşi


18/290

4

rivayetlerini derleyerek, Hacı Bektâş-ı Velî Velâyet-nâme’sini kaleme almış, Türk

tarih ve edebiyatına eşsiz bir eser kazandırmıştır. Firdevsî-i Rûmî, Şeyh

Bedreddin’in Vâridâtını şerh eden ve ulemâyı Şeyh Bedreddin’i anlamamakla

suçlayan Abdullah el-İlâhî’nin de öğrencisidir. Bütün bu bilgiler, kar şımıza çok

farklı bir Osmanlı tarihçisi ve Osmanlı aydını çıkarmaktadır.

Firdevsî-i Rûmî’nin bu uzlaşmacı ve eklektik politikası, klasik dönem

Osmanlı devlet politikası ile de örtüşmektedir. Muhtemeldir ki müellif, tarikat ve

mezhep çatışmalar ının zirveye çıktığı bir dönemde bar ışçı ve birleştirici bir yazı

ve yayın politikası takip etmiştir. Yazar, Sultan II. Bayezit’in Safevîler’e kar şı

kültürel mücadelesinde padişahın yanında yer almış ve eserleri Anadolu’da

halk ın okuması için devlet taraf ından dağıtılmıştır.Tezimiz daha çok bir biyografi mahiyeti taşıdığı için, çalışmamızda ağırlıklı

olarak müellifin bütün eserleri temel başvuru ve kaynak eser olarak kullanılmıştır.

Yazar ın önceden bilinen, yeni bulunan bütün eserleri -hangi isimle nerede ve ne

zaman yazılmış olursa olsun-tespit edilmeye çalışılmış, okuduğu ve yararlandığı

her türlü eser kayda geçilmiş, çağdaşlar ının kendisi hakk ındaki görüşleri ciddiye

alınmış olup hayatı, eserleri, tarihçiliği, tarihi eserleri, tarihe kaynak olarak

kullanılabilecek çalışmalar ı, zihniyet dünyası, sarayla ilişkileri, sanatçılığı veedebiyatçılığı kendi eserlerinden hareketle aydınlatılmaya çalışılmıştır.

Yazar ın kendisi hakk ındaki çelişkili nakilleri, kendisine dair abartılı övgü

cümleleri, rakipleri hakk ındaki garazkar ve şahsi tutumlar ı gözden kaçırılmamaya

çalışılmıştır. Müellifin bütün yazdıklar ı, söyledikleri ve onun hakk ında

söylenenler ciddi bir tenkide tâbi tutulmuş olup objektif olarak sonuca var ılmaya

çalışılmıştır.

II-Firdevsî-i Rûmî’nin Tarih Yazıcılığı

Firdevsî-i Rûmî, günümüze kadar tarihçiliğinden çok edebiyatçı kimliği ile

bilindiği için, edebî tartışmalara konu olmuş ve edebiyat dünyasında genel olarak

kabul görmüş, kimi zamanda ağır eleştirilere maruz kalmıştır. Günümüzde hâlâ

edebiyatçı olarak kabul edilmekte olup yazar ın edebî şahsiyeti ve eserleri üzerinde

akademik düzeyde çalışmalar devam etmektedir.

Halbuki Firdevsî-i Rûmî’nin edebiyatçılığı yanında tarihçi boyutu daha

bask ındır. Yazdığı şiirlerin konusu bile tarihle ilgilidir. Buna rağmen yak ın


19/290

5

zamana kadar adı tarihçiler arasında çok az anılmış olup, genel anlamda tarihçi

olarak kabül edilmemiş, hiçbir tarih kitabında da eserleri kaynak olarak

kullanılmamıştır.

Firdevsî-i Rûmî; bizzat kendisi birçok eserinde kendisinin tarihçi olduğunuifade etmekte ve zaman zaman tarihçiliği ile övünmektedir. Örneğin; Kutb-nâme

adlı eserinin muhtelif sayfalar ında tarihçiliği için:

Nutkudur Firdevsinün gevher fasîh

Kizb yoktur hâ şa kim olur sahîh

Kizb sözi sürmemi şüm harcıma

İ tmedüm dinmi ş kelâmı tercüme

Kimseden söz almadum illâ selâm

Söz bizimdür nakdimüzdür hep temâm

Nâkil-i â’kal o suhandân emir

Böyle virdi sah haber ho ş anla bir

Kal’a târîhin diyen kâmil sahîh

Nakli böyle k ıld ı bize key sarîh

Feylesûf-i pür-hüner ehl-i hıred

Söyleyen târîh bana mu’temed

Bu gazâm ola benüm emlâh kitâb

Tâze taze yaza kâtib bâb bâb

Adumı târih idiser rûzgâr

İ smimüz kala cihânda yâdgâr

Erlüg ile k ılsa târih ismümüz

Pes ne gam çürürse sinde cismümüz 1 demektedir.

Yukar ıdaki metinde, Firdevsî-i Rûmî tarihçilik anlayışını şöyle özetlemiştir:

1 Firdevsî-i Rûmî, Kutb-nâme, (Haz. İ brahim Olgun-İsmet Parmaksızoğlu), Ankara 1980, s. 158-170-178-230.


20/290

6

Bütün yazılar ını edebî bir dille yazmıştır ve her sözü inci-mücevher

değerindedir. Hiçbir sözünde, asla yalan söze yer vermemiş, tersine sahih bilgileri

esas almıştır. Kitaplar ını, eserlerini inşada yalan söz ve nakilleri asla harç olarak

kullanmamıştır. Yine kendi ifadesiyle, hikâyeleri sahih, makaleleri sarih ve

rivayetlerinin melih olduğu kanaatindedir. Doğru olmayan bilgileri asla tercüme

etmemiş, değil yanlış bilgiye yer vermek, başkalar ından selamın dışında söz bile

almamıştır.

Süleyman-nâme dâhil, bütün eserleri kendisine ait olup, senetli, sağlam

bilgilerden oluşmaktadır. Konu belirleme ve kahraman seçiminde de zamanın

Kutb’unu esas almış ve onu aydınlatıcı bir üslupla yazmıştır. Yazılar ında manzum

ve mensur bir anlatım yolu takip etmiştir.“Bizden rivayetlerde bulunanlar nakilcilerin en ak ıllılar ıdır. Çünkü bizi

ancak ak ıllılar anlayabilirler. Zaten tarihle ilgili bütün yazdıklar ımız, kâmil mana

da tarihi tamamlamak içindir. Rivayetlerimiz ve ortaya koyduğumuz eserlerimiz

de bunun en güzel göstergeleridir. Biz, bilgileri alırken filozoflar ı ve mesleğinde

uzman olanlar ı seçtik ki, bu insanlar da zaten itimat edilen kişilerdir. Benim

sözlerinden yararlandığım insanlar söz sanatında usta olup parlak bir dille

yazmışlardır. Böylece doğru, tarihi bilgileri şeker tadında, sahih haberlerleduyurduk. Zaten amacımız da dünyadaki olgun insanlar ı bilgilendirmektir.

Tarih okuyanlar, dinleyenler ve anlayanlar da böyle anlamalılar. Edebî dille

yazdığım güzel eserler aynı zamanda benim gazam olmalı ki gerçekte ben gaza

niyetiyle yazıyorum. Bütün yazdıklar ım insanlar ın ibret ve örnek almalar ı içindir.

Kitaplar ım ise âlemde yadigâr kalmalı ve tarih-i rûzigar olmalıdır”, demektedir.

Firdevsî-i Rûmî, te’lif ya da tercüme eserlerinde yararlandığı kaynaklar

hususunda hep iddialı ifadeler kullanmıştır. Genellikle, edebî bir lisanla yazdığını,

ak ıllı kişilerden rivayetlerde bulunduğunu ve kendisini ancak ak ıllı insanlar ın

anlayabileceğini iddia etmiştir. Yararlandığı bilgileri kullanırken ise “nakledildi

ki, bildirildi ki, mûteber kaynaklarda rivayet edildi ki, sahih eserler de buyrulur

ki” gibi ifadelerle, güvenilir kaynaklardan yararlandığını beyan etmektedir. Ancak

yukar ıdaki iddialar ının tersine çoğu kez kullandığı kaynağın adını vermemiş, daha

çok eserini överken başka eserlerle mukayese yoluna gitmiş, o zaman kullandığı

kitabın adını zikr etmiş ya da başka bir eserinde, kullandığı kitaplardan bir vesile


21/290

7

ile söz etmiştir. Bazen aldığı bilgilerin kime ait olduğunu, nereden aldığını ifade

ederek bilgilerin sıhhatine kendisinin kâni ve şahit olduğunu ilave etmiştir.

Müellifin fihrist kullanma alışkanlığı olmamasına rağmen, yalnızca Kitab-ı

Hayat-nâme2

adlı eserinde fihrist kullanmıştır. “Derbeyan-ı ibtidai kitab fihrist-iebvab” girişi ile kitaptaki yazılar ı kolay bulmak için fihristin gereğine işaret edip,

kitaplar ını te’lif ederken bu esasa uyduğunu beyan etmiş ve Hayat-nâme’ yi de bu

usûle göre tertip etmiştir.

Kitaplar ını yazarken, kulaktan dolma bilgilere göre değil, tarih kitaplar ını

bizzat araştırı p, inceledikten ve kitabı elde ettikten sonra bilgileri oradan almış ve

kullanmıştır. Çok az da olsa bir konu hakk ında kişisel görüş, gözlem ve

duygular ını yazmıştır.

Eserlerini yazarken hemen hemen hiç tenkitçi tutum içinde olmamış,

kullandığı kaynaklar ın bilgisine güvenerek, eleştirisini yapma ihtiyacını

hissetmeden olduğu gibi almış ve kullanmıştır.

Devrin yaygın Arapça-Farsça kullanımına kar şılık, eserlerini Türkçe kaleme

almıştır ve Türkçe’siyle övünmüştür. Arapça ve Farsça’dan ise gerektiğinde

Türkçe’ye tercümeler yapmıştır.

a- Firdevsî-i Rûmî’nin Çalışma Esasları

Yaklaşık 60 yıllık ömrünün 40 yılını, 360 ciltlik Süleyman-nâme yazmak

sevdasıyla harcamış, bulduğu ne kadar kitap varsa, bütün eserleri kendi kitabı

içine alarak büyük bir derleme yapmıştır. Yani bulduğu bütün bilgileri istihraç

ederek aynen kullanmıştır.

Yazı hayatı boyunca erbab-ı himmet olarak kabul ettiği hocalar ından,

erkan-ı devlet saydığı padişah ve sadrazamlardan sürekli yardımlar almıştır 3.

Bulabildiği bütün kitaplar ı satın almış ve kendi çağına göre zengin

sayılabilecek bir kütüphane kurmuştur. O kadar çok kitabı vardır ki, uzun

seyahatleri esnasında kitaplığını atlarla taşıtmaktadır.

Eserlerini daha kolay yazdırmak, zamandan kazanmak ve istinsah ettirmek

için saraydan katipler istemiş, katiplerin masraflar ını da saraya kar şılatmıştır 4.

2 Firdevsî-i Rûmî, Hayat-nâme, Süleymaniye Ktp. , Hacı Mahmut Efendi, nr. 2333.3 Firdevsî-i Rûmî, Süleyman-nâme, c. VIII, 402. meclis.


22/290

8

Bir konuda kitap veya risale yazmak istediği zaman öncelikle o alandaki

kaynaklar ı tespit ve temin için yoğun bir çaba sarf etmiştir. Çalışma yapacağı

konuyu belirleyerek kaynak taraması yapmış, Arapça, Farsça, Türkçe veya

İskender-i Yunanî yani Grek lisanında bulabileceği bütün kitaplar ı sahaflarda

arayı p bulabildiklerini satın almıştır. Bulamadığı kitaplar için uzun yolculuklara

çıkarak kitap arayışını sürdürmüş, eğer bulduğu kitabı satın alamazsa oturup

kitabı kendi adına yeniden yazarak bir nüsha temin etmiştir.

Aradığı bir kitabı temin edemezse ya da kitabın istihracı çok zaman alırsa,

kitabın bulunduğu bölgeye memuriyet tayini çıkartmış ve çalışmalar ını bu şekilde

sürdürmüştür. Yazı amaçlı birisi Niksar’a diğeri Hicaz’a olmak üzere iki defa

resmî görev almıştır.Özellikle bilmediği bir dilde, Grekçe veya İ branice yazar ın deyimiyle

Davud’u Süleyman dilinde kullanabileceği kitap olduğunu öğrendiği zaman o

kitabın tercümesini elde etmek için olağan üstü bir çaba sarf etmiştir.

Müellif Osmanlı Sarayı ile iç içe olmuş saray kütüphanesinden sürekli

yararlanmış, hazine kitaplar ını gerektiği zaman istihraç ederek aynen kullanmıştır

Kendi deyimi ile kitap temini konusunda yazar “bal ar ısı gibidir” her çiçekten

koklamıştır.

b-Firdevsî-i Rûmî’nin Yararlandığı Kaynaklar

Firdevsî-i Rûmî, tercüme ettiği birkaç eseri hariç hangi bilgiyi hangi

kaynaktan aldığı ve hangi kitabında kullandığını, bize bildirmemiştir. Ancak

başkalar ının kendisi hakk ındaki övgü satırlar ı arasında yararlandığı eserlerin

isimlerini vermiştir. Bazen de kendi meziyetlerini anlatırken, kendisini başka

yazarlarla mukayese ederek, onlardan daha üstün olduğunu ve eserlerinin daha

güzel olduğunu ilân etmiş ve ilgili eserlerinde kullandığı kitaplar ın sadece

isimlerini nakletmiştir.

Bütün klâsik Türk-İslâm yazarlar ı gibi, Firdevsi-i Rûmî de kendisinden önce

yazılan ve kendisine ulaşan her türlü bilgi ve kayıtlar ı tereddütsüz kabullenmiş ve

kullanmıştır. Tarih ve edebiyat alanında en fazla Fars kültürünün etkisi altında

kalmış ve Farsça eserlere müracaat etmiştir. Temel İslâmî ilimlerde ise Arapça’ya

başvurmuş ve Arapça eserlerden yararlanmıştır. Hakikat-nâme adlı eserinde,

4 Lamîi, Lâmî Divan-ı , İstanbul Ün. Ktp. TY. s. 671.


23/290

9

elinin altında olan ve kullandığı kitaplardan 51 tanesinin ismini vermiştir 5.

Firdevsî’nin düşünce dünyasını anlatırken kullandığı eserlerden

ulaşabildiklerimizi yazar alfabetik sırasına göre ele aldık. Burada yalnızca

örnekleme olması açısından birkaç yazar ve eserden söz edeceğiz.

Firdevsî-i Rûmî, Süleyman-nâme adlı eserinde6 İran ve Osmanlı

şairlerinden; Firdevsî-i Tûsî, Nizâmî, Ahmedî, Şeyhî, Ahmet Paşa, Selman, Hâf ız,

Enverî, Necâtî, Hamdî ve Câmî’nin isimlerini nakletmiştir. Aynı eserin vr. 22a

bölümünde ise Seyyid Nasır Bağdadî ve Eflatun-ı Yunâni’nin isimleri

geçmektedir.

Satranç-nâme7 isimli eserinde ise Sultan II. Bayezit’le diyalogunu

anlatırken, Şeh-nâme, (Firdevsî-i Tûsî), Acâyibü’l-Mahlukât-ı Kebir (YazıcıoğluAhmed Bican), Kâbus-nâme (Mercimek Ahmed), Garaibü’l-Mevcudat ve İhvan-ı

Safa’dan söz etmektedir. Aynı eserde satrançın şer’i durumunu tartışırken İmam

Şâfî, İmam-ı Azam Ebû Hanife ve İmam Muhammed’in isimlerine yer vermiştir.

Süleyman-nâme Muhtasar ında8, Süleyman-nâme k ıssasını Tevrat ve

Zebur’dan istihraç ettiğini, İslâm tarihinde, Tarihi Beyzâvî ve Tarihi Meftuh’dan

yararlandığını söylemektedir. Süleyman-nâme Muhtasar ında, Kuruluş dönemi

Osmanlı tarih yazıcılığına ait çok ciddi iddialarda bulunmaktad ır. Firdevsî’ye göre“Mevlanâ Ahmedî, Emir Sultan b. Bayezit’e gelip, tevârihden eline geçeni cem

idüp, İskender-nâme-i Kebir-i kim 24 mücellet kitap suretine getirmişti, 360

mücellet kitap itmek kasdıyla diye söyledikten sonra, Serezli Sâdi 3500 beyitlik

Süleyman-nâme yazabilmişti” demektedir. Ayr ıca bu gün kayı p olduğu bilinen

Hamzavî’nin eserini de gördüğünü ifade etmiştir. Buradan çıkar ılabilecek sonuç

şu ki; yazar Ahmedî’nin “İskender-nâme”’sini, Serezli Sâdî’nin “Süleyman-

namesini” ve Hamzavî’nin eserlerini kendi eserleri aras ına alarak kullanmıştır 9

.Yazar eline geçen kitaplar ın “nesl-i beşerden kimsenin eline geçmediğini”,

yazılan diğer eserlerin de kendi eseri yanında “denizde damla hükmünde”

olduğunu iddia etmektedir.

5 Firdevsî-i Rûmî, Hakikat-nâme, Süleymaniye Ktp. ( Ş ehit Ali Pa şa), nr, 1399, s. 32.6 Firdevsî-i Rûmî, Süleyman-nâme, c. VIII, meclis, 401-402, Ali Emiri, nr.317.7

Firdevsî-i Rûmî, Satranç-nâme-i Kebir, Nuruosmaniye Ktp. nr. 4073.8 Firdevsî-i Rûmî, Süleyman-nâme Muhtasar ı , Milli Ktp. M.F, 1994. A, 1839.9 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e. s. 2-3.


24/290

10

III-Firdevsî-i Rûmî Hakk ındaki Kaynaklar ve Araştırmalar

a-Firdevsî-i Rûmî’nin Kendi Eserleri:

Firdevsî-i Rûmî’nin, ilk eserini Fatih Sultan Mehmet’e sunması dikkate

alınırsa çok erken bir yaşta eser vermeye başlamış ve hayatı boyunca k ırk yılı

aşkın bir sürede çok fazla esere imza atmıştır. Hemen hemen kalem oynatmadığı,

el atmadığı konu kalmamıştır. Tarih’ten Mitoloji’ye Astronomi’den Tı p’a,

Tasavvuf’tan Davet-nâme’ye, Edebiyat’tan Hadis’e kadar her alanda eser yazmış,

yazdığı her eserde bir şekilde kendinden söz etmiş ve kendi hayatına ışık

tutmuştur. Çalışmamızda, yazar ın kendisiyle ilgili verdiği bilgiler hayatını

araştırmak için öncelikli kaynak olarak kullanılmıştır.

b- Şuarâ Tezkireleri:

Tezkireler, bir meslekten yetişmiş kişilerin biyograflar ını bir arada toplayan

eserlerdir. Kişileri anmaya yaradığı için, bu gibi eserlere “tezkire” adı verilmiştir.

Bunlara -konular ına göre- “tezkiretü’ş-şuara, tezkiretü’l-evliya, tezkiretü’l-

hattâtin” denildiği gibi, kapsadığı kişilere göre ayr ı adlar da verilir.

Tezkirelerde, şairlerin doğum ve ölüm tarihleriyle yerleri tam olarak

gösterilmiş değildir. Doğum tarihleri hemen hemen yoktur. Ölüm tarihleri iseeksiktir. Kiminde sadece: “Sultan Selim devrinde fevt oldı” ya da “ömrü vefa

itmedi” gibi bir cümle ile geçiştirilmiş, doğum yerleri de “Bursa kurbündendir”,

“vilâyet-i şarkdandur’’ gibi cümlelerle karanlıkta bırak ılmıştır.

“Sanatkârane” kaleme alınan bu tezkirelerde, gerçek, üsluba feda edilmiştir.

Yargılar basmakalı ptır. Övme ve yermede abartmaya kaçılmıştır. Hemen hemen

hiçbir kişinin gerçek portresi çizilmemiş, niteliği açıkça gösterilmiş değildir.

Devrin genel durumunu topluca görmek, edebî türlerin gelişimini izlemek olanağıyoktur .10 Tezkireler hakk ında bu k ısa bilgiyi verdikten sonra şimdi Firdevsî-i

Rûmî’den söz eden tezkire sahiplerine geçebiliriz.

Latifî, Tezkiretü’ş-şuârâ ve Tabsıratü’n-nuzamâ11, adlı eserinde Firdevsî-i

Rûmî’den ve eserlerinden ilk defa söz eden kişidir. Latîfî, Tezkiresinde müelliften

söz ederken “Erbâb-ı tevârih beyninde Uzun Firdevsî demekle meşhurdur, ve

10 Agah Sırr ı Levend, Türk Edebiyat ı Tarihi, Ankara 1984, s. 118-119.11 Latifî, Tezkiretü’ ş-şuarâ ve Tabsıratü’n nuzamâ,, (Haz. R ıdvan Canım), Ankara 2000, s. 424.


25/290

11

tevârîhe müteallik te’lifâtı elsine-i âlemiyânda meşhurdur. Ol bâbda muhît ve

müstehzar kimesne idi.” diyerek tarihçiliğine dikkat çekmiştir.

Kınalı-zâde Hasan Çelebi, Tezkiretü’ş-şuarâ 12, adlı güzide eserinde

Firdevsi-i Rûmî için “Bursalıdır, Uzun Firdevsî demekle meşhurdur, tevârih vemuhâdaratla meşguldür” diyerek, yazar ın tarihçiliğine vurguda bulunmuştur.

Beyânî, Mustafa b. Carullah, Tezkiretü’ş-şuara adlı eserinde13, “Firdevsi’nin

Sultan Bayezit’e 380 cilt Şeh-nâme sunduğunu ancak eserinin k ısaltılarak iade

edildiği bunun üzerine yazar ın İran’a gittiği” kaydını düşmüştür.

c-Diğer Osmanlı Yazarları ve Araştırmacılar

Gelibolulu Mustafa Âl-i, Künhü’l- Ahbâr 14 adlı meşhur eserinde Firdevsî-i

Rûmî’den ve eserlerinden söz ederken şairliğine ağır eleştiriler yöneltmiş,

Firdevsî mahlasını kullanmasını ise Firdevsî-i Tûsî’ye hakaret olarak

yorumlamıştır. Âl-i’nin tespit ve tenkitleri bütün tarih ve edebiyatç ılar üzerinde

etkili olmuş âdeta Firdevsî-i Rûmî’nin unutulmasına ve mahkum olmasına sebep

olmuştur.

Kâtip Çelebi, Keşf ez-Zünûn15 adlı klâsik eserinde Süleyman-nâme için

sehven Şeh-nâme adını kullanmış, Firdevsî’yi ise Firdevsî-i Tavîl adıyla anmıştır.Ancak tezkire sahiplerinin düştüğü hataya Kâtip Çelebi de düşmüş Süleyman-

nâme’nin Sultan II.Bayezit’e sunulduktan sonra saray taraf ından k ısaltıldığını ve

bazı nüshalar ın yak ıldığını, buna küsen Firdevsî’nin de padişahı hicvederek İran’a

kaçtığını ve orada öldüğü bilgisini tekrar etmiştir.

Bursalı Mehmet Tahir, Osmanlı Müellifleri (1299-1915)16 adlı ansiklopedik

mahiyetteki eserinde Firdevsî-i Rûmî ve eserleri hakk ında ilk ciddi bilgiyi

hazırlamış ve kamuoyu ile paylaşmıştır. Firdevsî’nin adının tesbiti, Süleyman-nâme’nin k ısa tahlili ve on dört eserinin tanıtımını gerçeğe en uygun şekilde

yapmıştır. Osmanlı Müellifleri bütün araştırmacılar için temel başvuru kaynağı

olmuştur. Aynı müellif, Türk Yurdu dergisinde Firdevsî-i Rûmî için yazdığı k ısa

12 K ınalı-zâde Hasan Çelebi, Tezkiretü’ ş-şuarâ, (Haz. İ brahim Kutluk), c.II, Ankara 1999, s.745.13 Beyânî, Mustafa b. Carullah, Tezkiretü’ ş-şuârâ, (Haz. İ brahim Kutluk), Ankara 1997, s. 213.14 Gelibolulu Mustafa Âl-i, Künhü’l- Ahbar, (Haz. M. İsen), Ankara 1994, s. 143-144.15 Katip Çelebi, Kef ş ez-Zûnun, (Haz. Ş. Yaltkaya-R.Bilge), c.II, İstanbul 1942, s. 1023.16

Bursalı Mehmed Tahir Efendi, Osmanl ı Müellifleri (1299-1915), c. II, İstanbul 1972, s. 106;Bursalı Mehmed Tahir, Uzun Firdevsî (Firdevsî-i Rûmî), Türk Yurdu, c.VII, S.75, İstanbul 1915,s. 37.


26/290

12

bir tanıtım yazısında ise yazar ın memleketi, eğitimi, ilgi alanı ve Sultan II.

Bayezit’e Süleyman-nâme’nin sunuluşunu özetlemiştir.

M. Fuad Köprülü17, İslâm Ansiklopedisinin “Firdevsî” maddesinde

Firdevsî-i Rûmî hakk ında kapsamlı bir makale yayınlamış ve yazar üzerindeki sis perdesini önemli ölçüde aralamıştır. Firdevsî’nin ailesi, hayat ı, eğitimi, eserleri ve

ölümüne dair yazdıklar ı çok aydınlatıcı olmuş, kendisinden sonra bütün

araştırmacı ve yazarlar Fuad Köprülü’nün makalesini aynen kullanmış ve bilgileri

tekrar etmişlerdir.

Franz Babinger, Osmanlı Tarih Yazarlar ı ve Eserleri’nde18, Firdevsî-i

Rûmî’yi Osmanlı tarihçileri arasında zikrederek edebiyatçılığının dışına taşımış ve

tarihçiler arasında saymıştır. İlyas b. Hızır adıyla takdim ettiği yazar ı eksik bilgiyle de olsa tarih câmiasına kazandırmıştır.

Vasfi Mahir Kocatürk, Türk Edebiyatı Tarihi’nde19, Türk Firdevsi adıyla,

Firdevsî-i Rûmî’yi k ısaca tanıttıktan sonra, Efrâsiyâb-ı Türk hikayesini özetlemiş

ve Süleyman-nâme’yi, Şeh-nâme ve Yunan İlyada’sı değerinde edebî bir eser

olarak kabul etmiştir.

Değerli yazar ve arkeolog, Mehmet F. Aytekin, “Edincik”20 adıyla 1994

yılında küçük ama değerli bir çalışma yapmıştır. 1921 doğumlu olan yazar,

Edincik bölgesindeki tarihsel belgelerin ve geleneğin tespitinde önemli bir rol

üstlenmiş olup tarihin canlı bir tanığıdır.

Çok kapsamlı ve yeterli olmamakla birlikte, Mehmet Süreyya, Sicilli

Osmânî’sinde; İ. Hakk ı Uzunçar şılı, Osmanlı Tarihinde; H. Turhan Dağlıoğlu,

Uludağ Dergisinde; N.Sami Banarlı, Resimli Türk Edebiyatında; Ahmet Kabaklı,

Türk Edebiyatında; A.Sırr ı Levend, Türk Edebiyatı Tarihinde, Türk Dili ve

Edebiyatı Ansiklopedisinde, Büyük Türk Klasikleri isimli eserlerde, Firdevsî-i

Rûmî ve eserleri hakk ında k ısa bilgiler vermişlerdir.

d-Akademik Çalışmalar

Firdevsi-i Rûmî’nin hayatı, eserleri ve edebî kişiliği hakk ında daha çok

edebiyat alanındaki araştırmacılar çalışma yapmışlardır. Ancak araştırmacılar

17 M. Fuad Köprülü, “ FirdevsîMd”, İ.A, c. IV, Ankara 1956, s. 649-651.18

Franz Babinger, Osmanl ı Tarih Yazarlar ı ve Eserleri, ( Çev. Coşkun Üçok), Ankara 1992, s. 35.19 Vasfi Mahir Kocatürk, Türk Edebiyat ı Tarihi, İstanbul 1964, s. 92-98.20 Mehmet F. Aytekin, Edincik, Balıkesir 1994.


27/290

13

yazar ın hayatı ve eserleri hakk ında M. Ata Çatıkkaş hariç ciddi hiç bir araştırma

yapmadan, sadece Fuad Köprülü’nün İslâm Ansiklopedisi Firdevsî maddesindeki

bilgileri esas alarak çalışmışlardır. Firdevsî-i Rûmî’nin en meşhur eseri olan

Süleyman-nâme, Süleyman-nâme’nin edebî değeri ve dil özellikleri hakk ında altı

doktora çalışması yapılmıştır. Ayr ıca yazar ın, Davet-nâme adlı eseri üzerinde ise

bir yüksek lisans tez çalışması yapılmıştır. Edebiyat alanında çalışanlar ın

Firdevsî-i Rûmî hakk ında yaptıklar ı akademik çalışmalar şunlardır:

M. Ata Çatıkkaş, Süleyman-nâme (72.cilt), Doktora Tezi İstanbul

Üniversitesi, 1979.

Asuman Akay, Süleyman-nâme (44.cilt), Metin ve Fiiller Üzerine Bir

İnceleme, Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi, 1990.

Halil İ brahim Usta, Süleyman-nâme-i Kebir, İnceleme-Metin-Sözlük,

Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi,1995.

Gülnaz Genç, Süleyman-nâme (25 ve 26. ciltler), Doktora Tezi, Marmara

Üniversitesi, 1995.

Hamdi Güleç, Firdevsî-i Rûmî’nin Süleyman-nâmesi (42.cilt) Dâsitânı

Ceng-i Âheng-i Efrâsiyâb-ı Türk, Üzerinde Bir Metin İncelemesi, Doktora Tezi,

Ege Üniversitesi, 1994.

Mustafa Aksoy, Uzun Firdevsî’nin Süleyman-nâmesindeki Destan

Unsurlar ı, c. I-II (Basılmamış Doktora Tezi), İzmir 2000.

Fatma Büyükkarcı, Firdevsî-i Tavîl ve Davet-nâmesi Commentary-Text-

Indexes), Yüksek Lisans Tezi, Boğaziçi Üniversitesi, İstanbul 1993.


28/290

14

BİRİNCİ BÖLÜM

FİRDEVSÎ-İ RÛMÎ’NİN HAYATI (1453-?) VE ESERLER İ

A-Firdevsî-i Rûmî’nin Hayatı

I– Adı ve Ailesi

Osmanlı kaynaklar ında “Firdevsî-i Rûmî”, “Firdevsî-i Tavîl” “Uzun

Firdevsî”, “Firdevsî-i Osmanî” ve İranlı Firdevsî-i Tûsî’den ayırmak için “Türk

Firdevsi” gibi isimlerle anılan Firdevsî-i Rûmî’nin asıl adı Şerâfeddin Musa’dır.

Osmanlılar ın yükseliş döneminde yaşamış tarih ve edebiyat alanında eserler

vermiş, üretken bir şahsiyettir.

Firdevsî-i Rûmî’nin dedelerinin adı, çoğu kez kaynaklarda kendi adı gibi

kullanılmış; bu durum isminin farklı olduğu kanaatini doğurmuştur. İstanbul

Arkeoloji Müzesi Kütüphanesindeki bir Gülistan nüshasının sonunda “İlyas b.

Hızır al Mutahallis bil Firdevsî” imzasının bulunması, Bursalı Mehmed Tahir

Bey’in yazar ımızın ismini İlyas b. Hızır olarak göstermesine sebep olmuş ve bu

yanlışlık uzun süre devam etmiştir. Hâlbuki İlyas b. Hızır , yazar ın ismi değil

Firdevsî-i Rûmî’nin kullandığı mahlaslardan birisidir 21. Firdevsî “Kutb-nâme”

adlı eserinde:

“ Nî galatdür bu sözüm ki men kimim

Mahlasum Firdevsî ammâ key kemim”

diyerek mahlasının Firdevsî olduğunu bizzat kendisi ifade etmiştir 22. Süleyman-

nâme’nin Macaristan’daki nüshalar ını tanıtan Hasan Bicârî de Macaristan’daki

nüshalarda gerek İlyas b.Hızır, gerekse Şerâfeddin Musa adlar ına rastlanmadığını

belirtmektedir 23. Firdevsî-i Rûmî’nin hayatı Edincik, Bursa, Manisa, İstanbul ve

Balıkesir’de geçmiştir. Tahsilini Bursa’da yaptığı için “Firdevsî-i Bursevî”24

olarak da anılmaktadır. Ayr ıca yazar, “Teşhisü’l-İnsan” 25 adlı eserinde adını

Orhan b. Genek olarak ifade etmiştir; ancak bu isme bir başka eserinde

21 Bursalı Mehmed Tahir, Osmanl ı Müellifleri, İstanbul 1972, c.II, s. 106; Franz Babinger,Osmanl ı Tarih Yazarlar ı ve Eserleri, (Çev. C. Üçok), Ankara 1992, s. 35.22 Firdevsî-i Rûmî , Kutb-nâme, (Haz. İ brahim Olgun-İsmet Parmaksızoğlu), Ankara 1980, s. XI-XIII.23 Hasan Bicâri, Süleyman-nâme’nin Budape şte’deki Yazma Nüshası , Bilimsel Bildiriler, 1972,Ankara 1975, s. 98.24 Hikmet Turhan Dağlıoğlu, Uzun Firdevsî (Firdevsi-i Rûmî ), Uludağ Dergisi, Bursa 1937, s. 44.25

Firdevsî-i Rûmî, Te şhis’ül- İ nsan, 7b varağı, İstanbul Üniversitesi, Türk Dili ve EdebiyatıSeminer Kitaplığı, nr. 164; Asuman Akay, Firdevsî, Süleyman-nâme 44. cilt, (YayınlanmamışDoktora Tezi), İstanbul 1990.


29/290

15

rastlanmamıştır. Eserlerinin çoğunda Firdevsî-i Tûsî’ye nisbetle Firdevsî-i Rûmî

ismini kullanmıştır 26.

Firdevsî-i Rûmî, Süleyman-nâme’nin 20.cüzünde ailesinin hayat hikayesini

veciz bir şekilde özetlemiştir 27

. Bu esere göre yazar ımızın soyu III. AlâaddinKeykubad dönemine kadar çıkmaktadır. Firdevsî’nin büyük dedesi Gazi Genek

Bey, Sultan Alâaddin-i Selçukî’nin hizmetinde iken, Bilecik’in fethi s ırasında

Osman Gâzi’ye intisap etmiş ve kendisine Sultanöyüğü (Eskişehir) dirlik olarak

verilmiş, burada bir câmi ile bir hamam inşâa ettirmiştir.

Gazi Genek Beyin Oğlu İlyas Bey ise, Orhan Gazi devrinde Gelibolu sancak

beyliğinde bulunmuştur, Onun oğlu Hızır Bey dedesinin zeâmeti olan

Sultanöyüğü’nü tasarruf etmiş, oğlu ve Firdevsî’nin dedesi Bazarlu Bey, Ankarasavaşında Yıldırım Bayezit’in yanında yer almıştır. Babası Hacı Genek Bey ise,

İstanbul’un fethinde bulunmuş, gösterdiği yararlılıklar kar şısında kendisine

Edincik zeâmet olarak verilmiştir. Firdevsî; Hacı Genek Bey’in oğludur. Annesi,

Firdevsi’yi Edincik civar ındaki Kasr-ı Süleyman harabelerini gezerken Belk ıs-

pınar ı civar ında H.857’de (M.1453) yılında doğurmuştur 28. Firdevsî-i Rûmî’nin

böyle köklü bir aileden gelmesi onun aile geleneğini sürdürmesini ve verimli

eserler üretmesini sağlamıştır. Firdevsî-i Rûmî’nin atalar ını böyle belirtmesinerağmen kaynaklar ımızda onlar hakk ında herhangi bir kayda rastlanmamaktadır.

Ancak bugün Eskişehir’de aynı adla anılan bir mahalle ve mescidin hâlâ

yaşamakta olduğunu söyleyebiliriz. Bu da Firdevsî’nin soyu ile ilgili olarak

verdiği bilgileri doğrulamaktadır 29.

Firdevsî-i Rûmî’nin doğum yeri olan Edincik’in, Firdevsî-i Rûmî’nin

düşünceleri ve eserleri üzerinde önemli etkisi olmuştur. Çünkü Edincik bir

efsaneye göre “antik kitaplarda ifade edildiğine göre Davud oğlu Hz Süleymantaraf ından kurulmuş ve etraf ı surlarla çevrilmiştir. Hz. Süleyman’ın eşi Belk ıs da

26 Firdevsî-i Rûmî, Kutb-nâme, s. XII..27 Firdevsî-i Rûmî, Süleyman-nâme, Süleymaniye ktp. , Hacı Mahmut Efendi, nr. 4863, 188 yk.28

M. Fuad köprülü, Firdevsi md, İ A, c. IV, Ankara 1956, s. 649; Orhan Fuad Köprülü, Firdevsî-iRûmî md, DİA., c. XIII, İstanbul 1992, s. 127-129.29 Firdevsî-i Rûmî, Kutb-nâme, s. XII.


30/290

16

Edincik’te doğmuş ve Edincik’te ölmüştür. Bugün mezar ının K ız Dedesi denilen

Ulupaşa Mezar ının yanındaki mescidin altında olduğu rivayet edilmektedir 30.

Evliya Çelebi Seyahat-nâmesi de yukar ıdaki rivayeti doğrulamaktadır.

Evliya Çelebi, Edincik harabelerini kastederek “Süleyman a.s. taraf ından yapılmışderler, hâlâ bina eserleri Kapıdağ Yar ımadası’na kadar bütün sahralar ı büyük

sütunlar ı ve kisra taklar ı ile doldurmak sureti ile görünür. Harekesinin genişliğini

şundan k ıyas edin ki Konstantin, Sultan Mehmet, Süleyman Han ve diğerleri

İstanbul’u imar etmek için bütün büyük sütunlar ı, değerli mermerleri buradan

getirdiler” 31 demektedir.

Firdevsî-i Rûmî’nin doğum yeri olan Edincik’te bugün, Firdevsi’nin

yaşadığı bölge Dergâh Mahallesi olarak bilinmekte ve Dergâh’a giden yolaFirdevsî Sokak denilmektedir. Edincik, Orhan Gazi döneminde Aydın Balı Bey

taraf ından fethedildiği için bu şehre Aydıncık da denilmektedir. Edincik, Karesi

Beyliği sınırlar ı içinde yer almış ve Dânişmend’li kültürünün en canlı yaşandığı

bölge olmuştur. Yazar bu coğrafyanın kültürel dokusundan etkilenerek eserler

vermiştir. Edincik bugün, Balıkesir’in Bandırma ilçesine bağlı 6000 civar ında

nüfusu olan bir kasabadır. Edincik’in coğrafî özellikleri ve tarihi önemi Hoca

Sadeddin Efendi’nin dikkatini çekerken32

, şair Ravzî’de Edincik Şehrengiz’iyazarak bölgenin cennet güzelliklerine ve dünya güzellerine vurgu yapmıştır 33.

2– Eğitim ve Öğretimi

Çocukluğu, gençliği ve yetişkinliği dâhil, hayatının önemli bir k ısmını

Balıkesir’de geçiren Firdevsî, öğrenimini Bursa’da tamamlamıştır. Bunun için de

bazı kaynaklarda Firdevsî-i Bursevî adıyla anılmıştır. Kutb-nâme adlı eserinde

kendisinin hiç öğrenim yapmadığını iddia etmiştir;

“Ne aruz u nahv okudum ne ho sarf

Cehlile itdüm hebâ ömrü telef

30 Mehmet F. Aytekin, Edincik, Balıkesir 1997, s. 11-12. Bu kabül şüphesiz bir efsanedir.Gerçekte Belk ıs, Saba Melikesidir. Saba ise Güney Arabistan’dadır. Muhtemelen Edincik makamolmalıdır.31 Evliya Çelebi, Seyahat-nâme, c. V, İstanbul 1984, s. 208.32 Hoca Sadeddin Efendi, Tac’üt-Tevârih, (Haz. İ. Parmaksızoğlu), c. III, Ankara 1992, s. 51.33

Ravzî, Ravzî Divan-ı, (Haz.Yaşar Aydemir), Ankara 2002, s. 91.Ş evk-ı bülbülle tolu her kû şesi ba ğ u bahâ

Sümbül ü güldür çemen sahrâsı cümle lâlezâr Her makâmı dil-gü şâdur her kinâr ı cûy-bâr Gül şeninde bülbülâsâ nâle eyler sad hezâr


31/290

17

Lîk ke ş f oldu me’anî vird ilah

Marifetde olmışam Hânum agâh” 34.

diyerek okulda okumadığını, ancak ilâhî yardım ile marifet ehlinden olduğunu ve

kendi çabası ile kendini yetiştirdiğini mütevazı bir şekilde, ama ustaca ifade

etmiştir.

Gerçekte genç yaşta bütün dînî rivayetler, şiir, tarih, k ısas, ilm-i nücum,

(Astronomi) temsilât, felsefe, tı p vb. hemen her konu ile ilgilenen Firdevsî-i Rûmî

bildiği, duyduğu, gördüğü ve öğrendiği her şeyi yazma eğiliminde olan bir

yaradılışa sahiptir. Ondan ilk defa söz eden yazar, tezkire sahibi Latîfî’dir. Latîfî,

tezkiresinde, onun için şöyle demiştir: “Erbab-ı tevârih beyninde Uzun Firdevsî

demekle me şhurdur. Ve tevârihe müteallik te’lifât ı elsine-i âlemiyânda me şhûrdur.

Ol bâbda muhît ve müstahzar kimesne idi. Sultan. Bâyezid emri ile, Süleyman-

nâme’yi nam-ı şerîfine nazm u nesr üzre cem idüp, Kütüb-i Münzile’de ve suhuf-ı

semâviyede ne kadar k ı sâs ve ahbâr ve âlemde ne kadar hikâyât ve esmâr var ise

ilm-i hikmet ve hendese ve ilmi nücûm ve tabayi anda derc ve ilm-i evvelinü

Ahirini anda harc idüp üç yüz altmış cild kitap itmi şti” 35 diyerek tarihle

ilgisini, ilgi alanını, çabasını, kullandığı kaynaklar ı ve gayretini ortaya koymuştur.

Latifî’ye göre Firdevsî, inzal edilen kutsal kitaplarda ne kadar k ıssa ve haberler,

âlemde ne kadar hikaye ve ürün var ise felsefe, hendese, astronomi vs. bilgi

dünyasındaki bütün bilinenleri derleyerek bir araya getirmiştir.

Firdevsî-i Rûmî’nin eserleri, bütün olarak incelendiği zaman onun çağında

gerekli olan bilgilerden haberdar olduğu ve bunlar ı her f ırsatta kullandığı görülür.

Genel olarak ilgi alanı; tarih, doğu mitolojisi, peygamber k ıssalar ı, din, tasavvuf,

ahlak, geometri, ilm-i nücum, davet-nâme (t ılsım), satranç, savaş taktikleri, şiir,

edebiyat, felsefe, kumaş boyası gibi konular olmuştur. Yazar ın bu bilgilerle

birlikte tarih ve mitolojiye olan derin ilgisini ve bu konudaki hazırlığını bütün

kaynaklar ifade etmektedir. Kendisini hiç beğenmeyen ve çok ağır eleştiriler

yapan tarihçi Gelibolulu Mustafa Âl-i dahi Künhü’l-Ahbâr’ında “ Asr ında tevârih

kar ıştırmış ve bir mikdar nazm u nesr i sükker-vâr al ışdırmış hatta bâzı akrânı yla

34 Firdevsî-i Rûmî, Kutb-nâme, s. XII. Yazar ın bu tutumu, Mutasavvıfane bir tavır olarak

görülmektedir. Bilginin kendisine çalışarak değil de, ilahi bağışla (vehbî) verildiğini ifade etmişolmaktadır. Bu kayıt aynı zamanda düzenli bir eğitim almadığının da itiraf ı olmalıdır.35 Latîfî, a.g.e. , s. 261.


32/290

18

semend-i tabîat ı meydân-ı imtihâna çıkarup yar ışdırmış” 36 demekte ve onun

bildiği konularda iddialı olduğunu bildirmektedir. Öyle anlaşılıyor ki, Firdevsî

kendi kendini yetiştirmek için büyük çaba harcamış, akranlar ından geri kalmamak

için daha çok çalışmıştır. Aşağıdaki beyitte ömür boyu ilimle meşgul olduğunu,

cahiller gibi boş bir hayat geçirmediğini söylemektedir:

“Cehd k ılup ilm ile itdün ömri sarf

Merd -i câhil misli k ılmadun telef” 37 .

M. Fuad Köprülü, yazar ın on yedi yaşında iken devrin meşhur şairi

Melihî’den aruz okuyarak şiire heves ettiğini söylemiştir 38. Firdevsî’nin edebiyat

hocası şâir Melihî’nin Arapça, Farsça bilgisi iyidir. Melihî’nin, Molla Câmîî,

Aydınlı Dede Ömer Rûşenî ile ders arkadaşlıklar ı vardır. Bir vesile ile şair Melihî

Fatih’in veziri Ahmet Paşa ile tanışmış ve onun vasıtasıyla padişahın özel

sohbetlerine de katılmıştır. Padişah onu o kadar çok beğenirmiş ki Fatih Sultan

Mehmet, onsuz geçen sohbeti tuzsuz yemeğe benzetirmiş 39. Şair Melihî’nin

yetkinliğine ve Firdevsî ile ilişkilerine bak ılırsa, Firdevsî’nin Melihî’den daha çok

yararlandığı ve temel edebî bilgileri ondan aldığı sonucuna var ılabilir.

Firdevsî’nin hayatında önemli bir yer tutan ve üzerinde etkili olan diğer bir

şahsiyet de ünlü Nak şibendî şeyhi Abdullah el-İlâhî’dir. Yazar ımız Firdevsî,Simavlı Şeyh Abdullah el-İlâhî’ye intisab ederek manevî terbiyesini ondan

almıştır. Bahâeddin Nak şibend’in mezar ının yanında ibâdet ve tefekkür hayatı

yaşamış ve bu ilişki onun, Veysel Karâni meşrebine mensup bir sûfî olarak

tanınmasına sebep olmuştur 40. Molla Câmî halifesi Ahmed Buharî ve Lâmîi

Çelebi41 ile temasta bulunmuştur. Nak şî bir şeyh olarak bilinen Molla İlâhî, Şeyh

Bedreddin’in öğrencisi ve Vâridat’ının da ilk şerh edeni olarak bilinir. Hatta

“Bedreddin’i bir ârif olarak değerlendirmesi ve muar ızlar ının onu

anlayamadıklar ını iddia etmesi” kendisinin fikrî yapısını göstermesi bak ımından

dikkat çekicidir.

36 Gelibolulu Mustafa Alî, Künh’ül-Ahbâr, (Haz. Mustafa İsen), Ankara 1994, s. 143-144.37 Firdevsî-i Rûmî, Kutb-nâme, s. XXIX38 M. Fuad Köprülü, a.g.m. , s. 649.39 Mustafa İsen, Melihî, Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi, c. VI, İstanbul 1986, s. 241-242;

Gelibolulu Mustafa Ali, a.g.e. , 143-144.â40 Mustafa Kara-Hamit Algar, Abdullah el- İ lâhî , DİA. , c. I, Ankara 1992, s. 111-112.41 Molla Câmî, Nefâhat Tercümesi, İstanbul 1289, s. 453-454


33/290

19

Molla İlâhî, Nak şibendiliğin aşk, vecd ve vahdet-i vücuda dayalı tasavvufî

düşüncenin Anadolu ve Rumeli’de yayılmasına hizmeti geçen sûfilerin başında

gelir. Onu takip edenlerin de Mevlânâ ve İ bnü’l- Arabî’nin eserleriyle açıklık

kazanan “vahdet-i vücud” düşüncesinin Osmanlı topraklar ında yer bulmasında

önemli bir tesiri vardır. Vardar Yenicesi’nde dergahını kuran Molla İlâhî, Hâyalî,

Hayretî, Usûlî ve Firdevsî gibi çok sayıda şâirin yetişmesine katk ı sağlamıştır.

Molla İlâhî, Mevlevî şeyhi Âbid Çelebi’yi etkileyerek kendisine bağlamış ve

Mevleği’liğin şekillenmesini sağlamıştır. Âbid Çelebi II. Bayezit’in de şeyhi

olmuştur 42.

Firdevsî-i Rûmî’nin eserleri tanıtılırken Abdullah el-İlâhi ile ilişkilerine ve

İlâhî’nin eserlerine tekrar dönülecektir. Latîfî, onun için “Molla İ lâhî, hicretin sekiz yüz doksan alt ısında (m.1491) dünyadan ahirete göçmü şler ve yokluktan

ebedili ğ e geçmi şlerdir. Ş eyhlerin ulular ından ve berzah zümresindendir ” 43

diyerek hakk ını teslim etmiştir. Abdullah el-İlâhî uzun süre Bursa’da bulunmuş ve

Firdevsî-i Rûmî ile de burada görüşmüşlerdir. Firdevsî-i Rûmî’nin temel tasavvufî

eğitimini Yoğurtlu Baba Tekkesi’nde Molla İlâhî’den aldığı kabul edilmektedir 44

Zaten Firdevsî-i Rûmi’nin eserleri ve düşünceleri de Molla İlâhî’ye hayli yak ındır .

Firdevsî-i Rûmî, eserlerinde zaman zaman zât-ı pâkinin kendisini teşvik vetasdik ettiğini, onun himmeti olmasa bu kadar eseri yazamayacağını

belirtmektedir 45. Firdevsî, Süleyman-nâme’nin yazılış sebebini ve amacını

açıklarken hocasından naklen “nice bunlar gibi eserleri cem idüp k ırk yıldan berü

sây ider amma kelam uzun oldu ğ u sebebden, kimesnenin îtibar ı yoktur. İ mdi

bunun gibi olmasından murad oldur kim Âleme yayılup okunup dinlene, bu kaçan

ola kim ki şi 360 pâre kitabı yazı p yahut yazdurup idine buna Ömür vefa itmez.

İ mdi gerek ki onda olan kelimât ın gerek lüzumu istihraç idüp derç idesün, her ki şi yazup, yazdurma ğ a ve okuyup idinme ğ e kâbil ola, ol sebeple ânın ve senin için

hayır dua ideler” dedi. Vaktaki ol ehl-i himmet’den bu sözü i şittim ikdam-ı

kemereyn dermeyan idüp birkaç cildi alup ihtiyar yüzünden beyan k ıld ım... Veli

42 Yusuf Küçükdağ, Konya Mevlânâ Dergâhı ve Türbe Hamamına Dair iki Mevlevî Vakfiyesi,Vak ıflar Dergisi, c. XXIII, Ankara 1994, s. 75; Cemal Kurnaz, Türkiye-Orta Asya Edebî İ li şkileri,Ankara 1999, s. 4-5.43 Latîfî, a.g.e. , s. 56-57.44 Firdevsî-i Rûmî, Kutb-nâme, s. XIII; Mustafa Kara-Kadir Atlansoy, Bursa Dergahlar ı , c. I-II,

Bursa 1997, s. 597.45 Firdevsî-i Rûmî, Süleyman-nâme Muhtasar ı, Ali Emiri Nüshası, nr. 316, s. 320; İsmail Beliği,Güldeste-i Riyâzı İ rfan, Bursa 1302, s. 142.


34/290

20

bu himmet kim sâhib-i nazardan oldu. Himmedi semendene süvar olup söz

seyahatine revân oldum. Bu cümleden murad sâhib-i dîlin nazar-ı pâkidir ” 46

diyerek hocası ile ilişkileri hakk ında değerlendirmede bulunmuş ve hocasının

uyar ısı ile şu sonuca varmıştır. Çok uzun yazması eserlerine ilgi ve itibar ı

azaltmış, üstelik de bu kadar kitabı ne yazmaya ne de okumaya insan ömrünün

yetmeyeceğini öğrenerek, bilginin gereklisini çıkarmış ve fazlasını atmıştır.

Kitaplar ını k ısaltarak yazması halk ın eserlerini okumasını, yazmasını,

yazdırmasını ve edinmesini kolaylaştırmıştır. Hocası Abdullah el-İlâhî’nin uyar ısı

ile daha k ısa yazmaya çalışmıştır. Müellif, hayatı boyunca şeyhinin manevî lütuf

ve ihsânının kendi yanında olduğuna inanmış, hocasının düşünce ve inançlar ını

yaymaya çalışmıştır.

Firdevsî-i Rûmî’nin öğrenim hayatı şüphesiz sadece Melîhi’den aldığı

edebiyat bilgileri ile Molla İlâhî’den aldığı tasavvuf terbiyesinden ibaret değildir.

Hayatı boyunca duyduğu her şeyi yazar, gördüğü bütün kitaplar ı elde etmeye

çalışır, her alanda bilgi sahibi olmak isterdi. Kitap temini hususunda zahmet ve

meşakkatten çekinmemiş ayr ıca sarayın imkanlar ını kullanarak gerektiği zaman

hazine kitaplar ına ulaşmıştır. İhtiyacı olan bulabildiği bütün kitaplar ı satın almış

ve kendisine özel bir kütüphane oluşturmuştur. Hayatını bütünüyle okumak,

öğrenmek ve yazmak için harcamıştır. Yazdığı eserleri devlet eliyle yayınlatarak

Anadolu ve Rumeli’de yaygınlaştırmak için uğraşmıştır.

Firdevsî, Süleyman-nâme’nin 8.cildinde eserinin yazılış hikayesini

anlatırken “Sultan Muhammed Gazi, Süleyman-nâme’nin te’lifine hüküm idicek

emri Süleymaniye gere ğ ince.. emrine imtisâl idüp nüsha talep itdüm ki tevârih

kitaplar ında ve kasas-ı kebirde olan k ı ssalardan ve hazine kitaplar ından istihraç

kıld ım. Amma kim asıl nüsha bulunamad ı kim müstakbel Süleyman-nâme ola.

Arap-Acem sahaflar ını tefti ş idüp, hiç ahad Süleyman k ı ssasın gördüm diyü cevap

virmedi. Ak ıbet Davud k ı ssasın Tevrat’dan istihraç itdüm, üç cild old ı....

Bal ıkesir’e varup Melik Gazi Dâni şmend zâviyesinde bir emirle bulu şdum gördü

kim bir at yükü kitabım var. Seyisi süal itti. Cevap virdüm ki Süleyman-nâme telif

itmek dilerüm. Her ne şehre girsem acâib, garâib kitaplardan bulup, sahibinden

alup, zabt iderüm ki şol bal ar ısı misali her çiçekden bir lezzet alup her kitabdan

fakir dahi Süleyman-nâme k ı ssasın bulup istihraç idüp te’lif iderim.

46 Firdevsî-i Rûmî, Süleyman-nâme, c. VIII, s.34-36.


35/290

21

Amma Süleyman-nâme ele girmedi deyüp cevap viricek dört mücellid kitabı ,

bir Arab’a arz eyledi. Gördüm ki bazen Süleyman gibi Lokman Hakim-i İ mran

dilinde mensur te’lif idilmi ş sonra İ skender-i Yunânî asr ında Felâtun Yunan

dilince tercüme k ılı p, bâdehu Seyyid Nasır Ba ğ dadî Faris’i dilince tercüme

eylemi ş. H ıta Ş ehrinde zaviyesi varmış ondan ol Ârâbi dört cild kitap Süleyman-

nâme al ı p Uzun Hasan’a giderdi, fakir dahi öyle cehd eyledim satmad ı ak ıbet dört

ay Niksar’da ikamet edib vazife tayin k ılup nüshasın ald ım müsvedde ile girüp

ibtidaden alt ı cild kitap te’lif idüp merhum Sultan Muhammed Han Gazi’ye teslim

itdüm. Ho ş görüp murad ın nedir diyicek, “Veysel Karânî a şkına bir zâviye

bünyâd eyledüm” Ona bir vak ı f dilerüm deyüp ahd iddüm kitab tamam oluncak

himmet ide. Amma kitabın yedinci cildine var ıcak dârül fenadan dâr’ül bekaya

rıhlet eyledi 47 .

Fakir dahi taliin yâr ı kalmad ığın bilüp kitabın te’lifine me ş gul olup 99 cild

Süleyman-nâme nüshasını beyaza çıkarub halâvet halinde makam-ı uzlette ömrü

harç kitaplardan ve nüshalardan derç eyleyüp mensur, manzumeserler kaleme

ald ım.”48 demiştir.

Yazar kendisi, Süleyman-nâme Muhtasar ı adlı eserinde bilgi edinmek, kitap

yazmak için yaptığı çaba ve kullandığı yöntemi şöyle açıklamaktadır:Eserlerini yazarken, Padişahlar ın, devlet adamlar ının emir ve iradelerine

göre hareket etmiş ve yaşadığı dönemde Osmanlı Devleti’nin devlet politikasına

uygun eserler yazmıştır. Te’lif ve tercüme yazdığı kitaplar ını saray çevresine

takdim ve ithaf etmiştir. Sarayın her türlü imkân ve kaynaklar ını azamî derecede

kullanmıştır. Örneğin, eserlerini yazmak için saraydan kâtipler istemiş, sarayın

kütüphanesini kullanmış ve geçimini saraydan aldığı bağış ve yardımlarla

sağlamıştır. Eserlerinde kendisini koruyan, destekleyen devlet adamlar ına övgüler yağdırmış, kendisine kar şı cimri davrananlar ı ise acımasızca eleştirerek

aleyhlerinde bulunmuştur.

Kutsal kitaplardaki özellikle Tevrat’taki tarihî k ıssalar ı, başta Hz.

Süleyman ve Davud k ıssası olmak üzere, tenkit ihtiyacı hissetmeden ve doğru

kabul ederek aynen kullanmıştır. Kendisi için lazım olan, işine yarayabilecek her

türlü bilgiyi, ulaşabildiği kaynak ve kitaplardan istihraç ederek kullanmıştır.

47 Firdevsî-i Rûmî, Süleyman-nâme, c. VIII, s. 34-36.48 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e. , s. 143.


36/290

22

Araştırdığı, incelemek istediği bir konuda yak ın çevresinden başlayarak ön

araştırma yapmış, ilgili kişilere, özellikle sahaflara, kitapçılara sorarak kitap ve

konu hakk ında kaynak, bilgi ve belgeleri toplamaya çalışmıştır. Öncelikli amacı

bilgi toplamak olduğu için her nereye gitse acâib, garaip kitaplar ı tespit ve temin

etmeye çalışmış, kitaplar ı temin etmek için de sahibinden mümkün olduğunca

satın almaya çalışmış, satın alamadığı zaman kitabın sahibinden izin alarak, ilgili

bölümü istihraç yoluna gitmiştir. Kitap temini hususunda bir bölgede uzun süre

kalacaksa kendisini o bölgeye görevli memur olarak tayinini çıkartmış böylece

hem işlerini daha kolay hale getirmiş hem de tahsisat problemini halletmiştir.

Yazar ın yaşadığı devirde ilim ve âlim, ilgi ve itibar gördüğü için sürekli

yazarak hatta bir yerden bir yere giderken kitaplar ını atlarla taşıtarak toplumsalsaygınlığını artırmış ve insanlarda kitaba kar şı bir merak ve heyecan

uyandırmıştır. Farklı dillerde yazılan eserleri örneğin, Hz. Süleyman ve Lokman

Hekimi İmran dili (İ branice), İskender-i Yunanî ve Felatun dili (Grekçe) ve

Seyyid Nasır Bağdadî dili (Farsça) eserleri tercüme ederek ya da ettirerek

kullanmıştır. Arapça ve Farsça’sı çok iyi olduğu için bu kaynaklar ı kullanmada bir

sıkıntı çekmemiştir.

Yazdığı her türlü eseri, yak ın çevresindeki dostlar ı, himayesine girdiği padişah ya da şehzadeler vasıtasıyla saraya sunmuş ve mutlaka kar şılığında maddî

ve manevî bir şeyler elde etmeye çalışmıştır. Hazırlayı p saraya sunduğu eserler

halk ın okuyup öğrenmesi için bizzat devlet eliyle Anadolu, Balkanlar ve Arap

yar ımadasında dağıtılmış ve yaygınlaştırılmıştır.

Fatih Sultan Mehmet, II. Bayezit ve Yavuz Sultan Selim devrinde yaşayan

Firdevsî bu padişahlardan aldığı ihsan ve bağışlar sayesinde mensur manzum,

dinî, tasavvufî, edebî, ahlakî, felsefî, tı bbî ne kadar eser varsa toplamışansiklopedik bir yazar unvanı kazanmıştır. Yazar ımız uzun süre Bursa’da

yaşamış, temel dinî ve edebî eğitimini burada tamamlamıştır. Müellif Bursa’da

yaşarken hocası Abdullah el İlâhî hakk ında küçük bir menk ı be de yazmıştır 49

Sonuç itibariyle düzenli bir eğitim öğretim görmeyen yazar ımız, eğitimini hayat

mektebinde tamamlamış ve bütün bilgi birikimini, tecrübesini ve kazanımını

bizlerle paylaşmıştır.

49 İsmail Beliğ, a.g.e , s. 142.


37/290

23

3-Düşünce Dünyası ve Kaynakları

Firdevsî-i Rûmî klasik anlamda ne sadece tarihçi ve ne de bir edebiyatç ıdır.

Üretken bir yazar, usta bir mütercim, başar ılı bir derleyici, mütevâzı bir muhaddis

ve müfessir ve hatta biraz da filozoftur. Bu nedenle yazar ımızın düşünce dünyası

geniş, hayalleri engin ve ufku sonsuzdur.

Firdevsî-i Rûmî’nin eserlerini okurken dikkatlice bak ılacak olursa hemen

görülür ki, hangi bilgi ya da düşünceyi nereden alırsa alsın çok az ya kitabının

girişinde kullandığı eserleri isim olarak vermiştir, ya olaylar ın ak ışında

zikretmiştir veya bir başka eserinde, kullandığı kaynaklar ı dipnot şeklinde

aktarmıştır. Genellikle de kullandığı eserlerden daha iyisini oluşturduğunu

anlatmak ve kendisini övmek için mutlaka yararlandığı kişi ya da eserlerin ismini

zikretmiştir. Bu yaklaşım onun bilimsel yönünü ortaya koyduğu kadar, düşünce

dünyasının ipuçlar ını da vermektedir. Yararlandığı eserlere bak ılarak hangi ekole-

meşrebe mensuptur, kimlerin etkisi altında kalmıştır, gezip gördüğü yerlerde

çağdaşlar ından kimlerle görüşmüştür, çağını nasıl anlamıştır, kendisinden

öncekiler hakk ında neler biliyordu? Bu sorular ın tamamının cevabını ancak kendi

eserlerini tarayarak ortaya çıkarabiliriz.

Yazılar ında kaynak olarak kullandığı eserleri genel olarak tasnif edersek,düşünce dünyasının sınırlar ını çizebiliriz. Kütüphanesindeki eserlerin listesi

çıkar ılırsa, bir Osmanlı aydınının müracaat kitaplar ı tesbit edilmiş ve bu sayede

belki Türk kütüphanecilik tarihine bir nevi katk ı sağlamış oluruz 50.

Her millet ilim ve kültür hayatını devam ettirebilecek âlimlerini yetiştirir.

Yetişen bu kadro, mevcut bilgilerin üzerine yenilerini koyarak ilmin

Yükselmesine yardımcı olurken daha sonra gelecek kuşaklar için yeni kapılar

açarlar. Bilgi kaynaklar ı arasında zikredilen unsurlardan şüphesiz en önemlisikitaptır. “İnsanımız, XV. ve XVI. yüzyıllarda bilgi ihtiyacını, mektep-medrese,

mescid-cami, zaviye-tekkelerde kar şılamıştır. Gündelik hayatında ise üç temel

kaynaktan beslenmişlerdir. Kuran-ı Kerim, Hadis-i Şerifler ve insanın kitabı, ki

bunlar özellikle âlimler, ârifler ve sanatçılardır”51. Firdevsî-i Rûmî bu

Documents

Firdevs-i Rûmî Ve Tarihçiliği