Nga fjalori i Malsorit Aed /i gr. aoidikos - poet endacak, si vet Homeri q quhej aed gjenial, ata q recitonin poema t ndryshme mbi trimrit e heronjve, thurnin vargje, dinin shum gojdhna dhe u shtonin atyre shum epizode t reja pr ti r u a j t u r, m b a j t u r g j a l l t r a d i t a t shekullore t popullit. 2. Aedi kngtar, poet, sidomos i kngve popullore t trimris te grekt e vjetr Homeri thuhet ka qen aed gjenial, do t thot, nj poet, recitues e kngtar i poemave t ndryshme, gojdhanave t traditave e trimrive t popullit, heronjve e lufttarve Aforizm /mi gr. aphorismos 1

prkufizim, prcaktim, nj gjykim ose nj mendim i mpreht, i shprehur shkurt, me fjal t zgjedhura e kuptimplote; thnje e shkurtr q prmban nj msim t nxjerr nga jeta: Kush punon gzon fj. urt pop. - Trupi shndoshet me t punuar, mendja ndritohet me t msuar -. N. Fr Aleanc /a it. alleanza - beslidhje, Beslidhja e malsorve, (aleanc dypalshe, shumpalshe ) Aleanca n politik sht bashkimi i dy a m shum partive pr ta marr pushtetin n nj shtet. N mars 1444 n Kuvendin e Lezhs u formua - Beslidhja e Lezhs -, pr bashkim t gjith forcave shqiptare n luft kundrosmane. Sknderbeu u zgjodh Komandant i prgjithshm nga2

princrit shqiptar. Ai ndrpreu luftn midis principatave shqiptare, i pari i bashkoi kto forca n nj forc dhe iu kundrvu me sukses armikut pr nj erek shekulli.. Alegori /a gr. allegoreo - flas tjetr, paraqes figurshm, flas ndryshe, them di q duhet kuptuar ndryshe, kjo sht nj metafor e zgjruar q me ann e nj fjalie, fraze, strofe, fabule, prralle a vepre t tr letrare tregon ndonj tregim t mshehur. Me an t saj shkrimtart rrfejn art indirekt q skan mundur ta thojn direkt, n munges t liris s fjals direkte, friks nga sunduesi i kohs. Imagjinuan t folurit alegorik a indirekt si La Fonteni, Ezopi, Naimi, ajupi, Noli etj. Pr3

trimrin q Pirroja e tregoi n luft, ushtart e thirrn shqipon malesh kurse ai atyre u tha: Nse un jam shqipon, ju jeni kriht e mi Alegori e przier, alegori metafor, alegori parabol ose fabul prdoret kur bhet paralelizm midis kafshve dhe njerzve, ajo plqehet vetm kur sht e bukur si p.sh. Noli kundr ngadhnjimit Zogist lehni laro, kaba hosana baraba barabai sipas nj legjende biblike ishte nj vrass gjakpirs, t cilin populli e fali dhe krkoi q n vend t tij t kryqzohet Krishti. a il kafazi, bylbyl flutro! bilbili sht njeriu, sokoli - trimi, thllza - vasha n kngt pop. shqiptare, duhet kuptuar ndryshe, flas me alegori; kjo sht nj metafor e vazhduar, nj prshkrim ose4

tregim q nuk duhet kuptuar fjal pr fjal si sht shprehur alegoristi, mbasi fsheh nj mendim tjetr. Amanet /i turq. emanet - porosi, testament; l amanet t m ruhet nj send, pron etj. porosi q i jepet dikujt pr t br patjetr nj pun, Dshira ose porosia e fundit para vdekjes ( oj n vend amanetin ). H. Prishtina brezit q vie - amanet pushkn dhe pendn E para mbron atdheun dhe popullin nga armiqt, e dyta arsimon brezat n shkenc, politik, kultur .... Anal /et lat. annales - vepr ku shnohen ngjarjet historike nga viti n vit , vjetart; tregime t prpikta ngjarjesh t paraqitura me renditje vit5

pas viti ( shnime kronologjike ) t prmendura jan Analet e historianit latin Kornel Tacitit; historiku i nj fushe t veprimtaris, i nj organizate, analet letrare etj. Anekdot /a gr. anekdotos - i pabotuar , sht nj rrfim, tregim i shkurtr q ka si prmbajte nj ngjarje sa interesante aq edhe trheqse, ngjarje kjo e vrtet ose e trilluar me situatagazmore e me t papritura jo t zakonshme n jet dhe q nuk sht pr tu besuar shum, te ne jan t njohura anekdotat q kan si protogonist Nastradin Hoxhn si p.sh. Ha binish mish! anekdota popullore, anekdota historike. Arm /ja - mjet lufte q zbrazet kundr6

armikut, n mbrojtje t popullit dhe atdheut. Zbrazej n besthyerje dikur, n gjueti, n shenjtari ushtarake, zbrazej me rastin e urimit t fejess , kur nisen qerret n dasm, kur e marrin nusen n kthim, zbrazej pas kngs malsore n dasm, zbrazej kur hynte dhndrri n qilar... fj. e urt : me arm nuk luhet, me arm nuk ka mahi, me pahir mos m kthe as tytn e arms t zbazt, mos m vraj me pahir. Me t hyr n od trimi ia dorzonte armn nikoqirit, ai e varte armn n brezare t ods dhe ia kthente me nder mysafirit kur ai krkonte lamtumirn. Aksioni i armve qe shum i mundishm pr Kosovar - kur Tito i mblodhi armt dhe hapi shkollat n vitet 50 shqeht volln : Tito u mori armt Kosovarve dhe u dha topat Pr7

s h q e h e t Ve t m s h q i p t a r t e pashkolluar ishin t ndershm Balad /a poem ose vjersh n vargje t rregullta me karakter tregimtar, lirik me frym popullore q jep nj ngjarje historike, legjendare a heroike. Balad popullore, ( heroike ) balad pr Sknderbeun Banjo /ja moderne n shtpin bashkkohore psh. ka: nj vask parceloni , nj dush zingu, nj bojler, nj lavaman mbi t cilin derdhn dy kanjela me uj t nxeht dhe t ftoht, nj oturak wc-je ( karrig wc-je ), nj pasqyr t futur n korniz prej disa skedarsh, ku radhitet nj kozmetik e pasur, pasta rrmojca e brusha dhmbsh,8

shampone, sapun, krehr, aparate e brisqe rroje, grshr, pinceta, nj bigudi q mbledh tufzn e flokve pr ti dredhur, disa peshqir pr sy, kostume banje pr fmij dhe t rritur, bikini ( kostum banje pr gra ), ca tjera pelerina (mantela pa mng me nj ksul koke ) me shum kopsa e mbrthojca kto t varura n brezare ( varse )... Barcolet /a it. barsoleta gazmore, tregonin gazmore n Hosteni dhe te Kndi i humorit Anekdota dallon nga kjo, nga se sht si nj tregim i shkurtr humori, e lidhur me ngjarje nga jeta e njerzve, ndersa barcoleta sht nj histori zakonisht e sajuar, e krijuar nga talentt plot humor. .9

Bard /i sht nj fjal kelte - kngtar ose poet shtegtar q thurte kng t ndryshme lavdie e trimrie krerve t fiseve si ndr galt dhe gjermant; N Mesjet poett e Irlands kndonin tradita dhe gojdhna kombtare. Nga periudha e Romantizmit edhe sot n mnyr fig. bard quhet poeti i pavarur q me krenari shpreh ndjenjat, dshirat dhe aspirata e nj kombi. N poemin e Gavril Dars s Ri Knga e sprasme e Bals Bardi Bal ( poeti vet ) duke shtitur buz detit Jon, larg atdheut t tij, me mall i kndon s kaluars, vendlindjes s tij dhe dashuris pr Marn q fati i ndau n vegjli dhe m nuk u pan; si neg. Mos u b bard i huaj! Ti je shqiptar me gjak dhe me gjuh!10

Beden /a tela si dhmb t vn mbi mure, mure rreth nj kshtjelle, kalaje, prapa s cils mbroheshin lufttart, 2.dhmbza n mantel.( mantel grash me bedena, shami me bedena etj ) Besa, ( bes bes ) ! Besa sht fjal e dhn burrit me plot dinjitet ose e marr nga ai pr di shum t rndsishme. Fjal e nderit , zotim q duhej respektuar dhe mbajtur shqiptari me vendosmri dhe nder. Me vdek po, besthyer jo dmth. besa si nj zotim i pathyeshm. Besa kishte prparsi nga jeta e shqiptarit. Kjo ishte kult ndr shqiptar, ishte ligj q u takonte burrave, heronjve, trimave me dinjitet dhe talent, q kishin aftsi t gjykonin11

dhe pleqronin mir e drejt do luft, ngatrres , mosmarrveshje kombtare a ndrnjerzore q ndodhte midis dy popujve, midis dy fiseve, midis dy njerzve, midis dy familjeve. N kohn e Gjergj Kastriotit - Sknderbeut, vet kthimi i tij nga turqia qe nj sihariq i madh, nj shpres e madhe pr shqiptarin. Pritja madhshtore q iu b, tregoi se fjala dhe vepra e Sknderbeut do t kt pesh t madhe, respekt t madh. Tumiret krkesa e tij pr ndrprerje luftrash midis fisesh e princrish shqiptar. Pr t parn her Beslidhja Kuvendi i Lezhs i prir nga Skenderbeu bashkoi t gjith shqiptart, pa dallim fisi a feje n luft kundr armiqve osman. Liri ose vdekje, nuk kishte zgjidhje tjetr pr ata12

q lidhnin bes, bestari m sdo ta njeh frikn! Besa i afronte dy kryelufttar pran njri tjetrit q t gjejn nj marrveshje apo ta fillojn luftn n momentin kriz. Besa nuk i ipej gjithkujt . Ak. Ali Hadri citonte : Vllako, besn epja atij q e di se sht besa. Nse i ep bes atij q nuk di sht ajo, merrja kur t duash, sepse at e njohin dhe e mbanin vetm shqiptart, pr at kjo quhet besa shqiptare. Kulti ndaj bess. Vdekje po, besthyer jo! Ai q then besn fisi e dnonte me vdekje, ajo ishte zotim i pathyeshm. Kto jan t dhna n Kanun t Lek Dukagjinit. Kur besa i sht dhn atij q nuk e njeh, kjo ka glltitur shqiptar, pra dikujt i ka kushtuar mjaft shtrenjt13

edhe me jet. N nj mnyr kjo zvedsonte ligjin dhe luante nj rol t madh pozitiv, kjo zbuti pak at ligjin e egr patriarkal. An negative e saj ishte mungesa e bess ndrprerja e bess pr koh t gjat. Nj belagji bnte nj krim, duhej t mbylleshin brenda mureve t shtpis shum burra gra dhe fmij q ishin t nj gjaku e nj oxhaku edhe pse ata fare nuk ishin fajtor. N kt burg shtpiak duhej t qndronin me muaj ose me vite deri me rastin e marrjes bes. Ndrpritej lvizja e antarve t asaj familje, jasht pragut t shtpis, puna e t rriturve, vijimi i fmijve n shkoll. Ka ndodhur t zgjat me vjet mbyllja. Burri i bess ishte njeri me dinjitet. Ai prpiqej q fjaln ta l vetm si fjal, mos ta liroj14

q ajo nj dit t bhet guri as plumb n kokn e dikujt. T zhduk armiqsi q sa po kan z fill t lindin. Bestari merr bes pr ca dit ose nj period t caktuar n mnyr q t ndrpritet konflikti midis ngatrrestarve dhe t mbetet sa m i vogl deri me ndrhyrjen e Kshillit t Pleqve. Kryeplaku formonte Kshillin e Pleqve dhe dorasve (belagjinjve) u jepte dnimin e merituar n mnyr q mos ta prsritin t tjert. Ai luftonte vllavrasjen, hakmarrjen pr ta zhdukur burgun shtpiak. Besn sot e ka zvendsuar ligji n trsi Beslidhje ka pasur me prmasa t mdha si kombtare ashtu dhe atdhetare. N historin ton jan t njohura: Beslidhja e Madhe e Lezhs, shqiptart n luft t prbashkt kundr15

armiqve tatdheut. Beslidhja e Malsis me n krye Ded Xho Lulin, Besa- besn 1921 me Haxhi Zekn n Pej. Beslidhja e Fshatarve t Rugovs kundr hakmarrjes. Besa zgjidhte probleme dhe mosmarrveshje q armiku i zmadhonte pr tna sunduar m leht. Emrat me prejadhje nga fjala bes : Bestar, Besnik, Besfort Besart, Besim, Besdhnje, Besshkal, Besthyerje Fjaln bes, vshtir sht ta prkthesh n ndonj gjuh t huaj. Me dhn bes sht kanu - kush then bes armatoset, ai ska vend n kuvend, n shenj nnmimi kafja i ipet nn gjunj, ai nuk meriton... Ai duhet q moralin e humbur personal dhe familjar ta kthej n vend, pr ndryshe kjo i kushtonte edhe m16

shum. Dikur thuhej : - kush merr hak bn trimri , m von : - kush shtrin dor, kush fal hak bn trimri dhe bn burrri. Kjo e fundit ndodhi me t madhe n kohn e prof. Anton Qetts duke lluar nga vendi i njohur Verrat e Lluks si vend kuvendi , vend pajtimi dhe bese. Pesha e fjals intelektuale, fjals q bindi masn zgjoi bujari, zemrgjrsi, vetdije q hapte rrug t re kombtare, q sendrtonte virtytet tona. Njeriu kur fal hak do t ndihej krenar, i respektuar nga t gjith. Ky qndrim human bashkoi familje, miq, fmij dhe17

zhduku nj plag shekullore q na e lan t tjert sipas tyre t hakmirresh ishte krenari, trimri dhe nj lloj detyre e kthimit t nderit nderit familjar... lexoni veprn Sidi t Pier Kornejt. Bibl /la gr. biblia - libra; fet. dy libra themelor: Dhjata e vjetr prmban dogma e mite t prbashkta pr fen e hebrejve dhe pr fen e krishter. Dhjata e re prmban vetm dogma e mite t fes s krishter. Bimbash /i turq. binbasi oficer me grad major q komandon 100 ushtar................ Bodrum /i me kthina bised. prshkrim :18

dhom shpesh me kthina posht katit prdhes t ndrtess. Posedonte nj makin volvo me targ PR. t parkuar n garazh. Kthina tjetr e bodrumit q shrbente si qilar, kishte disa fuqi me tmotjet ( turshi, zahiret e dimrit), aty kishte edhe mjaft en me qumsht, ajk, gjalp, dhall, kos, djath, ( napa djathi me cop a thrrime djathi ) gjiz e bylmetra tjera. Kthina e dyt kishte nj karroc, nj shat, nj kazm, nj lopat, nj bel ( lopat mihse ), nj grabuj, nj sfurk hekuri me 4 dhmb, dy sfurqe druri me tre dhmb, nj kos, nj drapr, nj qekan, nj spat mykn me vrima, nj plug me nj plori, nj me dy plore ( umi ) , nj prmend, dhe nj thrmi t hekurt ...19

Burr / burri burr: fjala sht pr nj epitet q i takon nj njeriu nga mosha e pjekuris gjegjsisht nga dita e martess deri n pleqrin e skajshme. Burr i dheut, burr me nam, burr zakoni, burr malsie, burr kushtrimi, burr logu, burr ode, burr gruaje, burr shteti burr i talentuar, i menur, i ditur, i shkolluar dhe bashkkohor. Burr bujar, trim, parimor, human, puntor, burr i vendosur, i fjals, i bess, i t drejts, i t vrtets. Burr me karakter dhe prparimtar burr i prmbajtur, i moralshm, i arsyeshm, i ndershm dhe atdhedashs Kto virtyte at e bjn fisnik, krenar dhe t respektuar n familje, n shkoll, para mass dhe kudo. Burri me dinjitet ndrton dhe mbron virtyte t larta20

shpirtrore. Kjo varet nga shkalla e aftsive t tija personale. Ai sht kshillues i mir, modest n bised me fmij dhe rini sikurse me t rritur. Qndrim, ky q e bn t dashur nga t gjith. Ai di t jap kushtrimin me koh n mbrojtje t nderit dhe atdheut. Burri ka shum miq dhe shok, sht mikprits dhe vizitues i madh. Fjala e artikuluar nga zri i tij i ngjet melodis s nj knge t bukur n malsi, t josh ta dgjosh, gjykosh, t mendosh me arsye dhe mendje t shndosh, t veprosh me sjellje dhe pjekuri, t jesh modest dhe i guxishm n jetn me probleme t ndryshme. Populli thot : - Burr 400 drhem, Burri mbi t gjitha mbron nder dhe atdhe. Burr i fjals dhe i bess. Burri ka nj fjal po ose jo. Burri21

jeton, punon dhe vdes me nder. Burrin se mashtron pozita, paraja as femra. Fjala e burrit pesha e gurit Burri q kishte or ( nam, autoritet ) pr veshje kishte zakonisht pallto, tirq me shok, kmish, plis dhe shall t bardh, nj jelek ( xhemedan a mitan ) me xhepa, nj or xhepi, nj rreth t art n gisht, nj kuti (meste me duhan ) cigarlluk ( kamish diamanti dhe shkreps, nj lir s paku n qese, nj brisk ( arm ) n shok - Burrresh quhet gruaja e talentuar q posedon kto parime dhe virtyte t burrit. p.sh. - Cenabeu i tha Bajram Currit: Bajrambe! Eja me ne ! Fitova luftn nga Nikolajt n Potgoric! Bajrambeu iu prgjigj: po Ti fitove si turk ore Cenabe, jo si shqiptar! Cenabeu duke krkuar falje e pyet: A e22

ke rrah gruan Bajrambe ndonjher? Bajrambeu: Jo Cenabe, zonja nuk rrihet! Sikur do ti thonte: Kjo sht gruaja e zotriut, ka respekt ndaj burrit. E di apo jo q malsorja ka burrri dhe d i n j i t e t ! A j o m e r i t o n re s p e k t . Burracakt, rrogtart si Ti rrahin grat, i bjn rrogtaresha, vese frikohen, skan parime as aftsi edukimi. Kjo ep t kuptojm se trimat kishin talentin, t part q gruas filluan ti apin t drejt, ta njohin si antare me respekt n familje. Ta zhveshin nga petku i robit n familje. Ajo t jet zonj shtpie, nn e nderuar dhe e dashur, e nesr nj msuese, edukatore e fmijve ashtu dhe ndodhi... Koha bri t vetn, gruaja dje e diskriminuar, si nj vegl pune. Sot ka shkollimin superior,23

shkmben mendimin me burrin pr do q nevoja krkon, respektohen njri me tjetrin. Krijon familje bashkkohore. , Kjo sht nna q lindi dhe rriti trimat dhe trimreshat q solln lirin. Trimat e UKs. Kjo transformon dhe edukon brezat. Kjo sot zgjedh fatin e vet, punon dhe lufton krah pr krah me burrin. Prangat e robris i la n muze. Tani ka hapur nj faqe t re n historin e femrs shqiptare, me guxim dhe krenari si kurr m par hapron drejt ardhmris.. Kjo sot lufton armiq e d rd i m e n s i : t r a d h t a r , n a i v , spekulator, avanturist, matrapaz, mafioz, hajna, rrenc, dinak, plakash, uzurpator, megaloman, narkoman. ..24

Dasm /a - festa e martess, kur martohet trimi me vashn ( djali me vajzn ) Ceremoni gzimi e shoqruar me kng dhe valle. Dje femrat kndonin kng dasme sipas zakonit, kng pr dy familjet, pr dy t rinjt duke vallzuar me tingujt e defit dhe daulls. N ann tjetr dridheshin telat e iftelis, jehonte knga malsore plot gaz e hare. Nj krism me arm, nj varg qerresh me dasmor e dasmoresha ( krushq e bulla ) t prir nga bajraktari ( flamurtari q mban flamurin lart, nj i ri, i familjes q kishte sakrifikuar shum pr interesa kombtare, ai mund t udhheq, pris n dasm, n luft e gjetiu ) Ai q para vets kishte tre pleq ose kshilltar pr ta mbajtur rendin e25

dasms mir sipas zakoneve shqiptare, ata jan prgjegjs t rrugs, deri sa ta sjellin nusn n shtpin e burrit. Miqt ( familja e nuses ) nikoqirt i pritnin sa m mir krushqit, me mirseardhje. Nj djaloshi t caktuar zakonisht veshur kuq e zi, i dorzohej flamuri q ta mbaj t ngritur, n shenj nderimi deri n kthim, ( n kthim t flamurit ai do t shprblehet me nj kmish zakonisht dhe ca lek nga bajraktari ). Dasmort uln shkmbejn biseda, shkmbejn cigare, pihen kafe, bhen urime t ndrsjella, kng e valle t prcjellura me daulle dhe qifteli edhe atje. Derisa nusen e sjellin n qerren prkatse, me urime dhe kng . N start t nisjes pr kthim nj urim nga babai i nuss sipas zakonit q i bhet mikut, nj z malsore26

prshkon qiellin, nj krism me arm n shenj respekti kur dorzohej nusja, karavani i qerreve lviz duke sjellur nusen n shtpin e burrit, bullat kndojn pa ndrpre kng pr vashn dhe trimin, kng lavdie pr dy familjet q kan pasur fat t miqsohen. Dasmort han pin, prap kng dhe valle sipas adeteve q ka ajo an, ai fshat a qytet. Vasha me trimin prcilln deri n qiler. Nj arm zbrazet n shenj urimi e gzimi. Dasmort shprndahen. Ceremonia merr fund. Ditn e hn sitej kulaqi Dasma dje dallohej me disa veori Dasma fillonte ditn e enjte dhe mbaronte ditn e hn kur nusja sitte27

kulaqin. kjo ishte nj ceremoni tepr e gjat. Ditn e enjte fillonte edhe kanagjeqi kur vashs i vihej kna dhe prfundonte t dieln kur at prindrit e drgonin n qerrn e kuqe dhe uronin martesn e djalit t zotit t shtpis, ndrsa shoqet e nuses vazhdonin me kngn mallngjyese i le shoqet u bre nuse ku e le nnn , ku e le babn . Dita e fundit e vajzris. Dasma dhe zri i kngs malsore Kur dgjohej ky z i lart, priteshin t shtna drejt qiellit.. Nse qerret me nuse kishin t kalonin npr ndonj fshat tjetr gjithashtu t shtnave u paraprinte zri i ngritur me kngn malsore, q mos t befasohej askush, me qllim q mos t frigoheshin as fmijt, as grat shtatzna mos t28

dshtonin. Mos t ket befasi. Pas ktij zri aq t lart dihej se t shtnat bhen pr gzime, dasm... Dasma dje kishte logun, tendn nergut pr dasmor si vend knge e vallzimi, kishte kulln dhe odn . Dasma, oda dhe hapi krenar i burrit . Prisi i nj vargoi burrash q msynin drejt n odn e nikoqirit ( mikpritsit) kishte nj karakteristik t veqant, kur prijsi hapron me kmbn e djatht, bashk me hapin bart edhe trupin, po kshtu vepron edhe me t majtn, zakonisht me nj xhyblet krihve, tierq me gajtan, gjemedan, plis, kmish t bardh veshur ... pranon mirseardhien nga nikoqiri dhe ulej te oxhaku, kryevendi i burrave n od. Nikoqiri prball n ann tjetr t oxhakut. Hieshi njra an29

me mysafir, dasmor, tjetra me nikoqir fillonin biseda. Prshndetje, shkmbeheshin urime t ndrsjella nga t dy palt. Dasma ka nj bised gazmendi, por m shum kng e valle. Kt hap krenar si nderin, besn dhe mikpritjen e prmendin edhe udhprshkruesit rus, freng, gjerman dhe ballkanassi hap karakteristik. Kt hap e ka prher prijsi i vargoit n dasm apo gjetiu. Kushdo qoft ai..at dit do tu printe shokve me krenari t madhe. Sepse at e ka zgjedhur grupi vet si Dasma kishte rend dhe respekt renditja e burrave q msyjn n gazmend a gjetiu varet po nga ai grup, si do ta bjn. Radhitn sipas moshs nga kryeplaku, plaku, fetari a pushtetari30

deri te m i riu. Kurdoher ka rend, ka nder dhe respekt. Kryeplaku ulet te oxhaku, n kryevend pastaj t tjert me radh... Nikoqiri me familjar n mikpritje mbajn nj radhitje sipas moshs. Nga plaku deri te m i riu. Familja njihet si e shenjt, ajo ka respekt ndaj m t vjetrit, kt e ruan si trashigimi nga t part kryeplaku kurdoher merrte fjaln dhe ipte fjaln t tjerve, nuk ndodhte q dikushi ta mirrte fjaln pa rend Dasma kishte shenjtari dikush nga krushqit duhej ta godas shenjn me pushk, pastaj ta drgojn nusn n qerre. Miqt duhej ta kishin nj shenjtar t mir me vete kur shkojn ta marrin nusn... - Miku mikut i ngjet 40 vjet m par- citohej me gzim kur31

shenja goditej me plumbin e par pop. Dasma sot ka motelin, hotelin si lokal m t prshtatshm, m t madh me shum muzik, kng e valle. Femrat dhe meshkujt festojn bashk, pr dallim nga e kaluara. N gazmend merr pjes edhe familja e vajzs. Dy familjet kan tavolina t posaqme, pran nuses dhe dhndrrit. Vazhdojn urimet pr iftin e ri, pr miqsin e re. Kng pr vashn dhe trimin, kng sipas krkesave dhe dshirave q porostin dasmort. Dasma tani fillon dhe kryhet brenda dits. M par fillonte t enjtn me t vur kann vashs mbaronte t hnn kur nusja sitte kulaqin. Koha ecn traditat nuk harrohen, por me kohn ato rregullohen e sendrtohen bhen m bashkkohore, disa konzervative mbetn vetm n32

arkiva sikur edhe shum vegla pune, arme t mparshme q mbesin n muze si dshmi e t kaluars. Dasmn dhe kngn askush smund ta ndali. . Dasm apo luft n malsi! tv. 99 T krkoj falje Un nuk jam fajtor! Pra kush m nget? Dashuria ime t nget. Dashuria t dashuron Kurse un dhe ti, dy memec me zanore t vjedhura. Nj dialog i heshtur jehon diku. Besa bes!. Mjer ai q tradhton! Fatin tnd vall dhurat Heshtakut. Qndresa mbi t gjitha! Luft po! dhe dasm n mal po! Kng e heroizm po !Skena tmerri e trishtimi po, krism pushksh e mitralozash po,33

nj ushtri dasmor po, lufttar po! Daulle, kng, valle po. U martuan trimi dhe vasha. Jehonte knga. N mngjes ifti i ri, njeshn armt dhe iu bashkuan radhve t UK-s. N nntorin 99 u lind Liridoni Nj pushk m shum n mbrojtje tatdheut Fitore!Ti je nna e Liridonit. Bi 99 Ded Gjo Luli (1840 1915) ky trim legjenda n pranvern e 1911 filloi kryengritja n Malsin e Mbishkodrs me 8000 veta t udhhequr nga Isa Boletini dhe Ded Gjo ndoqn turqit nga malsia dhe krkuan nga Turgut Pasha q t udhheqin vet mbi tokn shqiptare. Malsia qndroi e pashkelur kurdoher ruajti gjuh doke e zakone Lindi heronj, burra q do ta pavarsojn34

Shqiprin dhe Kosovn Ismail Qemaili, Hasan Prishtina, Abdyl Frashri, Ymer Prizreni, Sylejman Vokshi, Bajrambeu, Idriz Seferi, Haxhi Zeka, Mic Sokoli, Azem Bejta me Shote Galicn, Mehdi Frashri, Shaban Polluzha, Adem Demai, Mr. Ukshin Hoti, Fazliu, Jusufi, Kadriu, Enver Adem Jashari heroi legjendar me bashklufttart, Hamz Jasharin, Fehmi e Xhev Llarofci, Zahir Pajaziti, Ismet J. Kumanovn, deshmor, heronjt e U K s. n alenc me NATON solln Pavarsin e Kosovs, e cila u shpall n parlamentin e Kosvs m 17 shkurt 2008. Kosova Republik / shtet i pavarur dhe sovran, i njohur ndrkombtarisht si rast unik, laik dhe shum etnik. 17 shkurt 200835

Dinjitet /i trsia e vlerave morale q ka njeriu ( besa, nderi, krenaria, trimria, urtsia, dashuria, mikpritja ...) dhe me vetdije t latr i mban, respekton, sendrton, shfaq, i mon kto vlera pr t drejtat e veta n shoqri, familje e kudo. Ai q sendrton kto cilsi dhe vlera sht i muar prher , i aft human dhe kombtar. Ai q kudo flet e sillet me dinjitet, sht i dashur dhe i krkuar nga shoqria e miqsia. Dshmor /i ai q vritet n luft pr liri e pr drejtsi njerzore, ai q fal jetn pr t mirn e popullit e t atdheut. Dshmort e liris. Dita e dshmorve. Ra dshmor. Dshmor i gjuhs shqipe.36

Amaneti i dshmorve. Gjaku i dshmorve. 2. e vjet. dshmi, dshmoi, dshmori. Vetmohues vritet duke luftuar armikun, me arm n dor. Trimit askush nuk mund tia merr lirin ( jetn po, lirin jo! ) Ai prher e ndien vetn t lir, jeton i lir edhe kur lufton, lirin e ka n shpirt. Dogmatik /e lat. dogmaticus - sipas dogmatve nj e vrtet e padiskutueshme, koncept i verbr q nuk do t studjuar por do vepruar sipas dogmave t caktuara Kur ani - fjala e zotit , dogma sht mendim, ide, tez themelore q nj fetar duhet respektuar domosdo, nuk pranon t studiuar, por kurani duhet msuar prmendsh, ose ta komentosh ashtu si sht.37

Dogmatik /a trsia e dogmave t nj feje; pjes e teologjis q merret me shpjegimin e dogmave fetare q duhej msuar prmendsh. Dogm /a gr. dogma - mendim; tez themelore e nj feje, q duhet pranuar verbrisht nga besimtart dhe q sht e detyrueshme pr ta. 2. pikpamje, ide, koncept etj. q merret si nj e vrtet q nuk pranon t studiuar as kundrshti; mbrotsi i ksaj teze, dogmatiku. Doket, zakonet e njepopulli lindin n kushte t caktuara historike, prsritn gjat dhe ruhen brez pas brezi, ato prmirsohen e sendrtohen me kohn bhen m t prshtatshme, t padobishmet anashkalohen ose mbesin38

n arkiva. Zakon mnyr veprimi a sjellje q sht ndjekur nga dikush koh t gjat, shprehi e fituar nga prsritja e vijueshme e nj veprimi q sht vendosur historikisht e zbatohet si ligj i pashkruar nga nj popull, fis shtres shoqrore. Zakone t vjetra, zakone t reja, patrialkale, kanunore, t dasms, t lindjes. Veshje sips zakoneve. E drejta (tradita) zakonore. Tradita pasuri shpirtrore pikpamje, zakone , doke , virtyte q jan formuar historikisht n jetn e nj populli dhe q ruhen, trashigohen e zhvillohen m tej si nj thesar i muar nga njri brez n tjetrin, traditat kombtare, patriotike, luftarake, mbshtetje n tradita trashigimi prvoj e mir dhe e pasur, e lavdishme39

Edukat /a msim sistematik q merr fmija n familje, n shkoll dhe n rrethin shoqror. Kt e fitojn duke msuar dhe punuar me vullnet t mir: ed. fizike, ed. morale, ed. muzike, ed. patriotike, edukoj ose msoj nxnsit n ngritje t vetdijs dhe sjelljes shembullore kudo q jan. Edukoj ose arsimoj me shkencn, artin, filozofinmirsjelljen, bontonin. Epope / ja quhet ai hartim i historis a poezis epike, n t cilin tregohet ndonj ngjarje fort e rndsishme e historis s nj populli. Heroi i epopes duhet t jet hero i prmendur e zulmmadh i popullit t vet. Epopeja hyn n radhn e hartimeve m t lashta40

t poezis epike t shkruar. Ajo ka ruajtur t gjitha vetit e kngve t rndomta epike. Ajo shpreh n mnyr fort t qart virtytet, besimet dhe botkutimet e nj populli. Epopen nga llojet epike e dallon lnda q shquhet me heroizm t veant t nj populli. Krijuesi i epopes gojore sht vet populli, ndrsa kngt e hartimet e tilla n pjesn drmuese jan pjell e imagjinats, tradits s nj populli, kngtarve t tij m t talentuar Etik / a filoz. shkenca q studion moralin, karakterin klasor e historik, trsin e normave t sjelljes kundrejt njri-tjetrit, kundrejt shtetit shoqris, atdheut,: etika marksiste, etika idealiste; morali i nj klase, i nj shoqrie, i nj41

familjeje. Etimologjia sht deg e gjuhsis q studion prejardhien e nj fjale. Fjalor etimlogjik. Etnografi - kultura shpirtrore dhe materiale e popullit Zakonet mikpritja, ndihma e respekti ndaj pleqve dhe femrave; mjeshtrit, zejet e ndryshme, a r k i t e k t u r a p o p u l l o re , v e s h j e t , kostumet... Etnografia zbulon dhe sendrton vlera t rea n doke e zakone, mnjanon ato konzervative, afirmon popujt dhe afron mirkuptim t ndrsjellt, bashkpunim e studim m t thell e krahasues ( komparativ ) kombtar e ndrkombtar. Kjo studion kulturn shpitrore (doke, zakone, fe,42

besime t kota si dhe fjal t urta , t thnakjo studion edhe ekonomin familjare, mjekimin popullor, elemente q jan rrnjosur, prsritur me shekuj n jetn e popullit. Kosova ka nj thesar t begatshm n kulturn kombtare, etnografike. Familja - familja sht njsi e vogl dhe e shenjt n organizimin e jets shoqrore. Antart burri, gruaja, fmijt, nipr, mbesa a pasmbesa q jetojn n nj bashksi familjare. Afri familjare, pr t ciln kujdesn dhe e mbajn me dashuri, dy kryefamiljart, prindrit nna dhe babai ose n munges kujdesin e marrin edhe t tjert familjar. Familja duhet mbajtur e edukuar vazhdimisht me dashuri, nder43

dhe respekt, aty e ka burimin edukata. Brezet trashigojn dhe msojn shum nga ajo. Dje ishte familje konzervative, e madhe pr nga numri i antarve, ata merreshin me bujqsi dhe blegtori. Kt e bnin koha dhe kushtet ekonomike, kur ndihej varsia e njrit nga tjetri. Me shkollimin dhe punsimin e t rinjve kjo varsi bie me t shpejt, krijohet familja e ngusht, familja moderne. Burr dhe grua pavarsohen ekonomikisht nga prindrit. Kan mundsi dhe aftsi n krijimin e nj familje t re bashkkohore, familje te ngusht Fejes /a premtimi ose besa e dhn midis djalit dhe vajzs se do t martohen, fejesa shpallet dhe urohet44

midis dy familjeve e m gjr. Dor ep (shtrin dor) m pare sipas zakonit, uron familja e vajzs,meq vajza s shpejti do t kaloj nga familja e vet n familjen e burrit. Fejesa lidh nj qift t ri, trimin dhe vashn. Bhen urime t ndrsjella nga dy palt si pr fejesn ashtu edhe krijimin e miqsis s re. Fejesa me shkuesi ( msitri ) thuaj se ka marr fund. Femra ka dal nga kthetrat patriarkale. Ajo zgjedh fatin e vet, shkollohet, punsohet, pavarsohet ekonomikisht, lufton dhe udhheq krah pr krah me mashkullin. Kjo sht krenaria pr qiftin e ri. Tani, qifti sht m i prgatitur n krijimin e familjes s re. Koha nn unaz sht koha nga dita e fejess deri ditn e martess. M par45

unaza drgohej me paj ( qeiz ) si shenj fejese. Sot unazat ndrrohen ditn e gazmendit, ceremonis s fejess. Pr ndryshim nga e djeshmja sot dy t rinjt , dy familjet jan prezent n gazmend dhe udhheqin me doke zakone t sendrtuara, m t mira, m bashkkohore. Festohet me kng e valle popullore n lokale m t prshtatshme .vasha me trimjin u, fejuan pa shkuesi. Fetish /i fr. fetiche - idhull; gur, dru me pamje njeriu q besimtart i faln me prulje. Kulti pr paran. Disa t pakarakter q Pr para humb xhenen, pr para apin krer HZK. Fetishizoj46

fr. fetich+izoj - i vesh nj sendi veti a fuqi magjike e t mbinatyrshme, e adhuroj at si hyjni dhe i prulem verbrisht, e shenjtroj nj send, i falem me prulje. 2. fig. e hyjnizoj e adhuroj, i besoj dhe i prulm diit verbrisht, e shndrroj dika n fetish. Kulti pr paran ( turq. dini dinar thuhet pr ata njerz a matrapaz q botn dhe do gj tjetr e shikojn nprmjet paras). Fis / i grup njerzish, familjar t nj gjaku e t nj gjuhe t prbashkt, bijt dhe bijat e nj strgjyshi q printe me sjellje e pun q dallonin. Familja, farefisi mund t mburrej e krenohej me kt trashigimi si : fisnike, bujare, zemrgjr e ndershme me tipare t larta morale. Ky epitet n feudalizm i47

takonte sunduesit, aristokracis feudale q ishte e privilegjuar, kishte pushtet dhe pasuri. Fisnikria feudale si shtresa m e lart, paria. Fisnik sht ai q rrjedh nga nj familje e mirnjohur dhe prfill veti t larta morale. Jan t njohura fiset ilire n histori, mbretrit ilire, m par ishin edhe fiset primitive q jetonin me nj pris n krye, me pun e pron t prbashkt. Grua fisnike, djal fisnik, familje fisnike... Flamur /i flamur/t flamuj/t Flamuri sht simbol kombtar, simbol i nj shteti, simbol i nj ushtrie, i nj organizate 2. Figura e ktij simboli e qndisur ose e vizatuar diku: Flamuri kombtar,48

flamuri kuqezi, sht nj plhur e kuqe si gjaku me nj shqiponj t zez dykrenare n mes me prmasa t caktuara q vihet n nj shtiz. 3.Ngjyra e kuqe simbolizon gjakun e derdhur t heronjve pr liri, n mbrojtje t popullit dhe atdheut; shqiponja dykrenare ngjyrzez simbolizon s a k r i f i c n , f l i j i m i n e h e ro n j v e , martirve, dshmorve pr liri t atdheut, simbolizon edhe bashkimin e forcave n luft kundr armikut. 4. fig. Me flamur lidhn idet themelore q frymzojn njerzit dhe u tregojn rrugn q duhet t ndjekin n jetn e n veprimtarin e tyre. Flamuri ideal i lart frymzues. Flamuj ka shum llojesh, prmasa t caktuara ngjyrash t ndryshme,Flamuri i Sknderbeut /49

Flamuri kombtar, Flamuri shtetror, Flamur i liris, Famuri i minatorve Himni i flamurit, Betohemi prpara flamurit. Flamuri shrben edhe si shenj, pr ti trhequr vmendjen dikujt. Flamurtari sht barts i flamurit dhe prijs i lufts, prijs dhe mbrojts i fitors, prijs i s res bashkkohore. Ai u qndron n ball stuhive, katrahurave t kohs, n ball veprave t mdha. Flamurin shqiptar e qndisi Marigona dhe ia dhuroi Ismail Qemailit n Vlor m 1912. Ngrit flamurin e liris! Ngrit flamurin e fitores! Flamuri valon n festa prher, n dit zie e ngushllimi lshohet, ulet n gjysm shtiz t vet. Bi Folklor /i ang. folk lore popull,50

dituri, kultur, trsia e krijimeve artistike gojore ( anonime ) t prcjella brez pas brezi: rite, kng, valle, doke t nj populli. 2. ky term l i n d i n s h e k . 1 9 n E u ro p n perndimore dhe u prhap gjrsisht n terminologjin shkencore pr t shnuar krijimtarin popullore; folkloristi grumbullon dhe studion kto si p.sh. Frano Bardhi 113 proverba, Thimi Mitko Bleta shqiptare J. De Rade, Z. Jubani, Kamarda, G. Majeri, J. G. Hahni, H. Pederseni. Folkloristika ang. shkenca q merret me mbledhjen sistemimin dhe studimin e krijimtaris artistike t nj populli, shkenca pr folklorin. Fortifikat / a mur i trash i ndrtuar51

nga betonarmea , rreth nj parcele ( vend i fortifikuar pr t forcuar mbrojtjen ), qytet i fortifikuar pr mbrojtje nga armiku, mur rreth nj kshtjelle, mur rreth qyteti. Kulla si fortifikat nga mund t mbrohesh por, edhe t qllosh me arm armikun. Llogori, zjarri gjithashtu fortifikata mbrojtjeje. Qlloi nga fortifikata... Frngji /a, frengjit nj dritare e vogl n mur ose kulm t kulls nga e cila mund t goditej armiku. Hero /i gr. heros - trim, guximtar dhe burr me plot dinjitet, ai q ka krye nj vepr t lart trimrie e vetmohimi n luft pr popull dhe atdhe, ai q ka dhn jetn n luft kundr pushtuesve,52

tradhtarve e mercenarve. 2. ai q mishron vetit dhe tiparet kryesore dhe m pozitive t popullit, t mjedisit ku jeton, t nj epoke. 3. ai sht nj njeri filantrop q njerzit e kan shembull frymzimi, kurdoher q paraqitet nevoja pr mbrojtje t popullit dhe atdheut, shkrimtari i jep rolin kryesor n veprn e vet si forc aktive q luan rol vendimtar n prmbajtjen ideore t veprs. Heroike lat. trimrore q shkon deri n vetmohim pr t mir, prijs n mbrojtje t vendit dhe popullit , frym heroike, shpiert heroik, akt heroik; heroi prfaqson njeriun m prparimtar t kohs dhe zgjon tek lexuesi dshirn pr ta imituar heroin e nj epoke p.sh. ka heronj t ndryshm, hero lufte, hero i veprs, hero i gjithsis, heroi i filmit. 3.53

heroikisht gr. luftoi ( qndroi ) heroikisht. Vdiq ( ra ) heroikisht. Heroizmi gr. trimri e pashoqe q shkon deri n vetmohim pr popull dhe atdhe. Lum ai q vdes pr atdhe, pr popull, pr liri. Ai vdes pr t lindur, n mesin e martirve t Kosovs s kuqe. Historia kombtare n analet e saj, emrin e tij e shnon me shkronja t arta n faqen e bardh pr t ndritur si nj shkndi rrugn e ardhmris. Ai sht hero, Ai ka dy jet, at q ia fali Kosovs martire, popullit t vet dhe jeta me kng q do t jehon e qndron prher n zemrat tona, n shpirtin ton. Heronjt nuk vdiqn, ata iu bashkuan diellit tna ndrisin prher. Ata u lindn n shkamb bashk me armn. U mbush malsia Kosovare me lufttar. Prin54

Adem Jashari ! Trimit jetn mund tia marrsh, lirin kurr !. Himn /i gr. hymnos - kng kushtuar atdheut dhe kombit. Himni gr. sht nj kng lirike n t ciln poeti lavdon di q zgjon admirimin e tij. M heret himni ishte me karakter fetar, bheshin kng e lvdata perndis sidomos n Indi, Egjipt e Japoni. M von himni mori nj kuptim t ri. Himni kombtar, himn me plot frymzime poetike e patriotike, himni u b simbol i njsis s nj shteti dhe filloi t lrohet n at mnyr q t mund t kndohet nga ana e korit duke e shoqruar me muzik. Sot himne t tilla kan t gjitha kombet. Himnizoj gr. himn +izoj - ngris lart dik, i thuri kng, lavdata, i kndoj nj himn, kshtu quhej nj kng e lasht solemne, lavdi55

heronjve legjendar ose perndive. 2. n shek. e 19 himn u quajt nj kng solemne kushtuar heroizmit kombtar dhe shtetit. Himnizim /i gr. himnizoj thurje lavdesh

FJALOR I DITS N vend t hyrjes Hartimit t ktij fjalori fjalsh e termash t dits i hyra enkas pr bashkatdhetart tan q gjendn n mrgat. Ishte shtator i vitit 1992 kur puna me nxns ishte i vetmi ngushllim pr msuesin. Ditt e para t kurbetit, dit ogurzeza sa q vshtir mund t prshkruhen me fjal. Ne larg shkolls shqipe, larg atdheut. Atbot, Kosova gjendej n vorbulln e lufts kundr barbarve serbosllav t56

viteve 90 sidomos n fund t milenjumit. Masmediat pasuruan edhe m fjalorin ton me shum terma e nocione me prejardhje t huaj: Lajmet n radio dhe tv, shtyp, shkrime publicistike, gazeta e revista letrare , internet e gjetiu. Nevoja ndihet prher ndr mrgimtar, pr fjalor t ktill, krahas puns edukative dhe arsimore n gjuhn amtare. Fjalori sht shpjegues pr disa nocione, jo pr t gjitha , q ndihmon nxnsit, lexuesit t njihen m prafr me prejardhjen etimologjin e vrtet t termave n prdorim. Pr hartimin e ktij fjalori sht prdorur nj literatur bukur e madhe. Lexues dhe shkrues t nderuar, fjalori sht nj det tepr i madh shprehjesh e nocionesh. Sa m shum q ti njohim kto, aq m mir do ti kuptojm dhe analizojm vet veprat letrare, shkencore e gazetareske. Mund t shprehemi dhe t komunikojm m mir, shkruajm m me lehtsi, por pa harruar

57

dot se shqipja ka nj fjalor t madh e shum t pasur. Ne nuk jemi purist, as nuk e pranojm purizmin, e dim se nuk ka gjuh q nuk huazon, nuk ka ndonj gjuh t pastr n trsi. Por, prher si t par duhet ta kemi fjaln me burim iliroshqiptar Sa komunikues dhe sa shkrues, reporter, publicist, kritik e kush tjetr, n vend q t kursehen me kso termash e nocionesh, sikur garojn n prdorimin e tyre, sikur duan ta ngrisin gjuhn n nj shkall m lart midis gjuhve t huaja. Quo vadis intelektual? bhet pyetja, cilit fjalor po i kontribuojm? Dukuri, kjo q m shum varfron se sa pasuron fjalorin ton. far arsyetimi ! T tilla shprehje e nocione ( inkorporohen prgjithsisht n gjuht indoeurpiane ) duke lluar nga vendet me ekonomi standarde, krijimtari m t hershme dhe m t zhvilluar letrare, lozoke, shkencore etj. Gjuha e sotme shqipe fjalorin e vet t pasur, ka nevoj ta ngrit e ta rrit prher e m shum, nga

58

bijt e vet letrar, gjuhtar dhe shkectar, drejt shqips standarde. Kjo si do gjuh tjetr pson evolucion, formohet, ngrihet, rritet shkall-shkall krahas zhvillimit t trsishm t shoqris njerzore, bashk me zhvillimin ekonomik, kulturor, artistik e shkencor t vendit. Fjalori prher pasurohet me fjal t reja, pson ndryshime me fjal t cilat krehen, rregullohen e lmohen duke iu nnshtruar disa parimeve gjuhsore si : parimit historik, morfologjik, fonetik dhe parimeve leksikore . do kritik, sugjerim i drejt a korrigjim i gabimeve t mundshme lidhur me fjalorin do t jet i mirpritur nga autori. Behram Ismaku. 2001 01 01

59

A trand fusha kur a rrxue bajlozi Mei her trimi shpatn ma ka nxjerrGjergj Elez Alia A . ( a. a) lat. ad acta - n akte, n arkiv; hedh dika si t parndsishme. Abaci / a it. abbazia - manastir katolik me nj abat n krye, treva ku shtrihet pushteti i abatit. Abandon /i fr. abandon - braktisje, lnje, lnje pas dore. Abanoz /i turq. abanoz - bim e vendeve tropikale prdoret pr mobilje e sende luksi. Abasid /t dinastia e kalifve arab 750-1517 me seli n Bagdad. Abazi /a lat. abasia - paaftsi pr t ecur. Abat /i abatesh it. abatio - kryemurg dhe kryemurgesh n nj abaci; titull kishtar n Franc. Abak /u lat. abacus - arkit. pllak katrore e stilit dorik. 2. nj lloj numratoreje q e kan prdorur60

grekt dhe romakt. Abalienacion /i lat. abalienatio - drejt. tjetrsim. 2. mjek. rregullim psikik. Abazhur /i fr. abatjour - mbules qelqi, metali, plastmase etj. pr ta mbledhur dritn e llambs elektrike n nj drejtim dhe pr t mbrojtur syt nga drita e fort. Abdikim /i lat. abdicatio - heqje dor zyrtarisht nga pushteti mbretror (abdikim i detyruar). Abdikoj lat. abdicare - heq dor nga froni. Abdomen /i lat. abdomen - anat. bark. Abdominal /e lat. abdominalis - barkore. Abduksion /i lat. abduktio - largim; mjek. largim, menjanim i gjymtyrs nga vija e mesme e trupit. Abej /i turq. abey - vllai i madh. Aberracion /i lat. aberratio - menjanim, shmangie. 1. fiz. shprndarja e rrezeve t drits. 2. mjek. shmangie nga norma, nga gjendja e zakonshme. 3. biol. shmangie nga forma tipike. Abioenergji /a lat. abioenergia - munges e ushqimit. Abiofiziologji /a lat. abiophysiologia - biol. studim i proceseve inorganike n organizmat e gjall. Abiogjenez /a lat. abiogenesis - prejardhje; biol. origjina e lnds s gjall nga nj lnd pa jet, krijimi i jets nga materja pa jet, vetlindje.

61

Abiologji /a lat. abiologia - biol. shkenca mbi natyrn e vdekur, anorganike. Abiostatik /a lat. abiostatica - shkenca mbi trupat pa jet. Abiotik /e lat. abioticus - i pajet, i paaft pr jet. Abiotrofi /a lat. abiosis - humbje e aftsis pr t jetuar, gjendje pa jet (abioz). Abis /i nlat. abis - humner, humner detare, oqeanike, abisal ose humneror, peshq t thellsive t mdha, grop humnerore. Ablacion /i lat. ablatio - heqje, largim; mjek. prerje, heqje, amputim. Ablativ /i lat. ablativua - gram. rasa rrjedhore. Abnegacion /i nlat. abnegatio - vetmohim, pun plot vetmohim, vetmohim i lart, luftoi me vetmohim. Abondanc /a fr. abondance - bollk, begati, shumic; mirqenje Abonent /i gjerm. abonnent, fr. abonner - pajtim, pajtoj; biltpajtimi, blej nj send me kste, nj tel. mobil me kredi ( me abonent -pajtim me parapagim # kund. pa abonent - pa pajtim, pa parapagim, me t holla t game ) pajtimtart e shrbimit telefonik. Abonim /i abonohem fr. abonner pajtim, pajtoj,62

pajtohem. Abort /i lat. abortus - mjek. bri nj dshtim, ndrprerja, prishja e barrs, dshtim, ajo dshtoi, ajo nuk do t lind m, kshtuq e abortoi fmijn e fundit. Abordazh /i fr. abordage - ndeshje e papritur e dy anijeve; sulm n anijen e armikut duke iu afruar. Aborigjen /e nlat. aborigines - nga fillimi, prdoret pr nj popullsi vendse, rnjsit ose anasit e australis, romak etj. Abrakadabra lat. abracadabra - shenj, fjal pakuptim, formul magjike n 11 rreshta n trajt trekndshi, marrzi; absurditet q prdorin falltoret pr prfitime t veta duke ta sjellur nj hajmali rreth qafs. 2. shprehjet hokus pokus / iribu iriba q tani prdoren diku, vetm kur bjm shaka. Abrashe /ja turq. abras - prek, pikl e murrme a e zez n fytyr t nj femre. Abrazion /i lat. abrasio - gjeol. grryerje; mjek. menjanimi i indit t smur me an t grryerjes. Abreviatur /a lat. brevis - i shkurtr, shkurtes. Abrogim /i lat. abrogatio - drejt. shfuqizim i nj ligji, shfuqizoj nj vendim, nj nen, nj traktat. Abces /i lat. abscessus - mjek. i that, lung, iban. Absida /t lat. absida - emr i prbashkt pr afelin,

63

pika m e largt nga Dielli e orbits s nj planeti dhe perihelin skaji i kundrt i afelit. Absint /i fr. absinthe - pije alkoolike me er pelini, vermut. Abshis /a lat. abscissa - i prer. 2. mat. njra nga koordinata q shrben pr t prcaktuar vendin e nj pike n nj plan. Absolut /e lat. absolutus - hist. e padiskutueshme, e prer, e pandryshueshme, e pakushtzuar, e pakufizuar n sundim, n udhheqje t nj sistemi a t nj njeriu, e plot, e prkryer, sistem n t cilin pushteti i takon nj njeriu, nj perandori, nj mbreti a nj princi. 2. autokraci pr sunduesin q pret e qep vet, popullore nj autokraci dikur kishte burri n familjen e vet. # kund. relative lat. ska gj t prkryer. Absolutizm /mi fr. absolutisme - lat. sistem sundimi absolut. 2. muz. kur dikush ka aftsi t dalloj me saktsi tingujt, vean njri-tjetrit, pr te thuhet se ka vesh absolut e shum kuptime tjera. E bukura absolute sht vlera parsore, burimi prej nga merrnin vlern e tyre t gjitha dukurit estetike, n lmin e arteve, ky koncept lidhej me bukuri t dukshme t sendeve, objektive, prsosurin e veprave artistike, jo rrall t

64

skajshme, n disa raste lidhej edhe me idealin e bukuris absolute, pavarsisht nga realizimet konkrete t tij. Absolvent /i lat. absolvens - jap fund, prfundoj; student i cili ka vrtetuar t gjith semestrat e parapar me planin msimor, ende nuk ka dhn prvimin prfundimtar, diplomn. Absolvoj lat. absolvere - prfundoj shkollimin universitar. Absorbim /i lat. absorbere - thith. 1. fiz. thithje, prthithje. Prthith dritn, ngjyrat, nxehtsin, lnd prthithse, gazet e prthithura. 2. fig. okupim i trsishm me pun, mendime, e bj timen (prvetoj) etj. Absorboj lat. absorbere - thith. 2. fig. okupoj me pun, me mendime, ka prthithur, ka prvetuar. Absorbent /i lat. absorbenens - kim. mjet prthiths. Abstenim /i lat. abstinere - shmangie, nuk i prmbahem; mospjesmarrje n votim, qndrim as po as jo gjat votimit. Abstenoj lat. abstinere - nuk marr pjes n pun, shmagem. Abstinenc /a lat. abstinentia - t prmbajtur, prkore.

65

Abstrakt /e lat. abstrakus - i shkputur, tepr teorik e i paprcaktuar, i shkputur nga realiteti, sendi , di e menduar thell dhe e ndar nga materja, nj hipotez. # kund. konkret. Abstraktoj lat. abstrahere - shkpus; libr. veoj me an t t menduarit dhe prgjithsoj tiparet e lidhjet e ndryshme t sendeve e t dukurive, bj abstraksion. Abstraksion /i lat. abstraction - shkputje; jam i shkputur nga ajo q sht konkrete, shkputem. Abstraktsionistt lat. abstrakus - thon se arti ( piktur e skulptur ) nuk ka pr detyr t pasqyroj jetn, por duhet t shpreh ndjenjat instiktive q gjoja flejn n vetdijen e artistit, Frojdizmi. 2. let. ai shkel rregulla gramatikore dhe letrare, pa figura, pa karaktere me ide t shkputura dhe stil t errt, ata heqin dor nga paraqitja e jets reale duke krijuar vepra me kombinim ngjyrash, vijash e formash abstrakte si gjra m vete, t shkputura fare nga prmbajtja. Absurd /e lat. absurdus - i pakuptim; libr. q sht n kundrshtim me arsyen e shndosh e me logjikn, q sht pa kuptim, jasht mendjes. Absurditet /i lat. absurditas - ide absurde, marrzi ajo q shkel haptazi rregullat e t menduarit logjik.66

2. let. situata e personazhe absurde hasen n shum gjini t letrsis, ato shrbejn trthorazi pr t vn n pah normalitetin e gjrave, apo pr t nnvizuar ndonj ide. 3. kt e hasim n sfern e komiks dhe te groteska Kamyja p.sh. te Miti i Sizifit tregon ekzistencn absurde t jets, mbi kt baz ka lindur edhe teatri i absurdit, ku luhen dramat e Beketit, Joneskos etj. apo kur situata e pazakont merret si normale, q e sajon vet autori prmes situatave t pazakonta e fantastike. Kadareja e bn t jetoj heroin e mitologjis Prometeun dhjetmij vjet, deri n koht moderne, duke thyer kshtu t gjitha ligjet e jets. Abuli /a lat. abulia - vullnet, dshir. 1. psik. mjek. humbje, munges e theksuar e vullnetit, pavendosmri. Abuzim /i lat. abusivus - shprdorim, shprdorim i detyrs, lufta kundr shprdorimeve. 2. prdorimi jasht mase i pijeve a i barnave, teprim n t ngrn, prdorim i tepruar i dikaje. Abuzues /e lat. abusivus - shprdorues, shprdorim, , ka shprdoruar detyrn , autoritetin, pozitn lufta kundr shprdorimeve. 2. teproj, teprim, teprohet, e ka tepruar n t pir me alkoole, teprime kundr shndetit 3. abuziv, abuzive67

zvendsohet sipas rastit me mbiemrin i paligjshm, i tepruar si p.sh. veprime t paligjshme, prdorim i tepruar dikaje etj. Acetat /i lat. acetum - uthull; kimi kripa e thartorit uthullor. Acetik /e lat. aceticus - uthullor, q ka t bj thartorin uthullor. Acetilen /i lat. acetylenum - uthull; kim. gaz pa ngjyr i prbr nga karboni e hidrogjeni C2H2 q prdoret pr ngjitje pr ndriim etj. Acetisal /i lat. shih aspirin. Acetometr /ri lat. fr. acetometre - aparat pr t matur thartinn e uthulls. Aceton /i lat. acetonum - uthull, kim. lng i pangjyr, i avullueshm me er t fort q prdoret pr prodhimin e lnds shprthyese, t mndafshit artificial dhe si trets pr ngjitjet. Acetonemi /a lat. acetonaemia - uthull n gjak; mjek. prania e trupave acetonik n gjak, sidomos te smundja e sheqerit. Acetonuri /a lat. acetonuri - mjek. prania e trupave acetonik n urin, sidomos te smundja e sheqerit. Acid /i lat. acidum - kim. thartor. Acidifikoj lat. acidificare - thartoj. Acidmetr /ri fr. acimetre - mats i aciditetit. Acidofil /e lat. acidophilus - acidedashs.

68

Acidoj nlat. acidere - kthej n acid, thartoj. Acidoz /a lat. acidosis - mjek. tepric acidesh n gjak dhe n indet e organizmit. Aciduri /a lat. aciduria - mjek. prani e acideve n urin. Acitemi /a lat. acytemia - mjek. paksim i numrit t rruazave t gjakut. Ad acta lat. n akte, n arkiv, hedh di si t parndsishme. Adaktili /a lat. adactylia - gisht; mjek. munges e gishtave t duarve ose t kmbve. Adaptim /i lat. adaptare - prshtatje, prshtat; prshtatn klubin pr sall shfaqjesh; prshtatur pr fmij, n kodin e drejts familjare u zvendsua me fjaln shqipe birsoj, bj birsimin e nj fmije, bijsoj nj vajz, vajz e bijsuar ose mb. i adoptuar, adoptoj (adaptoj), adoptive i e birsuar. Adash /i turq. adas - emnak, njemrsh, ai q ka t njjtin emr me ty. Ad hoc lat. pr kt rast, me qllim t caktuar. Adinami /a lat. gr. adynamia - mjek. i pafuqishm, i paaftsi (adinamik). Ad literam lat. ad literam - fjal pr fjal, tekstualisht. Administrat /a lat administratum - qeverisje,

69

mbarshtim. 1. sistem i organeve shtetrore krahas asaj ligjvnse e gjygjsore. 2. njsi organizative e nj sektori t ekonomis t kulturs. 3. trsia e punonjsve q veprojn n aparatin ose n nj organizat punuese, administrimi, drejtimi, udhheqja. Administroj lat. administrare - drejtoj, qeveris, udhheq, kryej detyrn e administratorit. Adekuat /e lat. adeaquatus - i barazuar, i krahasuar, i prshtatshm, prkats. Adenit /i lat. adenitis - mjek. gjndr; pezmatim i gjndrave limfatike. Adenoid /i lat. adenoideus - gjndrngjashm. Adenologji /a lat. adenologia - shkenca q studion gjndrat. Adenom /a lat. adenoma - njtje; mjek. tumor n gjndra. Adenopati /a lat. adenopathia - mjek. smundje e gjndrave limfatike. Adenoskleroz /a lat. adeoscelerosis - mjek. ngurtsi patologjike e gjndrave limfatike. Aderent /e lat. adhaerens - i ngjitur, i bashkuar. Aderim /i lat. adhaerare - t bashkuarit me nj pikpamje ose me nj lvizje politike, shkencore, t brt antar i nj organizate ose nj shoqate. Aderoj lat. qndroj besnik, mbahem, bashkohem

70

me nj pikpamje t nj shoqate a institucioni shkencor, politik etj. Adesiv /i lat. adessivus - t qent i pranishm, aty; gjuh. n gjuht ugrofine, rast q tregon se dika gjendet afr dikujt ose ndonj sendi. Adet /i turq. adet - zakon. Adeziv /e, adezion lat. adhaesivus - mjek. ngjits, bashkues, bashkim, ngjitje. Adio it. adio - lamtumir! fjal q prdoret kur t ndahemi pr nj koh m t gjat p. sh. lamtumir e mir mbetshi! Ose mirupafshim shok t dashur! prdoret kur ndahemi pr nj koh t shkurtr. Adjektiv /i lat. adjektivum - gram. mbiemr. Adjutant /i lat. adjutans - ndihms; usht oficer ndihms, oficer i caktuar pran nj komandanti ose pran nj shtabi pr t kryer detyra ndihmse. Adjuntur /a nlat. adjutantura - usht. detyr, zyr e adjutantve. Adlerizm /mi ( Alfred Adler1870-1937 ) doktrin e psikologut austriak Psikologjia individuale. Admiral /i neolat. admiralis - komandant. Admiraliat /i lat. admiralis - komandant i detit; usht. komanda e prgjithshme e marins. Admirativ /i lat. admirativus - gram. mnyra habitore. Admirim /i lat. admiror - mahnitem, uditem,

71

mbetem gojhapur. Admiroj / admirues lat. admiror - mahnitem, uditem, kam admirim pr dik ose pr dika, admirues i letrsis, admirues i muziks. Adneksit /i lat. adneksitis - bashkoj; mjek. pezmatim i adnekseve (shtojcave) t mitrs. Adnominal /e lat. adnomen - gjuh. pranemror. Adoloshenc /a lat. adolescentia - rini, djalri, vashri, vajzri q i prket moshs nga pubertiteti deri n moshn e pjekuris. Adonis /i gr. Adonis - mitologjin e lasht greke djalosh i bukur, bukurosh, kanakar i Afrodits, simbol i bukuris dhe i pranvers. Adoptim /i lat. adoptare - drejt. birsimi, t brt bir a bij n shpiert, e nj fmije t marr, fmije pa prindr. 2. prqafoj, pranoj, ndjek nj mod. Adrenalin /a lat. adrenalinum - mjek. hormon i palcs s gjndrave mbiveshkore. Adresar /i fr. adresse - libr adresash. Adres /a fr. adresse - shnim mbi nj zarf a drges q tregon emrin, vendin, nr. e rrugs t marrsit. Adsorbim /i fr. adsorber - ndajthithje. Adular /i lat. Mons Adula - emri i masivit n Alpe. 2. lloj minerali zbukurues. Adveksion /i lat. advectio - t shpnt, lvizje

72

horizontale e mass s ajrit, q prcillet me ndrrimin e temperaturs, t lagshtis etj. Advent /i lat. adventus - ardhje, arritje e srishme e Krishtit katr javt e fundit para krishtlindjeve. Adverb /i lat. adverbium - gram. ndajfolje. Adversativ /e lat. gram. kundrshtore, lidhz adversative. Aed /i gr. aoidikos - poet endacak, si vet Homeri q quhej aed gjenial, ata q recitonin poema t ndryshme mbi trimrit e heronjve, thurnin vargje, dinin shum gojdhna dhe u shtonin atyre shum epizode t reja pr ti ruajtur, mbajtur gjall traditat shekullore t popullit. 2. kngtar, poet, sidomos i kngve popullore t trimris te grekt e vjetr Aedi- t homeri thuhet ka qen aed gjenial, do t thot, nj poet, recitues, kngtar i poemave t ndryshme, gojdhanave t traditave e trimrive t popullit, heronjve e lufttarve Aerenkim /a lat. aerenchyma - bot. ind. ajrmbajts. Aero gr. aero - ajror, i ajrit. Aeroautomobil lat. gr. aer-mobilis - automobil q edhe fluturon. Aerobik /e gr. aer bios - biol. mikroorganizma q nuk mund t jetojn pa oksigjen t lir. Aerodinamik /a gr. aer-dinamikos - ajr i

73

fuqishm. 2. fiz. q studion ligjet e lvizjes s ajrit e t gazeve t tjera, si dhe veprimin e tyre mbi trupat e ngurt q lvizin npr to. Aerodrom /i gr. aer-dromos - pist vrapimi, vrapore; fush aeroplansh. Aerofagji /a lat. aerophagia - mjek. glltitje e ajrit, smundje. Aerofite /t lat. arophytus - bim q rriten krejtsisht n ajr. # kund. gjeofitet. Aerofobi /a lat. arophobia - frik nga ajri. Aerofor /i lat. arophorus - ajrmbajts. Aerofotogrametri /a gr. aerphotosgramma - foto. nga aeroplani, pr hartim planesh, harta topografike. Aerograf /i gr. aer grapho - prshkrim i ajrit. Aerogjen /i gr. aer genesis - zanafill, q vjen nga ajri, q formohet me an t ajrit. Aeroklub /i gr. klub, shoqat pr prparimin dhe popullarizimin e aviacionit civil. Aerolit /i gr. aer lithos - gur; astr. meteorit. Aerologji /a gr. aer logos - deg e meteorologjis q merret me studimin e atmosfers. Aeromekanik /a gr. aer mechanike - vegl makin; fiz. deg q studion ligjet e lvizjes dhe t ekuilibrit t trupave t gazt. Aerometr /ri gr. aer metron - aparat pr t matur

74

dendsin e trupave t gazt. Aeromontator /i gr. it. aer montatore - puntor q monton konstruksione aeroplansh. Aeronaut /i gr. aer nautes - lundrues detar, ai q drejton nj aerostat ose q fluturon me te. Aeropati /a lat. aropathia - mjek. smundje nga ndryshimi i shtypjes atmosferike. Aeroplan /i fr. aeroplane - mjet fluturues m i rnd se ajri, avion. Aeroport /i fr. aeroport - aeroport i madh pr nisje dhe pritje t aeroplanve me udhtar ose mall, drejtim i fluturimeve. Aeroskop /i gr. aer skopeo - aparat pr t matur sasin e pluhurit n ajr. Aerosol /i fr. aerosol - mjet pr pastrimin e ajrit. Aerostat /i fr. aerostat - av. mjet fluturimi, si rruzull i madh, i mbushur me gaz m t leht se ajri, q ngrihet e qndron pr nj koh t gjat lart n hapsir. Aerostatik /a fr. aerostatique - fiz. shkenca mbi ekuilibrin e gazrave, sidomos t ajrit. Aerotaksi /a fr. aerotaxi - aeroplan pr udhtime t shkurtra. Aeroterapi /a lat. aertherapia - mjek. kurim, mjekim me ajr. Aerotropizm /mi gr. aer tropos - bot. lvizja e

75

bims n drejtim t ajrit. Afagji /a lat. aphagia - mosglltitje, mjek. pamundsi pr glltitje. Afaki /a lat. aphacia - thjerrz; mjek. munges e thjerrzs s syrit. Afarist /i it. affarista - spekulues, tregtar, spekulator, siprmarrs i madh, biznesmen privat q me mjete e mnyra t ndryshme prpiqet t nxjerr sa m shum fitime. Afazi /a lat. aphasia - t folurit; mjek. humbje e plot ose e pjesshme e t folurit. Afebril /e lat. afebrilis - mjek. pa ethe. Afeksion /i lat. affectio - ndjenj, ndikim, gjendje emotive, dashuri, dashamirsi, zemrngrohtsi nne, dhemshuri; e luajti me me ndjenj sonatn, e priti me shum ngrohtsi. 2. mjek. gjendje jonormale trupore, mendore, smundje, vuajtje. Afekt /i lat. affectus - pasion i fort emocion, ngashrim. Afektim /i lat. affectatio - sjellje, veprim jo i natyrshm, i shtirur, t shtirt, shtirsi, llastim, spitullim. Afektues /e lat. emocionues, preks, mallngjyes, ngashryes. Afektoj lat. affectare - shtirem, sillem jonatyrshm. Afel /i gr. aphelios - diell; pik n t ciln planeti

76

n rrugn e vet eliptike gjendet m s largu nga dielli. Afelor /e gr. apheilos - q ka t bj me afelin, i afelit. Aferent /e lat. afferens - sjell, bie. 2. qendrsjells, qendrafrues, qendrsynues, centripet, centripetal. Afer /a fr. affaire - pun e pahijeshme, e ndyr, skandal. Aferist /e fr. ai q bn afera, sht ngatrruar n ndonj afer. Aferez /a gr. aphairesis - shuarje, zhdukje; nj liri poetike q formohet kur hiqet nj tingull ose nj rrokje n fillim fjals, kjo i shrben poetit pr nevojat metrike t vargut, duke paksuar nj rrokje si p.sh. Naimi shkruan tek Bagti eBujqsi Natatje sht tjatr nat dhe dita tjatr dit; rnja e tingullit ose e rrokjes n fillim t fjals p.sh. Brahim