Łukasz Kaczmarek, Anna Krawulska-Ptaszyńska

FUNKCJE POZYTYWNYCHEMOCJI W PERSPEKTYWIE

INDYWIDUALNEJ I SPOŁECZNEJ!

1. Wstęp

Musiało upłynąć kilka tysiącleci, by biblijne słowa "radość sercawychodzi na zdrowie"? zaczęły uzyskiwać pierwsze wiarygodne po-twierdzenia w postaci wyników badań naukowych. Psychologia, jakonauka empiryczna o człowieku i jego zachowaniu się, przez dłuższyczas uznawała pozytywne doświadczenia w życiu człowieka za zagad-nienie drugoplanowe". Badaniom i teoretycznemu opracowaniu podda-wano te obszary ludzkiego funkcjonowania, które naj ściślej wiązały siępsychopatologią: zupełnie tak, jak gdyby wiedza psychologiczna byłaj e d y n i e instrumentem służącym pomaganiu. Na skutek tego opisi wyjaśnienie funkcjonowania ludzi zdrowych i dobrze radzących sobiew życiu do dziś stanowi stosunkowo zaniedbany obszar badawczy.

Prób eksploracji tego obszaru dokonano w latach sześćdziesiątychw ramach paradygmatu psychologii humanistycznej, a za nim - psy-chologii transpersonalnej, zwanej także Ruchem Ludzkiego Poten-

1 Autorem części pierwszej niniejszej pracy oraz podsumowania (punkty 1, 2, 3, 5) jest Łu-kasz Kaczmarek. Idee zawarte w tejże części zostały wypracowane pod kierunkiem prof. drhab. Heleny Sęk z IP UAM w ramach seminarium magisterskiego, w którym autor uczestni-czył. Autorką drugiej części (punkt 4) jest dr Anna Krawulska-Ptaszvńska z IP UAM.

2 Księga Przysłów, 17:22; Biblia Tysiąclecia.3 J. Czapiński, Negativity bias in psyc!zology: An analysis oj Polish publications, "Polish

Psychologie al Bulletin" 1985, nr 16, s. 27-44; R. F. Baumeister, E. Bratslavsky, C. Finkenauer,K. D. Vohs, Bad is stronger tlian good, "Review of General Psychology" t. 5, 2001, nr 4,s. 323-370; M. E. P. Seligman, M. Csikszentmihalvi, Positive Psychology: An Iniroduction,"American Psvchologist" 2000, nr 55, s. 5-14.

I-----------------------126 Łukasz Kaczmarek, Anna Krawulska-PłaszYliska

cjału". Przedmiotem badań miało stać się to, co w człowieku "dobre,piękne, poźądane", a ich celem - poznanie źródeł miłości, twórczości,odpowiedzialności, zabawy, humoru, sztuki itp. W tym nurcie mogły-by również znaleźć się badania nad pozytywnymi emocjami.

Jednakże nurt psychologii humanistycznej bardzo szybko zatraciłswój n a u k o w Y c h a rak t e r - i to bynajmniej nie wbrew in-tencji jego twórców. Jak pisze jeden z jego ojców-założycieli, AbrahamMaslaw: "Te psychologie [humanistyczna i transpersonalna] obiecują,iż się same rozwiną w filozofię życia, namiastkę religii, systemy war-tości i program życiowy'". I tak też się stało. Mihalyi Csikszentmiha-lyi" dość sarkastycznie komentuje upadek psychologii humanistycznejna gruncie nauk empirycznych: "Część spadku po humanizmie lat 60.jest dobrze wyeksponowana w każdej dużej księgarni: w sekcji «psy-chologia» na dziesięć półek o leczeniu kryształami, aromaterapii i do-cieraniu do swego wewnętrznego dziecka, przypada jedna półka ksią-żek, które próbują sprostać jakimś standardom naukowyrn'".

Wychodząc z założenia, że upadek psychologii humanistycznejnie wynikł z błędności samej idei, leżącej u jej podstaw, lecz ze spo-sobu jej realizacji, Csikszentmihalyi oraz Martin Seligman - pionierbadań nad optymizmem? - postanowili podjąć ponowną próbę stwo-rzenia psychologii jako nauki empirycznej o charakterze całościo-wym, ze szczególnym akcentem położonym na pozytywne stronyludzkiego funkcjonowania. W roku 2000 ogłosili manifest psychologiipozytywnej", jako "nauki i profesji wyjaśniającej i tworzącej te czyn-niki, które pozwalają jednostkom, społecznościom i społeczeństwomwzrastać"!'. W ramach psychologii pozytywnej badania nad pozy-tywnymi emocjami zajmują szczególne miejsce - głównie za sprawąbadań i osiągnięć teoretycznych Barbary Fredrickson przedstawio-nych w dalszej części artykułu.

W wyniku skoncentrowania się naukowców na psychopatologii, in-terwencje służące zdrowiu związane z wywoływaniem pozytywnychemocji stały się domeną parapsychologii i quasi-psychologii. Za przy-kład mogą posłużyć różne formy "terapii śmiechem", które są obec-

4 R. Stachowski, Historia współczesnej myśli psychologicznej. Od Wundta do czasów nainou»szych, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2000, s. 245.

5 Tamże, s. 239.6 Tamże, s. 245.7 Csikszentmihalyi był osobiście związany z psychologią humanistyczną; w latach sie-

demdziesiątych publikował na łamach "Journal of Humanistic Psychology".8 M. E. P. ScJigman, M. Csikszcntmihalyi, Positiuc Psychology ...r dz. cyt., s. 7. Zauważ-

my, że jest to proporcja widoczna również w polskich księgarniach.9 M. E. P. Seligman, Optymizmu można się nauczyć, Media Rodzina, Poznań 1996.10 M. E. P. Seligman, M. Csikszentmihalyi, Positive PSycllOlogy ..., dz. cyt.]] Tamże, s. 5.

Funkcje Pozytlfwnych emocji ... 127nie popularne w Stanach Ziednoczonychv, a zaczynają pojawiac SIęrównież na polskim rynku usług zdrowotnych. Stosujący je terapeuci(niejednokrotnie pozbawieni wykształcenia psychologicznego) czę-sto powołują się na rzekome fakty naukowe dokumentujące zasad-ność ich postępowania. Jednakże w rzeczywistości, przynajmniej jakdotąd, brakuje wystarczających przesłanek do wyciągnięcia wnioskuo pozytywnym związku między humorem i śmiechem a zdrowiem".A zatem klienci "leczeni śmiechem" oraz wieloma innymi pozytyw-nymi formami terapii poddawani są działaniom, które są zawieszonew próżni teoretycznej. Nawet jeśli u niektórych osób występuje subiek-tywna poprawa, to nie sposób rozstrzygnąć, który element całej "sytu-acji terapeutycznej" stanowił czynnik leczący, np. czy były to zmianyfizjologiczne wywołane śmiechem, czy wzrost optymizmu, który mógłnastąpić na skutek zaangażowania się w działalność spostrzeganą jakosłużąca zdrowiu.

2. Badania empiryczne nad emocjami pozytywnymi

Powolny postęp w dziedzinie badań poświęconych emocjom pozy-tywnym nie wynika jedynie z opisanych powyżej założeń ideologicz-nych dotyczących roli psychologii. Jak zostanie przedstawione, emocjepozytywne bada się trudniej niż emocje negatywne. Trudności spe-cyficzne dla badań empirycznych nad emocjami pozytywnymi mogąw znaczący sposób wpływać na sposób interpretacji rezultatów badań.Zajmijmy się kolejno kontekstem emocjonalnym sytuacji badawczej,sposobami wywoływania pozytywnych emocji oraz pomiarem reakcjiemocjonalnych.

2.1. Lęk przed oceną

Znany jest w nauce problem zmian, które następują w obiekcie ob-serwacji pod wpływem narzędzi obserwacji. Wzorcem tego problemusą zjawiska z zakresu fizyki kwantowej". Również w psychologii mamiejsce podobne zjawisko. Otóż tak, jak procesy mikroświata zmienia-ją swój przebieg pod wpływem zewnętrznej ingerencji pomiarowej, takteż osoby badane funkcjonują inaczej, gdy podlegają obserwacji.

Zmiany następują na kilku poziomach. Na poziomie interperso-nalnym funkcjonowanie człowieka ulega modyfikacji pod wpływem

12 R. A. Martin, Humor, Lallgliter, and Pliysical HenItli: Met/lOdologienl 15sllC5 and ResearchFindings, "Psychological Bulletin" 2001, li 127, s. 4.

13 Tamże.

14 M. Tempczyk, Rola obserwatora w mechanice kwantowej, w: Wiedza a podmiotowość,A. Motycka (red.), Wydawnictwo IFiS PAN, Warszawa 1998.

r~,!!!

128 Łukasz Kaczmarek, Anna Krawulska-Ptaszytlska

specyficznej formy lęku, zwanego lękiem przed oceną". Ten czynnikzostał stosunkowo wcześnie rozpoznany i włączony jako zmiennauboczna do procedur badawczych. Jednakże jak dotąd nie udało sięopracować metod, które wykluczałyby go całkowicie. Na skutek tegow każdej sytuacji eksperymentalnej musimy liczyć się z tym, że mimoudanej manipulacji mającej na celu wprowadzenie badanych w stanpozytywnych doświadczeń emocjonalnych, badani będą doświadczalirównież lęku związanego z sytuacją, w której są oceniani.

Warto tutaj zaznaczyć, że możliwość przeżywania ambiwalentnychstanów emocjonalnych również stanowi zaniedbany obszar badaw-czy. Istnieją jednak badania wskazujące, że struktura nastroju składasię z dwóch niezależnych względem siebie wymiarów, z których je-den dotyczy pozytywnego pobudzenia, drugi natomiast - negatywne-go16.Sytuacja eksperymentalna sama w sobie wiąże się z nasileniempobudzenia negatywnego, tzn. wywołuje lęk. Natomiast manipulacjaeksperymentalna, gdy jej celem jest wywołanie pozytywnych emocji,wpływa głównie na poziom nasilenia pobudzenia pozytywnego. A za-tem wywoływane emocje pozytywne powstają na dość złożonym tletworzonym przez specyficzną strukturę nastroju. Nie są to "czyste"emocje pozytywne.

Mogłoby się wydawać, że rozwiązaniem tego problemu jest za-stosowanie procedury retrospektywnej, w której badani odwołują siędo zapamiętanych stanów afektywnych powstałych w warunkach na-turalnych. W rzeczywistości procedura retrospektywna, rozwiązującpewne problemy, stwarza nowe. Dzieje się tak, gdyż w procesie przy-pominania uczestniczy wiele czynników fałszujących odtwarzany ma-teriał".

15 M. J. Rosenberg, Warunki powstawania oraz konsekwencje l?ku przed ocen q, w: J. Brzcziń-ski, J. Siuta (rcd.), Społeczny kontekst badali psycllOlogicznyclz i pedagogicznych, WydawnictwoNaukowe UAM, Poznan 1991.

16 D. Watson, A. Tellegen, Touuird a Consensual Struciurc of Mood, "Psychological Bulle-tin" t. 82, 1985, nr 2, s. 219-235; D. Watson, D. Wiese, J. Vaidya, A. Tellegen, Thc two gellCl'a,'actioation systems of affcct: Struciural [inding», eoolutionarv considcratitms, and psycllObiologicaieoidencc, "Journal of Personality and Social Psychology" 1999, nr 76, s. 820-838; A. Zautra.B. Smith, G. Affleck, H. Tennen, Examinations of CllI'onic Pain and Affect Rcuitionships: Ap-plications of a Dynamie Model of Affect, "Journal of Consulting and Clinical Psychologv"t. 692001, nr 5, s. 786-795. Są to ustalenia zgodne z wynikami badań nad strukturami neu-ronalnymi, w których wykazano odrębność dwóch systemów mózgowych: behawioral-nego zbliżania i behawioralnego hamowania - J. A. Gray, Wymiary osobowości a systel/ll!emocjonalne, w: Natura emocji, P. Ekman, R. Davidson (red.), Gdańskie Wydawnictwo PS\"chologiczne, Gdańsk 1998, s. 276-279.

17 Ch. L. Rusting, T. De Hart, Retnering Posiiiuc Memories to Regulatc Negative Mood:Consequcnccs for Mood-Congrllent Mcmory, "Journal of Persona lit y and Social Psychologv"t. 78, 2000, nr 4, s. 737-752; A. A. Stone, J. E. Schwarz, J. M. Neale, S. Shiffman, Ch. A. Marco.M. Hickcox, J. Paty, A Comparison of Coping Assesscd by Ecological Momentarll Assessmclltand Rctrospectiue Recail, "Journal of Personality and Social Psvcholozv" t -.; 1008. nr 6.s.1670-1680.

riI;

Funkcje poz1ftywnych emocji ...

2.2. Wywoływanie pozytywnych emocji

Nie tylko w sytuacji eksperymentalnej, lecz także w życiu codzien-nym łatwiej jest" popsuć komuś humor" lub wywołać w nim negatyw-ne emocje, niż dokonać czegoś przeciwnego. Pojawia się zatem pytanie,w jaki sposób wywołać w osobach badanych pozytywny stan emocjo-nalny, i na ile stany te pozwolą nam wnioskować o tym, jak funkcjonu-ją ludzie w sytuacjach życia codziennego.

Alice Isen, która jako jedna z pierwszych podjęła badania nad funk-cją pozytywnych emocji, w swoich badaniach nad związkiem proce-sów poznawczych z pozytywnym nastrojem stosowała następującetechniki":

- otrzymanie paczuszki cukierków w prezencie,- poznanie śmiesznej historyjki obrazkowej,- wysłuchanie pozytywnego komunikatu zwrotnego (pochwała),- obejrzenie krótkiej komedii,- przeczytanie serii pozytywnych słów.Metoda projekcji krótkiej komedii (trwającej od 10 minut do 1 go-

dziny) jest szczególnie popularna. W wypadku badań nad humoremi śmiechem jest to metoda wykorzystywana najczęściej". Możemyprzypuszczać, że istnieje duża zmienność reakcji na tego rodzaju mate-riał sprzyjający wywołaniu pozytywnych emocji.

Jak wykazały badania Susan Folkman i Judith Moskovitz/", w któ-rych badani prowadzili dzienniczki z wpisami dotyczącymi emocjo-nujących zdarzeń, przyczyny pozytywnych stanów emocjonalnych do-świadczanych na co dzień mogą być różnorakie; czasami nawet drobnezdarzenia mogą wywoływać silne emocje pozytywne. Na przykładbadani relacjonowali występowanie stanów "niesamowitej radości"i "wielkiego zadowolenia" w odpowiedzi na zdarzenia życia codzien-nego, takie jak smaczny posiłek, rozmowa z przyjaciółmi, widok pięk-nych kwiatów",

To zestawienie wyników z badań laboratoryjnych i badań w natu-ralnym środowisku ukazuje, że trudno przewidzieć, jaką reakcję emo-cjonalną wywoła stosowany bodziec. Problematyczne jest osiągnięcie

18 F. G. Ashbv, A. M. Isen, A. U. Turken, A Neuropsuchotogical T71Conf of Positioe Affect and1Is Influence on Cogniiion, "Psychologicał Review" t. 106, 1999, nr 3, s. 529-550. Por. takżeB. L. Fredrickson, Wlzat Good Are Positive Emotions? .Revicw of Generał Psychology" 1998,nr 2, s. 3.

19 Za: R. A. Martin, Humor ..., dz. cyt.

20 S. Folkman, J. T. Moskovitz, Posiiioe affect and the other side of coping, .Amcrican Psy-chologist" 2000, nr 55, s. 644-653.

21 Tamże, s. 648. Trzeba zaznaczyć, że badani nie stanowili grupy reprezentatywnejdla całej populacji, ponieważ byly to osoby przeżywające wysoki poziom stresu. Ponadtostosowano tu metodę retrospektywną, która - jak pisaliśmy powyżej - wprowadza nowezmienne zaklócające.

129

130 Łukasz Kaczmarek, Anna Krawulska-Ptaszvńska

kompromisu między dokładnym pomiarem czynników, które oddzia-łują na badanego i jego reakcji z jednej strony, a zgodnością międzytym, czego doświadcza badany w sytuacji laboratoryjnej, z doświad-czeniami życia codziennego. Z tej przyczyny ukazanie istotnych za-leżności między zmiennymi (a przez to odkrycie funkcji pozytywnychemocji) stwarza problemy inne niż te, na które napotyka badacz emocjinegatywnych". Badacze mogą niechętnie wkraczać w dziedzinę zja-wisk pozytywnych. Zamiast tego wybierają takie problemy badawcze,które pozwolą im łatwo wywołać silne reakcje emocjonalne, zweryfiko-wać hipotezy i opublikować wyniki swoich badań".

2.3. Wskaźniki doświadczeń emocjonalnych

Zagadnieniu adekwatnych sposobów pomiaru reakcji emocjonal-nych poświęcimy więcej uwagi. Zmiany emocjonalne występują na kil-ku poziomach. Wśród nich wyróżniamy:

- subiektywne doświadczanie,- ekspresję mimiczną,- procesy poznawcze,- zmiany fizjologiczne.

2.3.1. Reakcje obserwowalne - obiektywne, lecz niezróżnicowane

Wskaźniki fizjologiczne, takie jak aktywność sercowo-naczyniowa,są wysoce obiektywne. Jednakże podłączenie osoby badanej do apara-tury pomiarowej nasila kontekst sprzyjający powstawaniu lęku. Powo-duje to nasilenie wszystkich opisanych powyżej konsekwencji utrud-niających (a być może nawet uniemożliwiających) badanie "czystych"emocji pozytywnych.

Ponadto ze wskaźników fizjologicznych nie można wyprowadzićwniosków dotyczących subiektywnych doświadczeń. Pozwalają onewnioskować głównie o stopniu pobudzenia, a zatem - o nasileniu emo-cji, nie zaś o ich walencji (znaku). Już Hans Selye, twórca pojęcia stresu,odkrył, że zarówno silnym emocjom pozytywnym, jak i negatywnymtowarzyszy ten sam wzorzec reakcji fizjologicznej".

A zatem o walencji emocjonalnej musielibyśmy dodatkowo wnio-skować na podstawie ekspresji mimicznej. Jednakże - jak już wspo-

22 W wypadku wywoływania u osób badanych emocji negatywnych na pierwszy plan wy-łaniają się problemy etyczne; wywołanie samych emocji nie nastręcza większych problemów.

23 R. F. Baumeistcr i in., Bad is stronger ...r dz. cyt. Autorzy ci w tym właśnie upatru-ją przyczyn większego zaintersowania psychologów eksperymentalnych zagadnieniamiemocji negatywnych.

24 H. Selye, za: J. Strelau, Temperament a stres: temperament jako czynnik moderujący stre-sory, stan iskutki stresu oraz radzenie sobie ze stresem, w: Człowiek w sytuacji stresu, 1. Heszen--Niejodek, Z. Ratajczak (red.), Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2000.

łłI

Funkcie pozytywnych emocji ... 131

mnieliśmy - biorąc pod uwagę możliwość występowania w sytuacjibadawczej stanów ambiwalentnych, trudno rozróżnić, czy utrzymują-cy się wysoki stopień aktywności sercowo-naczyniowej wywołany ak-tywnością układu hormonalnego" traktować jako korelat aktualnegowzorca ekspresji mimicznej, czy też jako konsekwencję poprzedniegostanu emocjonalnego. A zatem obiektywny wskaźnik pobudzenia niejest powiązany ściśle z aktualnym doświadczeniem emocjonalnym.

Kolejnym ograniczeniem użyteczności wskaźnika ekspresji mi-micznej w badaniu emocji pozytywnych jest to, że spośród emocji po-zytywnych jedynie radość posiada specyficzny i uniwersalny wzorzecmimiczny, natomiast w wypadku emocji negatywnych rozróżnić moż-na: strach, wściekłość, odrazę, smutek i pogardę". Opierając się na tymwskaźniku, nie jesteśmy w stanie trafnie różnicować między radością,zainteresowaniem, dumą i zadowoleniem.

2.3.2.Deklaracje słowne - świadomość jako detektor trudności

Dającym najwięcej pewności, a także najczęściej stosowanym wskaź-nikiem emocji są deklaracje osób badanych. Na ogół badani proszenisą o to, by na podstawie podanej im listy różnych stanów emocjonal-nych określili, w jakim stopniu odczuwają (lub odczuwali w przypad-ku stosowania technik retrospektywnych) dany stan emocjonalny".Aby udzielić odpowiedzi, badani muszą dokonać introspekcji, czyliodwołać się do subiektywnej reprezentacji doświadczeń emocjonal-nych. Jak postaramy się wykazać w oparciu o cytowane poniżej ba-dania, świadoma reprezentacja własnych doświadczeń emocjonalnychjest odmienna w wypadku emocji negatywnych i pozytywnych.

Dokonując przeglądu dotychczasowych badań, Baumeister i jegowspółpracownicy wyciągają wniosek, że w każ d e j dziedzinie ży-cia - również w wypadku emocji - zło wywiera silniejszy wpływ na na-sze życie niż dobro". Podajmy za nimi kilka przykładów: Tylko jedenspośród czterech ludzi zapytanych o jakieś ważne emocjonujące zda-rzenie przypomina sobie zdarzenie pozytywne. Podobnie, badani pro-szeni o wymienienie jak największej liczby emocji jako pierwsze podająnajczęściej: radość, smutek, złość i strach - zatem znów obserwujemyproporcję: jedno pozytywne określenie na trzy negatywne. Ponadto lu-

25 Którego efekty wycofują się relatywnie wolno - w miarę rozpadu hormonów produ-kowanych przez układ sympatyczny.

26 D. Ekman, za: G. Mitzel, Wprowadzenie do psychologii, Gdańskie Wydawnictwo Psy-chologiczne, Gdańsk 1998.

27 Wzorcowym narzędziem badawczym tego typu jest skala PANAS - D. Watson,L. A. CIark, A. Te Ile gen, Denelopment and Validation ofBrief Meusures of Positu»: and NegativeAffect: Tlie PANA5 Scales, "Journal of Personality and Social Psychology" t. 54, 1988, nr 6,s.1063-1070.

28 R. F. Baumeister i in., Bad is stronger ..., dz. cyt. s. 323.

132 Łukasz Kaczmarek, Anna Krawulska-Ptaszyńska

dzie trafnie szacują częstotliwość negatywnych doświadczeń w swoimżyciu, natomiast popełniają błąd niedoszacowania liczby zdarzeń po-zytywnych. Liczbę podobnych przykładów można mnożyć. Wszystkieone, zgodnie z ideą Baumeistera i jego współpracowników, mają uka-zywać większą siłę złego, której dobro może przeciwstawić się jedyniepoprzez częstotliwość swego występowania.

Proponujemy alternatywne wytłumaczenie tego wyniku. Zauważ-my, że wnioski z cytowanych badań nie opierają się bezpośredniona tym, czego ludzie doznają, lecz dotyczą tego, co ludzie m ó w i ąo swoich doznaniach. Jak dotąd nie opracowano trafniejszego wskaź-nika zjawisk psychicznych niż słowne deklaracje osoby badanej opartena introspekcji. Jednakże wskaźnik ten jest wysoce niedoskonały. Na-szym celem nie jest jego ogólna krytyka, lecz zwrócenie uwagi na jed-ną z jego charakterystyk, którą warto uwzględniać przy interpretacjidanych dotyczących procesów emocjonalnych - a zwłaszcza emocjipozytywnych.

Alina Kolańczyk utrzymuje, że całe nasze rozumienie procesu psy-chicznego (w tym jego podział na odrębne procesy psychiczne, takiejak spostrzeganie, myślenie, emocje) może nie odzwierciedlać rze-czywistej struktury procesu psychicznego, lecz jedynie przybiera takikształt, który zgodny jest z właściwościami "narzędzia" poznania, ja-kim jest w tym wypadku świadomość". Podobnie cechy funkcjonalneświadomości, tak jak rozumie się ją obecnie w psychologii poznawczej,mogą wpływać na występowanie określonej tendencji w relacjach in-trospekcyjnych osób badanych. Tendencja ta wynika z tego, że świa-domość działa jako "d e t e k t o r t r u d n o ś c i"30. Aktywizuje sięw momentach, gdy nie ma zgodności między motywacją jednostkia subiektywnie postrzeganymi wymaganiami otoczenia i możliwościa-mi, jakie ono stwarza - a jest to właśnie ten rodzaj sytuacji, w którympowstają negatywne emocje. Sytuacja trudna stymuluje refleksję nadprzyczynami i sposobami rozwiązania problemu". Natomiast gdy re-lacja między osobą a otoczeniem jest satysfakcjonująca, system świado-mości ogranicza swą aktywność.

Dzieje się tak nawet wtedy, gdy jednostka staje wobec wysokiego po-ziomu wymagań i musi wykonać działania o bardzo dużej złożoności

29 A. Kolańczyk, Cwjr - myś1r - jestcm, Gdańskie Wydawnictwo Psychologicz-ne, Gdańsk 1999. Kolańczyk pisze: "wyodrębnienie [kategorii procesów psychicznych]jest oczywiste z perspektyvvy naszego doświadczenia. Spostrzeganie, myślenie, emocjei inne procesy psychiczne pewnie nigdy nie zostałyby wyróżnione, gdyby nie ich bezpo-średnia reprezentacja w świadomości. Introspekcyjny punkt wyjścia stanowił wsparcie,a zarazem przeszkodę w zrozumieniu całych procesów" (tamże, s. 83).

30 E. Langer, za: T. Maruszewski, PsycllOlogia poznania, Gdańskie Wydawnictwo Psy-chologiczne, Gdańsk 2001.

31 A. G. Reynolds, P. W. Flagg, za: tamże, s. 26.

Funkcje pozyt1fwnych emocji ... 133- przy założeniu, że jest do nich dobrze przygotowana. Mihalyi Csikszent-mihalyi" nazywa ten stan umysłu stanem optymalnego doświadczenia'".Efekt szczególnego stanu świadomości, który powstaje pod wpływemsilnych pozytywnych emocji, jest w teorii optymalnego doświadczeniawyraźnie zaznaczony, dlatego opiszemy tę teorię dokładniej.

Stan przepływu rozpatruje się w kontekście dwóch wymiarów:poziomu wymagań sytuacji oraz poziomu zdolności (umiejętności ra-dzenia sobie z wymaganiami danej sytuacji). W wyniku zestawieniaskrajnych wartości tych dwóch wymiarów powstają cztery typy stanówsubiektywnego doświadczania. Gdy wymagania są wysokie (powy-żej przeciętnej dla danej osoby), a poziom umiejętności niski, powsta-je s t a n lęk u. Gdy wymagania są niskie, a umiejętności wysokie- s t a n z n u d z e n i a. Gdy i wymagania, i umiejętności są niższeniż przeciętne, powstaje s t a n a p a t i i. Natomiast, gdy zarównowymagania, jak i umiejętności przewyższają poziom przeciętny, osobama szansę doświadczyć s t a n u p r z e p ł Yw u. A zatem "optymal-ny" nie oznacza tu wypośrodkowania, lecz - zgodność, dopasowanie.Co szczególnie ciekawe, istnieją dowody na to, że ludzie częściej do-świadczają przepływu w pracy, czyli w sytuacji narzuconej, niż w czasiewypoczynku organizowanego zgodnie z własnymi upodobaniami".

Stan optymalnego doświadczenia jest przeciwieństwem entropiipsychicznej, czyli "napływu informacji, które są sprzeczne z istnieją-cymi zamiarami't ". W stanie optymalnego doświadczenia informacjedopływające do świadomości są zgodne z założonymi celami. Powo-duje to całkowitą koncentrację uwagi na realizowanym zadaniu. Za-danie angażuje wszystkie zasoby poznawcze jednostki. W rezultaciecałkowitej koncentracji uwagi na realizowanym zadaniu dochodzido ograniczenia samoświadomości'". Nie jest to jednoznaczne z utratąświadomości w ogóle, lecz z usunięciem poza próg uwagi informacji"o tym, czym jesteśmy":" Osoby znajdujące się w stanie optymalnegodoświadczenia relacjonują swe doznania następująco: "Kiedy rzeczystają się automatyczne, to tak, jakbyś był pozbawiony ego. W jakiś spo-sób robisz to, co właściwe, nawet nie myśląc, że robisz. To się po pro-stu dzieje. A mimo wszystko jesteś jednocześnie skoncentrowany'i'".

32 Autor tej części pracy jest wdzięczny Pani prof. dr hab. Helenie Sęk za ważneuwagi, które pozwolily mu uniknąć nadmiernych uproszczeń w rozumieniu koncepcjiCsikszentmihaly' ego.

33 M. Csikszentmihalyi, Przepływ, Wydawnictwo Studio Ernka, Warszawa 1996.34 M. Csikszentmihalvi, J. LeFevre, Optimal Expericnce in Wark and Leisure, "Journal of

Persona lity and Social Psychology" t. 56, 1989, nr S, s. 815-822.35 M. Csikszentmihalyi, Przepływ, dz. cyt., s. 74.36 Tamże, s. 118-123.37 Tamże, s. 121.38 Tamże, s. 118.

134 Łukasz Kaczmarek, Anna Krawulska-PtaszY/lska

Warto zauważyć, że ludzie częściej doświadczają stanu optymalnegodoświadczenia w pracy niż w czasie wypoczynku'".

Adekwatne zdolności

Wymaganianiskie

Optymalnedoświadczenie

Wymaganiawysokie

Brak zdolności

Rys. 1. Typy stanów doświadczania; oprac. na podst.:M. Csikszentmihalyi, J. LeFevre, Optimal Experience ..., dz, cyt.

Z opisanej powyżej specyfiki świadomości wynika więc jasno,że w sytuacjach badawczych, takich jak te opisane przez Baumeiste-ra i jego współpracowników, badaniu podlega mapa funkcjonowaniaczłowieka, na którą doświadczenie nanosi szczególnie wyraźnie obsza-ry, gdzie pojawiły się trudności i wiążące się z nimi emocje negatywne.Wyniki studiów nad tą mapą prowadzą do wniosku o istotnym zna-czeniu negatywnych stron w życiu człowieka. Tym samym stanowiąubogi materiał do badania pozytywnych stron życia - w tym pozytyw-nych emocji.

Podkreślmy, że nie zamierzamy utrzymywać, iż emocje pozytywneprzebiegają poza świadomością". Jednakże funkcjonowanie świado-mości i uwagi pod wpływem emocji negatywnych oraz pozytywnychróżnią się znacząco". Różnicę tę jeszcze dokładniej opisujemy w dalszejczęści pracy. Ma ona znacznie podstawowe dla zrozumienia przyczynwiększego zainteresowania negatywnymi zdarzeniami i wiążącymi sięz nimi emocjami negatywnymi, jak również rzuca nowe światło na do-minujące obecnie w psychologii emocji metody badawcze odnoszącesię do introspekcji.

39 M. Csikszentmihalyi, J. LeFevre, Optimal Experience ...r dz. cyt.40 Obecnie powszechne jest stanowisko, iż "e m o c j e s ą s t a n e m ś w i a -

d o m o ś c i" (l. LeDoux, Nieświadome może być przetwarzanie emocjonalne, ale nie emocje, w:Natura emocji, dz. cyt., s. 248), natomiast n i e ś w i a d o m e s ą p r o c e s y e m o -c j o n a l n e, tzn. procesy umysłowe prowadzące do powstania emocji. Jest to zgodnez ogólnym założeniem, że do każdego zjawiska świadomego prowadzi pewien umysłowyproces niedostępny świadomości. Istnienie nieświadomych uczuć teoretycznie odrzucałnawet Zygmunt Freud - Z. Freud, Nieświadomość, w: Freud, Z. Rosińska (red.). WiedzaPowszechna, Warszawa, s. 202-205.

41 B. L. Fredrickson, II'';hatGood Are Positioe Emotions? dz. cyt.

Funkcje pozytywnych emocji ... 135

3. Funkcje pozytywnych emocji - perspektywa indywidualna

3.1. Emocje wyznaczają tendencje reagowania - czy wszystkie?

Funkcjonalne podejście do emocji polega na określeniu konsekwen-cji, do których dana emocja ma doprowadzić. Konsekwencje emocjimożna opisywać w wielu wymiarach", np.: zamierzone i niezamierzo-ne; krótko- i długofalowe; szczególne i typowe; indywidualne i gru-powe. James Averill twierdzi, że podejście funkcjonalne ma charakterw dużej mierze a r b i t r a l n y, ponieważ każdej emocji można przy-porządkować wiele różnych funkcji w zależności od tego, jaką grupękonsekwencji weźmie się pod uwagę". Na przykład często podkreślasię ewolucyjne konsekwencje poszczególnych emocji". Mimo tych za-strzeżeń wobec podejścia funkcjonalnego dominuje ono we współczes-nej psychologii emocji.

Za nadrzędną funkcję wszystkich emocji uważa się wywoływaniet e n d e n c j i r e a g o w a n i a45. Tendencja reagowania ujmowanaz perspektywy podmiotowej polega na zawężeniu repertuaru możli-wych reakcji: przykładowo, w stanie gniewu łatwiej jest nam zaatako-wać obiekt gniewu, niż uciec od niego. Z kolei z perspektywy behawio-ralnej tendencja reagowania polega na wzroście prawdopodobieństwawystąpienia pewnego rodzaju zachowań.

Tendencje reaktywne wywoływane negatywnymi emocjami, a tymsamym ich funkcja, zostały w wielu wypadkach stosunkowo dobrzeopisane. I tak, strach wprowadza zmiany (na poziomie subiektywnegodoświadczania, ekspresji mimicznej, procesów poznawczych i zmianfizjologicznych), które zwiększają prawdopodobieństwo ucieczki, złośćprowadzić może do ataku, a obrzydzenie do odrzucenia. Wiele z tychzmian następuje niezależnie od świadomej kontroli jednostki. Mecha-nizm automatycznego reagowania na pewną klasę bodźców zagraża-jących został dokładnie opisany, m.in. przez Josepha Lefioux". Wyka-zano, że stymulacja z narządów zmysłowych trafia wcześniej do ciałamigdałowatego niż do kory mózgowej. W związku z tym w sytuacji na-głego zagrożenia (np. na widok szybko zbliżającego się do nas obiektu)ciało migdałowate wprowadza zmiany fizjologiczne charakterystycznedla strachu, zanim wzorzec stymulacji sensorycznej uzyska korową in-terpretację. Innymi słowy, przygotowania do reakcji obronnej w postacitworzenia się tendencji reagowania (a w niektórych wypadkach w po-

42 J. R. Averill, ]akąfunkcję pełnią emocje? w: Natura emocji, dz. cyt., s. 91-92.43 Tamże, s. 90.44 Wybrane ustalenia w ramach podejścia ewolucyjnego prezentujemy w dalszej części

pracy.45 R. W. Levenson, Funkcjonalne podejście do ludzkich emocji, w: Natura emocji, dz. cyt.46 J. LeDoux, Mózgowe interakcje poznawczo-emocjonalne, w: Natura emocji, dz. cyt.

136 Łukasz Kaczmarek, Anna Krawulska-PtaszY/lska

staci gotowej reakcji, np. cofnięcie ręki od gorącego pieca) rozpocznąsię, zanim osoba uświadomi sobie zagrożenie. Warto tutaj przypomnieć,że o wystąpieniu emocji możemy mówić dopiero wtedy, gdy pojawi sięrezultat aktywności korowej, czyli subiektywne doświadczanie.

Ciało migdałowate nie jest jednak zdolne do interpretacji złożonychwzorców stymulacji. W związku z tym, choć opisany powyżej mecha-nizm ma podstawowe znaczenie adaptacyjne w sensie ewolucyjnym,to obejmuje on jedynie wąską klasę zagrożeń, z którymi zmaga sięczłowiek. W zdecydowanej większości wypadków emocje (równieżpozytywne) powstają w wyniku złożonej interpretacji napływającychinformacji z uwzględnieniem konsekwencji zagrożeń i dostępnychsposobów radzenia sobie z nimi". Jako zagrożenie może zostać zin-terpretowane "obojętne spojrzenie" szefa sygnalizujące wzrost praw-dopodobieństwa zwolnienia z pracy i narażenie na dalsze negatywnekonsekwencje takiego obrotu zdarzeń. Jak widać na powyższym przy-kładzie, dopiero ciąg myśli tworzący kontekst, czyli znaczenie sytuacji("nieprzeniknione" dla ciała migdałowatego), może wywołać odpo-wiednią reakcję emocjonalną.

Odnośnie do tendencji reaktywnych powstających pod wpływememocji pozytywnych próbowano ustalić podobne zależności. Na przy-kład zadowolenie próbowano łączyć z tendencją do bezczynności, ra-dość z bezprzedmiotową aktywacją, a sympatię z tendencją do zbli-żania się. Jak zauważa Barbara Fredrickson, łatwo podważyć wartośćeksplanacyjną tych ustaleń, ponieważ pomijają one konsekwencje dłu-gofalowe analizowanych emocji; nie samo z b l i ż a n i e, lecz dopieroc e l tego zbliżenia, wyjaśniłby funkcję danej emocji pozytywnej".

Jeżeli do tej pory nie udało się włączyć emocji pozytywnychdo modelu tendencji reagowania, to można wyciągnąć dwa wnioski.Po pierwsze, być może pozytywne emocje tworzą specyficzne tenden-cje reaktywne, które nie zostały jeszcze trafnie zidentyfikowane. Z dru-giej strony, może być tak, iż funkcjonalny rdzeń emocji pozytywnychwykracza poza ramy teorii tendencji reaktywnych.

3.2. Fredrickson teoria poszerzającej i budującej funkcjipozytywnych emocji (teoria PiBFPE)

Fredrickson skłania się ku drugiej opcji. Stawia hipotezę, że emo-cje pozytywne, a mianowicie radość, zainteresowanie, zadowolenie,

47 Richard Lazarus nazywa ten proces o c e n ą p o z n a w c z ą. Stworzy! onnajbardziej rozwiniętą teorię poznawczych wyznaczników emocji: R. S. Lazarus, Ocenapoznawcza, w: Natura emocji, dz. cyt.; tenże, Paradygmat stresu i radzenia sobie, "Nowiny Psy-chologiczne" t. 3, 1986, nr 4, s. 2-39.

48 B. L. Fredrickson, The role or positioe emotions in posiiire psycllology: the broaden-and--build theory o[posiiioe emotions, "American Psychologist" 2001, nr 56, s. 3.

Funkcie poz1fl1fwnych emocji ...

duma i miłość", r o z s z e r z aj ą dostępny repertuar zachovi procesów poznawczych. Innymi słowy, nie tworzą tendencji, leczzwalają na zniesienie ograniczeń poznawczych, ukierunkowując:aktywność. Do postawienia takiej hipotezy skłania analiza wynikrożnych badań nad pozytywnymi emocjami-", którym dotychczas bkowało ogólnego podłoża teoretycznego. Przykłady przytaczane pr,Fredrickson rozszerzymy o wyniki polskich badań nad funkcją po,tywnych emocji.

Efekt rozszerzenia zakresu uwagi u osób doznających pozytywnystanów afektywnych zaobserwowano już wcześniej. Jest on szczególrwyraźny u osób znajdujących się w stanie maniakalnvm'". Występtzarówno u osób ze zdiagnozowaną chorobą afektywną, jak i u osću których podwyższenie nastroju mieści się w granicach norm stalstycznych. Uwaga osób doznających stanów negatywnych skupia ~na przedmiocie utrudnień w funkcjonowaniu. Dominuje u nich nastwienie analityczne. Natomiast osoby doznające pozytywnych stanócechują się uwagą ekstensywną, rozproszoną. Są one bardziej skłonrby posługiwać się intuicyjnym (globalnym) stylem myślenia'".

Ponadto osoby wprowadzone w pozytywny nastrój cechują swiększą elastycznością myślenia, mierzoną między innymi jako zdeność do tworzenia nietypowych skojarzeń lub bardziej ogólnych ktegorii. Skuteczniej i bardziej twórczo osoby te rozwiązują równilproblcrny'". Efekt ten zaobserwowano w wielu różnorakich sytuacja,naturalnych: w sytuacjach negocjacyjnych, w sytuacji diagnozy lekaskiej i wśród zachowań konsumenckich". Różnorodność kontekstówydaje się być tu szczególnie istotna w świetle przedstawionych P'wyżej utrudnień dotarcia do funkcji pozytywnych emocji w toku hdań laboratoryjnych.

Z badań nad związkiem emocji z procesem twórczym wynikże do emocji sprzyjających twórczości, czyli tzw. filokreatywnychnależą zarówno emocje pozytywne (m.in. zaciekawienie, radość, syn

49 Klasyfikacja "zainteresowania" jako emocji może być kontrowersyjna. Na ogół laczsię ten stan afektywny z nastrojem. Jednakże granica między emocjami i nastrojem jest doipłynna. Zarówno słabą reakcję emocjonalną można traktować jako wahania nastroju, jai gwaltowną zmianę nastroju można potraktować jako reakcję emocjonalną. Z kolei "miłość", tak jak przedstawia to Fredrickson, stanowi raczej fuzję wielu pozytywnych emocjiw tym radości, zainteresowania, zadowolenia i dumy.

50 B. L. Fredrickson, lNhat Good Are Posiiire Emoiions, dz. cyt.; taże, The role ar posiiiocemotions ...r dz. cyt.

51 J. A. Eastcrbrook (1959), za: B. L. Fredrickson, J;\/JwtGaad Are Positioe Emotions, dz. cyt.52 A. Kolańczyk, Intuicyjność przetwarzania informacji, Wydawnichvo Uniwersytetu

Gdańskiego, Gdańsk 1991.53 F. G. Ashbv, A. M. Isen, A. U. Turken,A NClIrops!jcllOlogieal Theoru. .., dz. cyt.54 Tamże.55 T. Kocowski, Szkice z tioorczosci imotvioaci), H. Sęk, A. Tokarz (red.), SAWW, Poznań 1991.

138 Łukasz Kaczmarek, Anna Krawulska-PtaszY/lska

patia interpersonalna), jak i negatywne". Najwłaściwsze wydaje sięprocesualne ukazanie zmienności ról, jakie pełnią poszczególne emocjew kolejnych fazach procesu twórczego. Jak powiedzieliśmy, stany pod-wyższonego nastroju rozszerzają zakres uwagi i ułatwiają wymyślanietwórczych rozwiązań. A zatem są one szczególnie pożądane w faziegenerowania pomysłów. Jednakże towarzyszące tym stanom obniże-nie krytycyzmu utrudnia rygorystyczną weryfikację wytworzonychpomysłów, dla której najbardziej sprzyjającym stanem jest stan obniżo-nego nastroju. Jak więc widać, korzystnym tłem emocjonalnym proce-su twórczego jest oscylacja między stanami pozytywnymi i negatyw-nymi. Taki wzorzec - przypominający proces dwubiegunowej chorobyafektywnej - zaobserwowano rzeczywiście u wielu twórców'",

W wypadku twórczości naukowej szczególnie istotne wydaje sięrozróżnienie między konsekwencjami dwóch emocji pozytywnych:zainteresowania i dumy. Zagadnieniu temu wiele uwagi poświęci-li Tomasz Kocowski oraz Aleksandra Tokarz". Wykazali oni, że tzw.motywacja hubrystyczna, w której wiodącą emocję stanowi duma,prowadzi do gorszych efektów naukowych mierzonych poprzez roz-wój kariery naukowej, aniżeli motywacja poznawcza, której towarzy-szy głównie zainteresowanie. Ponadto, jak zauważa Edward Nęcka:"Dzięki «czystej», pozornie niczemu niesłużącej ciekawości, możliwejest podjęcie czynności eksploracyjnych, szczególnie ważnych w wy-padku twórczości naukowej. Osoby o nasilonej ciekawości poznawczejczęściej podejmują problemy, dłużej i intensywniej nad nimi pracująi nie zadowalają się odpowiedzią powierzchowną lub pozorną. Przedewszystkim jednak częściej dostrzegają problemy do rozwiązania lubmożliwe do osiągnięcia cele twórczego działania" 59.

Zmiany w funkcjonowaniu poznawczym pociągają za sobą zamia-ny w zachowaniu. Z kolei efekty zachowań mogą stwarzać nowe sytu-acje wywołujące pozytywne emocje. Efekt ten, nazwany "rozkręcaniemsię", szerzej opisujemy poniżej. Na podstawie wymienionych powyżejzmian poznawczych można przypuszczać, że pod wpływem emocjipozytywnych ludzie będą zachowywali się w sposób nowatorski, będąangażowali się w formy aktywności wcześniej im nieznane.

Radość wyzwala chęć do twórczej zabawy i przekraczania barier- zarówno zewnętrznych, jak i osobistych. Zainteresowanie skła-nia do badania i odkrywania, gromadzenia nowych informacji i do-świadczeń. Duma wywołuje chęć dzielenia się z innymi swymi osiąg-

56 E. Necka, Psyc11010giatwórczości, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Cdańsk 2001.57 Tamże.

58 A. Tokarz, Motywacja hubrystyczna i poznawcza jako dominanty systemu motywacjido pracy naukowej, "Przegląd Psychologiczny" t. 41, 1998, nr 1, s. 121-134; T. Kocowski,Szkice z twórczości i motywacji, dz. cyt.

59 E. Necka, Psyc11010giatwórczości, dz. cyt., s. 92.

Funkcje pozytywnych emocii ... 139nięciami, a przez to zwiększa częstotliwość kontaktów społecznychi usprawnia wymianę użytecznych informacji. Miłość, jako połączeniekilku pozytywnych emocji (np. radości, zainteresowania i zadowole-nia), tworzy powtarzające się cykle zabawy, odkrywania i próbowanianowych doświadczeń wspólnie z kochaną osobą. Wspólnym mianow-nikiem wszystkich tych zachowań jest rozszerzenie zakresu własnychdoświadczeń.

Jak już wspomnieliśmy, konsekwencje emocji można rozpatrywaćz perspektywy bliskiej i odległej. Wyraźne konsekwencje emocji ne-gatywnych są widoczne zaraz po wystąpieniu emocji, np. mobilizacjaorganizmu do walki. Natomiast według Fredrickson w wypadku emo-cji pozytywnych duże znaczenie mają również konsekwencje długo-falowe. Otóż rezultatem aktywności jednostki w pozytywnym stanieemocjonalnym jest t w o r z e n i e osobistych zasobów: fizycznych,intelektualnych i społecznych. Zasoby te umożliwiają skuteczniejszeradzenie sobie z przyszłymi wymaganiami.

Strategiczna rola zabawy, jako formy aktywności, której towarzysząpozytywne emocje w procesie rozwoju sprawności fizycznej, zostaładobrze opisana już pod koniec XIX wieku w pracach Groosa'". Rów-nie ważną funkcję zabawy jako czynnika tworzącego kulturę szerokoi wnikliwie opisał Johan Huizinga'", Także w psychologii podkreśla sięznaczenie zabawy , l rozwoju zdolności intelektualnych oraz społecz-nych. Dzięki wsr u przeżywaniu momentów rozbawienia i rado-ści, które tOY~ 5Z,! ,,-,abawie,tworzą się nowe więzi społeczne, a wię-zi już istniejące ulegają wzmocnieniu, Korzystając z pomocy bliskichosób, jednostka może lepiej radzić sobie z wymaganiami otoczenia.

Tworzeniu sieci wsparcia społecznego sprzyja także optymistycznapostawa wobec życia62, wiążąca się z częstszym przeżywaniem emocjipozytywnych. Badania Brissette, Carvera i Scheiera'" wskazują, że rolaoptymizmu jest bardzo złożona. Optymizm wpływa na spostrzeganiesytuacji stresowej w kategoriach wyzwania, wpływa na zakres i siłęsieci wsparcia społecznego, a także sprzyja korzystniejszej percepcjiposiadanego wsparcia.

W rezultacie skutecznego radzenia sobie z wymaganiami pojawiająsię pozytywne emocje. W ten sposób tworzy się sprzężenie dodatniemiędzy odpornością a zdolnością do wprowadzania się w pozytyw-ny stan emocjonalny. Nabywaniu tego rodzaju zdolności mogą służyć

60 Por. A. Brzezińska, Społeczna psychologia rozwoju, Wydawnictwo Naukowe Scholar,Warszawa 2000.

61 [. Huizinga, Homo ludens: zabawa jako źródło kultury, Czytelnik, Warszawa 1998.62 I. Brissette, Ch. S. Carver, M. F. Scheier, T/JeRole of Optimism in Socia/ Network Deoclop-

meni, Coping, and Psychological Adjustment During a Life Transition, ,,]ournal of Personalityand Socia! Psychology" 2002, nr 82, s. 1.

63 Tamże.

I

l40 Łukasz Kaczmarek, Anna Krawulska-Ptaszyńska

.tastępujące techniki'": terapia relaksacyjna, terapia behawioralna zo-

.ientowana na wzrost częstotliwości zajęć sprawiających przyjemność,:erapia poznawcza skoncentrowana na kształtowaniu optymizmu'"nauka strategii radzenia sobie ze stresem poprzez nadawanie pozy-

:ywnych znaczeń stresującym zdarzeniorn'",Mechanizm pozytywnego sprzężenia zwrotnego występuje także

niędzy strategią szukania pozytywnego znaczenia a pozytywnymi-mocjami, Wygląda on następująco: odkrycie nowego pozytywnegotnaczenia wyzwala pozytywne emocje. Te z kolei powodują rozsze-'zenie repertuaru myśli i zachowań, co ułatwia dalsze wyszukiwanieiozytywnych znaczeń. Mechanizm ten nazwany został "wstępującąpiralą", ponieważ dzięki niemu osoba powtarza pewien proces, leczla coraz wyższym poziomie funkcjonowania.

Podsumujmy powyższe ustalenia. Możemy powiedzieć, że czło-viek przeżywający emocje korzysta dwukrotnie: bezpośrednio - dzię-.i specyficznym zmianom w funkcjonowaniu poznawczym, a takżeI' dalszej perspektywie - dzięki rozbudowie zasobów. Zjawisko dłu-;ofalowych korzyści doświadczania pozytywnych emocji wymagazczególnego podkreślenia, ponieważ przeoczenie tego faktu możerrowadzić do niedoszacowania udziału emocji pozytywnych w two-'zeniu (a nie tylko sygnalizowaniu) jakości życia.

3.3. Empiryczna weryfikacja teorii PiBFPE

Teoria Fredrickson nadaje wspólne ramy teoretyczne badaniomnad funkcją pozytywnych emocji, które przeprowadzono dotychczas.Aby poddać tę teorię weryfikacji, Fredrickson wraz z Christine Brani-gan przeprowadziły wiele nowych badań'".

W badaniach dotyczących efektu rozszerzenia repertuaru myśli i za-chowań zastosowano następującą procedurę badawczą. Osoby badanepo obejrzeniu krótkiego filmu wywołującego emocje (radość, zadowo-lenie, strach, złość) lub w wypadku grupy kontrolnej - filmu emocjo-nalnie obojętnego - poproszono o to, by wyobraziły sobie, że znajdująsię w sytuacji wywołującej daną emocję. Następnie poproszono je o na-pisanie, jak zachowałyby się w danej sytuacji.

Zgodnie z wyprowadzoną z teorii PiBFPE hipotezą, najszerszy re-pertuar zachowań deklarowały osoby przeżywające pozytywne emocje.

64 B. L. Fredrickson, Cultinating positiue cmotions to optimize health and uiell-bcing, "Pre-vention and Treatment" 2000, nr 3; pozyskano 2 marca 2002, z: http://www.journaJs.apa.org/ preventiorr/ volume3/ pre003000la.html.

65 Por. M. E. P. SeJigman, Optymizmu można sir nauczyć, dz. cyt.66 Por. także: C. L. Park, S. Folkman, Meaning in the Context of Stres» and Coping, "Review

of General Psychology" 1997, nr 1, s. 2; S. Folkman, J. Moskovitz, Posiiioc af!ect..., dz. cyt.67 B. L. Fredrickson, The role orpositioe emotions ..., dz. cyt.

Funkcje pozytywnych emocji ... 141Natomiast najmniej zróżnicowane zachowania deklarowała grupa osóbwprowadzonych w negatywny stan emocjonalny. Osoby, których stanafektywny można opisać jako neutralny, wykazały również mniejsząróżnorodność zachowań niż osoby przeżywające pozytywne emocje.

W innych badaniach Fredrickson i jej współpracownicy wykaza-li kolejną funkcję pozytywnych emocji. Wycofanie zmian wywoła-nych negatywnymi emocjami pod wpływem emocji pozytywnychzachodzi szybciej niż wtedy, gdy u badanego wywoła się stan neu-tralny lub negatywny. Wskaźnikiem w tych badaniach była aktyw-ność sercowo-naczyniowa. Zaobserwowano przyspieszenie powrotudo poziomu wyjściowego aktywności sercowo-naczyniowej, którawzrasta pod wpływem negatywnych emocji. Zmiany na poziomiefizjologicznym odzwierciedlają proces zachodzący na poziomie psy-chicznym. Zawężenie repertuaru myśli i zachowań spowodowanenegatywnymi emocjami ulega wycofaniu szybciej, gdy działają emo-cje pozytywne.

Tę funkcję pozytywnych emocji Fredrickson nazywa" wycofywaniemzmian". W świetle tego, co powiedzieliśmy wcześniej na temat możli-wości występowania stanów ambiwalentnych, możemy przypuszczać,że efekt ten występuje jedynie wtedy, gdy przestają oddziaływać przy-czyny negatywnych emocji. Specyfika funkcjonowania poznawczego lu-dzi, którzy doznają jednocześnie dużego nasilenia stanów negatywnychi pozytywnych, nie została, jak dotąd, dokładnie opisana.

Weryfikacji została poddana również hipoteza zakładająca pozy-tywną korelację między poziomem odporności psychologicznej a czę-stotliwością występowania epizodów pozytywnych emocji w prze-biegu procesu stresu. Wykazano, że choć odporność psychologicznanie ma istotnego wpływu na poziom doświadczanego lęku, to osobybardziej odporne w sytuacji stresu częściej doświadczają nasilonychstanów radości i zainteresowania. Ponadto u tych osób - zgodnie z hi-potezą wycofywania zmian - proces powrotu wskaźników aktywno-ści sercowo-naczyniowej do poziomu przeciętnego następuje istotnieszybciej.

4. Funkcje emocji pozytywnych - perspektywa psychologiispołecznej

Po rozważeniu funkcji emocji pozytywnych z perspektywy in-dywidualnej, spróbujmy przyjrzeć się temu zjawisku z perspektywyspołecznej. Na gruncie psychologii społecznej człowiek ujmowanyjest przede wszystkim w kategoriach pragmatyzmu, albowiem samapsychologia społeczna stanowi naukę stosowaną (formułowane przez

I