-- fo/klorledebiyat

folkJo.rledebiyat halkbilim· ileti~im • antropoloji • arkeoloji • sosyoloji • muzikoloji • tarih • edebiyat

0<; AYLIK K0LT0R DERGisi

ISSN 1300-7491 GiLT: 12 SAYI: 48 2006/4

Sahibi: UEM (ULUSLARARASI Egitim-Ogretim, Bas1n-Yay1n Ltd. $ti.)adma Serhat K. Turan Genet Yaym Yonetmeni : Metin Turan

• metin_turan2001 @yahoo.com

Sorumlu Yazli§leri MiidiirO : Dr. Fart.!k GOyiO DOzelti: Kafiye Yinan9

Kapak Fotograf1: Oktay Belli

Akademik Dam~ma ve Haker:n Kurulu Prof.Dr. Ahmet Gokl:)el (Cumhuriyet Universit11csi)

Prof. Dr. Ali Osman Oztiirk (yanakkale On§ekiz Mart Universitesi) Prof. Dr. Asker Kartan (Ankara l).niversitesi) Prof. Dr. Ala Atun (Yakm Dogu Univer~.ilesi)

Prof. Dr. Celil Garibglu Nagiyev (Ba~<ii Asya Unversitesi) Prof. Dr. Edip Gunay (Istanbul Tekni.~ Universitesi)

Prof. Dr. Erman Artun (Cukurov~ Universitesi) Prof. Dr. Esma $im~ek (F1rat Ul)_iversitesi)

Prof. Dr. Fuat Bozkurt (Akdeni~. Unversilesi) Prof. Dr. GOlson Parlar (Gazi Unjversilesi)

Prof. Dr. Hasan Ozdemir (Ankara .. Universitesi) Prof. Dr .. Ha~im Karpuz (Sel9uk V.niversitesi) Prof. D.r. llhan Ba~goz (100. Y1l Unjyersitesi)

Prof. Dr. l[han To_manbay (Hacettepe!Jniversitesi) Prof. Dr. Ismail Ozturk (Dokuz EyiOl Universitesi)

Prof. Dr. Kurtulu~ Kayall (Ankar~ Universitesi) Prof. Dr. Beki[ Onur (Ankara UniveJsitesi)

Prof. Dr. Mehmet Olmez (YIId1z T!!!<nik Universitesi) Prof. Dr. Muhan Bali (KOI!ur Univer~itesi)

Prof. Dr. Musa Ya~ar Saglam(Hace!ti!Pe Universitesi) Prof. Dr. Nam1k Ay1kgoz (Mugl~. Universitesi)

Prof. Dr. Nuran Elmac;1 (Dicle l,,niversitesi) Prof .. Pr. Oktay Belli (Istanbul Univ~rsitesi)

Prof. Dr. Ozkul yobanoglu (Hacett~pe Universitesi) Prof. Dr. Taner Timur (Ankara !,lniversitesi) Prof. Dr. Tuna Ertem (Ankara Universilesil..

Prof. Dr. Tiilay Ugu.zman Er (yanakkale Onsekiz M£trt Universitesi) Prof. Dr. Zafer Onler (yanakkale Onseki~ Mart Universitesi)

Do9. Dr. Birsen Karaca (Ankara Univ11crsitesi) Do9. Dr. F. Belk1s Kumbetoglu (Marma[a Universitesi)

Doe(. Dr. Hande Birkalan (Yeditep!1 Universitesi) Doe(. Dr. Muhtar Kutlu (Ankara Universitesi)

Temsilcilikler: Antalya: Ali Aksiit, istanbut. Vural Ylldmm - Ayhan Ayd1n,Kars: Sail KOylik. Kayseti: Bayram Durbilmez

YOnetim Yerl ve Yazt~ma Adresi Konur Sokak 36/13, 06410 KIZIIay-Ankara Tel: (312) 425 39 20 Belgeg: (312) 417 57 23

www. folkloredebiyat.org E-posta: folkloredebiyat@superonline.com

Abone Ko$ullart Turkiye i~in $.ay1s1: 15 YTL • Yurti~i Y1n1k (Postalama ucreti dahil): 80 YTL

Eski Aboneler ve Ogrencilere Say1s1: 10 YTL • Yilllk (Poslalama ucreti dahil) : 40 YTL Avrupa l9in Say1s1: 15 EURO • Y1lllk Abone Bedeii(Postalama ucreti dahil): 60 EURO

Amerika l9in Say1s1: 15 $ • Ylillk Abone Bedell (Poslalama ucreti dahil): 80 $

Abone bedelinin Metin Turan ~dma 104233 numarall posra ~eki hesabma ya da Yap1 Kredi Bankas1 Me~rutiyet ~ubesi'ndeki Uluslararas1 Egitim-Ogretim Ltd. ~t'nin1023733-9 numarall hesaba yatmlarak, dekontun adresimize

gonderilmesi gereklidir. (Abonelerimiz yll i~ndeki fiyat art1~1anndan etkilenmezler.)

folklor/edebiyat'ta yay1mlanan yaz1lar MLA Folklore Bibliyography i~inde kaydedilmektedir.

Teknik Hazuf1k ve Bask1: Uluslararas1 Egitim Ogretim Ltd $ti., Ba~kent Kli~e & Matbaac11ik, Ankara · yerel sOreli yaym

I

---------- fo/k/or/edebiyat, cilt: 12, Say1.· 48 -----------

ZiKiR ERKANI VE ZiKiR iLAHiLERi*

Lale Umul**

'Siz beni zikr edin, ben de sizi zikr edeyim'(Z/Bkara/52)

'Zlkr (Arapc;a isim cemi: Ezkar) : l.anma, amlma''

Tasavvufi. dii§fulceye gore, 'Allaln'1 anmak' anlam.IDl ta§Iyan zikir , Allah admln tek­rarlanmasrm ifade eder. Biitilil tarikatlerin ortak esas1 zikirdir. Tarikatlerde zikirler, belirli erkan, kaide ve ananelere gore okunur. Muzik, §iir ve sema (raks), zikre en faz­la katuan belli ba§ll unsurlardrr. Zikir; tasavvufi. anlamda, ne§e ve vecd elde edebil­mek, manevi bir dolgu ile doyuma ula§abilmek amac1yla yapuan bir c;e§it ibadettir.

'Zikir; dille, ac;lkc;a, kalbi, gizli, si:lki.J., son derece sakh olarak degi§ik §ekillerde ya-. puabilinir. Klmi tarikatlerde zikir; 'Allah'm yiice ism.inln tekran' §eklinde, kimisinde Allah'm birligi ve azametini ifade eden 'La ilahe ill'Allah' kelime-i Tevhid'inin tekran §eklinde, kimi tarikatlerde de; Esma-1 Hiisna'Yl zikreder bic;imde ferdi ya da toplu ola­rak degi§ik §ekil ve tarzlarda yapuabilir. ilk sufilerin, La ilahill'Allah Kelime-i Tev­hid'inden sonra 'Allah' ve 'Hii' adlarilll zikrettikleri bilinmektedir. Daha sonralan bu

*Bu makale ~u ~a~maya dayanmaktad!r: Umul, Lale Akay, 'TUrk Dini Mustkisinde Yer Alan Dahiler', basil­~ Yiiksek Lisans Tezi , istanbul, i:TU, 1989 **ITO TUrk Muslkisi Devlet Konsenvatuan, Sanat~t llgretim Giirevlisi. ' Ferit Devellioglu, Osmanhca-TUrk~e Ansilopedik Lugat, Ankara, 1986, Kurtul~ Ofset Basunevi, 7. Basin.

237 -----------

folk/or/ edebiyat

isimlere; 'Hakk','Hayy', 'Kayyum', 'Kahhar' isimlerini de ilave ederek zikrettikleri soz­lerin sa)'lSIID yediye t;lkarnu~lardrr. Bu yedi isim; nefsin yedi haline kar~ilik sayiliru~-tU'. 2 •

Tarikat ayinleri c;e~itli ~ekillerde yapilir. Her tarikatm da ~ekil itiban ile yaptlkl.a­n zikir birbirinden farkllthr. Mevlevilik ve Bekta~ilik dl~mdaki diger tarikatlerde ya­pJ.lan zikirler farkll tarzlarda olabilecegi ic;in; bu zikir c;e~itleri de kendi aralannda de-. gi§ik isimler ile anili.r.

Zikirlerin bazuan ayakta yapili.r. Bu c;e~it zikirler; yanya kadar egilip kallnp, ·dik dururken belirli ahenklerle ztplamak veya saga sola donmek suretiyle yapili.rdl. Bir ku­rala bagh o~an bu c;e~it zikirlere; 'Klyam zikri" denilirdi. Bir de el ele veya kol kola tu­t~mak suretiyle bir halka olu~turarak yapJ.lan zikirler vardl. Bu tip zikirler; .sag aya­~ fazlaca ileri, sol ayagun biraz geri atmak ve bu hareketle su.rekli ilerleyerek top halinde donmek suretiyle yapili.rdl. Bu tarza da; 'Devran zikri" derlerdi. Bir de otur­duklan yerde zikredenler vardl. Bu tarz zikretmeye de; 'Kuudi zikir'~ denirdi. Bu c;e§it zikirler; diz c;okerek ztplamak, ba§I da saga sola c;evirmek suretiyle yapili.rdl. Diz ka­paklan yerde oldugu halde, kallnp oturmak suretiyle yapJ.lan zikirler de vardlr. Once agu ikalarla ba§layan bu zikirler, gittikc;e hlzlamr ve sonra en klvrak nagmeli ve hafi.f ikah ilahiler okunurdu. Bir de 'Bedevi topu,.; adl verilen zikir c;e~idi vardrr. Bu tarzda ise; ortada birikerek birbirlerinin iizerlerine kapanan dervi§ler, halkalar meydana ge­tirdikten sonra, birden hire s1c;raytp ac;uarak dagJ!U'lar.Bu tarz zikir edenler, Bedeviler oldugu ic;in; bu zikrin adl d.a bu isimle bilinir. Goriildiigu gibi, degi§ik tarzlarda birc;ok zikir t;e~idi vardrr.

Belirli bir tavr1 olan bu Zikir c;e~itlerini 'dini raks' halinde dogal hareketlerle yapa­bilmek ic;in; uzun bir za.man c;ah~mak ve yetenekli olmak gerekir. Alnc1 ve ahenktar bir eda ic;in; bu l?artttr. Biitun bu hareketlerin ortak ismi; 'zikir'dir. Bu maksatla yapuan ilahilere de; 'Zikir ilahileri' denmektedir. Gerek oturanlann, gerek ayakta durduklar1 yerde zikredenlerin ve gerek Devranilerin zikirlerinde okunan mii~terek ilahiler oldu­gu gibi sadece bu hareketlerin isimlerine gore bestelenmi~ olan ilahiler de mevcuttur. Her zaman bir Devran ilahisinin Zikir hareketi bir kuud ya da klyam zikrinin revi§ine uymayabilir. 0 za.man bu ilahi sadece Devran zikrinde okunacakttr. Ornegin:

'Halet ile bana bir hal goriindii.

Bir ye§il Sancakll Sultan goriindii'1

Sozleri Yunus Emre'ye ait olan, Duyek usulii.nde ve Neva makammdaki bu ilahi Hazret-i Nureddin asttanesi Zakir Ba~1's1 Eyyubi Sinek Mehmed Efendi taiafmdan bestelenmi.§tir. Zikrin her §ekline uyabilen ilahilerdendir, istenilen her yerde okunabi­lir.

"Yal~m Tura, iTO TMDK, 'Dini Muslki, Ders Notlan' s .. 24,1987 ' Saadettin Niizhet Ergun, TO.rk Muslkisi Antolojisi, C1, s .ll, Ist, 1942, Rua Ko~kun Mat. 'Saadettin Niizret Ergun, TO.rk Muslkisi Antolojisi, Cl, s.ll, 1st, 1942, RtZa Ko~kun Mat. 'Halil Can (Haz.E.R.Ongor)Dini Muslki, s.41, {Muslki Mecmuasi.D.Dldan normal baslo) • Yal~m Tura, 1TO TMDK, 'Dini Muslki Ders Notlan, s.24 ,1987 ' Cemaleddin Server Revinakoglu, 'Yunus'un Bestele~ nahileri Nerede ve Nasll Okunurdu?' TO.rk Yurdu <Yunus Emre Ozel Sya1s1), C.5, 8.319, s .134, ist 1966

238

'Benem ol a~k bahresi

Denizler hayran bana'8

folklorl edebiyat

Yine sozleri Yunus Emre'ye ait olan bu ilahi Agrr Diiyek usulti.nde ve Saba maka­mmdadrr. Bestekannm kim oldugu bilinmeyen bu ilahi ise bir 'Devran :tlahisi'dir ve yalruz Devran Zikrinde okunur, ozellikle de Devran'm sonlarma dogru 'Kalbi ism-i Hayy' klz1~ti@. zaman okunur. Diger Zikir hareketlerine gitmez.

Tasavvuf miiziginin en onemli ilahileri; Zikir :tlahileridir. Zikir llahileri tekkeler­de ayin srrasmda okunan ve ritm.ik ahengi zikir darblarma uygun olan ilahilerdir. N a­sll ki her tarkatm kendilerine mahsus bir takun Zikretmeleri, Zikir hareketleri, lnya-. fet bi-rimleri varsa; ayru zamanda her tarikatm yine kendine ozgti bir taklm bestelen­mi~ Zikir llahileri de vardrr. Zikir esnasmda okunan bu ilahiler; iki, ikinin katlan ve ikiye bohinebilen biiyii.k ve kii9iik usullerle bestelenmi~lerdir. Zikir darblanna uygun olan bu usullerdeki ilahiler ile, dervi~ler ve zakirler kendilerinden ge-rerler. Maddi ha­yatm biitUn. izlerini kafalarmdan atarak, o anlti manevi bir dolgunluk i9inde derin bir vecd haline girerler. Ahengi bozmamak ve zikri kuvvetlendirebilmek i9in; Nim Sofyan, Sofyan, Diiyek, Fahte, Ha.fifve Muhammes gibi zikrin temposuna uygun usuller se-ril­mi~tir.

Nak§-1 Bendi, Halveti, Rlfai, Kadrri, Celveti, Sti.nbiili, Cerrahi, Bayrami, Saadi ve benzeri her tarikatm kendine ozel bir zikir hareketi ve zikir ilahileri vardir. Zikir ila­hilerindeki bu -re~itliligm sebebi; ilahilerin melodi yapllarmm farkb.II@.fidan kay:tlak­lanmiyor. Bu -re~itlilik, besteden 90k giifteden kaynaklamyor. Qunkii her tarikatm ilahilerinin sozleri; tarikatla ve ya tarikatm miintesibiyle alakah giiftelerle bestele­nir.

Zikir erkam ve Zikir ilahleri ile alakah olarak; 'llahiler' Ciltlerini hazrrlayan ve yayrmlatan, 'Kubbealtl Akademi ve Kiiltiir Vakft Musi.ki Toplulugu'nun ~efi Yuk. Mi­mar Yusuf Omurlii ve istanbul'daki Rifai Tarikatmm en son Zakirba~1s1 olan Beste­kar Sadettin Demirta~ Hocalardan ahnan bilgiler 1~1@. altmda, R1fai ve Sadi Tarikat­lerine ozgii, Zikir Erkanmdaki Zikir hareketl~rini ve Zikir ilahilerini anlatmaya 9a­ll~aca@.z:

Bu tarikatlerde Zikir, Klyami (Belli kuralara bagll.olarak) yapilir. Zikir, ii9 kiSlill-da toplamr:

1-) Klyam Kelime-i Tevhidi; 'La ilahe il'Allah' lafz1 ile zikredilir.

2-) ism-i Celal; 'Allah' lafz1 ile zikredilir.

3-) ism-i Hu; 'Hu' lafz1 ile zikredilir.

Bu boliimlerin arasmda zikreden dervi~leri dinlendirmek amac1yla genelde, Evsat ve Devr-i Hindi usullerinden se9ilen 'Cumhur ilahileri>9 veya 'Durak'lar okunur. Klsrm-

'Cemaleddin Server Revinakoglu, a .g.e, a.g.y, s.317 • bkz. Umul, Lale Akay, 'TO.rk Mustkisinde Yer Alan tlahiler', Bas1lmann~ Yilksek Lisans Tezi, 1st:, lTii,Sosyal Bilimler Ens., 1989

----------------------- 239

folklor!edebiyat

lar i<;inde en mutekamili, en sanatlJ ve uzun olaru; 'La ilahe ill' Allah' lafzi.DlU zikredil­cligi. 'Klyam kalime-i tevbicli' bOltimudur.

Zikir ayinleri. daha ~tok ogle veya yats1 namazlan lo.hncllktan sonra yapilir. Tekke­lerde, Tekke'nin i;leyh'i tarafindan bir vakit namaz1 kilindlktan sonra (imamet maka­mmdan olan Tekke'nin i;l'eyh'i, eger Tekke'ye yabanc1 bir i;leyh misafu olarak geldiyse; vakit namazrm klldrrinas1 i<;in onu da buyur edebilir) etrafta namazlal'lUl.bitirmi§ olan miizik yapan Zakirlerin ve zikir eden dervi§lerin zikir duzeni i<;in toplanmalart ama­ctyla bir 'Salat-1 Kemaliye' okunur. Salat-1 Kemaliye okunurken de Dervi§ler ve Zakir­ler.belli bir duzende'0 yerlerini ahrlar. Bu duzende Dervi§anlar yiizleri mihraba dontik olarak clizilirler, eger kalabahk iseler iki sua halinde ya da sag ve sol u<;lardan mihra­ba dogru uzanarak 'U' hazen da 'L' §eklinde dizilirler. Zakirler ise; zikredenlere tam di­key olacak §ekilde dizilirler. Eger kalabahk iseler; yine iki su·a halinde dizilirler. Bu diizend~ Zakirler, dervi§lerin tam ortasmda degil de; ortadan biraz daha sola dogru di­key olarak dizilirler. Qiinkti Dervi§ler i~tinde yer alan ve zikri idare edecek olan 'Zikir reisi'; Dervi§lerin tam ortasmda yer almaz, ortadan biraz daha sola dogru kayar. iki Sl­ra halinde dizilen Zakirlerin ba§l ve yardlmc1S1 da bu sualarm ba§mda ve Zikir reisi­ni, tam ortalarma alacaldan bi~imde malancb.klan i~tin; ortadan biraz daha a§a~da, dikey olarak dizilmi§ olurlar. Bu §ekilde; Zikir reisi, Zakir ba§l ve Zakir ba§l yardlmcl­Sl bir ii<;gen olu§tururlar ve birbirleri ile kolay pasla§ma imkaru bulmu§ olurlar. Zakir ba§mm yarunda ve tam kar§lSmda; .zakir ba§J.Dl.U yardlmcuan, onlarm yanmda diger Zakirler, onlarm da yarunda; biraz daha acemi kabul edilen 'Pirevler' yer ahr. Ayru §e­kilde Zikir reisinin etrafmdaki dervi§ler de, ustadan acemilere dogru srralarurlar. Bu; bir Zikir erkarudrr. Zikir esnasmda; Zakir ba§l ve Zikir reisinin birbirlerinin dilin, ha.n­gi zamanda ne yap1p edilecegi.ni Qok iyi anlamalan §arttu. Aksi taktirde Zikir, bozuk ba§layabilir ve bozuklugun ba§lamas1 halinde bunu toplamak artlk <;ok zor olur ve so­nuna kadar da stirer. 0 yti.zden Zikrin a<;1lmas1 son derece onemlidir.

Bu diizen tamamlarup Salat-1 Kemaliye de bittikten sonra, yiizlerce sesin katlluru ve muayyen bestes(yle sanatkar bir taJrun musiki§inaslar tarafmdan bestelencligi.ne inanilan 'Evrad'a ba§lalll.hr. Burada hep bir agrzdan Kur'an'dan belirli sureler ard ar­da okunur. i;leyh Efendi 'Fatiha' <;eker, sonra da Zakir ba§J.Dl.U onune gelerek; 'meydan senindir, yonetimi sana veriyorum, istecligi.ni yapabilirsin .. .' anlamma gelen, 'Fale­menlehu La ilahe ill'Allah' sozlerini s!lyler. Bunun uzerine 'Kl.yam zikrine ba§lamak i<;in ayaga kalkllrr ve Zakir ba§l bir adlm one ~tlklp ·'Mtinacaat'okur. i;larkl formunda ol­dugu gibi; Zemin-Nakarat-Meyan-Nakarat bollimlerinden olu§an Munacaat'm arala­rmda Zikir edecek olan Dervi§ler de 'Allah Allah ... ' ya da 'La ilahe ill'Allah ... ' diyerek, dem tutarlar.

PERDE KALDIRMA:

Mu.nacaattin bitiminden sonra Zakirler 'Ya saki nudman ... !' ilabisi ile Zikre girer­ler, boylece Zikir a<;ilml§ olur. Burda kar§liDlZa 'perde kaldrrma' tabirini kullanruguruz dini musilide; Zikir ayinlerinde gorillen muhte§em bir sanat ~tlkar. Ruai'lerde, yedi

•• bkz .. Tablol; a.g.e.

240

folklorl edebiyat

perde kal<hrmak §arttlr. Perdeyi ilk kaldrran ki!ji; Zaklr ba§ldlr. Ve hemen arkasmdan Dervi!jler de ayru perdeyi tutarlar. Bu perdeyi tutarken Zakirba§l, Zakirleri makama 1smdlrabilmek i~in atlanan perdelerin arasmda sesiyle kii<;iik taksimler yapar. Bazen bu gorevi, ~ok giivendigi yardmlCllanndan (Zakirlerden) birine de verebilir.

Perde kaldlrma; 'Diigah' perdesi iizerinde bal?lar. Bu perde uzerinde U!i!iak ,maka­mmda ilahiler ve $uguller· okunur. Sonra zakirba§l perde kaldlrarak 'Qargah' perdesi­ni tutar ve 'Ah! Aman!, Meded ey!, Aman Ya Resullah!' gibi sozlerden biriyle yada her­hangi bir gti.fteden, sesiyle sozlu ku<;iik bir taksim yapai. Ornegin; Qargah perdesini tu­tunca; Qargah uzerinde 'Rast' seyir yapar ve hemen arkasmdan Qargah bir $ugul oku­nur. Bu $uguliin bir yetinde Zikir, az ~ok siiratlenir. Bunu; 'Zi.krin a~ilmas1' diye tabir ederler. Bundan sonra artlk Zikir, tam ritmini ~!jtrr. Sonra, Zaklr ba§l bir.perde da- . ha kaldlra.rak 'Neva' perdesini tutar. Burada da yerinde tabir ettigim.iz Diigah uzerin­de 'Beyati' yapillr. Neva perdesi de burada 'gii~lu' vazifesi goren perdedir. Yine zaklr ba!jilllll veya onun gorevlendirdigi yardlmcilarmdan birinin sesiyle yaptljp. kii~iik bir taksimin ardmdan Beyati makammdan birka~ ilahi ve $ugul okunur. Bu ilahiler o an­ki zevke gore veya o giinun onemine, tal?1ilijp. anlama gore Zakir ba!jl tarafindan se~ilir ve okunur.

Perde kaldlrma yapillrken, <;abuk atlanilabilecek, birbirine yakm ge<;kiler yapilabi­lecek makamlar sec;:ilir. Ornegin; Neva perdesine atlarup yerinde Beyati makann gos­terildikten sonra, Beyati makammdan, biinyesinde yer alan 'Acem a§lran' ~e!jnisine gec;:mek kolay olur. Bu y'iizden Neva perdesinden sonra 'Huseyini' perdesine atlamadan 'Acem' perdesine atlarur ve 'Acema§Iran' yapillr. Zaten bu c;:e§ni veya dizi, Beyat1 ma­kannrun i~erisinde var olan yakm ge<;kilerden biridir. Diger perdelerde gordiigumiiz sesle yapilan ku<;iik bir taksim bu perde uzerinde de yapudlktan sonra. Acema§rran makarrunda bir-ka<; ilahi okunur. Sonra bir perde daha kaldlrilarak 'Gerdaniye' perde­sine atlarur ve burada sesle yapilan sozlii taksimde Neva iizerinde 'Hicaz' seyir goste­tilebilecegi gibi 'Mahur' seyir gosterenler de vardlr. Ama bu perdeye atlanildljp. zaman; Nevada hicaz gostermek daha c;:ok yakl§an ve yapilan bir seyirdir.

Qiinkii; hemen ardmdan' Hicaz' ilahiler okunur. Daha sonra bir perde daha kaldl­rillr ve 'Muhayyer' perdesine atlanillr. Dogal olarak burada da 'Muhayyer' taksim ve ayru !jeyler yapillr. Muhayyer makammda; ard arda ilahiler, varsa $ujp.iller okunur. Ve en nihayet bir perde daha kaldlrillr, yedinci defa perde kaldlrili§mda 'Tiz Segah' perdesi tutulur. Artlk bu perde iistiinde, diger perdeler iizerinde yapuan taksimlere na­zaian oldukc;:a uzun bir sozlii taksim yapillr ve 'Tiz Segah' perdesi uzerinde; ne bir $u­gul ne de bir ilahi, hi<;bir eser okunmaz.'La ilahe ill'Allah' lafzrm her perde kalkl§md.a gittik<;e suratlendirerek siirekli tekrar eden Dervi!jlerin, bu perdeye geldikleri zaman Zikir hareketleri ve Zikir lafzlan da gittik<;e ruzlannn§trr.

PERDE iNDiRME:

'Tiz Segah' perdesinden sora, yine ayru perdeler iizerinden a§a~ya inilir. Fakat bu ini§ esnasmda artlk bu perdeler uzerinde 'ilahiler' okunmaz. Sadece sesle yapilan soz-

·1;)ugul:Arapc;a soz!ii ilahi.

241

folk/or/ edebiyat

1u taksimler soylenir ve 'Dugah' perdesine kadar gerek Zikir hareketleri olsun gerek Zi­kir lafzlan, gittikc;e agarlalltmlarak, yani ilk hale donecek §ekilde inilir. Gorilldugu gi­bi; Perde kalkarken Zikir de h.tzlaruyor. Perde inerken de Zikir hareketleri ve lafzlah ona paralel agarla§tyor. En son 'Dugah' per4esinde yapuan 'U§llak' bir taksimin ardm­dan '$ey'enlillah .. .' Arapc;a sozlerle balllayan ve Rlfai'lerce; dart kutup manasma gelen ve 'Aktab-1 Erba' denilen ve srrastyla; Abdillkaadir Geylani Hazretleri, Ahmed er Rlfa­i, Ahmed er Bedevi ve tbrahim-i Du§uki Hazretleri gibi btiytiklere hitaf ei:lilen ve srra-· s1yla onlarm adlarl.D.ln gec;tigi bir $ugul okunurdu. Be§inci btiytik zat olan Sadretdin~i Cibavi'nin ismine gelinince; Teravih dikilir ve 'La ilahe ill' Allah' Zikir lafzt kalbe dokti­llir. Artlk vlicut saga sola egilmez, dik durur. Tevhid de git git gide hlzlanrr. Makam da 'Ullllak'dan c;lkar ve 'Nibavend'e gec;er. Burada Zakirler, 'Hayya Hu' derler ve $ugul okurlar. 'Nihavend'den sonra 'Saba' ve en nibayet 'Hicaz' makanunda $uguller okunur. Zikir yine gittikr;e h.tzlanrr.

Zikir o derece si.iratlenmilltir ki 'La ilahe ill'Allah' lafZinl soyleyen dervi§lerin keli­meleri anlallJ..lmaz hale gelmilltir. Buna paralel olarak yapllan Zikir hareketleri de son derece h.tzlaniDill, adeta titreme seviyesine gelmi§tir. Bu derecedeyken; bayilina olast­IJ~ c;ok yii.ksektir. Zikrin her bakundan doru.k noktasma ula§Ilrugmda, 'Kiyam Kelime­i Tevhidi' ach verilen ilk lasun sona erer. Zakir ba§l, $eyh'in online gelerek; 'benim ~im bitti' anlanuna gelen 'Ey Habib-i ve tabib-el kulub' sozlerini sayler ve yerine c;ekilir. Bundan sonra 'Allah' lafzl.Il.ill Zikredilecegi 'ism-i Celal' lasnuna gec;meden once, Zikre­den Dervillleri dinlendirmek ve o havadan c;lkarmak amactyla 'Durak' ve 'Cumhur na­hileri' ne gec;ilir.

'Allah' lafzmm zikredild.igi 'ism-i Celal' lasmi, 'Klyam Kelime-i Tevhidi' lasm1 kadar sanatlJ ve kurallara bagll degildir, bilakis daha serbest icra edilen bir boltimdi.ir. BubO­llime, eger varsa Ney veya Rehab gibi bir enstruman da katuabilir. Taksimler bu ent­rumanlar ile yapuabilinir. Ama enstruman §art degildir, olmasa da olur. Bu bollime gi­rerken Zakir ballt, munasip gorecegi Zakirlerden birine, sesiyle taksim yapmas1ru i§a­ret eder. Taksim; 1sm-i Celal' e uygun bir makamda yapilir. Bir 'Kaside' okumaya ball­layan Zakir, okudugu her beyitin sonunda karar verir vermez, Dervilller hep bir a~z­dan 'Y a' kelimesini uzatarak, 'Kaside'yi okuyan Zakire gore, bir oktav alttan 'Lafz-1 Ce­lal' (Allah) lafz1ru soylerler. Bu durum, §airin isminin gec;tigi 'Makta' beyite kadar de­vam eder. Kasidenin llairinin ismi okununca De~ler, 'Allah' lafzrm birden yii.kselte­rek Zikre ba§larlar. Boylece zikir ac;llml§ olur. Zakirler de Zakir ballmm sec;tigi ilahile­ri soylemeye ba§larlar. 1sm-i Celal' bOllimi.i daha serbest icra edildigi ic;in; burada bel­li bir makam tertibi yoktur. Zakir ba§l, istedigi repertuan sec;er, gerekirse makam de­gilltirir. Makamdan makama gec;erken sesle yapuacak olan taksimi, uygun gordugu Pi­revlerden birine verir. Pirev, taksime ba§lar ba§lamaz Dervi§ler, Allah lafz1ru kalbe do­kerler. Genizden kuvvetli bir fi.slltt halinde c;lkan Allah lafzl.D.ln sil.ratiyle Zikir de sli­ratlenir. Ve yine Zikirde en son noktaya gelindiginde; bu lasrm da tamamlanmt§ olur.

Arada yine 'Cum.hur nahileri' ya da 'Durak' okunabilir. Ama bu §art olmayabilir, c;iinki.i en son ktsrm olan 'Hu' lafZl.D.ln Zikredildigi 1sm-i Hu' lasnuna direkt olarak da gec;ilebi.l.i.nir: Yine 1sm-i Hu' boltimu de 'Klyam Kelime-i Tevhidi' boltimtine gore daha serbest karakterdir. Eger 1sm-i Celal'den sonra 'Cumhur nahileri'nin okunmast gerek­li gori.ilmemi§ ise; $eyh Efendi, (misafir bir ba§ka $eyh yoksa) Fatiba c;eker ve ardm-

------------------------- 242

Jolklor!edebiyat

dan 'Ya Allah Hu' diyerek 'ism-i Hu' klsmma gi.ri§ yapilll§ olur. i§te boylece devran da ba§lailll§trr. ·

Bu boliimde dervi~ler el ele tutu~up halka olw·lar ve sag tarafa sag ayaklanru at­tiklannda 'Hu ism-i 9erifi' ile 'Devran'a ba~larlar. Ayru anda Zakirler de ilahilere ba§­larlar. Makam ve eser se9imi yine serbesttir. 'ism-i Hu' bi.raz stiratlenince, Zak:i.r ba~l­nm i~aretiyle Zaki.rler, U~~ak mak:ammdak:i; 'Allah Allah Hiive Rabbuna' sozleri ile ba§layan llahiyi okumaya ba§larlar ve burada Derv:i.~ler, Allah'm doksan dokuz esma­srndan biri olan 'Ya Hay' 9ekerek DeVl·ana devam ederler. Soma devraru brraklp; 'Hay,

· Hay .. .' cliyerek tek srra olup (yani ba§lapg19tak:i §ek:illerine dontip) 'ism-i Hu' ya ge9er­ler. Zakir ba§l bir ilahi okur ve ilahinin arkasmdan; 'Hak La ilahe ill' Allah Muhammed Resulullah. Sallallahi Aleyhi ve sellim-u teslima', cliyerek Zikri bitilir. Bunun tizerine herk:es yerine oturur, kii9tik bir ·~rr' okunur ve ark:asrndan 'Takabbel minnaya Allah Hu _Fatiha' 9ekilir. Yer optiltir ve 'Tevhidhane'den 9ikllir.

A~a~-yuk:an ik:i bu9uk saat stiren bu Zik:ir muk:abelesinde en sanatll ve uzun olan boltim; 'La ilahe ill'Allah' lafziDID Zikl.-edilcligi %.yam Kelime-i Tevhicli' klsilllrur. Bu bOltimde; temponun hlzlanmas1, yava§lamasl, Zik:ir reisi'nin Zakir ba§llll anlamas1, v.s. 9ok onemlidir. Zakir ba§IDID da biittin bu gicli§at1 tak:ip edebilmesi, idare edebilmesi, temponun a.kJ.clh~ru ve stirekliligini saglayabilmesi, en uygun repertuan se9ebilmesi ve Zikl.-i saglayabilmesi i9in 9ok iyi bir muzisyen olmas1 gerekir.

ZAKiR BA9ININ ONEM:i:

Yaplian Zikirde, Dervi§ler Zi.kJ.·ederlerk:en, kelime anlailll; anan, zi.kJ.·eden demek olan Zakirler; belirli ilahiler ok:urlar. Sesleri 90k giizel oldugu i9in bir 9e§it Dergah ha­nendesi saylian ve zik:ir ilahilerinin 90gunu repertuarlarrna ainu§ olan ve dergahm be­lirli bir yerinde otw·up buradan bu ilahileri okuyan Zakirlerin toplu idaresi, Zak:ir ba­§rndadrr. Bu vazife,9ok: onemli ve o derece de zordw·. Birini Zakir ba§l tain edebilmek i9in; cliger btittin ·Zakirlerden her bakundan iistiin olmas1 gerek:ir. Zikir ilahilerinin en 90gunu bilen, ytiksek bir tasavvuf ve muslki terbiyesi ve ktilttirti ile yeti§mi§, ilahile­ri; gtiniin onemine, usuliine, mak:amma hatta giiftenin veznine gore se9imini, tasnifini, srrasrm belirleyen Zakir ba§rna Fars9a'da; 'Ser-Zakir' denir.

Mevlevilik hari9 bir9ok tarikatte, ayini ve muslkiyi Zakir ba§I idare eder. Bu ilahi­lerin se9ili~inde a~rdan hlzllllga ve en son vecd haline dogru bir gicli§ tavn hissettiril­meye 9all~ilir. Agrr usullerle ba~layan Zikir ilahileri gittikce hlzlarur dolaY!Slyla; Ziki­ri de, raks da hlzlamr. Bir an gelir k:i; dort zamanh 'Sofy;n' ilahiler yan degerine in~ mek suretiyle ik:i zamanh 'Nim-sofyan' illl§ gibi ok:unur. Boylece dervi§ler k:endiligin­den vecde gelirler. Buttin bu agrr gorevi iistlenen Zakir ba§IDID 'perde kaldrrma'· srra­srnda kullanru~ beceri ve htiner de onun onemli vazifelerinden biridir. Zak:ir, ba~1 od­luda Zikrin ba§rnda ok:udugu 'Mtinacaat' a biraz clik bir akol'ttan ba§lailll§ ise; cliger dik perdelere gelincliginde, Zakirler'in soylemeleri zorla§acaktrr. Zikir esnasrnda mutlaka yedi perde kaldmnak esas olduguna gore, sonuna kadar gitmek zorundadrr. Be§ perde kalillnp geri donmek olmaz. i§te bu ytizden; Zakir ba~1nrn mus1ki bilgisini ve hiinerilli ortaya koymas1 gerek:ebilir. Ornegin: Neva perdesine gelclikten sonra akort dik ise; Acero perdesi iizerinde Acema§iran gosterip bu makamda ilahiler okumak diger Zakir-

243

~····

folklor/edebiyat

lerin sesleri a~lSmdan gil~ olacakttr. Zak:ir ba!jl burada Acema!jiran <;e!jnisini yakm ge~­ki kabul edilen Acem perdesine atlamadan bir perde altt olan Hiiseyni perdesi uzerin-de gosterecektir ki bu da yetenek ve bilgi isteyen bir i!jtir. · ·

Biitun bu muslki. bil~erinin, ses gtizelliginin ve diger h\inerlerinin yam sua Zak:ir ba!jt olan ki!jinin dort-be!j bin ilahiyi de ezbere bil.mesi gerek:ir. Bu konuyla alakab. ola­rak, dogrulugu ya da yanh!jh~ tartt!jllan ve fakat herkes tarafindan bilinen me§hur bir. ornegi de vermeden ge~emeyecegiz: III. Sultan Ahmet 0703-1730) devrinde, Kambur Hafiz Efendi, ancak u~ bin ilahi bildigi halde srrf sesinin fevkalade gtizelligi dolayt,SlY­la, Edirnekapt'daki Nureddin Cerrahi tek.kesine Zakir ba§l oldugu zaman; istanbul tekkelerinde buyUk dedikodular ~1km1!j ve '0<; bin ilahi ile Zak:ir ba!jt olnuyor, ne.g\in­lere kaldi.k. .. .' gibi sozlerin de dola!jb~ rivayet edilir.

Gorilldugu gibi; esas itibariyle bestekar olan Zakir ba§llar, islami killture sahip ge­ni!j bilgili adamlardt. Bunlar1, sadece birka<; nameyi bir araya getiren basit bir taklm insanlar zannedenler ger<;ekten yamhrlar. Zira bu bilgiler onlarm ge~~;ekten m\inevver bir §allis oldugunu gosteriyor.

Zakir ba§larmm i§lerine ne kadar muktedir olmalan gerekiyorsa, dervi§lerin yani Zikredenlerin ba!jt olan 'Zikir Reisi' denilen kimsenin de aym ozellige de sahip olmas1 gerektigi unutulmamab.drr. Zira genel ahenk, dervi§lerin v\icut hareketlerindeki mun­tazam <;eviklik ile vecd mertebelerine ula§malanm saglayan, muslki.ye ve muslki usul­lerine olduk~a vak:tf olan Zik:ir Reisi'nin, Zakir ba!jl ile arasmda sagladt~ diyalogu so­n una kadar koparmamast, dervi!jleri idare etmesi gerekmaktedir.

Bu konuyla ilgili son olarak, Halil Can'm 'Muslki Mecmuast'na yazdtgJ. makaleden bir bolOmu aktarmayt uygun goruyoruz:

'Oturarak, ayakta ve devran tarzmda yapuan Zikirlerin c;e§itli kademe ve tavulan­nm icabet ettirdigi ilahiler muslki fennine ve ikalann inceliklerine riayet edilerek okundugu zaman teess\is edilen ahenk hakikaten insam CO!jturur. Bu maksat ic;in Tiirk bestekarlanmn yapti~ ilahilerin yekunu (Mecmualarda gorundugune nazaran) uc; bin­den fazla ise de pek c;ogu unutulmu!jtur. Bugtin elimizde ancak bin iki y\iz adedinin no­tast vardrr'.

Halil Can'tn 1967'de uziilerek verdigi bu rakamdan acaba bugi.ine ne kadar 'Zikir ilahi' notas1 kalnu§tu? Mutlaka sahip glkmamtz gereken ve bir devrin muslki kiilturu­nu yansttan bu eserlerin hirer hirer yok olmas1 ac1 da olsa bilinen bir gerc;ektir.

------------ 244

folk! or! edebiyat

KAYNAKQA BELViRANLI, Ali Kemal, Muslki Rehberi-Dini-Muslki:, ist., 1975. BiRiNCi, Ali, 'Mahalle Mektebine Ba~lama Merasimi ve Folklor Kongresi Bildirile­

ri, Ank., 1982. CAN, Halil, 'Dini Tiirk Muslkisi Antolojisi, 'Muslkisi Mecmuas1, ist. 1966-1967 CAN, Halil, (Haz. Ungor Ethem Ruhi), Dini Muslki, (Muslki Mecmuas1'ndari ayn

baskl). DEVELLiOGLU, Ferit, Osmanhca-Tiirkcre Ansiklopedik Lugat, Ank., 1986. ERGUN; Saadettin Niishet, Dini Musi.ki Antolojisi, C.I, ist., 1942. ERGUN, Saadettin Niishet, Dini Musi.ki Antolojisi, C II ist., 1943. ET!K, Arifve Kazrm, Notlanyla ilahiler, Konya, 1960. ist., 1931. iSTANBUL KONSERVATUARI NE$RiYATI; Tiirk Musikisi Klasiklerinden ilahi­

ler, C.II, Bieri Senenin her aymda okunmaya mahsus ilahiler I-II, ist., 1933. iSTANBUL KONSERVATUARI NE$RiYATI; Tiirk Musi.kisi Klasiklerinden, C.IV,

Bekta~i Nefesleri I-II, ist.1933. KARADENiZ, M.EKREM, Turk Musikisi Nazariye ve Esaslan, Ank., 1979. OMURLU, Yusuf, ilahileri, C.I-II, ist.1979. . OMURLtJ, Yusuf, ilahileri, C.III, ist., 1981. OZKAN, ismail Hakkl, Tiirk Musikisi Nazariyab ve Usulleri CKudiim Velveleleri),

i st., 1984 · OZTUNA,YJ.lmaz, Tiirk Musikisi Ansiklopedisi, CI-II,ist.,1976. REVNAKOGLU, Cemaleddin Server, 'Yunus'un Bestelenmi~ ilahileri Nerede ve

N~su Okunurdu?' Tiirk Yurdu (Yunus Emre Ozel Sayisi) C.S.S., Sayi 319, ist., 1966 SALCI ,Vahid Liitfi, Gizli Tiirk Halk Musikisi ve Tiirk Musikisinde (Armoni), ist.,

1940. SALCI, Vahid Liitfi, Gizli Tiirk Dini Oyunlan,ist.,1941. SEZGiN, Bekir S1dla, Dini Musiki Ders Notlan, iTU.,TMDK.,1987. TORUN,Mutlu,Dini Musiki Ders Notlan, iTU.,TMDK.,1988. TURA,Yalc;m,.Dini Musiki Ders Notlan, iTU.,TMDK.,1987. ULUDAG, Siileyman, islam Ac;ISmdan Musiki ve Sema, ist., 1976. UNGAY, M.Hur~it, Tiirk Musikisine Usuller ve Kudiim, ist., 1981. YAPI VE KREDi BANKASI, ilahiler, ist., 1986.

------------------------ 245 ------------------------