/fol klorjedebiyat halkbilim• etnoloji • antropoloji • muzikoloji • tarih. • edebiyat

0 c; A Y L I I< I< 0 L T 0 R D.E R G i 5 i

ISSN 1300-7491

. CiLT: VIII SAYI: XXIX 2002./2

Sah~bi: ULUSLARARASI Egitim, Ogretim, Basm-Yaym, Matbaaciltk Ltd. ~ti.

Gene! Yaym Yonetmeni: M etln Turan

; · Sorumlu Yazli$feri Miidiirii : Dr. Faruk GU~IU

Akademlk Dam~ma ve Hakem Kurulu Prof. Dr. ilhan Ba~goz (100. Ylf Oniversitesi)

Prof. Dr. Hasan Ozdemir,(Ankara Oniversitesi) Prof. Dr. Taner Timur (Ankara Oniversitesi)

Prof. Dr. Fuat Bozkurt (AI<deniz Onversitesi) Prof. Dr. ilhan Tomanbay (Hacettepe Oniversitesi)

. Prof. Dr. Muhan Bali (Atatiirl< Oniversitesi) Prof. Dr. Metin l<aradag (Dol<uz Eyliil Oniversitesi)

Prof.. Dr. Ha~im l<arpu~ (Selc;ul< Oniversitesi) Prof. Dr. Ensar Asian (Dicle Oniversitesi)

Prof. Dr. ismail OztUrk (Dokuz Eyliil Oniversitesi) Do<;. Dr. At a Atun (Yal<m Dogu Oniversitesi) Do<;. Dr. Asker l<artan (Ankara Oniversitesi)

Do<;. Dr. Ali Osman OztUrk (Sek;uk Oniversitesi) Do<;. Dr. Erman Artun ((ukurova Oniversitesi)

Yrd. Do<;. Dr. Muhsine Helin:10glu Yavuz (Mimar Sinan Oniversitesi) Yrd. Do<;. Dr. Mehmet YardtmCI (Dol<uz Eyliil Oniversitesi)

Dr. ~UkrU G4nbulut

Yonetlm Yerl ve Yazt~ma Adresl Hatay Sokak 9/19, 06410 1<1zliay-Ankara Tel:(312) 425 39 20 Fax: (312) 417 57 23

E-mail: folkloredebiyat@ixir.com

Abone !<o~ullart Yurti<;i Yliilk (Posta.lama iicreti dahil): 40.ooo.ooo.-TL

(Ogrer:tci ve ogretlm iiyelerine %so indirimlidir.)

Avrupa lc;in Say1s1: 2.5 OM Yllilk Abone Bedeli: 100 OM Amerika ic;in Saytst: 25 ~ Ytlilk A~one Bedeli: 100~

Abone bedelinin Metin Turan adma 1042.33 numara l1 porta c;eki hesabma ya da Hall< Bankast Me~rutiyet $ubesi'ndeki 15528 numarail hesaba yattnlarak, dekontun adresimize

gonderilmesi gereklidir. (Abonelerimiz ytl ic;indeki fiyat artt~lanndan etkilenmezler.)

Folklor/Edebiyat'ta yay1mlanan yaz1lar MLA Folklore Bibliyography i<;inde kaydedilmektedir.

Baskt&Cilt: Ba~kent Matbaas1, Ankara

:vw;;;;;;-= folklorledebiyat, cilJ:vm, sayt: 30 """'""-w.>· ~.;;~m .... ~n.m: ==-....>m>;;;;=

ilhan Cern Erseven

Semahta Figurlerin ic;sel Anlamlan ·

S . .-; emahlar, Anadolu Alevil iginin

l<i.ilti.irel ve inanc;sal yap1smm en belirgin yans1masJd1r. · Bu

yans1mada iki durum kar$1mlza c;1kar. Birincisi cern dedigimiz kutsaljmistik toplant1da fiziksel, yani di$Sal gorunumuyle kar$1m1za c;1kan figuratif bi<;im; digeri ise bu figuratif bic;imin alt yapiSJnl o1U$turan, ic;ini dolduran ic;sel anlamd1r.

Tannya bir dost, i lahi bir sevgili gibi bakli1r. l<aygusuz Abdal'm gozuyle· yarenlik edi lecek, hatta ele$tirilecek denli yak1nd1r. Bir $iirinde Tannya $Oyle seslenir l<aygusuz:

1<1/dan koprO yaratm1;sm t<ullanm ger;sin deyu

·Hele biz .;oyle dura!Jm Yigit isen sen ger; a Tann

Figi.iratif bic;im, semah donenlerin el ~a man inancma gore gok 7. (ya da ve kol hareketlerinden en be-lirgin 9.) kattad1r. Tann (Yaratan), yukanda bic;imiyle goze c;arpan ritmli, uyumlu ve olup gal< ve tann aym anlama gelirdi. kendisine e$1il< eden mi.i"zikle birlikt e . Yaratana, Gok-Tann denmesinin nedeni OIU$tUrdugu estetil< bic;imdi r. O.rnegin de budur. Bugun Alevi l<oylerinde semahlar oynan l$ bic;imlerine gore uc; cemevi olarak l<ul lanlian evlerin tava n~ bolumli.id ur, uc; fa kl1 figuratif bic;ime ian da birbirine gec;mel i 9 kat kiri$ u.zer­sahiptir. Bunlar A§Jrlama, Ye/dirme ve ine yapliml$tlr. Yine Alev i inancma H1z/anma boli.im leridir. Her uc; bolUmde gore Tann, insanda tecelli etmi$tir. Hz. de goze c;arpan temel hareketler ise el- Ali, Tarnmm en gi.izel tecellisini ta$1yan l<ol hareketleri ile ayak hareketleridir. ki$ilerden biridir. Bu nedenle Ali'ye Zatan Aleviligin temel felsefesi de bu bagl1 kimi inane; gruplannda A/i­hareketlerde gizlidir. semahlarda el ve AllahcJ!arda Ali, Allah olarak gorulur ve kol hareketleri Gtsk-Tannya, ayaklar ise tapmli1r. Alevi-Bekta$i dualannda Yer-Tannya olan bagliilgm sungu · Allah-Muhammed-Aii i.ic;lemesi de gos-. arac;land1r. - · : teriyor ki Ali; kutsal deger

Bilindigi gibi . Alevilik inane; ve Slralamasmda Peygamberden sonra ya$ammda asyatik inanc;lardan gelmektedir. (~amanizm, Budizm: Maniheizm, "Ben dahi nesne bilmem Brahmanizm, vd ... ) motiflere de rast- Allah bir Muhammed Ali lan1r ki bunlann ba$1.nda Tann inano OzOmO gurbete salmam gelmekteClir. Alevi inancmi'l gore Tann, Allah bir Muhammed Ali korkutucu, umac1 oia"rak alglianmaz. .:. (Hatayi)

149 -----------

$amanl1gm temelini olu~turan

ba~l1ca kOitler ise Gok-Tann, gOne~, ay, su ve ate~'tir. Eski TOrkler'in inancma gore, kendilerini zafere u l a~t1ran, dogal yli<Jmlardan ve zarardan koruyan Gok­Tann'dJr. GOne~ ile Ay, iki karde~ olup aym zamanda her ikisi de "birer tannd1rlar. Ate~ ise, Gune~'in yerdeki temsi lcisidir. Alevi-Bekat~i inancJna gore ise gOne~, Hz. Muhammed, Ay ise, Hz.. Ali ya da tersidir.

BugOnki Alevi ve Mevlevi semahlanna baktJgJmizda her ikisinin donO~ yonOnOn gezegenlerin gOne~ c;evresindeki donO~ yonuyle ayn1, yani saatm tersi yonOnde oldugunu gorOrOz. Degerli halkbilim ara~tJrmaCisJ Ahmet l<utsi Tecer, bir ince lemesinde dervi~

danslan diye nitelendirdigi Alevi ve Mevlevi danslann1 (semah;sema) gOne~ ve ylld1zlann hareketi ve yllm · dart mevsimiyle ili~kili oldugunu ac;Jklar. Ayinsel (ritiiel) danslar Uzerine ara~t1rma yapan kimi ara~t1rmac11ar

ise, Tecer'in gorO~Ierine yakm bir c;erc;evede gokbilimsel ya da dervi~

danslan diye adlandirdildan bu danslan Oc; S1n1fa ay1nr: a) Giine~, b) Ay, c) Giine~-Ay danslan.

Giine~ danslan, gOne~ yi.izi.iniin hep ayn1 kalmas1, duragan olmas1 ve yon degi~tirmemesi nedeniyle sm1rl1 kalm1~t1r. Giine~, bu danslan yalmzca yon olarak kabul edilir. Bu danslan eski MJs1riJiar'da dha belirgin goriiriiz.

Ay danslan ise daha zengin ve c;e~itlidir. Ay1n iki hareketi, biri giine~in , digeri kendi c;evresinde don­mesi iizerine kurulmu~tur. Aym iki hareket yon One sa hip olmas1 ve bundan ba~ka yiiziiniin duragan olmamas1 (yanmay, dolunay, hilal gibi bic;imler almas1) nedeniyle c;ok yayg1n ve kan~1k

dansiard1r. Ornegin 14.yiizyilda Berlin'de oynanan Oniki Ay Dans1, 12 c;ift oyuncunun oyun s1rasmda dorde aynlmasJ dart mevsimi serglemektedir. Bugiin de kimi semah ekipleri kare­ografik diizenlemeyle 4 gruba aynhp semah gosterisi yapmaktad1rlar.

Ay-Giine~ danslan ic;in en belirgin ornek, Mevlevi dervi~lerinin yapt1g1 sema'd1r. Onlii ara~tJrmaCI Curt Sachs, l<ahire'ye yapt1g1 bir gezi s1rasmda (1930 ve 1932) izleme olanag1 buldugu Mevlevi sema oyununda, 4 dervi~in

kiic;i.ik donencede, 6 dervi~in daha biiyi.ik donencede, ~emaba~mm

(ba~semazen) da bu iki donence arasmda yer aiJp ag1rca, saatin ters yoniinde donduklerini goriip buradan gune~-ay ve donen ylldizlar gibi uc;l [j bir baglant1 kurmu~tur.

Bu anlatllanlardan yola <;lktlgJm izda bugOnkii A levi semahlannda da ayn1 figiiratif yap1ya ·rastlanz. Anadolu'da hangi yorenin semah1 olursa olsun, tUm semahlann oynan1~ bic;imi dairesel, yimi yori.inge­seldir. Cem'de Dede postu (makam) Giine~'i (yaz1m1zm baj1nda da belirt­tigimiz gibi gOne~ bazen Muhammed, bazen de Ali yerine gec;mektedir.), semah donenler de gezegenleri simgele­mektedir. Semah donenler, Dede makam1na yakla~tlidan zaman selam vererek_sJrt donmeden geri geri i.ic; adJm yii riiyerek tekrar: dai reye g irer. Bu doni.i~ bic;imi, semah1n iic; a~amasmda da devam eder. Semah bitiminde semah donenler (gezegenler), Dede'nin (Giine~'in) kar~Jsma gelip niyazda bu.lunurlar. Burada gori.ildiigU gibi ritiiel bir gosteri sozkonusudur. Figi.iratif bic;imde olaya yakla~tlgJmJzda Dede, Giine~i, semah

150 =·----------------------~--

;

donenler de gezegenleri simgelemekte­dir. GOne$, ate yandan ~aman

inancmda bir Gak-Tann durumundadrr. Dede de Gak-Tanrrnm yerdeki temsilcisi gorevindedir.

Yukanda Curt Sachs'm arnek olarak verdigi Mevlevi sema'rnda ise mey­dan rn ortasrnda yer alan ya$1t Ba$semazen GOne$'i, beyaz elbiseli geni$ etekli gene; semazenler de hem Ay'r, hem de diger gezegenleri simgele­mektedir. Semazenler sema danerken kendi ayaklarr Ozerinde done done gOne~in (Ba~semazen) c;evresinde turiCirrnr tamamlarlar. Yine sema . biti­minde kollannr c;apraz bic;imde gagOste tutarak Ba$semazen'e, yani GOne~'e

niyaz ederler. Gak-Tanrr inancrnrn en belirgin

olarak yansrmasrnr Alevi semahlarrn ba~rnda gelen l<rrklar Semah'rnda goruruz. Bilindigi gibi Krrklar Sema hr'nrn c;rkr~ kaynagr l<rrklar Meclisi'dir. Saylenceye gore Krrklar Meclisi, Hz. Ali'nin ba~kanlrgrnda,

gakyozonde Gak-Tanrrya yakrn bir yerde top lanm r ~trr. Hz. Muhammed, Tanrryl a bulu$mak rc;rn Mlrac'a giderken l<rrklar Mecllsl'ne de ugrar ve Meclis'in toplantrsrna katrlrr, semah done_r. Bu sayler]cede de gorOiecegi gibi· Hz. Muhammed'in gakyozone, Tannyla bulu~maya gitmesi, Krrklar Meclisi'nin gokyozonde bulunmasr gibi inanc;sal motifler, l<rrklar Semahr'nda da gizl_i olarak yer almaktadrr. Bu da semahrn figOratif olarak gezegenlerin gOne$ c;evresinde toplanmasrnr an latrr. Burada Ali, gO ne~i, Meclis'in diger Oyeleri de gezegenleri simgelemektedir. Ayrrca Hz. Muhammed'in Mirac yolculugunu Burak isimli atryla yaptrgrnr da do~onorsek, At (l<rrat) Semahr ic;inde

151

atrn yUrOyU~UnU simgeleyen figi.irleri garmek de olasr.

Yukanda semahlarrn ana figOrlerini el-kollarla ayaklar Uzerinde bic;imlen­d igin i soylemi$tik. El ve kol larrn hareketleri, azellikle sag elin yukan, gage kalkrp dairesel bir figOr c;izdikten sonra kalbin Uzerine dogru inmesi ve aynr bic;imde sol elin yerden yUkselip kalbin Ozerine gelen sag elle birle~mesi Gak-Tannyla Yer-Tannnrn bu lu~masrndan ba~ka bir~ey olmasa gerek. Ote yandan kimi semahlarda iki elin yukan, gage d_ogru kalkmasr Gak­Tannya, a~agrya, yere dogru inmesi de Yer-Tannya _olan inaner simgelemekte­dir. Ayaklann ritmli bir bic;imde yere vurulmasr katO ruhlann kovulmasrnr, ad1mlann ahenkli bic;imde atrlmasr ise Alevi kUitUrUnde kutsal sayr lan at ile turna ku~unun yUrOyU$0nO simgele­mektedir. l<ollann gagUste c;apraz bir bic;imde birle~mesi ise, tUm insanlr9r kucaklamak ve sevgiyi payla~mak

anlamrndadrr. $imdi bu saylediklerimizi semahlardan ornekler vererek ic;sel anlamlannr da ac;rklamaya c;al r~all m.

Krrklar Semahr; TUm Alevi ve Bekta~iler'in ve diger kollann kutsal ve yi.ice saydrklan, l<rrklar Cemi (Meclisi)'nden c;rktrgrna inane; getirilen

K1rklar Sema/11

bir semaht1r. Bu semah en az 4. en c;ok 12 ki~iyle donUIUr. Semah donecek alan­Jar niyazla~1rlar. Erkekler bir yana, kadmlar bir yana kar~lllld1 dizilirler. Sazc1, saz c;almaya ba~laymca herkes oldugu yerde sag ve sa·l ayaklanm ileri geri atmak suretiyle semaha ba~lar.

Sazc1 Uc; nefeste Ag1rlama boiUmUnU bitirir. Arkasmdan Yeldirme boiUmUne gec;er. Bu boiUmde sag ayak ileri giderken sag kol ileri, sol ayak ileri giderken sol kol ileri uzat1l1r. Sazm rit­mine gore hareketler bu bic;irnde d~vam eder. Yeldirme boiUmUde Uc; nefeste s~>n bulur. Bundan sonra "Allah, Allah!" nidas1yla H1zlanma boiUmune gec;ilir . . Semahc;llar art1k semahm son boiUmUndedir ve Tannyla bulu~ma,

yani Nirvana a~amasmdad1rlar. Burada Agtrlama bolumU, Hz.

Muhammed'in 1<1rklar Meclisi'ne del< alan yolcl!lugunu, Yeldirme boiUmO ise Meclis'e girdikten sonra muhabbete katll1~1n1 ve Htzlandtrma boiUmU ise UzUm tanesinin ezilmesiyle "cu~a gelen" Hz. Muhammed'in, ba~ta Hz. Ali ve Hz. Fatma olmak Uzere 1<1rklar'la semah ionU~UnU ve boylece Tannyla bulu~up Vlirac'm tamamlan1~1, aynca l<1rklar'1 ~iyaret etmekle onlan kutsay1~1

mlatllmaktad1r. Aynca semahm en az

Kuat Semah1

4, en fazla 12 ki~iyle donUimesi de 4 1<ap1 ile 12 imam'1 simgeledigi gibi, 4 mevsim ile 12 burcu (ay) da simge_le­mektedir.

Sag elin yukan kalk1p goguse, kalbin Uzerine gelmesi, bu s1rada sol elin de yerden yukan dogru yUkselip ayn1 bic;imde kalbin Ozerine gelmesi, yani sag elin yukandan ald1g1m allp yere dogru gotUrmesi, Hak'tan al1 p Halk'a (insana) sevgi. ban~ ve iyilik dag1tmay1 anlat1r. iki elin de kalbin Uzerinde bir le~mesi, her ~eyin temelinin sevgi oldugunu anlat1r .ki bu da Alevi felse­fesinin temelini olu~turur.

K1rat Semah1: l<alaballk bir semah oyunudur. Eller, mUzigin ritmine gore once biri, sonra digeri havaya ka lkar El inerken gogUs hizasmda durur. Avuc; ac;1k, parmaklar kapal1d1r. El, hava­dayken bilekten iki kez ileri dogru itilir. Ayaklar <;1plakt1r. Yeldirme bolUmiinde eller bu ke;~: birbirine paraleldir ve one dogru gider. Vt.kut, belden hafif one egilmi~tir. ileri yUriiyU~Ierle semah sUrer, bir daire olu~turulur. Avuc;lar, one giderken yukan dogru ac;1l1r, sanki havay1 iter gibi bir hareket sozkonusudur. Dairesel donii~ler,

h1zlanma boliimiinde de sUrer, sonra yeniden yeldirme boiUmUne gec;ilir. Hareketler bu kez semahc;llann birbirini kavrama ve sarma bic;imindedir. l<ollanyla birbirlerini koruyormu~

havas1 verirler. Yanhzca miizik c;alar, deyi~ soylenmez. Her dairesel donU~Ierde ayn bic;imde donu~ler

yap1llr. Semahc;llar hem kendi eks­en.0de, hem de dairede h1zll donU~Ier yapar.- Yiizler birbirine donUktur. l<ol hareketleri rahatt1r. Yere dogru egilme yap1hr. Yeniden yUkselmenin ardmdan

152

inip <;1k1p kavrama ve sarma figUrleriyle semah1n hareketleri doruga ula~1r.

c;o~kunun son a~amas1d1r. 1<1rat ~u daglan a~mafl bugun Dost ellerine du~me/i bugun Varam dost eline sua/ edem Yar ile devramm sohbetim bugun (Nenni de nenni has nenryi nenni Nennide nenni dost nenni nenni

Yine grroland1 daglann ba~r · Durmuyor al<tyor gozumun ya~ Ne aman ftrl<atlr l<rratrn ba~t 1<1rat bu daglan a~ma/1 bugun

(Nal<arat)

1<1rata yo/ mudur e~tigi zaman Dizgini boynuna du~Wgu zaman Sandan l<opugu sar:;t1g1.zaman Severim !<Irati bir de guzeli

(Nal<arat)

Bu semahta da belli benzetmeler ve inanc;lar vard1r. GorUidUgU gibi semahc;llann hem kendi ekseninde, hem de dairesel h1zl1 donU~Ier yapmas1, gezegenlerin (dUnyanm) gUne~

c;evresindeki doriu~lerini simgelemekte­dir. Bir yanda kutsal sayllan Ay ve GUne~ kUitU, ate yandan gUniUk ya~amda, ozellikle k1rsal kesimde en bUyUk hizmet arac1 olah, yol arkada~1 sayllan bir "at". Ellerin hav9dayken ileri

· dogru bilekten iki kez itilmesi, at1n boy­nunun ileri dogru <;1kmas1m ve yonUnU belirlemesini gostermektedir. Son h1~lanma boiUmUnde ise atm ~aha kalk­masl, son h1zla gidi~ini anlatllmaktad1r. Burada ·at, Alevi-Bekta~i inancmda kut­sal sayllan Hz: Ali'riin ~t1 DO!diil, Hz. Muhammedd'in. Mira~'a gid~rken bindigi soylenilen at1 Burak ve hall<

destanlannda bUyUk bir oneme sahip olan l<oroglu'nun l<trat'l kar~1m1za

<;1kmaktad1r. 1<1rat, i::ifkenin ve yigitligin, DUidUI uzag1 yakm etmenin, ina~ncm, Burak ise evreni boydan boya dola~man1n, Tann'nm c;evresinde don­menin mesaj1n1 sunmaktad1r. Ayaklar ise at1n yUrUyU~UnU gosterir.

Turnalar Semah1: Turna ku~unu simgeleyen bir semaht1r. Turna ku~unun Alevi-Bekta~i inancmda kut­sal bir yeri vard1r. Turna ile Hz. Ali arasmda bir ili~ki oldugu dU~UnUiik Hz. Ali'nin sesi, Turna'nm sesine ben­zetilir. Bu inanc1 Pir Sultan Abdal, bir ~iirinde ~oyle anlat1r:

Hazreti )ah'tn avazt Turna der!er bir l<u~tadtr Asast Nil deryasmda Htrkast bir dervi~tedir. Turna semah1, en c;ok oynanan ag1r

semahlardand1r. Hareketler yava~t1r. . Muzigin ritmine gore kollar, kanat gibi yana ac;11Jr ve yUrUnUr. YUrUyU~, sek­meli ve. Turna yUrUyU~Une benzer. Doni.i~ler, yine mi.izige goredir ve uyumludur. Semahm sonlanna dogru h1zlaniiJr. Turnci semah1nda turna ad1n1n gec;tigi deyi~ler c;al1n1r.

T urnalar SemabJ

153

Turnalar Semahl'nda en c;ok oku-1an semah nefesi ~udur:

Yemen e!lerinden beri gelirken Turnalar Ali'mi gormediniz mi? Havamn yUzUnde semah donerken Turnalar Ali'mi gormedenez mi?

Ah yar, yar, dost dost! .. Medet $ah, $ah, $a h ... Ali'm $ah .. Aii'm $ah ! ..

-Hatayi-. Bir ba~ka Turna Semah1 daha

11ard1r ki bu da Turnalann katar halinde havada belli bir SJra duzeninde uc;u~unu en iyi simgeleye·n, yaln1zca k1zlann ::>ynad1g1 semaht1r. 6 c;ift k1zdan olu~an semahc;Jiar, renklerine gore s1rayla mey­dana <;1karlar. Semah nefesindeki tur­

nanm rengi soylendikc;e, o rengi ta~ryan · k1zlar (Turnalar) kollann1 her iki yana kanat bic;iminde c;1rparak ve sekerek meydana dogru ilerler, iki SJr~ ::liU$tururlar. Bu dizili$, turnalann gokyUzUnde V bic;imde uc;u~una benze­mektedir. Daha sonra tUm turnalar taman olunca, olduklan yerde saga ve sola kollann1 ac;arak, ayaklann1 bUkerek dort yone donerler. Boylece 4 1<ap1'ya selam vermi~ olurlar (Bkz. Resim s) Bu semahm ezgisi olarak Alevi hall< ozan­larmdan ilhami'nin Turna nefesi soylenir. Bu nefeste turnalann rengi, caferi ye$il, kl.rm.IZI ve beyazdlr. Turna nefesinin ilk dortiUgU ~oyledir.

iki turna gelir ba~1 ~1ga!J, · Eglen turn am eglen, Ali misin sen? Birisi Muhammed,· birisi Ali, Eglen tum am eglen, Ali misin sen? Yoksa HaC/ Bekta~ Veli misin sen?

-ilhami-

GorUidUgU gibi Turnalar sema-

hmda hem figUratif olarak, hem nefes­lerin ic;erigi ac;1smdan Turna ku~u,

Alevi-Bekta~i inancmda onemli bir ye~e sahiptir. Ozellikle sesinin Hz. Ali'nin sesine benzetilmesi nedeniyle bu semah, kutsal say1lmaktadJr.

Hac1 Bekta~ Semah1: Hac1 Bekta$ Ve li'ye saY.9' semah1d1r.8-12 l<i~iyle donUIUr. Sol ve sag el gogUste mUhUr­lenmi~ olarak semaha ba~lanrr. Yava$ yava~ sag el, gogUsten ayn!1r, avuc; ac;1k, dirsekten bi.iktUk bkimde vUcuttan d1~anda, dairenin d 1 ~1na dogrudur. Sol elise gogUste muhuriUdUr, Sag el avuc; ic;i ayna gorevini gormektedir. Semah donenler, dairesel donU~Ierini yaparken ba~lan oiraz saga donUk vaziyette aynaya (9vuc; ic;ine) bakmaktadrr. Semahc;Jiar, Dede'nin onUne geldikleri zaman sol kollann1 sUpUrge gibi Dede makamrna uzatJrlar, geri geri Uc; ad1m · (Uc;leme: Allah, Muhammed, Ali) atarak daireye girerler. Bu mada sag el, geriye dogru uzanm1~ vaziyettedir. Oc; ad1m tamamlanrp yeniden daireye girildiginde sol el gogUste, sag el yine aynr bic;imdedir . . Ayn1 figUrle Yeldirme ve H1zlanma a~amalan yapl11r. FigUratif olarak tek ozellik, sag elin

HacJ Bekt<l§ Sema/11

:: ··~·:::::

ayna bi<;iminde tutulmas1d1r. Ayn1 zamanda gOne~ <;evresinde gezegen­lerin turu anlatil1r. Aynan1n ayn1 zamanda bi<;im olarak gOne~e ben­zemesi ve 1~1§1 yans1tmas1, bu semah1n gokbilimsel ozellige sahip bir dans oldugunu gosterir.

Aynada insanoglu, kendi yans1masml, yani cemalini gorOr. Alevi­Bekta~i inanc1na gore Tann, insanda tece ll i etmi~tir. insanoglu, aynada kendi gOzelligini gormekle Tann'nrn gOzelligini gormektedir. Ayna, ayn1 zamanda ya~am1n da bir yansJmas1d1r.

· Aynada ki~i, kendi kendisiyle yUzle~mekte, kendi ozUnU dara <;ek­mekte, sorgulamaktad1r. istanbul, Merdivenkoy'de ~ahkulu Sultan Bekta~i tekkesinin son postni~ini Hilmi Dedebaba, bu olay1 bir ~iirinde ~oyle a<;Iklar:

Tuttum aynay1 yuzume Ali gorundu gozume Nazar eyledim ozume Ali gorundu gozume

Oynanan semaha Pervaz semah1 da denir. Bu semah, daha <;ok Ta~r·Jya yal­varma bi<;imine benzemektedir. Semah donUIUrken halka s1rt doriUimez. <;UnkU Hac1 Bekta~ Veli, insan1 tannnrn yaratt1g1 en yOksek arlik olarak gorUr, ona sayg1y Tann sayg1s1 olarak kabul eder. Bu semahta _4 l<apl (~eriat­T a r i I( a t - M a r i f e t - H a k i k a t) a~amalanndan ge<;ilir. En son a~amada, H1zlanma boiUmOnde, Hakikat l<ap1sl'na gelinir ve burada nirvanaya ula~1 11 r, Tannyla bulu~ulur. Semah, kendi i<;inde Bekta~i tasavvufunun izlerini ta~1r.

Zeynel Abidin Semah1: Bu semah1, bir cern toplantiSI i<;in davet edildigim Ankara~<;ubuk il<;esinin Sele ve Mahmutoglan koylerinde izleme f1rsat1 bu ldum. Dede'nin ya da GozcO'nOn uyans1yla 4 kad1n (bac1) ortaya <;1kar. 12

hizmette gorevli olanlardan o an i<;in hangisi uygunsa birisi (erkek) de sema­ha· kati11r. 4 kadrn daire bi<;iminde. dizilir. Erkel< semah<;l, dairenin i<;ine girer, orta yerde durur. l<adrn lar, mUzigin ezgisiyle birlikte, mtlan Dede'ye gelmeyecek bi<;imde, dairenin i<;ine donOk olarak tekerlek bi<;iminde donerler. Bu s1rada erkek de ellerini mayla dudag1na gotUrUp indirir. Bu hareket, daha <;ok niyazlama bi<;i­mindedir, yani dudak niyaz1 denilen hareketi yapar. MOzigin rit£'!1ine gore kadrnlar h1zlan1r. Tepeden bak11d1grnda daha <;ok bir <;arkrn, degirmen ta~mrn donmesine benzemektedir. ilk izledigimde _bana Yunus Emre'nin, "Benim ad1m dertli dolap 1 Anm i<;in ini­lerim" ilahisindeki dolab1 <;agn~t1rm1~tl. Daha sonra Dede'ye sordugumda, semahm adrnrn Zeynel Abidin Semah 1 oldugunu soylemi~ti.

FigUr olarak ortadaki erkek semah<;1, l<erbela'da ~ehit edilen imam Huseyin'in oglu Zeynel Abidin'i, kadmlar da Zeynel Abidin'i Yezit'in askerlerinin att1g1 oklardan korumaya <;al1~an ve aralanna alarak saklaya~ kad1nlan canlandJrmaktadJr. Dogrudan dogruya l<erbela Olayl'n1 yansJtmak­tadlr.

Hubyar Semahr: Tokat yoresi semahlar1ndand1r. s kadm, 4 erkekle oynan1r. l<ollar sarkil<, one dogru egilmi~ bi<;imde semah ba~lar. Eller, yere yakrn yerden goge dogru yOkse lir.

155

[$parca l'a/va9 Semah Ekibi Mengi Oynacken

l<admlar donerken erkekler kollan ile kad1nlan korur gi~i sararlar. Bu gorunu~uyle erkek ku~un di~isini

kanatlanyla korumay1 c;all~mas1

anlatllmaktad1r. l<admlar hem kendi, hem claire eks.eni uzerinde donerler. Boylece gezegenlerin hem kendi, hem de gune~in yori.ingesindeki doni.i~lerini simgelerler. l<admlar kendi eksenleri i.izerinde donerlerken soldan saga, saat yoni.inde doni.i~ yaparlar.

l<admlann hem kendi liem de daire i.izerinde doni.i~leri, HaCI Bekta~

Semah1 gibi gokbi limsel bir dans ozelligi ta~1d1gln1, boylece Gok-Tann inanc1~1 da ic;inde gizledigini gostermektedir.

Sonuc; olarak soylemek gerekirse, be~ semah orneginde de belirttigim gibi semahlar figi.iratif olarak Alevi­Bekta$i inancmdan motifler ta~1mas1 yan1s1ra bi.iyiik oranda c;oktannl1 inanc;lardan izler ta~1maktad1r: Bu c;ok­tannll inanc;lann ba~1nda da ~amanizm , Budizm, Maniheizm, Brahmanizm gib Orta Asya kokenli inanc;lar gelmektedir. Bu inanc;larda da halen Anadolu

Alevi liginde kult 0larak yer alan Gok­Tann, Yer-Tann , ate~, giine~, ay, at, ku~ gibi kutsalhk kazanm1~ motifl~ri

bulunmaktad1r. Bu da Anadolu Aleviligini besleyen damarlann, islamlil<'tan ote asyatik kokenli oldugunu gostermektedir.

Gi.iniimiizde birc;ok Alvi-Bekta~i

kiiltiiri.iyle ilgili dernekler bulunmak­tadlr. Bunlann yan1s1ra halk oyunlanri1 yayma ve ya~atma amac;l1 kurulan dernekler de vard1r. Ne yazil< ki bu derneklerin c;ogunda semahlar, salt bir gosteri oyunu olarak algllanmakta ve diigi.inlerde, barlarda, i~kili yemekli toplantllarda sahnelenmektedir. Oysa yukanda figuratif olarak anlatmaya c;all$t1g1m semahlann ic;sel anlamlann1 da ac;lldadil<. Gerc;ekten semaha goniil verenler, oncelikle semahm ne demek oldugunu, nerede doni.ilmesi gerektigini ve her~eyden once .her figiiriin ve hareketin ne anlam ta~1d1gm1 bilmeli ve ona gore semah donmelidir. Bir ozan1m1z1n dedigi gibi, Ha;a ki semahJmJz oyuncak de§ifdir, 0 bir A~I< halidir sa/meal< de§ildir.

Yararlamlan Kaynaklar: 1- Ahmet l<utsi TECE.R, "Oyun-Raks Ozerine",

TFA Dergisi, c:1, sf:1o6, 19S8, . 2.- Curt SACHS, World History of Once (ounya

Dans Tarihi), New York, 1937. 3- irene MELiKOFF, Hac1 Bekta~/ Efsaneden

Gen;~ge, Cumhuriyet Yaymlan, Eylul1998, Istanbul.

4- ilhan Cern ERSEVEN, Alevler'de Semah, ANT . .... Yaymlan, 3.bask1, $ubat 1996,

istanbul. ·

156 ------------