f A 1!11 li~ Jl A r:!l// a. d· lAb: 'il VI~. tl'"' VJ ~ IJ'\ ~ - UJ ! 1 \; • ; ~ 'If~ l/ 01 1 . h~lkbilim• it'e~§im • ant~poloj1~ sos:olojf: .miizik~oji • tanr • e:biya;

0

""""='====='z=m:::c:=...,.,. folkl~r/edebiyat, cilt:Xl say1: xu/

Mustafa ~apar

TiCARET, iSLAMiYET ve TORKLER ,Tiirklerin Is/ami Kiiltiirii Benimsemesinde Ticaretin Rolii

l)G~

Ticaret, insanhk tarihinin hemen her doneminde, toplumlar arasmda ticarl

'Urtinlerin ah~veri~iyle birlikte, diger kUltlirel gelerin "ah~veri~"inde ve _ _ ~okyonlti etkile§imde de nemli rol oynanu~trr. Bu bagl~da ilk insanlarm

tirettikleri ya da elde ettikleri e~yalarm, 1ir0n.lerin mtibadelesinin, aym zamanda ktilturlerin "mtibadelesi" anlamma geldigini soylemek mtim.ktindtir. -

Gtin1imilzden geriye dogru gidildik~e, ge~mi§te yilz yilze yaptlan ticaretin daha agn

bash~ gorUlme~dir. Bu yilz yilze ticaret bi~imi yakm zamana kadar stird1i.riilm~tur.

Yalan zamana kadar stirdUrUlen yilz yilze ticaret esnasmda tnccarlann sadece ticaret

mallan ahp satmadlidan, ticaret ad! altmda ba~ka faaliyet yU.rUttukleri, omegin

misyonerlik faaliyetlerine girdikleri soylenebilir. DolaylSlyla ticaretin gezgin ttlccarlar

aracth~yla yaptld!gt donemlerde ttlccarlarm mal ahp satmaktan b~ka misyonlannm

oldugunu s!iylemek mtimktindtir. Onlu siyase~i ve siyasetbilimci Nizamtilmtilk, XI.

yilzytlda padi~ahm, kom~u devletler haklondabilgi sahibi olmak i~in bu d~vletlere casus

kthgtfida g!indermes~ istedigi ~aluslar arasmda seyyah, sO.fi, eczac1, dervi~lerden ha§ka tuccarlann da bulUnmasrm onermi§ti · (Nizamtilmtilk 1987: 110). BU. !ineri, a§a~da deginilecek olan ticaret ve islilmiyetin yayili:nas1 arasmdaki ili§kiyi vurgu1ar

* Dr.Antropolog 207 _"""""' _____ ....,......,-=-

==:::=:s:c-====--- folklorledebiyat

niteliktedir. Aynca Avrupah misyonerlerin de yakm zamana kadar ticaret de dahil ~e§itli "misyonlar"la bir~ok llikeye gittikleri ya da vatanda§l bulunduklan devletin yetkili din/devlet adamlan tarafindan gonderildikleri bilinmektedir.

Ozellikle esk.i donemlerde tuccarlar aylar suren uzun yolculuklara pkmak

durumunda kahyorlard! (unlti. gezgin-tuccar Marko Polo buna iyi bir ornektir.). Bu uzun siireli ticari ama~h yolculuklarda, tacirler temasa ge~tikleri farkh uluslardan topluluklarm inan~lar1n1 tan1yor, onlara, kendi inan~larlnl ve inan~ sistemlerini tan1hyor, onlan etkiliyor; aynca, onlarm inan~larmdan etkileniyorlard!. Bir anlamda tacirler birbirinden uzak ya da yakm, az ya da ~ok farkh toplumlar arasmda inan~, geni§ anlamcyla kUltiir ta§lylClhgt da yap1yorlard!. Ornegin Arap tacirler, !sl8miyetin yayllmasmda btiyUk rol oynanu§, islfu:niyetin Avrupa'ya, Asya'ya ve Afrika'ya kadar ula§maslnl saglanu§lardlr (Roux 1991: 148; McNeil1989: 215). Ancak sadece M1.isl1.iman tacirlerin degil tsliim alim.lerinin de isllim dininin yay!.lmasmda onemli gorevler yUklendiklerini savunan Desmond Stewart (1994: 219) §unlan yazmaktadlr:

"Mtisluman t1.iccarlar ve llimler askerlerden daha ~ok ikna g1.icune sahip olmu§lardlr. Ticaret erbabma ytiksek deger vermekle islAm bir~ok memlekette hak.im olmu§tur. Bizzat Peygamber kendisine Peygamberlik gelmeden once ticari yolculuklara ~lkml§h."

Bu yaz1da, ticaretin lslfuni inancm Ttirkler arasmda yay!.lmasmdaki etkisi ile spesifik olarak da kulturel degi§im ve donU§timdeki rolu 11zerinde durulacaktJ.r. Aynca, islfu:niyetin TUrkl~r arasmda nasll yay1ld!gma dair ik.i temel arg1.imana, · "lslfu:niyet TUrklere zaten uygun bir dindi", "Ttirkler kill~ zoruyla Musluman olmu§lard!r" iddialarma klsaca deginilecektir.

2)isl3miyet Oncesive islanu Donem Araplarmda Ticaret

ArB§hrmalar, Araplarm, lsl§miyetten ~ok onceleri de ticaretle ugra§tlklarlnl ve geli§mi§ bir ticaret agma sahip olduklar1n1 ortaya koymaktadlr. Heyd (1975: 29), Araplarm, Hz. Muhammed devrinden once zengin bir kulttire sahip bulunduklar1n1 ve ticaretin de bunun onemli unsurlan arasmda degerlendirilebilecegini belirtmektedir. Mekke ve Taif, Hicaz bolgesinin ticarl faaliyet yontinden en onemli ticaret merkezleri

olarak kar§lm1Za ~lkmaktadlr. 0 zamanlar bu iki ticaret merkezi (Mekk~ ve Taif) . Mekketeyn (tki Mekke) ad!yla an!lmaktadlr (Bulut 1993: 253). Ozellikle Mekke ticarl hareketliligi.ile dikkat ~eken ilillti. bir §ehir merkezidir. Uriel Heyd'in belirttigine gore,

"Muhammed devrinden Once de, Bahreyn Araplarmda, Hindistan'la olan ah§veri§e ili§kin izler bulmaktaJlZ; guneyde Aden pazaryeri hi~ bir zaman

208 -------------

..,.........,........,.......,_......,=-- folklor/edebiyat

onemini tamamen kaybetmemi§ti; i~erilerde, Frrat'tan Yemen'e kadar, Arap kabileleri kervaruarla birbirlerine baglamrd!; daha Muhammed'den tlnce Arap dunyasmm dini merkezlerinden biri olan Mekke, diizenli kervanlar gtinderir ve buna kar~ oraya da kervanlar gelirdi" (Heyd 1975: 28).

. . 0 valqtler ad! Yesrib olan Medine §ehri de onemli ti.caret merkezlerinden biridir.

lhtiya~ duyulan malzemeler bu §ehirlere getirilirken, buralardan dl§anlara da mal ihra~ edilmektedir. Ticareti.n ~e§itliligine ve hareketliligine bagh olarak ''Hicaz btilgesinde 'komisyonculuk, simsarhk, tellalhk ve cambazhk gibi ticar.M hayatm yan kollan da turemi§ti'r (Bulut 1993: 257). isl~yet oncesi Arap Kabileleri, ti.carette kendilerine

rakip olan Bizanshlarla ~etin mtlcadelelere giri§mi§lerdir. Bu mucadele ve ili§kiler sonuc,unda o toplumlar birbirlerinin de dinlerinden etkilenmi§lerdir (Cahen 1990: 15).

Araplar sadece st.mr kom§ular1yla degil, deniz yolu ticaretiyle (Basra Korfezi aracili~yla) Qinliler ile ah§veri§ yapllll§lar, onlan taruma firsatJ. bulmU§lardlr. Gibb (1930: 43), Araplarm, Orta Asya'run ticari merkezleri olan §ehirleri ele ge~irmeden

"""""'::::::::o:::==----= folklor!edebiyat

Geni9 Qin topraklannm i~rleri,nden ~rlkarak uzun lpek Yolu'nu kat ettikten sonra

~re~itli uzak Ulkelere (imparatorluklara) kadar ul~an ticaret kervanlan, Ttirklerin

ya~ach.klan bolgelerden de ge~riyordu. Ticaret kervanlan Ttirklerin ya~ach.klan onemli ve

merkez1 §ehirlere ugrtlyorlard.t; ancak Ttirklerin ticaretle ne kadar ugra~bklan tam ·

olarak bilinmemektedir. Genellikle gO~rebe olarak bilinen ve gtl~rebe hayati stlrdtirUJ.du@.

belirtilen Ttirklerin egemen olduklan topraklann baz1 bolgelerinde, go~rebe olmayan

yerle§ik tuccar kabilelerin var oldugu Heyd tarafi.ndan (1975: 17) dile geti.rilmektedir.

Diger yandan Ttirkler ve kom§ulan arasmda §iddetli rekabetler ya§anu§tlr. Rekabetin

nedeni, Qin'den ba§la)'lp Akdeniz layliannda sona eren lpek Yolu ticaretiydi. Ipek

Yolu'nun saglad.tgJ. kazan~r Ttirklerle Qinliler arasmda silrekli ~rati§malara neden

olmaktayd.t (Kafesoglu 1988: 12-13).

Ipek Yolu'nu yalruzca ticaret kervanlannm gelip ge~rtigi ticari bir yol degildir. Farkh

toplumlar ve farkh kUltilrler de bu yol Uzerinde stirekli bir "hareket halinde"dirler.

neriki paragra.tlarda tlzerinde durulacag-t gibi, Ttirklerin degi§ik zamanlarda ya da a§agJ.

yukar1 e§ zamanda bir~rok farkh dini benimsemi§ olmalannda ve lsla.miyetin yaylh§mda

lpek Yolu'nun onemli bir yeri vard.tr.

Yalruz Ttirkler a~r1smdan da degil, bir~rok farkh "ulus" i~rin Ipek Yolu olduk~ra onemlidir. Bu gtizergah sadece Qin'in ipegini batiya ula§tlran bir ticaret yolu degil, ayru

zamanda bu yol Ozerinden batldan doguya dogrtl madenler, cam, ~rok mi.ktarda altln ve

gUmli§ para akmaSIDl (McNeil 1989: 149) saglayan bir koprUdtir. Ote yandan, dindar

tacirlerin ya da tacirlerle birlikte seyahat eden din adamlarmm, bu yol liZerinde

bulunan toplumlara dini propaganda yapml§ olduklan, hatta kendi inan~rlann1

benimsetmeki~rin ticari anlamda baz1 kolayhldar saglach.klan du§unUlebilir. Aynca ipek Yolu veya ba§ka ticaret yollar1 lizerinde hareket eden tacir ya da seyyahlann askeri

ama~rh gozlemlerde bulunmu§ olmalar1 ve stratejik oneme sahip yerleri, bagh

bulunduklar1 devletin askeri birimlerine On bilgi olarak aktarmalar1 ihtimal

dahilindedir. Stewart (1994: 199) da bu gorU§tedir. Yazar, bir lslam aliminin veya

tuccarm bil· yere !slam tohumlann1 attlktan sonra !slam zaferini per~rinlemek amac1yla

oraya MuslUman askerlerin girdigini yazmaktad.tr. Omegin, Buhara ve Fergana gibi

Ttirkistan'm onemli §ehirlerinden ge~ren Mtislu.man tacirler, Qin'e kadar gidiyorlard.t

veya yolda Qinli tacil·Ierle kar§Ua~J.yorlard.t (Cahen 1990: 153). Zekariya Kitap~r1'ya gore

· (1988: 73), tpek Yolu gtizergahmi izleyen diger dinlere mensup tuccar misyonerler gibi,

MUslu.man tacirler ve misyonerler de ayru yolu izliyor, A~agJ. Ttirkistan'dan Qin'e kadar

!sl"miyeti ya}'lyorlard.t. · Ger~rekten de !pek Yolu, bir~rok farkh kUlttlriln birbiriyle

tam§masma, kayna§masma, yeni dinlerin daha geni§ alanlara ya)'llmasma zemin

hazrrlamJ.§ olan onemli bir glizergahtir. Sadece Islfuni inancm ya da kUlttlriin ~egil,

Uzakdogu ktlltUrleri ile Ortadogu, Anadolu, MlSlr ve Hindistan gibi bUyUk kUltilr ve

uygarhk merkezleri arasmda bir koprti. i§levi gtlrm.li§tllr denebilir.

210

c:a~""""" __ ......,......,OE::III.......,_ folklor!edebiyat

4) Ba§hca Tiirk ~ehirlerinin Zenginli~

Tti.rkler, tsl8miyetle t~madan !)nee MaveraUnnehir denen bolgede (Zekariya

Kitap~1, bu b!)lgeye A~ag-I Tti.rkistan demenin daha dogru vc eygun olacaW. gorii.§tinde ve

bir~ok tarih~i ve yaz'ar da bunu benimsem.i~tir) onemli kUltOr merkezleri

olu~turmu~larcil ve bu merkezlerde (~ehirlerde) kalabahk bir ntifusa sahip

bulunuyorlarcil. Ba§ta Semerkant, Buhara, Behl, Baykent olmak Uzere, !)nemli ~ehirler,

yeraltl (madensel) zenginlikleriyle de dikkat ~ekmekteydi. Ornegin tacirler Kafkasya

I gibi daha klsa bir yolu degi.l, yolu uzatarak Harizm'e ugrama}'l tercih ediyorlarcil (Rowe

1991: 149). Qllilkti bu ~ehir, ticaret i~in ~ok uygun bir yerdi. 1sl8miyeti kabulden sonra

yeti~tirdigi din adamlanyla dikkat ~ekecek olan kUJ.tur ve sanat merkezlerinden Buhara

ve Semerkant, baklr, demir gibi yeralt1 madenleri baknnmdan da olduk~a zengindi. I .

Ara~tmnacuara g!)re, A~aW. 'I'Urkistan diye adlanchnlan bolge, di~er Ulkelere

nispeten iktisadi yonden zengin ve olduk~a mOreffeh bir btllgeydi. Bunun bir nedeni,

tarihi ipek Yolu ve bu yolun bolgeyi iktisadi ve sosyal yonden kalkmdrrmas1, digeri ise

A~aW. Tiirkistan'm demir, altln, gtimfi§ ve benzeri madenlerle birlikte m.isk, deri, kaW.t

gibi di~er baz1 ih.ra~ mallarma sahip olmas1ycil (Ayciln 1994; Kitap~1 1988: 54, 73).

Ceyhun ve Seyhun havzas1 arasmda kalan bu b5lgenin ~ehirleri, dogal kaynaklan,

madenleri b$mlndan da olduk~a zengindi (Barthold 1990: 67 vd.). Tiirkistan'm sahip

oldu~ bu zenginlik kom~u devletlerin bolgeye ozel bir ilgi g!)stermelerine sebep olm~

olabilir. Tiirkistan'm zenginligi, talana all~~ Araplarm islamiyet'te.ri Once ve ozellikle

isl8miyetten sonra, bu zengin bolgelere salcilrmalarma zemin hazrrlamt§tlr (Ayciln 1994:

61). Araplar sava~~uan Maveraunnehir'e ya~a ama~h akmlar dUzenlemekten geri durmamt§lanhr (Barthold 1990: 198).

lster ya~a, ister ticari ama~h olsun, Tiirklerin ya~acWdan kUJ.turel ve ticarl

anlamda zengin ~ehirlerin bir ~ekim alaru olu§turduklarl ve bu y!)nfiyle kom~u

devletlerden, bu arada Mtlslfiman Araplardan ozel ilgi gordtikleri anla~yor."Milslfunan

tacirlerin ve din adamlarmm ozellikle ticaret amactyla bu ~ehiilere ~ok stk ugradtklar1

ve bu arada lslam dinini tarutttklan, dini propaganda yapiDl§ olduklan lslam dininin Tti.rkler arasmda yayllmasma onctilfik ettikleri yabana atllamayacak bir olasilik olarak

dti§fintilebilir.

5) Tiirklerin islamiyeti Kabulii

Ticaretin Tiirkler arasmda lslamiyeti yaymasmdaki etkisine gelmeden once bur ada

'I'Urklerin lslamiyeti nasu kabul etmi~ olduklanna dair temel iki argtimam, Tti.rklerin

Musltimanllgt zorla rm (Jnh~ zoruyla IDl) yoksa dinsel/inan~sal yalnnb.ktan ve

yatklnhktan dolaYI rm kabul etti.kleri argfunanllll klsaca habrlamak yararh olacaktlr.

Bu gorti~lerden biri, islamiyetin Tii.rklere uygun bir din oldugunu, dolaJlSlyla, TUrklerin

klsa sayliacak bir zi:unanda ve isteyerek Milsltiman olduklarllll savunurken, diger gorU§,

211

...... ----....... ===== folklor!edebiyat

TUrklerin islamiyeti kendi istekleriyle kabul etmediklerini, !slfuniyetin esk:i TUrk

inan~lanna uygun oldugu ve bu nedenle sorunsuz ve isteyerek Mt!Sltiman olduklan

savmm dogru olmac:hguu savunmaktac:hrlar. Bu gOrii§U savunanlara gore TUrkler, ktlu;·

zoruyla MUslUman olmU§larc:hr.

"'''Urk-!slamct" diye tabir edilen tarih~iler (Osman Turan, Zekariya K;itap~1, !brahim

Kafesoglu, vb.), losaca, islamiyet oncesi Tiirklerin dinlerinin tek Tann inancma

dayanc:hguu ve bu inancm islfuniyettek:i "Allah" fikrine yalnn oldugunu

savunmaktac:hrlar. Bu gorti§tek:i tarih~ilere gore, bu yalonhk ve benzerlikten dola)'l

TUrkler, !slfuniyeti ~ok fazla zorlanmadan benimsemi§lerdir (Bkz.: Mer~il1993: 2). Ger~i

bu tarih~iler islamiyet kar§Ismda zaman zaman bazt TUrk boylannm mukavemet

gosterdiklerini kabul etmekte ancak bu tur mukavemetlerin onemli sa)'llamayacaguu

belirtmektedirler. KoprUlu (1987?: 1-2) Tiirkleriii. ba§kalan gibi, lslfuniyeti kili~ zoruyla

degil, srrfken9i arzulanyla kabul ettiklerini yazmaktac:hr. Yazar, !'gerek Bab. Kokturkler,

gerek Dogu K!lkturkler, islam istilasma kar~ uzun muddet mukavemet ettiler; fakat

yeni din biizan kan ve demirle, biizan sulhperverane vas1talarla gittik~e ilerliyor, sabasrm doguya dogru geni§letiyordu" diye eklemektedir (KoprUlU 1987?: 12).

Tiirklerin !slamiyete ge~i~leri konusunda ortak sa)'llabilecek bir gorti§, 751 )'llmda

islam kuvvetleri ile Qinliler arasmda yaptlan Talas Sava§t'mn TUrkler i~in bir dontim noktas1 oldugudur. Talas Sava§t'nda MtlslUman Araplara yarc:hm eden TUrkler,

Araplarla ayru saflarda sava~mt~ ve o zamana kadar ~ogunlukla askeri iistunlugu elinde

bulunduran Qin'i yenilgiye ugratml§larc:hr (Kafesoglu 1988: 124). Bu gti~birligi ve zafer,

zaten onceden Tiirklerle MuslUman Araplar arasmda var olan ili~k:iyi peki§tirmi~ ve TUrklerin islamiyetle ve !slam alemiyle ban§lk ya§amasrm giderek de bu kiilttlre

yalonla§maslnl saglamt§b.r.

Tiirklerin islfuniyeti kabultlntln yUz)'lllar i~erisinde ger~ekle§tigini belirten ~erafettin Turan (1990: 111), bu uzun su.reci u~ evreye a)'lrmaktac:hr: "1) TUrklerin

bireysel olarak 1slamiyete ge~i§leri: 642-751; 2) Grup halinde din degi§tirme, orduda ve

yonetimde g!lrevler Ustlenme: 751-868; 3) 'Ibplu din degi§tirdikleri ve ilk MUsltiman TUrk devletinin kurulu§u: 868-940." ·

Ara§b.rmactlara gOre, TUrklerle Musltiman Araplann ilk kez kar~a§malan 642 )'llmdaki Nihavend Sava§t'yla olmu§tur (Gibb 1930: 14). Ancak, islfuniyetten once de

'I'ti.rklerle Araplann birbirlerini taruyor olmalan, en azmdan ticarl ah§veri§te bulunmU§

ol.malan uzak bir ihtimal degildir. Ytlchz'a g!lre (1976: 3), TUrklerle Araplarm temaslan

dogrudan dogruya olmasa bile !slamiyetin ortaya ~lkmasmdan !lnce, V. yUz)'llm sonlarmda temasa ge~tikleri Sasani imparatorlugu aracili~yla ba§lama imkam

bulmu§tur. Turgut Akpmar ise (1993: 44-45) Araplarm amacmm !slamiyeti yaymak

degil, yagma ve ~apulculuk oldugunu iddia etmektedir. DolaylSlyla bir anlamda adt

ge~en sava§, bir istiladtr ve TUrkler, Nihavend Sava~1'yla istilac1 Arap ordularma kar~1

uzun sUreli bir mUcadeleye ba~lamt§larc:hr. Bazen kanlt sava§lara dOntl§en mucadeleler

212

___ ..,.. _____ folklor!edebiyat

sonucunda Tiirklerin bir klsiDl islamiyeti se~mi~tir. Ancak bu se~im, islamiyetin Tiirklere ya da eski TUrk dinlerine uygunlugundan degil, askeri ve siyasi nedenlere ba~ll

olm~tur (Akpmar 1993: 44; Bulut'l994; Aydm 1994). Ote yandan TU.rklerin lslamiyetle tam~malanrun daha ~ok maddi temd· ' re dayandlgt go~u de yaygmdlr. Bunlardan on onemlisi, Arap komutanlann, Mtisltim.an Arap ordusunun yanmda sava.§an TUrk erkeklerini para (mal, yagmadan pay) kar~lhgmda sava~a katmalan, di~er bir deyi~le Tiirk erkeklerini askerlik i~ kiralamalandlr (Bkz.: Akpmar 1993) ki bu da bir tur ticari ili~ki olarak degerlendirilebilir. McNeil (1989: 215) de benzer bir glirU!}il dile

getirmektedir:

"Mti.sltim.anlar [ ... ] kendi ama~lan i~in kullanmak Uzere, bozlor halklannm askeri gi>.~lerine sahip ~b.lar. TUrkler ve (daha az sa}'lda olmak Uzere) Mo~ol topluluklar arasmdan lslam ordusuna alman askerler, isl~~a, tum Hindistan'da ve Orta Avrupa'da egemen inan~ durum~a gelmesini sa~layan yeni bir gil~ katb.lar."

islfuniyetin ilk yUzyillannda, Mti.slilman olmayan, fakat lslfun Arap devletinin idaresi altinda bulunan halklar, bir vergi ttirtl olan cizye Cidemek zorundaychlar. Bu, bir anlamda lslam devleti i~in onemli bir kaynak yaratma yoluydu. Hatta, bir dlinem, baz1 gayrimuslim toplumlar bu a~ vergiyi tidememek i~in MU.Sltiman oluyor (ilk zamanlar

Mti.slilman liderler tarafindan gayrimtislimlerin islam d.inini tercih etmeleri amactyla Cizellikle Mtisli.iman olandan ciZye almmayacagt vurgulanmaktaydl) ya da islamiyeti s~mi§ glirtintiyorlardl (Bkz.: Aydm 1994: 12). Daha sonra, boyle bir ylintemle ekonom.ik kaynaklannm zayilladl~ gliren Mu.slu.m.an yetkililer, Mu.slu.m.an olmayan toplumlann gayrimtislim kalmalarmt daha uygun glirecek ya da sonradan MU$ltiman olanlara ayn

bir vergi sistemi uypulayacaklardl. Tiirklerin Mti.sltim.anl~tmlmasmda ise anla!}lldl~ kadanyla, maddi olarak farkll bir yol izle~ti. TUrkist~'da Kuteybe bin Mti.slim'in Tiirkleri islB.m.iyete ~ekebilmek ya da lslam dinini daha cazip hale getirmek i~in bu btilgeye onemli miktarda MU.Sltiman Arap yei:le!;!tirdigi, camiye giden her ki!}iye CidUl olarak bir miktar para (iki dirhem) verdigi bilinmektedir (Bkz.: Akpmar 1993: 52; Kitap~1 1988: 103). Ancak, bu to.r ~abalann yarar sa~lamadlgt dlinemlerde uygulamalar

sertle§ebilmi§tir. Omegin TUrkleri CidUlle Mu.sltimanla!}tumaya ~all~an "Haccac'm taraftarlanndan cesurlu~yla (ve zalimligiyle) tinlti Kuteybe b. Muslim, cesaretten

· fayda olmadlguu ~aymca hile ve desiseye ba.§vurarak Milsltiman Arap hakimiyetini TUrkler arasmda peki!}tirdi" (Barthold 19~0: 200).

6) Tiirklerin islamiyeti Kabultinde Tiiccarlann Rolli

Yukanda vurgulandl~ gibi, ticaret, insanllk tarihi kadar eskidir ve insanlar ticaret yoluyla yalruz maddi var~armt ·degil, manevi de~erlerini, geleneklerini, gUnltik

213

====ICI::!!I--....:::0 folklor/edebiyat

ah~kanhldanru, pratiklerini; lasaca ktllturlerini de birbirlerine akt~lar. Ba§ka bir

deyi~le ticaret yap an bireyler ve giderek toplumlar,. bir anlamda birbirlerine toke tim

malzemesi satmakla kalmaz, aym zamanda ktlltur ah~veri§inde de bulunurlar.

'I'Urklerin 1slamiyeti benimsemesinde ticaretin ne kadar etkili oldugu yukanda

deginilen "lob~ zoruyla nu", "kendi arzulan" ve ".inan~sal yak:mlJk nedeniyle mi"

tarb~malan kadar a~Lk bir ~ekilde ele ahnmanu§br. Esasmda bu konuda derli toplu bir

~ah~maya da tesadtti' edilmemi~tir. Fakat baz1 kaynaklarda sabraralannda bu konuda

losith da olsa ba.z1 bilgilere ul8.§1D.ak mtll:D1.iin olabilmektedir.

Araplann islamiyetten ~ok tlnceleri ticaretle ugra§tJ.k:J.an, hem kara yolu hem deniz

yolu ticaretinde diger devletler arasmda onemli bir yer i~gal ettikleri bilinmektedir (Bkz.

Heyd 1975: 29). Daha o zaman

"Mekkeli tuccarlar Irak, Suriye ve Mlsll''m ticareti ile a~J.lan goz kama§tlnCl manzarayi gllrmekte hi~ de yav~ davranmachlar. Onlar halihazU'da garnizonlann ihtiya~lanru temin etmekte aktif rol oynuyorlardl. Blllgesel Ureticiler ve tuccarlar ile ortakllklar kurmu~ardl. Ve ozellikle devlet gelirinin be§te birinin Medine'ye gonderilmesinde ve maa~larm dag-ItJ.lmasmda gerekli olan bankacJ.llk hizmetlerinde ve muhte§em degi§ toku§ i~lemlerinde olduk~a faal idiler. Mevali ve koleler .tarafmdan ~ah§tlrJ.lan ~ok buyi.ik ticari kurul.u§lar kuruyorlardl" (Gibb 1991: 19).

Dolayislyla Araplar ticari ili§kiler konusunda deneyimli olmanm yanmda, bir~ok

kom§U toplumu da ~ok yonli.l olarak taruma fusatl bulm~ardlr. Barthold' a gore (1963:

14), MUslilinan tacirler dUnyarun buyi.ik bir lasnurun ticaretini eline alnu~ bulunuyordu.

Fakat yazara gore Muslumanlarm ellerinde bulunan ticaret, Muslumanhktan ~ok

Hlristiyanllk, Maniheizm ve Yahudilik gibi dinlere yarami§b.; bu dinlerin Qin,

Mogolistan, Kafkas ve Volga Bulgarian arasmda yayilmas1 Araplann ticareti sayesinde

ger~ekle§mi§ti.

Hz. Muhammed de etkili, yetenekli ve tarunan bir tticcardl. Yukar1da belirtildigi gt"bi

ticaret konusunda Mi.lslumanlara serbestlik tanlnll~b.. Dahas1, ti.lccarlann islfuniyeti

yaymada llne~ misyonerler olacaguu deneyimleri ve gllzlemleri sonucu gormi.l§ti.l.

!slamiyetin ortaya ~Lkmasmdan sonra, islfuniyet inancma bagh ve kendini bu yola

adanu~ gonUlli.l tacirler isliim.iyeti yogunl.ukla ya§arken gittikleri yerlerde

Mi.islilinanhgm limegi.ni sunuyor ve bu arada dUnyanm en bi.lyi.lk ekonomik gi.lcunun ve

en yuksek uygarhgmm temsilcileri olmanm sayginltgmdan yararlaruyorlardl (Roux

1991: 148).

Dtlri.lst ti.lccarlar, llzellikle yi1z yil.ze ah§veri§lerde saygt gori.lrler. Dolayis1yla, boyle

ti.lccarlar, tamdlklan insanlarla kolay ileti§ime ge~me ve onlart etk:ileme ozelligine

sahiptirler. Bu tuccarlar bir de dinsel misyon yil.k.lenmi§lerse, misyonlarmt yerine

214

=....,..,....., .... ~.,..-"""""==-=""""""== folklor/edebiyat

getirebilmek i~ ozel itina gosterirler. Bu anlamda di.iliist bir tiiccar ohl§Uyla bilinen

Hz. Muhammed'in, bu yonilyle de .Musliiman tacirlere omeklik te§kil etmi§ olmaSI

dogaldrr ve bfiytik ola~ilikla bu ozelligi, d!>nemin tacirlerine bir model olU§turmll§tur.

Qin, oteden. beri, ticaret. i~in uygun ill.kelerin ba§mda geliyordu. Ozellikle ipek

ilretiminde ve sab.§mda d.ikkat ~ekici ozellige sahipti. Bu nedenle Avrupa, Asya ve

Afrika' dan oraya silrekli tical'et kervanlan gider, oradan ipek kuma§ getirir ve o bolgeye,

I ihtiya~ duyulan baharat ve benzeri mallan gotiirilrlerdi. MusliimanArap tiiccadar, lpek Yolu fizerinde bulunan zengin ve kfiltiirel olarak geli§mi§ Turk §ehirlerinin i~inden

ge~iyorlardl. Aynca demir, balar gibi maden zenginlikleri ile ilnlii Turk §ehirleri, ticaretin buraya yonelmesini saghyordu. Kervanlanyla seyahat halindeyken ugradlklan

ya da trzellikle ticaret amac1yla gittikleri bu zengin Ti.i.rk §:ehirlerinden ah§veri~ yapan

MilSliiman tuccarlal'm, ah~veri§ srrasmda dini tel.kinde bulunmu§ olduklan

du~unfilebilir. Osman 'furan'm tespitine gore,

''lslamiyetin Orta Asya bozk~nnda yaytlmastyla Maveraiinnehir'de cereyan eden ilmt ve tictirE faaliyetler arasmda soo bir · ili§ki mevcuttur. Bu memleket ile bir taraftan buytik go~ebe kitleler ote yandan Volga Bulgarian arasmda vukubulan tican ve medeni munasebetler yava§ yava§ bu aleme lslam medeniyetinin usturuugunu gostermi§ ve ona kar§l bir ilgi uyandrrml§b.." ('I\.tran 1946: 467; 1983: 12).

Aynca tiiccarlarm lslamiyeti Tilrkler arasmda dogrudan yaymi§ olmalarmdan

ba§ka, tiiccar kervanlanyla hareket eden din adamlar1, dervi§, §eyh ve zalridler de

1slamiyetin diger toplumlar arasmda yayilinasmda gorev ve rol alml§lardrr (1nan 1986:

206; Oguz 1976: 136). Gorevleri zaten dini ve dim akideleri tarutmak, yaymak ve

uygulamakluygulatmak olan din adamlarmm tiiccarlarla birlikte hareket ediyor

olmalan, ashnda, ticaretin, bir kllitiirti. (en azmdan ticaret kill~ti. ve onunla beraber

kulti.iliin diger unsurlarm1 da) ve bu ~ah§ma ozelinde 1s1amiyeti yaymada ne kadar onemli i§levler ytiklendigini gormek miimkilndilr. Kendileri tacir olmayan ama

tiiccarlarm gezme rahathgmdan ve ozgfirlugunden, onlarm yerli tacir ya da toplumlarla

kurduklar1 ili§kilerden yararlanan gonullu veya gorevli din adamlan, ticareti, dolayh

olarak ama hazen de dogrudan kendi ama~lan dogrultusunda kullanmakta, 1slamiyetin

yayilinasrm bu ara~la saglamaya ~ah§maktaydllar.

Bilyilk tiiccarlarm, dogrudan halka satt§ yapmak yerine, gittikleri

yerlerdeki/illkelerdeki tiiccarlarla ya da o bolgeyi idare edenlerle, omegin oba beyleri,

a§iret reisleriyle ili§kiye ge~meleri daha uygun ve sab§ anla.mmda daha karh bir giri§im

olarak degerlendirilebilir. Diger taraftan, yerel beyler, kabile reisleri de dt§arldan gelen

tuccarlarla temasa ge~ebilirler. Boyle bir durumda bey'lerin kendi ~tkarlar1 i~in (omegin

Musliiman olduklarmda baz1 imtiyazlardan yararlanma; daha ucuza mal alma ve

2'15

----=-=--- folklor/edebiyat elindeki iirtlnU. kolayhkla pazarlama gibi lo.sa ve uzun vadeli ~Ikarlar) isla.miyeti se~mi~

olma, kendilerine bagh halla da tsldmiyeti se~mek dw· .. :nunda bnaknu~ olma·

olasiliklan bulunmaktadir. G11nlu.k pratige dayah bu t1ir hesaplar, ticaretin, Tfirklerin

MU.sltlmanla§(bnl)masmdaki farkh bir yontlne _i~aret etmesi ba.kunmda onemli bir

paradigma sunahilir. Ote yandan ~er~i denilen, az ama ~ok ~e~itli 1lrUDler satan gezgin

tuccarlar da "sll'adan balk" arasma kan§arak sab§ yaparken, bir yandan da Ttlrkler

arasmda 1sl8miyeti yaymakta tlnemli gtlrevler U.Stlenmi~ olabilirler.

7) Sonu~

'l'iirklerin isl8miyeti benimseyi§leri, ku§kusuz sadece "islamiyet esas itibariyle

Tu.rklerin lsl8miyet oncesi inan9lanna uygundu'' ya da "Ttlrklere !slamiyet lah~ zoruyla

kabul ettirildi" gibi yakl8§1Dllarla a~Iklanamaz. Ozellikle birincisinin zorlama bir iddia oldugu gtilil.§U. agrrhk kazanmaktadll'. Din/inan~ gibi agu ve uzun bir sftrede "degi§en"

ku.ltur orfintulerinin "dinseVinan~sal uygunluk" gibi bir a~Iklamayla degi~tigini iddia etmek daha inandl.nct karutlara muhta~ gortlnmektedir. Bugtin de bazt yonlerden

birbirine yaloh olan inan~ sistemlerinin birbirine kar§l direndigi a~lk~a

gozlenebilmektedir. Bununla beraher bu iddialann dogruluk p_ayuun oldugu kabul edilse

bile diger degi§kenlerin de bulundugu hatta daha "ger~ek~i" oldugu soylenebilir; ki

bunlann en onemlilerinden biri de ticarettir.

Ttirklerin ya§adlklan yerler birka~ a~tdan onem ta~unaktaych. Ttlrklerin uzak ve

yakm kom§ulart Tu.rklerin ya§achklart cografyarun bu ~okyonlti zenginliginin

farkmdaychlar. Bolgede demir, bakrr gibi madenlerin bol miktarda bulunmas1, ipek Yolu

gibi ticarl anlamda onemli bir gfizerga.h U.Zerinde yer almas1, ilgiyi daha da artll'Im§tJ.r.

Ote yandan §ehircilik baklmmdan hayti geli§mi~ olan Buhara, Semerkant gibi §ehirler,

bu §ebirlerde yeti§en aychnlar da ayn bir ~ekim merkezi ol~turmaktaych. Birbirinden

farkh dinleri benimsemi§ olan Tu.rkler, gerek dinsel, gerek bilimsel alanlarda rahat

sayllabilecek bir ortamda entelektu.el ~ah§malar yap1yor olmahychlar. Bu nedenle

Ttirkistan'da farkll dinlere mensup din adamla,nrun, rahat ~ah§ma fusab bulm~

olmalan ihtimal dahilindedir.

lslfuniyet! yayili~ donemi boyunca, yapuan ara§brmalara gore birka~ yol izlemi§tir. Bunlardan biri, diger dinler i~in de ge~erli olan sava§ (islfuniyet~ "cihad") yontemidir.

Dinlerin yaygtnl~tmlmast yontemlerinden biri de ku§kusuz, ticari faaliyetler ve ticari

ili§kilerdir. lslamiyetten once ticaret konusunda deneyimli ve yetenekli olduklan bilinen

Araplar, islamiyetin bir din olarak ortaya ~lkmasmdan sonra da ticari giri§imciliklerini

. su.rdu.rm'ii.§ ve bunu ~evre devletlerdeki halklann Musltimanl~(b.rll)masmda bir ara~

olarak kullanmt~lardll'. Hz. Muhammed'in kendisi, ticaret konusunda deneyimli ve

yetenekli olmasmm yanmda giri§imci bir yap1ya sahipti. !slam peygamberi Araplarm ticar~tine herhangi bir loSltlama getirmemi§, tersine onlan ticaret konusunda te~vik

216 ------------

a=l===::ao==""""'= ....... folklm:/edebiyat

etmi~tir; ticaretin, islam ahlakma uygun olmas1 ko~uluyla; yararh ve gerekli oldugunu ha.dislerinde dile getirmi~tir. Diger·yandan Hz. Muhammed'in Ttirklere ili~kin olarak

stiyledigi varsaylian ovUcti. sozler, onun Turklere ozel bir ilgi duydugunun i~areti olarak d~unfilebilir. DolaylSlyla bu ilgi ve ovticu sozler, Muslfunan Arap ·tuccarlarm Ttirkistan'a kadar gidip bir yandan ticaret yaparken, diger yandan onlan islfuniyete

~ekmek/katmak, islfunl kti.lttirti Ttir1der arasmda yaymak gibi giri~im ve ~abalarda .etkili olmu§tur, denilebilir.

Sonu~ olarak, farkh toplul~ar arasmda kti.lttirel ah~eri§in ya~anmasiDI saglayan

ticaretin, dinlerin yaJilmasmda da onemli bir ara~ oldugu a~lktJ.r. tslfuniyetin TUrkler ve diger Arap olan olmayan toplumlar arasmda yayll:masmda ticaretin rolu ku~tlmsenemez.

Zira fuccarlar ayru zamanda hirer misyoner olarak ~ah§mi§lardrr. DolayiSiyla

tuccarlarm etkisi ve katlo.Siyla VIII. ytizylidari itibaren Ttirklerin dinsel hayatmda ve

gi~erek de butun kfiltur ~evresinde onemli degi~meler meydana gelmi§tir.

KAYNAKLAR

Akpmar, Turgut (1993). Ttlrk Tarihinde lslamiyet, lstanbul: tteti~im Yaymlan.

Aydm, Erdogan (1994). Naszl Mtlslil.man Olduk, .Anlqu-a: Ba~ak Yaymlan.

Barthold, V. V. (1963). Islam Medeniyeti Tarihi, (

=ms:ao======= folklor!edebiyat

Mazaheri, Ali (1972). Orta~agda Mtlslilmanlann YQ$ayl§lan, (Qev. Bahriye U~ok), istanbul, Varhk Yaymlan.

McNeil, William H. (1989) Dunya 1brihi, (Qev. A. ~enel), Ankara: Verso-lmge Yaymevi.

Ni.Zamtllmtllk (1987). Siyasetname, (Qev. Nurettin Bayburtlugil), 1stanbul, Dergah Yaymlan.

Oguz, Burhan (1977). Tarkiye Halkzmn Ktilttlr Kokenleri, Cilt 1, 1stanbul: lstanbul Matbaas1.

Roux, J. P. (1991). Tarklerin 1brihi, (Qev. Galip lJstun), ~anbul: Milliyet Yaymla..1.

Stewart, Desmond (1994). Batz. G/izayle Islam Kalttlr ve Medeniyeti, (Qev. Mtl.jdat Kayayerli

ve Murat Ozyi~t), istanbul: Esra Yaymlan.

Tu.ran, Osman (1983?). Tark Cihar:t Hakimiyeti Mefkuresi 1brihi, I-II Cilt, lstanbul: Nakl~lar Yaymevi.

----- (1946). wrttrkler ve 1slamiyet." Ankara Oniversitesi DTCF Dergisi, IV, 457-485.

Tu.ran, ~erafettin (1990). TUrk Ktilttlr 1brihi, Ankara: Bilgi Yaymevi.

YJ..ldlz, Baldo Dursun (1976).1slamiyet've Tarkler,lstanbul: 1stanbul lJniversitesi Edebiyat

Fa.ktl.ltesi Yaymlan.

218