TÜRKÇE ÖĞRETİMİYaklaşımlar ve Modeller

Prof. Dr. F�rdevs GÜNEŞ

5. Baskı

Prof. Dr. Firdevs GÜNEŞ

TÜRKÇE ÖĞRETİMİ YAKLAŞIMLAR VE MODELLER

ISBN 978-605-364-492-7DOI 10.14527/9786053644927

Kitap içeriğinin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir.

© 2017, PEGEM AKADEMİ

Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. AŞ’ye aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı; mekanik, elekt-ronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan ki-taplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz.

Pegem Akademi Yayıncılık, 1998 yılından bugüne uluslararası düzeyde düzenli faaliyet yürüten uluslararası akademik bir yayınevidir. Yayımladığı kitaplar; Yükseköğretim Kurulunca ta-nınan yükseköğretim kurumlarının kataloglarında yer almaktadır. Dünyadaki en büyük çevri-miçi kamu erişim kataloğu olan WorldCat ve ayrıca Türkiye’de kurulan Turcademy.com ve Pegemindeks.net tarafından yayınları taranmaktadır, indekslenmektedir. Aynı alanda farklı yazar-lara ait 1000’in üzerinde yayını bulunmaktadır. Pegem Akademi Yayınları ile ilgili detaylı bilgilere http://pegem.net adresinden ulaşılabilmektedir.

1. Baskı: Mayıs 2013, Ankara5. Baskı: Kasım 2017, Ankara

Yayın-Proje: Özlem SağlamDizgi-Grafik Tasarım: Ayşe Nur Yıldırım

Kapak Tasarım: Pegem Akademi

Baskı: Vadi Grup Basım A.Ş.İvedik Organize Sanayi 28. Cadde 2284 Sokak No:105

Yenimahalle/ANKARA(0312 394 55 91)

Yayıncı Sertifika No: 14749Matbaa Sertifika No: 26687

İletişim

Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARAYayınevi: 0312 430 67 50 - 430 67 51

Yayınevi Belgeç: 0312 435 44 60Dağıtım: 0312 434 54 24 - 434 54 08

Dağıtım Belgeç: 0312 431 37 38Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60

İnternet: www.pegem.netE-ileti: pegem@pegem.net

ÖN SÖZ

Dil dünyayı değiştiren en önemli güçtür.Bu güce ulaşmanın yolu dil ve zi-hinsel becerileri gelişmiş bireyler yetiştirmektir. Bu amaçla Türkçe öğretiminde dinleme, konuşma, okuma, yazma, görsel okuma ve görsel sunu becerilerinin ge-liştirilmesi yanında düşünme, anlama, sorgulama, analiz-sentez yapma, değerlen-dirme gibi zihinsel becerilerin de geliştirilmesi ele alınmaktadır. Bunlara ek olarak iletişim kurma, çağdaş toplumun gereklerini yerine getirme, bilinçli karar verme, öğrenmeyi sürdürme gibi becerilere de ağırlık verilmektedir. Bu anlayış Türkçe öğretim programlarında vurgulanmakta, öğrencilerde geliştirilecek dil ve zihinsel beceriler sıralanmaktadır.

Kitapta Türkçemizi gelecek nesillere iyi öğretmek, üstünlüklerini ortaya koy-mak, beynimizin işleyişine uygun yöntem ve teknikleri göstermek amacıyla çeşitli yaklaşım ve modellere yer verilmiştir. Türkçe öğretiminin kavram ve tanımları, yaklaşım ve modelleri, dinleme, okuma, konuşma, yazma, görsel okuma ve sunu öğrenme alanları, anlama modelleri, kelime tanıma ve zihinsel sözlük geliştirme, zihinde yapılandırma gibi konularda ayrıntılı bilgiler sunulmuştur. Ayrıca her öğ-renme alanında geliştirilecek beceriler, teknikler, öğretim süreçleri ve yapılacak etkinlikler açıklanmıştır. Son bölümde ise ekran okuma ve yazma üzerinde du-rulmuştur.

Kitabın alanda çalışan akademisyen, öğretmen ve öğrencilere katkı getirme-sini dilerim.

Prof. Dr. Firdevs GÜNEŞ

Ankara 2017

İÇİNDEKİLER

Ön Söz ............................................................................................................................. iii

İçindekiler .........................................................................................................................v

1. BÖLÜMGÜNÜMÜZ GELİŞMELERİ VE TÜRKÇEMİZ

I. DÜNYA DİLLERİNDEKİ GELİŞMELER ...............................................................2

a. Dil Savaşları ............................................................................................................4

b. İngilizce’nin Yükselişi ...........................................................................................6

c. İngilizce’nin Etkileri ..............................................................................................7

ç. Çözüm Arayışları ...................................................................................................8

II. TÜRKÇEMİZİN ÖĞRETİM ÜSTÜNLÜKLERİ ............................................... 10

a. Günümüz Araştırmaları .................................................................................... 10

b. Ses Zenginliği ...................................................................................................... 12

c. Ses-Harf İlişkisi ................................................................................................... 13

ç. Kelime Tanıma .................................................................................................... 14

d. Hece ve Kelime Türetme ................................................................................... 16

e. Zihinsel Sözlük .................................................................................................... 16

f. Diğer Özellikler ................................................................................................... 17

III. TÜRKÇE ÖĞRETİMİNDEKİ GELİŞMELER ................................................... 17

a. Dil Öğretim Yaklaşımları ................................................................................... 17

b. Öğrenme Alanları ............................................................................................... 18

c. Dil Edinme Yerine Dil Öğrenme ...................................................................... 18

ç. Diğer Gelişmeler ................................................................................................. 19

2. BÖLÜMKAVRAM VE TANIMLAR

I. DİL VE ÖZELLİKLERİ ........................................................................................... 25

a. Dil Nedir? ............................................................................................................ 25

b. Dilin Özellikleri ................................................................................................. 26

c. Dilin İşlevleri ...................................................................................................... 27

ç. Dil ve Kavram İlişkisi ......................................................................................... 27

d. Dil ve Kültür İlişkisi ........................................................................................... 28

e. Dilin Kullanım Alanları .................................................................................... 29

II. DİL GELİŞİMİ ......................................................................................................... 30

a. Zihin Gelişimi ..................................................................................................... 30

b. Anne Karnında Dil Gelişimi ............................................................................ 33

c. Dil Gelişimi Araştırmaları ................................................................................. 34

ç. Dil Gelişiminde Annenin Rolü ........................................................................ 35

d. Dil Gelişiminde Ninnilerin Rolü ...................................................................... 36

III. DİL ÖĞRENME SÜRECİ ..................................................................................... 38

a. Dil Nasıl Öğrenilir? ............................................................................................ 38

b. Dil Öğrenme Koşulları ....................................................................................... 39

c. Dil Öğrenme İlkeleri ........................................................................................... 43

ç. Dil Öğrenme Aşamaları ...................................................................................... 44

vi Türkçe Öğretimi Yaklaşımlar ve Modeller

3. BÖLÜMYAKLAŞIM VE MODELLER

I. DİL ÖĞRETİM YAKLAŞIMLARI ......................................................................... 47

a. Geleneksel Yaklaşımlar ...................................................................................... 49

b. Davranışçı Yaklaşım ........................................................................................... 50

c. Bilişsel Yaklaşım .................................................................................................. 52

ç. Yapılandırıcı Yaklaşım ....................................................................................... 56

II. DİL ÖĞRETİM YÖNTEMLERİ ........................................................................... 66

a. Geleneksel Yöntemler ........................................................................................ 67

b. Davranışçı Yöntemler ........................................................................................ 69

III. DİL ÖĞRETİM MODELLERİ ............................................................................ 72

a. Geleneksel Modeller .......................................................................................... 72

1. Parçadan Bütüne Modeller ......................................................................... 73

2. Bütünden Parçaya Modeller ....................................................................... 73

3. Karma Modeller ............................................................................................ 73

b. Yapılandırıcı Modeller ....................................................................................... 74

1. Açıklayıcı Model .......................................................................................... 74

2. Etkileşimsel Model ....................................................................................... 76

3. Teknikleri Öğretme Modeli ........................................................................ 77

4. Örnekleme Modeli ....................................................................................... 78

IV. TÜRKÇE ÖĞRETİM UYGULAMALARI .......................................................... 79

a. Yaklaşımlar ve Yöntemler .................................................................................. 79

b. Programlar .......................................................................................................... 81

İçindekiler vii

4. BÖLÜMDİNLEME

I. DİNLEME VE ÖNEMİ ............................................................................................ 83

a. Dinleme Nedir? ................................................................................................... 83

b. Önemi .................................................................................................................. 84

II. DİNLEME ALANLARI ......................................................................................... 85

a. İşlem Boyutu ....................................................................................................... 86

b. Etkileşim Boyutu ................................................................................................ 87

c. Anlama Boyutu ................................................................................................... 87

III. SÖZLÜ ANLAMA ................................................................................................. 88

a. Sözlü Anlama Nedir? ......................................................................................... 88

b. Sözlü Anlama Modelleri .................................................................................... 88

1. Süreçsel Modeller ......................................................................................... 89

2. Etkileşimsel Model ....................................................................................... 92

IV. SÖZLÜ ANLAMA DÜZEYLERİ ......................................................................... 95

a. Genel Anlama ..................................................................................................... 95

b. Yorumlayıcı Anlama .......................................................................................... 95

c. Sorgulayıcı Anlama ............................................................................................ 96

ç. Yaratıcı Anlama ................................................................................................... 96

V. DİNLEME ÖĞRETİMİ ........................................................................................... 96

a. Dinlemeyi Öğrenme ........................................................................................... 96

b. Öğretim Amaçları ............................................................................................. 97

c. Öğretim Süreçleri ............................................................................................... 98

ç. Dinleme Teknikleri ............................................................................................. 99

d. Süreçlere Göre Dinleme Teknikleri ................................................................. 99

VI. DİNLEME BECERİLERİNİ GELİŞTİRME .................................................... 101

a. Dinleme Öncesi Aşama ................................................................................... 102

b. Dinleme Aşaması .............................................................................................. 103

c. Dinleme Sonrası Aşama................................................................................... 104

VII. DİNLEME TÜRLERİ VE ETKİNLİKLERİ .................................................... 104

a. Dinleme Türleri ............................................................................................... 104

b. Dinleme Etkinlikleri ....................................................................................... 106

viii Türkçe Öğretimi Yaklaşımlar ve Modeller

5. BÖLÜMKONUŞMA

I. KONUŞMA VE ÖNEMİ ........................................................................................ 108

a. Konuşma Nedir? ............................................................................................... 108

b. Özellikleri .......................................................................................................... 110

c. Önemi ................................................................................................................ 111

II. KONUŞMA ALANLARI ...................................................................................... 112

a. İşlem Boyutu ..................................................................................................... 112

b. Etkileşim Boyutu .............................................................................................. 114

c. Güdüleme Boyutu ............................................................................................. 114

III. KONUŞMA YAKLAŞIM VE MODELLERİ ..................................................... 115

a. Geleneksel Yaklaşım ve Modeller ................................................................... 115

b. Bilişsel Yaklaşım ve Modeller .......................................................................... 115

c. Yapılandırıcı Yaklaşım ve Modeller ............................................................... 117

IV. KONUŞMA ÖĞRETİMİ ..................................................................................... 117

a. Amaçlar .............................................................................................................. 117

b. Öğretim Süreçleri ............................................................................................. 119

c. Konuşma Teknikleri ......................................................................................... 119

ç. Süreçlere Göre Konuşma Teknikleri ............................................................. 119

V. KONUŞMA BECERİLERİNİ GELİŞTİRME ..................................................... 121

a. Konuşma Öncesi Aşama .................................................................................. 121

b. Konuşma Aşaması ............................................................................................ 125

c. Konuşma Sonrası Aşama ................................................................................. 128

VI. KONUŞMA TÜRLERİ VE ETKİNLİKLERİ ................................................... 128

a. Konuşma Türleri .............................................................................................. 129

b. Konuşma Etkinlikleri ....................................................................................... 130

İçindekiler ix

6. BÖLÜMOKUMA

I. OKUMA VE ÖZELLİKLERİ ................................................................................ 131

a. Okuma Nedir? ............................................................................................... 132

b. Özellikleri ....................................................................................................... 133

II. OKUMA ALANLARI .......................................................................................... 134

a. İşlem Boyutu .................................................................................................. 134

b. Etkileşim Boyutu ........................................................................................... 135

c. Anlama Boyutu .............................................................................................. 135

III. OKUMA TEORİ VE MODELLERİ ................................................................. 136

a. Geleneksel Teoriler ........................................................................................ 136

b. Gelişimsel Modeller ...................................................................................... 141

IV. OKUMA ÖĞRETİMİ ......................................................................................... 141

a. Okumayı Öğrenme ....................................................................................... 141

b. Öğretim Amaçları ......................................................................................... 142

c. Okuma Süreçleri ............................................................................................ 143

ç. Okuma Teknikleri ......................................................................................... 144

d. Süreçlere Göre Okuma Teknikleri .............................................................. 145

V. OKUMA BECERİLERİNİ GELİŞTİRME ......................................................... 148

a. Okuma Öncesi Aşama .................................................................................. 148

b. Okuma Aşaması ............................................................................................ 150

c. Okuma Sonrası Aşama ................................................................................. 151

VI. OKUMA TÜRLERİ ............................................................................................ 151

a. Sesli Okuma ................................................................................................... 151

b. Sessiz Okuma ................................................................................................. 154

c. Sorgulayıcı Okuma ........................................................................................ 154

ç. Paylaşarak Okuma ......................................................................................... 155

d. Bağımsız Okuma .......................................................................................... 155

x Türkçe Öğretimi Yaklaşımlar ve Modeller

7. BÖLÜMYAZMA

I. YAZMA VE ÖNEMİ ............................................................................................. 157

a. Yazma Nedir? ................................................................................................. 158

b. Önemi ............................................................................................................. 159

II. YAZMA ALANLARI ........................................................................................... 161

a. Tasarım Boyutu ............................................................................................. 162

b. İşlem Boyutu .................................................................................................. 162

c. Paylaşma Boyutu ........................................................................................... 163

III. YAZMA MODELLERİ ....................................................................................... 163

a. Doğrusal Modeller ......................................................................................... 163

b. Doğrusal Olmayan Modeller ........................................................................ 164

c. Diğer Modeller................................................................................................ 168

IV. YAZMA ÖĞRETİMİ .......................................................................................... 170

a. Amaçlar ........................................................................................................... 170

b. Yazma Süreçleri ............................................................................................. 171

c. Yazma Teknikleri ........................................................................................... 173

ç. Süreçlere Göre Yazma Teknikleri ................................................................ 173

V. YAZMA BECERİLERİNİ GELİŞTİRME ........................................................... 176

a. Yazma Öncesi Aşama .................................................................................... 176

b. Yazma Aşaması .............................................................................................. 177

c. Yazma Sonrası Aşama ................................................................................... 179

VI. YAZMA TÜRLERİ ............................................................................................. 179

a. Betimleyici Yazma ......................................................................................... 180

b. Hikâye Edici Yazma ...................................................................................... 180

c. İkna Edici Yazma ........................................................................................... 181

ç. Sorgulayıcı Yazma ......................................................................................... 182

d. Yaratıcı Yazma ............................................................................................... 182

e. Karşılaştırmalı Yazma .................................................................................... 182

f. Planlı Yazma .................................................................................................... 183

İçindekiler xi

g. Not Alma ......................................................................................................... 183

h. Paylaşarak Yazma ........................................................................................... 184

ı. Bağımsız Yazma ............................................................................................... 184

i. Bitişik Eğik Yazı ............................................................................................... 184

8. BÖLÜMGÖRSEL OKUMA VE SUNU

I. GÖRSEL OKUMA VE ÖNEMİ ............................................................................ 187

a. Görsel Nedir? .................................................................................................. 188

b. Görsel Okuma ................................................................................................ 188

c. Önemi .............................................................................................................. 189

II. GÖRSEL OKUMA YAKLAŞIMLARI ................................................................ 190

a. Geleneksel-Semiyolojik Yaklaşım ................................................................ 191

b. Bilişsel Yaklaşım ............................................................................................. 193

c. Psikofizyolojik-Yapılandırıcı Yaklaşım ........................................................ 195

III. GÖRSEL OKUMA ÖĞRETİMİ......................................................................... 198

a. Becerilerin Doğrudan Öğretimi ................................................................... 198

b. Tekniklerin Açıklamalı Öğretimi ................................................................. 198

c. Görsel Okuma Süreci ..................................................................................... 199

ç. Görsel Okuma Etkinlikleri ............................................................................ 200

IV. GÖRSEL SUNU .................................................................................................... 202

V. GÖRSEL TÜRLERİ ............................................................................................... 203

a. Resimler ........................................................................................................... 203

b. Grafik ve Şekiller ............................................................................................ 205

c. Karikatürler .................................................................................................... 206

ç. Renkler ............................................................................................................ 207

xii Türkçe Öğretimi Yaklaşımlar ve Modeller

9. BÖLÜMANLAMA BECERİLERİNİ GELİŞTİRME

I. ANLAMA ÖĞRETİMİ ......................................................................................... 209

a. Anlama Nedir? ............................................................................................... 209

b. Anlama Öğretimi .......................................................................................... 210

II. ANLAMA MODELLERİ ..................................................................................... 212

a. Geleneksel Anlayış ........................................................................................ 212

b. Yapılandırıcı Modeller .................................................................................. 212

1. Süreçsel Model ...................................................................................... 213

2. Etkileşimsel Model ............................................................................... 215

III. ANLAMA SÜREÇLERİ ..................................................................................... 218

a. Küçük Yapıları Anlama Süreçleri ................................................................ 218

b. Bütünleştirme Süreçleri ................................................................................ 218

c. Büyük Yapıları Anlama Süreçleri ................................................................ 219

ç. Seçme Süreçleri .............................................................................................. 219

IV. ANLAMA TEKNİKLERİ ................................................................................... 220

V. ANLAMA ÖĞRETİM MODELLERİ ................................................................ 222

a. Becerilerin Doğrudan Öğretimi .................................................................. 222

b. Tekniklerin Açıklamalı Öğretimi ................................................................ 222

VI. ANLAMA BECERİLERİNİ GELİŞTİRME .................................................... 223

a. Küçük Yapıları Anlama Becerileri ............................................................... 223

b. Büyük Yapıları Anlama Becerileri ............................................................... 224

VII. ANLAMA DÜZEYLERİ ................................................................................. 225

a. Genel Anlama ................................................................................................ 225

b. Yorumlayıcı Anlama ..................................................................................... 225

c. Sorgulayıcı Anlama ....................................................................................... 226

ç. Yaratıcı Anlama ............................................................................................. 226

VIII. ANLAMA ETKİNLİKLERİ ............................................................................ 226

a. Okuma Öncesi Etkinlikler .......................................................................... 226

b. Okuma Sırasındaki Etkinlikler .................................................................... 227

c. Okuma Sonrası Etkinlikler .......................................................................... 227

İçindekiler xiii

10. BÖLÜMZİHİNSEL SÖZLÜK GELİŞTİRME

I. KELİME TANIMA VE ÖNEMİ .......................................................................... 229

a. Kelime Tanıma Nedir? .................................................................................. 229

b. Sözlü Kelimeleri Tanıma .............................................................................. 231

c. Yazılı Kelimeleri Tanıma ............................................................................. 232

II. TEORİ VE MODELLER ...................................................................................... 233

a. Geleneksel Teoriler ........................................................................................ 234

b. Yapılandırıcı Modeller .................................................................................. 235

III. ZİHİNSEL SÖZLÜK GELİŞTİRME ................................................................. 238

a. Zihinsel Sözlük Nedir? ................................................................................. 238

b. Nasıl Geliştirilir? ........................................................................................... 239

c. Zihinsel Sözlüğü Zenginleştirme ................................................................ 240

IV. KELİME ÖĞRENME TEKNİKLERİ ................................................................ 241

a. Yeni Kelimeleri Tanıma ................................................................................ 242

b. Kelimelerin Anlamını Keşfetme .................................................................. 243

c. Kelimenin Anlamını Metinden Bulma ....................................................... 244

ç. Kavram Haritası ............................................................................................. 245

V. KELİME TANIMA ETKİNLİKLERİ .................................................................. 246

xiv Türkçe Öğretimi Yaklaşımlar ve Modeller

11. BÖLÜMMETİNLE ÖĞRENME

I. METİN VE ÖZELLİKLERİ ................................................................................... 249

a. Metin Nedir? .................................................................................................. 249

b. Metin Türleri ................................................................................................... 250

c. Metin Anlayışı ................................................................................................ 251

ç. Metin Öğretimi ............................................................................................... 258

d. Metinle Öğrenme ........................................................................................... 259

II. TÜRKÇE ÖĞRETİMİNDEKİ UYGULAMALAR ........................................... 262

a. Metin İnceleme ............................................................................................... 262

b. Metin Seçme ................................................................................................... 263

c. Metin Uzunluğu ............................................................................................. 264

III. METİN YAPILARI VE ÖZELLİKLERİ ............................................................ 265

a. Metin Yapıları ................................................................................................. 265

b. Metinlerin Yapısal Özellikleri ...................................................................... 267

IV. METİN YAPILARINI KEŞFETME TEKNİKLERİ .......................................... 268

a. Metin Şemaları ............................................................................................... 268

b. Öyküleyici Metin Yapılarını Keşfetme ....................................................... 269

c. Bilgilendirici Metin Yapılarını Keşfetme ..................................................... 271

İçindekiler xv

12. BÖLÜMDİL BİLGİSİ ÖĞRETİMİ

I. DİL BİLGİSİ VE TÜRLERİ ................................................................................... 273

a. Dil Bilgisi Nedir? ............................................................................................ 274

b. Dil Bilgisi Türleri ............................................................................................ 275

c. Okul Dil Bilgisi ............................................................................................... 276

ç. Yeni Dil Bilgisi ................................................................................................ 277

d. Geleneksel ve Yeni Dil Bilgisi Farkı ............................................................. 279

II. DİL BİLGİSİ ÖĞRETİMİ ..................................................................................... 281

a. Önemi .............................................................................................................. 281

b. Amacı ............................................................................................................... 282

III. DİL BİLGİSİ ÖĞRETİM YAKLAŞIMLARI ..................................................... 282

a. Geleneksel Yaklaşımlar .................................................................................. 283

b. Davranışçı Yaklaşım ...................................................................................... 284

c. Bilişsel Yaklaşım ............................................................................................. 284

ç. Yapılandırıcı Yaklaşım ................................................................................... 286

IV. DİL BİLGİSİ ÖĞRETİM MODELLERİ ........................................................... 288

a. Tümdengelim Modeli .................................................................................... 289

b. Tümevarım Modeli ........................................................................................ 289

c. Temel İçerik .................................................................................................... 289

V. DİL BİLGİSİ ÖĞRETİM YÖNTEMLERİ .......................................................... 291

a. Dil Bilgisi-Çeviri Yöntemi ............................................................................. 291

b. Doğrudan Öğretim Yöntemi ........................................................................ 292

c. Aktif Yöntem ................................................................................................... 292

ç. İşitsel-Sözel (Dinle-Konuş)Yöntem: ............................................................ 292

d. Sezdirme Yöntemi .......................................................................................... 292

e. Sezdirme Yöntemiyle Aktif Öğrenme Süreci .............................................. 293

f. Öğretmenin Rolü ........................................................................................... 296

g. Etkinlik Hazırlama ......................................................................................... 298

h. Değerlendirme ............................................................................................... 299

VI. TÜRKÇE DİL BİLGİSİ ÖĞRETİMİ ................................................................. 299

xvi Türkçe Öğretimi Yaklaşımlar ve Modeller

13. BÖLÜMYÖNTEM VE TEKNİKLER

I. ÖN BİLGİLERİ HAREKETE GEÇİRME ........................................................... 301

II. AMAÇ BELİRLEME ............................................................................................ 303

III. METNİ GÖZDEN GEÇİRME .......................................................................... 304

IV. TAHMİN ETME .................................................................................................. 305

V. SORGULAMA ....................................................................................................... 307

VI. ÇIKARIM YAPMA ............................................................................................. 309

a. Nasıl Uygulanır? ............................................................................................. 310

b. Çıkarımlara bazı örnekler ............................................................................. 311

VII. TARTIŞMA ......................................................................................................... 312

VIII. SORUN ÇÖZME .............................................................................................. 313

IX. BEYİN FIRTINASI .............................................................................................. 314

X. ÖZETLEME ........................................................................................................... 314

XI. SORU-CEVAP ..................................................................................................... 315

XII. ANA FİKİR ......................................................................................................... 317

XIII. BENZER VE FARKLILIKLAR ....................................................................... 319

XIV. GÖZLEM VE İNCELEME ............................................................................... 319

XV. ROL OYNAMA ................................................................................................... 320

XVI. OYUNLAR ......................................................................................................... 320

XVII. DRAMA ........................................................................................................... 321

XVIII. GÖSTERİ ....................................................................................................... 322

XIX. BALIK KILÇIĞI ................................................................................................ 322

XX. ZİHİN HARİTASI .............................................................................................. 323

İçindekiler xvii

14. BÖLÜMÖLÇME VE DEĞERLENDİRME

I. ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME ......................................................................... 325

a. Tanımlar ......................................................................................................... 325

b. Değerlendirme Aşamaları ............................................................................. 326

c. Değerlendirme Türleri ................................................................................... 327

II. SORULAR VE ÖZELLİKLERİ ............................................................................ 329

a. Sorular ve İşlevleri .......................................................................................... 329

b. Soru Türleri ve Teknikleri ............................................................................. 331

c. Soru-Cevap İlişkisi ......................................................................................... 333

ç. Soru Sorma Modelleri ................................................................................... 334

III. TÜRKÇE ÖĞRETİMDE UYGULAMALAR ................................................... 335

a. Çoktan Seçmeli Testlerin Olumsuzlukları .................................................. 336

b. Yeni Programlarda Uygulama ...................................................................... 339

xviii Türkçe Öğretimi Yaklaşımlar ve Modeller

15. BÖLÜMOKUMA VE YAZMA ALIŞKANLIĞI

I. OKUMA VE YAZMA ALIŞKANLIĞI ................................................................ 351

a. Okuma ve Yazma Alışkanlığı Nedir? ........................................................... 351

b. Okuma ve Yazma Alışkanlığını Geliştirme ................................................. 353

II. OKUMA ETKİNLİKLERİ.................................................................................... 354

a. Çocukla Konuşma .......................................................................................... 354

b. Hikâye Okuma ................................................................................................ 355

c. Eğlenceli Etkinlikler ...................................................................................... 356

ç. Birlikte Okuma-Yazma .................................................................................. 357

d. Çocukların Okumasını Dinleme ................................................................. 357

e. Örnek Olma .................................................................................................... 358

f. Okuma Saatleri Oluşturma ............................................................................ 358

g. Anlama Ağırlık Verme .................................................................................. 359

h. Kitaplar Hakkında Konuşma ........................................................................ 360

ı. Kitapları Birlikte İnceleme ............................................................................ 361

i. Okuma Sonrası Etkinlikler ............................................................................ 363

j. Çabaları Övme ................................................................................................ 364

III. YAZMA ETKİNLİKLERİ .................................................................................. 364

a. Yazmaya Cesaretlendirme ............................................................................. 364

b. Rehberle Yazma .............................................................................................. 365

c. Paylaşarak Yazma ........................................................................................... 366

ç. Bağımsız Yazma .............................................................................................. 366

IV. KİTAP SEÇİMİ ..................................................................................................... 366

a. Kitaplar Nasıl Seçilmeli? ................................................................................ 367

b. Öğrencilerin Okuma İlgisi ............................................................................ 369

1. İlgi Türleri ............................................................................................... 369

2. İlginin Niteliği ....................................................................................... 370

c. Diğer Durumlar .............................................................................................. 371

İçindekiler xix

16. BÖLÜMEKRAN OKUMA VE YAZMA

I. EKRAN OKUMA VE ÖZELLİKLERİ ................................................................. 373

a. Ekran Okuma Nedir? ..................................................................................... 373

b. Ekran Okumanın Yayılması .......................................................................... 374

c. Ekran Okuma ile Değişenler......................................................................... 375

II. EKRANA YAZMA VE ÖZELLİKLERİ .............................................................. 388

a. Yazma Alanındaki Gelişmeler ...................................................................... 388

b. Kalem ve Tuşlarla Yazma Arasındaki Farklılıklar ...................................... 389

c. Kalemle Yazma Öğretimi .............................................................................. 391

ç. Kalemle Yazmanın Zihinsel Görünümü .................................................... 393

d. Klavye ve Tuşlarla Yazma Öğretimi ............................................................ 395

e. Karşılaştırmalı Araştırmalar ........................................................................ 397

f. Ekrana Yazma .................................................................................................. 399

KAYNAKÇA ............................................................................................................... 401

xx Türkçe Öğretimi Yaklaşımlar ve Modeller

1. BÖLÜM

Bilgi çağını yaşayan dünyamızda eğitim bir güçtür. Dil, bu güce ulaşmanın en önemli anahtarıdır. Dil, öğrenmenin kalbi ve insan beyninin sınırsız bir becerisi-dir. İnsanlar bu sınırsız becerilerini kullanarak öğrenir ve kendilerini hayat boyu geliştirirler. Dil, insanların duygu, düşünce ve gözlemlerini ifade etmesine, ileti-şim kurmasına, çevresiyle etkileşmesine, dünya ile bütünleşmesine ve kültürün gelecek kuşaklara aktarılmasına katkı sağlar. Bu nedenle dil öğretimi çok önemli olmakta, küçük yaşlardan itibaren dil ve zihinsel becerileri geliştirecek yaklaşım ve modeller üzerinde durulmaktadır. Böylece beynimizi etkili ve verimli kullanmak, yani zihinsel verimliliği artırmak, bilginin kullanımını ve üretimini kolaylaştır-mak amaçlanmaktadır.

Dile ve dil öğretimine ağırlık vermeyen bir ülke geleceğe kapılarını kapatmış demektir. Kalkınma için sadece sanayi ve tarımdaki gelişmeler, sağlık alanındaki ilerlemeler yeterli değildir. Dili ve zihni gelişmiş akıllı insanlar yetiştirmeden kal-kınma gerçekleşmez. Akıllı insanlar olmadan da bilgi ve teknoloji üretilemez. Bilgi ve teknoloji insansız kullanılamaz, geliştirilemez. Bu durumu fark eden ülkeler dü-şünen, araştıran, sorgulayan ve sorun çözen bireyler yetiştirmek için dil öğretimi-ne ağırlık vermektedir. Bu süreçte uygulanacak yeni yaklaşım, model, yöntem ve teknikler geliştirilmektedir. Ayrıca beyin araştırmalarından da yararlanılmaktadır.

GÜNÜMÜZ GELİŞMELERİ VE TÜRKÇEMİZ

Dil öğretimi konusunda ülkemizde de son yıllarda önemli gelişmeler olmak-ta, yeni Türkçe öğretim programlarında dil ve zihinsel becerileri geliştirme birlikte ele alınmaktadır. Türkçe öğretimi sadece dinleme, konuşma, okuma, yazma, oku-ma ve görsel sunu gibi dil becerilerinin geliştirilmesi değil, aynı zamanda düşün-me, anlama, sıralama, sınıflama, sorgulama, ilişki kurma, eleştirme, analiz-sentez yapma ve değerlendirme gibi zihinsel becerilerin geliştirilmesi olarak vurgulan-maktadır. Bu süreçte öğrencilerin Türkçeyi doğru, güzel ve etkili kullanma, ileti-şim kurma, problem çözme, karar verme, öğrenmeyi yaşam boyu sürdürme gibi becerileri geliştirmeleri beklenmektedir.

Türkçe öğretiminde amaç Türkçeyi doğru, güzel ve etkili öğretmek, Türkçe-nin giderek gelişmesini, yayılmasını ve gelecek nesillere aktarılmasını sağlamak-tır. Türkçemizin milâttan önce dört bin yılına kadar uzanan eski ve köklü bir geçmişi vardır. Türkçe, Ural-Altay grubunda yer alan sondan eklemeli bir dildir. Türkçe tarihi süreç içinde dünyaya yayılmış ve çeşitli dilleri etkilemiştir. Ülkemiz-deki kaynaklar dünyanın çeşitli yörelerinde Türkçe konuşan iki yüz milyon insan olduğunu belirtmektedir. Bu sayı ile Türkçenin dünya dilleri arasında durumu ve geleceği nedir? Gelecek nesillere Türkçeyi iyi öğretmek için neler yapılmalıdır? Hangi yaklaşım ve modeller uygulanmalıdır?

I. DÜNYA DİLLERİNDEKİ GELİŞMELER

UNESCO 2010 yılında ‘Dünya Dil Atlası’nı yayınladı. Bu Atlasa göre dünya-mızda 6 000 civarında dil vardır. Bu dillerin % 96’sı dünya nüfusunun % 4’ü ta-rafından, sadece % 3‘ü ise dünya nüfusunun % 96’ sı tarafından kullanılmaktadır. Yani tamamen zıt iki durum söz konusudur. Dünyamızdaki nüfusun tamamına yakını 10 dili, yarıdan fazlası ise 8 dili, yani Çince, İngilizce, Hintçe, İspanyolca, Rusça, Arapça, Portekizce ve Fransızca’yı kullanmaktadır. Dünyada yaygın konu-şulan dillerin çeşitli kriterlere göre bir etkililik sıralaması yapılmıştır. Buna göre ilk üç sırayı İngilizce, Fransızca ve İspanyolca almaktır. Bunu Rusça, Arapça, Çince, Almanca, Japonca, Portekizce ve Hintçe izlemektedir.

Dil Atlası’na göre önümüzdeki yıllarda dünyamızdaki 6000 dilin % 50’si yani 3000 dil yok olacaktır. Çeşitli araştırma ve ölçütlere göre tehlikede olan diller 5 dü-zeye ayrılmıştır. Bunlar “ölmek üzere olan diller, durumu çok kritik olanlar, ciddî tehlikede olanlar, tehlikede olanlar ve şimdilik kullanılan diller” şeklinde sıralan-mıştır. Buna göre 2511 dilin 200 den fazlası ölmek üzere, 538 dilin durumu çok kritik, 502 dil ciddî tehlikede, 632 dil tehlikede ve 607 dil ise şimdilik kullanılır durumdadır. Bu olumsuz gelişmelerin sürmesi halinde bu yüzyılın sonunda ko-nuşulan dillerin % 95’i yok olacaktır. Dil bilimcilere göre her yıl 10 dil ölmektedir.

2 Türkçe Öğretimi Yaklaşımlar ve Modeller

Bazıları ise her 15 günde bir dilin öldüğünü açıklamaktadır. Dil çeşitliliği olan bölgelerde dil ölüm oranı daha yüksektir. Ölen dillerle birlikte kültürel zenginlik-ler de yok olmaktadır. UNESCO eski Genel Müdürü Koïchiro Matsuura “Dillerin ölümüyle birlikte çok sayıda kültür mirası, özlü ve değerli sözler, deyimler, şiirler, maniler, hikâyeler, atasözleri gibi toplumun önemli değerleri yok olmaktadır. Ay-rıca insanlar arasındaki çeşitlilik, dünya ve doğa hakkındaki zengin bilgiler de yok olmaktadır. ” diyerek konun önemine dikkat çekmektedir.

Bu olumsuz gelişmeler önümüzdeki yıllarda çoğu dilin kısa sürede kaybo-lacağı anlamına mı gelmektedir? Dil bilimciler 100. 000 kişinin konuştuğu diller için bir tehlikenin söz konusu olmayacağını tahmin etmektedir. Bir başka ifadeyle bir dili konuşan kişi sayısı 100 000 ve daha üzerinde ise o dilin yaşama şansının olduğu ifade edilmektedir. Ancak tahminler küçük dillerin tehlikede olduğunu göstermektedir. Çünkü 6000 dilin yarısını konuşan insan sayısı 10. 000 ‘den daha azdır. Geriye kalan dilleri konuşanların sayısı ise 1000 ve daha azdır. Dünyamızda sadece 15 dili konuşanların sayısı 100. 000. 000’u geçmektedir. Bunlar Çince, İngi-lizce, Hintçe, Fransızca, İspanyolca, Rusça, Arapça, Portekizce, Almanca, Japonca, İtalyanca gibi diller olmaktadır. Diğer taraftan büyük dillerin küçük dillerin ölü-münden sorumlu olduğu belirtilmektedir. Bu konuda UNESCO Dil Atlası yöneti-cisi Christopher Moseley, “İngilizce, Fransızca, İspanyolca gibi diller diğer dillerin ölümünden sorumludur.” demektedir. (Moseley, 2010). Bu açıklama çoğu dil için kaybolma tehlikesinin sürdüğünü göstermektedir.

Dünyamızda bu güne kadar 30 000 civarında dil doğmuş ve bunların çoğu hiç iz bırakmadan kaybolmuştur. Eskiden dillerin çok olması hızlı ve kolay ile-tişim, bilimsel gelişmeleri ve bilgileri paylaşma, sanayileşme vb. açısından sorun olarak görülüyordu. Dillerin çok ve çeşitli olması bilgilerin yayılmasına ve fırsat eşitliğine engel olduğu, ülke çapında tek dilin ideal olduğu dile getiriliyordu. Hatta 19. yy sonunda evrensel dil fikri doğmuş ve Esperanto oluşturulmuştu. Bu anlayış Avrupa’nın sömürgeleştirme çalışmalarında da hakimdi. Sömürgeleştirme çalış-maları sonrasında dünyamızda konuşulan dillerin % 15’i yok olmuştur. Afrika’da çok sayıda dil kaybolmuştur. Avustralya’da konuşulan 250 dilden 20’si kalmıştır. Brezilya’da konuşulan yaklaşık 540 dilin üçte biri yok olmuştur. Bunların yerini büyük diller almıştır. Kısaca dillerin ölümü yeni bir olay değil eskiden bu yana sürmektedir.

Günümüzde dillerin ölümü daha hızlı olmaktadır. Ancak bu süreç sömür-geleştirme çalışmalarıyla değil internet aracılığıyla gerçekleştirilmektedir. Dünya-mızdaki uluslararası finans pazarları, haberleşmeler, eğitim, iletişim, bilgi ve bel-gelerin paylaşılması elektronik araçlarla ve internetle yürütülmektedir. Bu durum küçük diller için büyük bir tehlike oluşturmaktadır. Çünkü dünyamızdaki dillerin

Günümüz Gelişmeleri ve Türkçemiz 3