Autor: Krzysztof KochanISBN: 978-83-246-2286-3Format: A5, stron: 296Oprawa: twarda

Forex w praktyce. Vademecum inwestora walutowego. Wydanie II rozszerzone

Sposób na inwestowanie

• Analiza techniczna i fundamentalna• Warsztat inwestora — czytanie wykresów, dane makro, strategie inwestycyjne• Charakterystyka inwestora emocjonalnego• Wybór brokera i wspó³praca z nim• Instrumenty rynków walutowych — wprowadzenie, wycena, pojêcie dŸwigni• Poziomy obrony i realizacji zysku

Aktualizacja pod k¹tem wydarzeñ na rynku kapita³owym w latach 2008 – 2009Ksi¹¿ka „Forex w praktyce. Vademecum inwestora walutowego” powinna byæ dostêpna w ka¿dym domu maklerskim i na biurkach pocz¹tkuj¹cych inwestorów. Jest napisana przystêpnie, z punktu widzenia polskich realiów i naszej mentalnoœci. Bêdzie dla Ciebie doskona³ym punktem wyjœcia i buforem bezpieczeñstwa podczas dalszych przygód na rynku walutowym.

FOREX jest nietypowym rynkiem — otwartym 24 godziny na dobê przez 7 dni w tygodniu, bardzo p³ynnym, o obrotach nieporównywalnie wiêkszych ni¿ na innych gie³dach papierów wartoœciowych. Oferuje Ci mo¿liwoœæ osi¹gniêcia nawet 100% zysku z transakcji trwaj¹cej niespe³na kilka godzin. Ale uwa¿aj — bêdzie te¿ próbowa³ zwodziæ Ciê na wszelkie sposoby. Jeœli siê na to nie przygotujesz, Twoja psychika mo¿e podsun¹æ Ci z³e sygna³y, popchn¹æ w stronê kupna wtedy, kiedy powinieneœ sprzedawaæ… i na odwrót. Inwestowanie to ciê¿ka praca i walka z nerwami. Jednak fortuna nagradza odwa¿nych, a zw³aszcza tych, którzy s¹ najlepiej przygotowani!

Dowiedz siê, czym jest i jakimi zasadami rz¹dzi siê FOREX. Zdob¹dŸ niezbêdne informacje z zakresu analizy fundamentalnej i technicznej, które pozwol¹ Ci zostawiæ w tyle innych inwestorów. Naucz siê zarz¹dzaæ ryzykiem. Opanuj nerwy i nie daj siê ponieœæ emocjom!

Spis treści

Wprowadzenie .......................................................7

Wstęp do inwestowania .......................................... 11Inwestowanie — idea ........................................................................ 11Kowalski i inwestowanie ................................................................... 14Teoria i praktyka ............................................................................... 16Psychologia ....................................................................................... 18Mity i legendy rynku walutowego ..................................................... 20

Rozdział 1. Wprowadzenie do rynków walutowych ........ 231.1. Specyfika rynków walutowych .................................................. 231.2. Zasady funkcjonowania ............................................................ 281.3. Uczestnicy rynku ....................................................................... 361.4. Instrumenty rynków walutowych

— wprowadzenie, wycena, pojęcie dźwigni .............................. 43

Rozdział 2. Historia rynków walutowych .................... 712.1. Rynki finansowe — wynalazek giełdy ....................................... 712.2. Jak to było na świecie ................................................................ 732.3. Na krajowym podwórku ........................................................... 79

Rozdział 3. Analiza fundamentalna ........................... 873.1. Wprowadzenie do analizy fundamentalnej ............................... 873.2. Sytuacja polityczna .................................................................. 1023.3. Ekonomia ................................................................................ 1093.4. Inne źródła ryzyka ................................................................... 161

6 F O R E X W P R A K T Y C E . V A D E M E C U M I N W E S T O R A W A L U T O W E G O

Rozdział 4. Analiza techniczna ................................1634.1. Wprowadzenie ........................................................................ 1634.2. Analiza wykresów .................................................................... 1724.3. Trend ...................................................................................... 1814.4. Oscylatory ............................................................................... 2134.5. Silny czy słaby rynek ................................................................ 2254.6. Człowiek i jego automat ......................................................... 230

Rozdział 5. Zarządzanie ryzykiem ............................2455.1. Charakterystyka procesu inwestycyjnego ................................ 2455.2. Dywersyfikacja, czyli gdzie inwestować .................................. 2475.3. Ile zainwestować — zmienność rynków i ekspozycja ............. 2495.4. Poziomy obrony i realizacji zysku ........................................... 2545.5. Nauka i ocena inwestycji ......................................................... 260

Rozdział 6. Psychologia inwestora ............................2636.1. Inwestor emocjonalny — skrajny przykład ku przestrodze ....... 2636.2. Charakterystyka inwestora emocjonalnego ............................. 2656.3. Wnioski racjonalizatorskie ...................................................... 267

Rozdział 7. Broker na rynku walutowym— wróg czy przyjaciel ............................269

7.1. Broker i jego odmiany ............................................................. 2697.2. Jak wybrać brokera? ................................................................ 2767.3. Pierwsze kroki i codzienna współpraca z brokerem ............... 2827.4. Warto wiedzieć — zarządzający, piramidy finansowe,

sygnały transakcyjne i roboty ................................................... 284

Zakończenie .......................................................289

Bibliografia .........................................................291

Rozdział 5.Zarządzanie ryzykiem

Nawet biegła znajomość narzędzi analitycznych i mechanizmówrządzących rynkami nie wystarcza do odniesienia trwałego sukcesuinwestycyjnego. Każdemu inwestorowi na przeszkodzie stoją jeszczedwie istotne bariery — problem zarządzania ryzykiem i psychologia.I nawet doświadczony, umiejący się posługiwać metodami analizytechnicznej uczestnik handlu może w krótkim czasie doprowadzićswoimi decyzjami do poważnych strat kapitału, jeśli inwestując narynku, zlekceważy te czynniki. Każdą decyzję inwestycyjną traktowaćnależy z jednakową powagą i konsekwencją. O tym będzie jednakwięcej w części poświęconej psychologii. W tym rozdziale zajmiemysię problematyką zarządzania ryzykiem. O ile wcześniejsze rozdziałykoncentrują się wokół kwestii „jak zarobić?”, w tej części postawionezostanie o wiele bardziej istotne pytanie — „a ile można na tym stra-cić?”. Przed rozpoczęciem każdej działalności rynkowej warto prze-myśleć tę właśnie kwestię.

5.1. Charakterystyka procesu inwestycyjnego

Czym właściwie zajmują się inwestorzy? Z jakich elementów składa sięich faktyczna działalność? Warto chwilę zatrzymać się nad tym zagad-nieniem. Niezależne od specyfiki inwestora oraz charakteru jego dzia-łalności każdy proces inwestycyjny można podzielić na cztery etapy:

246 F O R E X W P R A K T Y C E . V A D E M E C U M I N W E S T O R A W A L U T O W E G O

określenie celów inwestycyjnych; ustalenie polityki inwestycyjnej; wybór i zastosowanie metod inwestycyjnych; pomiar i ocena wyników uzyskanych przez inwestora przy

zastosowaniu określonej strategii.

Pierwszą i zasadniczą decyzją, determinującą wszystkie późniejszekroki, jest precyzyjne określenie celów inwestowania. Wybór celówinwestycyjnych pośrednio określa wymaganą stopę zwrotu, poziomakceptowanego ryzyka, a także horyzont inwestycyjny. Cele inwesty-cyjne określa się w zasadzie poprzez wyznaczenie docelowej stopyzwrotu z inwestycji w danym horyzoncie czasowym. Stopa zwrotumoże być określona bezwzględnie (np. 30% w skali roku) lubw odniesieniu do stóp zwrotu z aktywów o podobnej charakterystyceinwestycyjnej (np. roczna stopa zwrotu indeksów giełdowych bądźfunduszy inwestycyjnych). W każdym momencie należy być świado-mym wszechobecnego w gospodarce powiązania pomiędzy poten-cjalnym zyskiem a podejmowanym ryzykiem.

Po ustaleniu celów inwestycyjnych kolejnym etapem jest okre-ślenie założeń polityki inwestycyjnej, która dotyczy sposobu aloka-cji aktywów i zarządzania ryzykiem. Należy przy tym pamiętać, abyzasady polityki umożliwiały osiągnięcie założonego wcześniej celuinwestycyjnego. Polityka inwestycyjna powinna ściśle regulowaćnastępujące kwestie:

wybór rynków, na których dokonywane będą inwestycje; limity ekspozycji zarówno globalnej, jak również w podziale

na poszczególne rynki (warunki dywersyfikacji portfela); zasady zarządzania ryzykiem (określenie maksymalnego

poziomu straty globalnej lub dla poszczególnych pozycji).

Powyższe zagadnienia zostaną bliżej omówione w kolejnych czę-ściach tego rozdziału. Wybór taktyki inwestycyjnej — metod, jakie

Z a r z ąd z a n i e r y z y k i e m 247

będą wykorzystywane do otwierania i zamykania poszczególnychpozycji — powinien być oparty na indywidualnym doświadczeniuinwestora, wprowadzeniem do tej tematyki są rozdziały poświęconeanalizie fundamentalnej i technicznej tej książki. Po zakończeniuokreślonego okresu inwestycji (tydzień, miesiąc, rok) powinna nastę-pować ocena osiągniętych rezultatów przy wybranym poziomie ryzyka.Wnioski z doświadczeń inwestora z tego okresu stanowią cenną pod-stawę dalszej ewolucji systemu.

5.2. Dywersyfikacja, czyli gdzie inwestować

Problem rozłożenia zaangażowania inwestora na finansowych rynkachjest szeroko omawiany w literaturze przedmiotu. Znane w środowi-skach inwestorów powiedzenie mówiące o niebezpieczeństwach zwią-zanych z „wkładaniem wszystkich jajek do jednego koszyka” dosyćdobrze obrazuje to zagadnienie. Szeroko rozumiany portfel inwesty-cyjny powinien być podzielony przynajmniej na kilka segmentów,jednym z nich może być rynek walutowy.

Decydując się na inwestowanie w waluty, warto być świadomymwzajemnych powiązań, jakie występują pomiędzy poszczególnymirynkami. Nadmierne zaangażowanie w silnie powiązane ze sobą parywalut prowadzi do nadmiernego ryzyka — rozumianego jako silnewahania wartości portfela pod wpływem zmian cen. W tabeli 5.1przedstawione zostały wartości korelacji w 2008 r. obliczone w opar-ciu o dzienne stopy zwrotu dla rynków najbardziej popularnych wśródinwestorów. Mianem „umiarkowanej” korelacji można określić zależ-ność pomiędzy danymi parami o wartościach pomiędzy 30% a 60%,powyżej 60% będzie to już silne wzajemne powiązanie. Rozsądnymrozwiązaniem jest traktowanie rynków o wyraźnej lub silnej zależ-ności łącznie jako jednej pozycji portfela inwestycyjnego. Tym samym

248 F O R E X W P R A K T Y C E . V A D E M E C U M I N W E S T O R A W A L U T O W E G O

Tabela 5.1. Zestawienie korelacji pomiędzy najpopularniejszymi rynkami walutowymi.Wartości podane w procentach w oparciu o dzienne stopy zwrotu z okresu1 stycznia 2008 – 31 grudnia 2008. Zaznaczono rynki o niskim i średnim poziomiewzajemnej zależności

Źródło danych: NBP.

zaangażowanie można podzielić na kilka niezwiązanych ze sobą gruprynków, osiągając efekt dywersyfikacji. W praktyce powinno to ozna-czać niskie uzależnienie wartości portfela od pojedynczych czynnikówzewnętrznych — np. danych makroekonomicznych publikowanychw USA.

Na podstawie tabeli jako rynki o niskiej lub umiarkowanej wza-jemnej korelacji można wymienić m.in.:

EUR/GBP, EUR/CHF, USD/CAD; EUR/PLN, USD/CHF, EUR/JPY; USD/PLN, EUR/GBP, USD/JPY; EUR/PLN, EUR/USD.

Obecność tej ostatniej pary w powyższym zestawieniu może wyda-wać się zaskakująca, z przedstawionych obliczeń wynika jednakwyraźnie, iż powiązanie rynku złotego z kursem EUR/USD w 2008 r.funkcjonowało poprzez rynek USD/PLN — korelacja z EUR/USDpowyżej 74%.

Jeszcze inną metodą prostej dywersyfikacji aktywów na rynkachwalutowych jest przyjęcie założenia, iż niezależne od siebie są te rynki,w których nie występują powtarzające się symbole walut. Innymi

Z a r z ąd z a n i e r y z y k i e m 249

słowy, rynki EUR/USD i GBP/USD będą ze sobą powiązane poprzezobecność dolara, a jako niezależne od siebie można wymienić np.:

EUR/CHF, USD/JPY, GBP/CAD; EUR/USD, GBP/JPY, CHF/PLN; GBP/USD, CHF/JPY, EUR/CAD.

Należy zwrócić uwagę, iż taka metoda przy większej liczbie rynkówprowadzi do wykorzystania mniej popularnych rynków crossowych,typu EUR/CAD czy CHF/PLN, co może nie odpowiadać wszystkiminwestorom.

Powyższe uwagi łatwiej będzie zastosować tym inwestorom, którzyw podejmowaniu decyzji opierają się na analizie technicznej. Uczest-nicy handlu działający w oparciu o informacje fundamentalne są bar-dziej podatni na problem braku dywersyfikacji — większość dostęp-nych na rynku informacji dotyczy silnie z sobą powiązanych rynkówEUR/USD, GBP/USD, USD/JPY i USD/CHF, które jednocześniereagują np. na dane makroekonomiczne z USA.

5.3. Ile zainwestować— zmienność rynków i ekspozycja

Podstawowym błędem popełnianym na etapie projektowania inwe-stycji zarówno przez początkujących, jak i niekiedy doświadczonychuczestników handlu jest „iluzja efektu dźwigni finansowej”. Mecha-nizm tego procesu jest stosunkowo prosty, wynika z następującegoschematu myślenia: Mam równowartość 1200 USD. Maksymalnapozycja, jaką mogę otworzyć, będzie mieć nominał 100 tys. euro. To dajejakieś 10 USD za punkt. Otworzę tylko jedną transakcję na jakieś 20minut, zarobię 10 punktów, to przecież nie tak trudno. 100 USD dziennie,świetnie! I teraz… jeżeliby tak codziennie, miesiąc to ok. 25 dni handlu,

250 F O R E X W P R A K T Y C E . V A D E M E C U M I N W E S T O R A W A L U T O W E G O

25 razy 100 USD daje jakieś… Proste? Jak najbardziej. Skuteczne?Niestety nie. Podejście do rynków finansowych zakładające regu-larny zysk rzędu 10% dziennie osiągany przez dłuższy czas trudnoinaczej określić jak „awanturnicze”. Z czego to wynika? Z ryzyka,jakie niesie z sobą każda inwestycja, otwierana nawet w najbardziejzdawałoby się bezpiecznym momencie notowań. Zauważmy, iż ele-ment ryzyka i pojęcie dopuszczalnej straty ani przez moment niepojawiają się w przedstawionym powyżej schemacie myślenia. Dziejesię tak z prostej przyczyny — inwestor nie dopuszcza do siebie myśli,iż przy tak, zdawałoby się, niegroźnej transakcji istnieje możliwośćstraty. Oczywisty błąd? A jednak często spotykany. Bardziej odpo-wiedzialne podejście zakłada wpisanie strat w element stosowanej narynku strategii. Można je określić mianem „zarządzania ryzykiem”.

Zarządzanie ryzykiem w procesie inwestycyjnym ma w swym zało-żeniu prowadzić do stabilizacji dynamiki wzrostu wartości portfelaprzy realizacji założonego zysku stanowiącego cel inwestycji. Zarzą-dzanie oznacza tu przyjęcie i zastosowanie w codziennej praktycezbioru zasad dotyczących wielkości otwieranych pozycji, zakłada-nego ryzyka oraz rynków, w których chce się uczestniczyć. Prawidłowezarządzanie ryzykiem jest najważniejszym czynnikiem decydującymo sukcesie inwestycji. W szczególności należy określić zasady doty-czące:

wielkości zaangażowania na danym rynku i wysokościglobalnej ekspozycji;

przetrzymywania dużych ekspozycji przez weekend,z uwzględnieniem możliwości wystąpienia luki cenowejpodczas otwarcia rynku w poniedziałek;

zamykania stratnych pozycji i realizacji zysku.

Technikom związanym z tym ostatnim zagadnieniem poświęconabędzie kolejna część rozdziału. Na tym etapie warto przyjrzeć się bliżej

Z a r z ąd z a n i e r y z y k i e m 251

problemowi ekspozycji rynkowej. Przy ustalaniu limitów inwestycyj-nych należy wziąć pod uwagę nominał transakcji, zmienność rynkuw danym horyzoncie czasowym, korelacje pomiędzy kursami waluto-wymi oraz sytuację rynkową. Jak wygląda taki proces w praktyce?

Przyjmijmy, iż inwestor wybrał dwa niepowiązane ze sobą rynki,stosując np. przedstawione wcześniej metody dywersyfikacji. Dys-ponuje portfelem o równowartości 2500 USD. Na każdym z rynkówinwestor pragnie otworzyć pozycję na okres 2 – 3 dni. Jaki będziewłaściwy poziom zaangażowania i maksymalna dopuszczalna strata?

Szeroko akceptowane w środowisku inwestorów — przynajm-niej na papierze — zasady zaangażowania mówią, iż ryzykiem niepowinno być objęte więcej niż 2 – 5% wartości portfela. Przyjmijmy,iż w przedstawionym przykładzie inwestor prezentuje bardziej agre-sywne podejście do rynku i jest gotów zaakceptować stratę w jednejtransakcji o wysokości 5%. Z pozoru nie jest to wartość wysoka,wystarczy jednak uświadomić sobie, ile będzie wart portfel —o dowolnej wartości początkowej — po 20 nieudanych transak-cjach tego typu z rzędu, aby docenić podejmowany poziom ryzyka.

Poziom maksymalnej straty = 5%∗2500 = 125 (USD)

W tym momencie początkujący inwestor dokona szybkich obli-czeń: „Aha, 125 USD, czyli przy maksymalnym zaangażowaniu tych2500 USD można otworzyć pozycję na 200 tys. euro, 20 USD zapunkt — maksymalna strata to 6 punktów?”. Otóż nie. Jest to kolejnynieprawidłowy schemat. Wielkość pozycji można określić dopiero pouwzględnieniu zmienności rynku przy danym horyzoncie czasowym,w oparciu o wynikającą z nich wartość maksymalnej straty w punktach.Przyjmijmy zatem, iż inwestora interesują rynki GBP/USD i EUR/CHF. Problem korelacji został już wcześniej rozstrzygnięty — rynkisą niezależne, stąd ich limity można traktować oddzielnie. Przyjętyhoryzont czasowy inwestycji wynosi 2 – 3 dni. O ile może w tym

252 F O R E X W P R A K T Y C E . V A D E M E C U M I N W E S T O R A W A L U T O W E G O

czasie zmienić się cena na rynku? Pewne wskazówki można odnaleźćw tabeli 5.2. Na rynku GBP/USD cena zmienia się dziennie średnioo 82 punkty, dla EUR/CHF wartość ta wynosi 55 punktów. Do obli-czenia średniego poziomu potencjalnej straty w okresie 3 dni możnaprzyjąć iloczyn tej wartości, liczby dni i pewnego współczynnika —np. 0,6. Ta ostatnia wartość odzwierciedla fakt, iż zmiana ceny możenastąpić w każdą ze stron — w bardziej pesymistycznych wariantachmożna przyjąć wyższe wartości tego wskaźnika. Tak określony poziomśredniej straty w punktach wyniesie zatem:

GBP/USD = 82∗3∗0,6 = 147,6 (punktów)EUR/CHF = 55∗3∗0,6 = 99 (punktów)

Tabela 5.2. Średnia wartość dziennej bezwzględnej zmiany procentowejnotowań na najbardziej popularnych rynkach walutowych z okresu1 stycznia 2008 – 31 grudnia 2008 r., średnia zmiana notowań w punktachwg cen z 31 grudnia 2008 r., oraz relacja tak określonej zmienności do typowegopoziomu kosztów transakcji

Źródło danych: NBP.

Do obliczenia tych wartości można wykorzystać także innemetody — taką funkcję spełnia chociażby wskaźnik Average TrueRange (ATR). Przykładowo wartości wskaźnika dla danych dziennych

Z a r z ąd z a n i e r y z y k i e m 253

z 31 grudnia 2005 r. wynoszą: na rynku GBP/USD ok. 305 punktów,na rynku EUR/CHF ok. 176 punktów1.

Na taką stratę powinien być zatem przygotowany inwestor operu-jący na danych rynkach w przyjętym horyzoncie czasowym. W prak-tyce wartość ta może być niższa i uzależniona od rodzaju zastoso-wanego mechanizmu stop loss.

Limit straty dla każdej z pozycji wynosi 125 USD, co oznacza, iżwartość punktu notowań nie powinna być wyższa niż:

Punkt dla GBP/USD = 125 USD/147,6 = 0,84 USDPunkt dla EUR/CHF = 125 USD/99 = 1,26 USD

W przybliżeniu oznacza to, iż inwestor w założonym wcześniej3-dniowym horyzoncie czasowym może otworzyć pozycję o wielkości10 000 GBP (1 USD za punkt) na rynku GBP/USD i 10 000 EURna rynku EUR/CHF (ok. 1,02 USD za punkt). W celu określeniadokładnego limitu ekspozycji należy odnieść otrzymane wartości dospecyfikacji kontraktów dostarczanej przez wybranego brokera.Przedstawione wartości maksymalnej straty w punktach mają cha-rakter orientacyjny, nie należy ich jednak przekraczać. W oceniewielkości ekspozycji warto także uwzględnić planowane na dany okrespublikacje danych makroekonomicznych — w szczególności dotyczyto rynków opartych na kursie dolara. Moment ogłoszenia danych,jak zostało to omówione w części poświęconej analizie fundamen-talnej, może prowadzić do gwałtownego wzrostu zmienności — a tymsamym wzrostu ryzyka transakcji. O tym, jaki poziom ryzyka zostaniepodjęty w praktyce, będzie decydować wybrana technika zamykaniapozycji, problem ten zostanie omówiony w kolejnym podrozdziale.

1 Dane obliczone dla wskaźnika ATR(14), mogą się różnić w zależności

od źródła danych rynkowych.

254 F O R E X W P R A K T Y C E . V A D E M E C U M I N W E S T O R A W A L U T O W E G O

Przed ostatecznym wyborem rynku zaangażowania warto zwrócićuwagę na przedstawione w tabeli 5.2 wartości. Średnia zmianaw punktach została obliczona w oparciu o cenę zamknięcia z 31 grud-nia 2008 r. — dla aktualizacji warto odnieść ukazany w drugiejkolumnie średni procent zmiany do poziomu aktualnych notowańrynkowych. Interesujące może być podsumowanie atrakcyjności rynkupod względem zmienności z uwzględnieniem kosztów transakcji.Przy średnich rynkowych poziomach spread proponowanych przezbrokerów dzienna zmiana notowań na rynku USD/CHF 22-krotnieprzewyższa koszt transakcji. Oznacza to najbardziej atrakcyjnewarunki dla aktywnego handlu spośród przedstawionych walut.Wysoki poziom wskaźnika posiadają także EUR/USD, GBP/USDi USD/JPY, podczas gdy USD/PLN i EUR/PLN ze względu na koszttransakcji wydają się być bardziej odpowiednie dla inwestycji dłu-goterminowych.

5.4. Poziomy obrony i realizacji zysku

We wcześniejszych częściach przedstawione zostały metody pozwa-lające na wybór rynku, określenie maksymalnego poziomu zaanga-żowania i dopuszczalnej straty. Analiza fundamentalna i technicznadostarczają informacji o tym, jak otwierać pozycję. Obraz procesuinwestycyjnego nie będzie jednak pełny, jeżeli nie przedstawimy pro-blemu zamknięcia pozycji — w opinii wielu stanowiącego kluczowyelement dla każdej działalności rynkowej. Przyjmijmy zatem, iż inwe-stor otworzył już pozycję, postępując z zachowaniem przedstawionychwcześniej reguł. Co dalej?

W przypadku każdej pozycji potrzebne są dwa warianty postępo-wania zależne od rozwoju wydarzeń — pesymistyczny i optymistyczny.

Z a r z ąd z a n i e r y z y k i e m 255

Wariant pesymistyczny nazwijmy obroną kapitału, scenariusz opty-mistyczny — realizacją zysku. Pierwszy z nich powinien być przygo-towany dla każdej otwieranej pozycji i precyzyjnie określać poziomzlecenia stop loss, wariant realizacji zysku jest opcjonalny i może np.zakładać wykorzystanie zlecenia take profit. Wbrew nazwie podejścieobronne nie oznacza wcale, iż inwestor stosujący podejście obronykapitału w każdym przypadku będzie ponosił straty — chodzi turaczej o zatrzymanie w odpowiednim momencie spadku wartościpozycji — zabezpieczające obok podstawowego kapitału takżeznaczną część niezrealizowanego zysku.

W jaki sposób zatem przygotować pozycję w wariancie pesymi-stycznym? Decyzję o ustaleniu poziomu stop loss dla otwartej pozycjimożna podjąć w oparciu o szereg czynników, m.in.:

Maksymalny poziom dopuszczalnej straty — wyznaczonynp. w oparciu o metody przedstawione we wcześniejszejczęści tego rozdziału. Jest to najprostsza i najbardziejryzykowna z dostępnych metod — np. pozycja możeprzynieść maksymalnie 120 punków straty, stop loss oddalonyjest zatem o taką właśnie ilość punktów od ceny otwarcia.Wadą tego podejścia jest nieuwzględnienie trendów panującychna rynku, które stały u podstaw decyzji otwarcia pozycji.

Analizę wykresów — jeżeli dana pozycja zostałaotwarta w oparciu o określoną formację technicznąwidoczną na wykresie — np. linię trendu wzrostowego, stoploss może zostać wyznaczony tak, aby załamaniezaobserwowanej formacji powodowało jego realizację (wzależności od horyzontu czasowego ok. 5 – 20 punktów poprzeciwnej w stosunku do ceny rynkowej stronie liniiformacji).

Wskaźniki techniczne — cennych wskazówek związanychz realizacją zysku może dostarczyć szereg wskaźników

256 F O R E X W P R A K T Y C E . V A D E M E C U M I N W E S T O R A W A L U T O W E G O

analizy technicznej, z których część przedstawiona zostaławe wcześniejszych rozdziałach. Pozycje otwarte w trendachwzrostowych lub spadkowych mogą zostać zamknięte woparciu o wskazania średniej kroczącej (przecięcie wykresucenowego i średniej), sygnały wskazywane przez wstęgiBollingera (przy trendzie wzrostowym przecięcie wykresuz dolną wstęgą, przy trendzie spadkowym z wstęgą górną)czy wskaźnik Parabolic SAR. Pozycje otwarte w trendziehoryzontalnym mogą być zamknięte np. w momenciespadku oscylatora poniżej strefy wykupienia rynku.

Wartość portfela — inwestor może podjąć decyzjęo zamknięciu części lub całości pozycji w momenciespadku wartości portfela poniżej założonego poziomu.Wadą tego rozwiązania jest nieuwzględnienie sytuacjipanującej na poszczególnych rynkach. Punktemodniesienia może być także wartość zysku i depozytuwykorzystywanego do zabezpieczenia danej transakcji.

Innym rozwiązaniem może być przyjęcie jako poziom stop lossokreślonego, stałego poziomu dopuszczalnego spadku notowań poni-żej ostatniego maksimum — np. w oparciu o wskaźnik ATR. Inwe-stor zakłada zatem, iż w przypadku korzystnych dla niego zmian narynku, czyli np. dalszych wzrostów w przypadku kupna waluty bazo-wej, stop loss będzie położony np. o 30 punktów poniżej ostatniegomaksimum. Jeżeli na rynku będą nadal panowały wzrosty i powstanąnowe maksima, poziom stop loss może być konsekwentnie przesu-wany w górę, tym samym będzie zabezpieczał rosnącą wartość zysku.Analogicznie w przypadku inwestycji zakładającej spadek notowaństop loss może być oddalony o określoną liczbę punktów powyżejostatniego minimum. Dopiero poważniejsza korekta notowań możedoprowadzić do zamknięcia pozycji. Ten mechanizm bywa często

Z a r z ąd z a n i e r y z y k i e m 257

określany jako tzw. stop ruchomy (Trailing Stop) i w przypadku nie-których brokerów jest dostępny automatycznie z pozycji platformytransakcyjnej.

Przykładem dylematu stojącego przed inwestorem posiadającymotwartą pozycję może być sytuacja przedstawiona na wykresie 5.1.Na wykresie 1-godzinnym rynku GBP/USD w połowie stycznia2005 roku doszło do pokonania tygodniowej linii trendu spadkowego.Inwestor Jan Kowalski wybrał właśnie ten moment na otwarcie pozy-cji. Dalszy przebieg notowań zdaje się potwierdzać słuszność tejdecyzji, pozostaje jednak pytanie o moment, kiedy należy wycofaćsię z rynku. Pozycja może być zamknięta albo w razie spadku wskaź-nika Stochastic Oscillator poniżej poziomu 80, oznaczającego wyku-pienie rynku (pierwszy sygnał początku korekty), albo w razie zam-knięcia godzinnych notowań poniżej linii trendu wzrostowego.W tym przypadku ryzyko pozycji jest najmniejsze — stop loss jestpołożny blisko poziomu aktualnych notowań, istnieje jednak ryzyko,iż po naruszeniu tak stromo nachylonej linii tempo wzrostów wpraw-dzie spadnie, trend jednak będzie kontynuowany, a pozycja zostanieprzedwcześnie zamknięta. Inny wariant zakłada ustawienie poziomustop loss na poziomie wyznaczonym przez wskaźnik Parabolic SAR —wadą tego rozwiązania jest znaczne ryzyko występujące na początkuinwestycji (poziom stop loss istotnie oddalony od aktualnej ceny ryn-kowej, a zatem wysoka ewentualna strata), zaletą jest możliwośćuniknięcia pierwszych korekt trendu i w efekcie wzrost potencjalnegozysku. Sprawdzenie skuteczności przedstawionych metod powinnobyć przeprowadzane na podstawie danych historycznych dotyczącychokreślonego czasu oddzielnie dla każdego wybranego rynku.

Podstawową wadą zapowiedzianego wcześniej wariantu optymi-stycznego, czyli inaczej realizacji zysku z wykorzystaniem zleceń typutake profit jest ryzyko przedwczesnego zamknięcia pozycji. Z tegowzględu rozwiązanie to nie powinno być pochopnie stosowane na

258 F O R E X W P R A K T Y C E . V A D E M E C U M I N W E S T O R A W A L U T O W E G O

Wykres 5.1. Warianty zamknięcia długiej pozycji na rynku GBP/USD w styczniu2006 r. w oparciu o wybrane narzędzia inwestycyjne, wykres 1-godzinowy

rynkach, na których występują wyraźne tendencje wzrostowe czyspadkowe. W wielu przypadkach przedwczesna realizacja zysku możepo pierwszej fali zadowolenia skłonić inwestora do ponownej „pogoniza rynkiem” i w efekcie spontanicznie otwartych pozycji przy tracącymsiłę trendzie. Pierwszeństwo tej metodzie należy dać w sytuacjach,gdy na rynku nie ma określonej tendencji rozwojowej i zarównowzrost, jak i spadek notowań są nietrwałe. Poziom realizacji zleceńtypu take profit może być określony w oparciu o:

Zakładany przez inwestora zysk nominalny — w praktyceczęsto spotykane rozwiązanie, podstawową wadą tegorozwiązania jest nieuwzględnienie sytuacji rynkowej, co możeprowadzić do częstych sytuacji, w których zysk realizowanyjest przedwcześnie lub nie jest realizowany wcale.

Z a r z ąd z a n i e r y z y k i e m 259

Analiza wykresów — jest przydatna zwłaszcza w przypadkuhoryzontalnego przebiegu notowań, pozwala na określeniezakładanego zasięgu wzrostów i spadków rynku i zgodnąz nimi realizację zysku. W pewnym zakresie także w czasietrwania wyraźnych trendów zastosowanie mogą znaleźćtakże kanały trendu — np. pozycja zgodna z trendemwzrostowym może być zamknięta w pobliżu górnegoograniczenia formacji, wadą rozwiązania jest możliwośćprzedwczesnej realizacji zysku.

Wskaźniki techniczne — wykorzystanie mogą tuznaleźć zarówno wstęgi Bollingera (szczególnie dlatrendów horyzontalnych), jak i oscylatory. W tym ostatnimprzypadku pozycja może zostać zamknięta np. przy trendziewzrostowym w momencie, gdy wskaźnik osiągnie strefęwykupienia.

Zmienność rynku — poziom realizowanego zysku możebyć określony analogicznie jak w przypadku poziomudopuszczalnej straty. Wadą rozwiązania może byćnieuwzględnienie sytuacji rynkowej.

Z przedstawionego powyżej zestawienia wynika, iż realizacja zyskupoprzez zlecenia typu take profit jest bardziej skuteczna w przypadkutrendów horyzontalnych niż w okresie panowania silnych tendencjiwzrostowych czy spadkowych. Zlecenia typu stop loss są prefero-wane w przypadku pozycji otwartych zgodnie z wyraźnym trendem.Warto pamiętać iż nie każda otwarta pozycja musi posiadać okre-ślony poziom realizacji zysku (take profit), konieczne jest jednakjasne określenie poziomu stop loss. Poziom ten powinien być znanyi konsekwentnie przestrzegany przez inwestora, niezależnie od tego,czy został wysłany do automatycznej realizacji w systemie transakcyj-nym brokera, czy też funkcjonuje wyłącznie w notatkach lub pamięciuczestnika handlu.

260 F O R E X W P R A K T Y C E . V A D E M E C U M I N W E S T O R A W A L U T O W E G O

5.5. Nauka i ocena inwestycji

Inwestowania można nauczyć się samemu, trzeba być jednak dlasiebie wnikliwym i obiektywnym nauczycielem. Nie jest to łatwe. Pro-blemowi oceny prowadzonych inwestycji oraz procesowi nauki wartopoświęcić chwilę uwagi.

Ocenę działań podejmowanych przez danego inwestora możnaprzeprowadzić na dwóch poziomach. Pierwszym z nich jest analizaskuteczności metod zawierania poszczególnych transakcji w odniesie-niu do aktualnych warunków rynkowych, z uwzględnieniem indy-widualnego elementu psychologicznego — konsekwencji w stoso-wanym podejściu inwestycyjnym. W efekcie możliwa jest diagnozai wnioski, na podstawie których można podjąć próby usprawnieniastosowanego zestawu narzędzi inwestycyjnych czy przedmiotu dzia-łalności (wybranych rynków) oraz ustalić kierunek działań w pracynad psychiką danego inwestora. Większość indywidualnych uczestni-ków handlu mniej lub bardziej świadomie przechodzi przez ten etap.Można go określić mianem oceny analitycznej.

Drugim poziomem jest ocena syntetyczna, stanowiąca podsu-mowanie wyników działalności za dany okres (tydzień, miesiąc, rok).Podstawowym czynnikiem, który podlega ocenie, jest oczywiściewartość zysku — zarówno w ujęciu względnym jako stopa zwrotu,jak i bezwzględnym — nominalna kwota netto. Nie należy jednakzapominać o uwzględnieniu ryzyka, jakie stało u podstaw takiego,a nie innego wyniku. Zysk na poziomie 20% rocznie u inwestora,który przy niewielkiej ekspozycji konsekwentnie potrafił utrzymaćwartość portfela powyżej 95% stanu początkowego, i taki sam wynikosiągnięty po wcześniejszym 80-procentowym obsunięciu kapitałuzasługują na skrajnie różne oceny.

Istotnym i dosyć kontrowersyjnym tematem jest ocena relacjizysku do strat zakładanych w poszczególnych transakcjach — innymisłowy: jaka powinna być proporcja pomiędzy poziomem zysku zakła-

Z a r z ąd z a n i e r y z y k i e m 261

danym przez zlecenie take profit a zleceniem stop loss. Pomimo iżw literaturze często spotykane jest twierdzenie o „złotej regule” 3:1(potencjalny zysk trzykrotnie większy od zakładanej straty), nie majednoznacznej odpowiedzi na tak sformułowany problem. W przy-padku pozycji otwieranych zgodnie z trendem zachowanie powyższejrelacji jest możliwe — wyjątkowo silne tendencje mogą faktycznieprzebiegać bez głębszych korekt powodujących przedwczesną reali-zację zlecenia typu stop loss. Nieporozumieniem jest jednak stoso-wanie powyższej zasady przy chaotycznych z natury trendach horyzon-talnych, w szczególności na rynkach o wysokiej zmienności w krótkimhoryzoncie czasowym. Nerwowe wahania cen bardzo szybko mogądoprowadzić do szybkiej realizacji zlecenia typu stop i w konsekwen-cji szeregu drobnych, ale na dłuższą metę bardzo dotkliwych strat.W tym przypadku wyższą skuteczność może osiągnąć rozwiązanie,w którym przy niewielkim poziomie założonego zysku zlecenie stoploss jest wyraźnie oddalone od typowego zakresu wahań ceny narynku. Współczynnik proporcji potencjalnego zysku w stosunku dozakładanej straty może być w tym przypadku niższy niż 1. O tym,czy takie podejście przyniesie zysk, decyduje także procent sku-tecznych transakcji, a nie wyłącznie mniej lub bardziej „złota” pro-porcja wartości zysku do zakładanej straty. Ogólnie wzór możnazatem zapisać jako:

współczynnik powodzenia = średnia wartość zysku/średnia wartość straty∗liczba zyskownych transakcji/liczba transakcji stratnych

Wartości „współczynnika powodzenia” powyżej 1 w danym okre-sie świadczą o pozytywnej ocenie działalności inwestora.

Dla przykładu rozważmy dwóch inwestorów. Inwestor A zarabiaśrednio 500 PLN w pojedynczej, udanej transakcji. Jego straty wyno-szą średnio 230 PLN. Brzmi dobrze? Problem w tym, iż na każdązyskowną transakcję przypadają cztery zakończone stratą.

262 F O R E X W P R A K T Y C E . V A D E M E C U M I N W E S T O R A W A L U T O W E G O

Współczynnik powodzenia = 500 PLN/230 PLN∗20/80 = 0,54

Przy założeniu, iż w taki sposób zawartych zostało 100 transakcji,inwestor poniósł stratę w wysokości 8400 PLN.

Inwestor B osiąga zysk o wartości średniej 220 PLN, straty mająwartość ok. 430 PLN. Niska wartość zakładanego zysku sprawia,iż ok. 70% transakcji kończy się zyskiem.

Współczynnik powodzenia = 220 PLN/430 PLN∗70/30 = 1,19

W tym okresie zysk ze 100 transakcji osiągnął wartość 2500 PLN.Dla odniesienia — wartość wskaźnika równa 1 oznacza, iż zawie-

rane transakcje nie zmieniły wartości portfela.Do oceny skuteczności prowadzonych inwestycji z uwzględnie-

niem akceptowanego poziomu ryzyka może zostać wykorzystanawiększość wskaźników przedstawionych w rozdziale poświęconymocenie automatycznych systemów transakcyjnych. Fakt, iż za danymidecyzjami stoi człowiek, a nie „bezduszny” zestaw procedur, niepowinien wpływać na zmianę sposobu oceny i wyciągnięte wnioski.

Ważnym źródłem doświadczenia mogą być tzw. papierowe inwe-stycje, prowadzone z wykorzystaniem historycznych danych rynko-wych. Większość programów do analizy technicznej oraz niektóreplatformy transakcyjne udostępniane przez brokerów pozwalają naobserwację danych z przeszłych okresów i stopniowe przesuwanieich w kierunku dnia dzisiejszego — co symuluje upływ czasu. Wszel-kie metody i techniki stosowane dla rzeczywistych inwestycji powinnybyć przetestowane pierwotnie na danym rynku przy określonym hory-zoncie czasowym właśnie w ten sposób. Kolejnym krokiem powinnybyć działające w czasie rzeczywistym rachunki demonstracyjne, udo-stępniane przez większość detalicznych firm brokerskich działającychna rynku walutowym. Dopiero w przypadku powodzenia tych forminwestycji można przejść do zagadnienia rzeczywistych zysków i praw-dziwego ryzyka. Dlaczego inwestorzy pomijają te etapy, stosując nie-sprawdzone wcześniej metody? O tym już decyduje psychologia.