Upload
others
View
6
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
`nm,./ßsdg##¢§sdƒrmmmmm
Lámhleabhar na nDaltaí
Nótaí d’iar-bhunscoileanna Gaeltachta agus lán-Ghaeilge
Gaeilge na Sraithe Sóisearaí
Ceacht.ie
Gaeilge na Sraithe Sóisearaí
Nótaí d’iar-bhunscoileanna Gaeltachta agus lán-Ghaeilge
Lámhleabhar na nDaltaí
An Chomhairle um Oideachas Gaeltachta agus Gaelscolaíochta23 Plás Windsor
Baile Átha Cliath 2www.cogg.ie
Dearadh agus leagan amach: Denis M-Baker, www.tudco.ie
Grianghraif: Ducklings: Peggy2012CREATIVELENZ. Princess Kate: Ricky Wilson - https://www.flickr.com/photos/rlwilsonphotography/13773362623. Enda Kenny: Pete Souza (Executive Office of the President of the United States of the United States) - whitehouse.gov. Portrait of Angela Merkel: http://commons.wikimedia.org/wiki/
User:Christoph_Braun. Marlyn Monroe: http://en.wikipedia.org/wiki/20th_Century_Fox. Elvis Presley: https://www.flickr.com/photos/117123465@N06/12439301195. 04C: “President Barack Obama” by Official White House Photo by Pete Souza - http://commons.wikimedia.org/wiki/File:President_Barack_Obama.jpg. Gabriel Byrne:
By Ian Smith from London, England (Flickr) [CC BY-SA 2.0 (http://creativecommons.org/licenses/by-sa/2.0)], via Wikimedia Commons. President Higgins: https://www.flickr.com/photos/labourparty/6292087598/. “Dog” by Olympic1981 - http://commons.wikimedia.org/wiki/File:My_dog_-_Sierak%C3%B3w_-_at_home_in_summer.jpg. Cartoon dog by: Johnny_automatic. https://openclipart.org/user-detail/johnny_automatic. Victoria Beckham: https://www.flickr.com/photos/
jingdianmeinv1/4016979206. ’The Americans’: logo by Supernino - Self created. - http://commons.wikimedia.org/wiki/File:The_Americans_logo.png. Facebook logo courtesy of Facebook. “Debate Logo” via Wikipedia - http://en.wikipedia.org/wiki/File:Debate_Logo.svg#/media/File:Debate_Logo.svg. MABS logo, courtesy of MABS.
“Participantes do Enem” by Wilson Dias/ABr - http://www.agenciabrasil.gov.br/media/imagens/2007/08/26/1425WD9825.jpg/view. “LazyGirl6” by Maria Raquel Cochez - http://commons.wikimedia.org/wiki/File:LazyGirl6.jpg#/media/File:LazyGirl6.jpg. “Donkeys at farm sanctuary” by Dave Crosby - http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Donkeys_at_farm_sanctuary.jpg#/media/File:Donkeys_at_farm_sanctuary.jpg. Trocaire logo courtesy of Trocaire. “Irish stew” By charles Haynes - http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Irish_stew.jpg#/media/File:Irish_stew.jpg. Recycling image. http://en.wikipedia.org/wiki/Recycling#/media/File:Recycling_symbol.svg. “Electric car charging Amsterdam” by Ludovic Hirlimann - http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Electric_car_charging_Amsterdam.jpg#/media/File:Electric_
car_charging_Amsterdam.jpg. “Socket 5” by Firstfreddy - http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Socket_5.jpg#/media/File:Socket_5.jpg. “Children at School” - Lucélia Ribeiro https://www.flickr.com/photos/lupuca/8720604364. Symbol: Cyberbullying By Petar Milošević: http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Phone_photography.
jpg. Hurling picture under Creative Commons license: pixabay.com/en/hurling-liam-mellows-gaa-ireland-1381972/. Nelson Mandela & Dali Lama picture under Creative Commons license: https://www.flickr.com/photos/kkendall/3293389888. Photo by: Obed Zilwa. Aung San Suu Kyi picture under Creative Commons
license: https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Remise_du_Prix_Sakharov_%C3%A0_Aung_San_Suu_Kyi_Strasbourg_22_octobre_2013-04.jpg. Photo by: Claude TRUONG-NGOC. Martin Luther King picture under Creative Commons license: https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Martin_Luther_King,_Jr_I_Have_a_Dream_
Speech_08-28-1963_Lincoln_Memorial.jpg. Courtesy of the US National Archives. Fairy Ring picture © Denis Baker, www.tudco.ie. Drugdealing & Protest March pictures courtesy of Dreamstime.com.
Arna chlóbhualadh in Éirinn ag Walsh Colour Print
Cad é Ceacht.ie?Is tionscadal é www.ceacht.ie atá dírithe ar dhaltaí na Gaeilge i scoileanna Gaeltachta agus i nGaelcholáistí. Tá an t-ábhar bunaithe ar shaol an duine óig agus baintear úsáid as ábhar nua-aimseartha agus tarraingteach ann.
Ábhar don tSraith ShóisearachTá sé chaibidil nó sé thopaic i Ceacht.ie agus gach ceann acu roinnte i bhfothopaicí. Is ceithre thopaic atá sa leagan nótaí seo agus iad oiriúnaithe do Ghaeilge na Sraithe Sóisearaí (An Chéad Bhliain).
An Cineál Ábhair atá annCuirtear ábhar na ndaltaí i láthair trí shleamhnáin PowerPoint. Bíonn tascanna labhartha, scríofa, éisteachta agus tuisceana le déanamh acu.
Tá ábhar físe agus fuaime ann le daltaí i nGaelcholáistí taobh istigh agus taobh amuigh den Ghaeltacht, iad ag caint fúthu féin, nó i mbun díospóireachta, nó ag freagairt ceisteanna. Tugann sé seo deis do dhaltaí ar fud na tíre éisteacht lena bpiaraí agus na canúintí a chur i gcomparáid lena chéile.
Caighdeáin éagsúlaÚsáidtear dathanna éagsúla le caighdeáin na bhfothopaicí a léiriú: glas do na topaicí bunúsacha, oráiste do thopaicí atá measartha dúshlánach agus dearg dóibh siúd atá dúshlánach.
BunúsachMeasartha dúshlánachDúshlánach
Liosta de litríocht shamplach
Tá liosta litríochta curtha ar fáil ag an gComhairle Náisiúnta Curaclaim agus Measúnachta ar www.curriculumonline.ie
Ábhar samplach atá anseo atá ina threoir do mhúinteoirí maidir le téacsanna oiriúnacha.
Tá rogha de litríocht na chéad bhliana (gearrscéalta, amhráin agus dánta) leis na nótaí seo ach is faoi mhúinteoirí agus daltaí é a rogha féin a dhéanamh.
4
Innéacs1. Saol na scoile 6 A. Ábhair scoile (Jaic)
B. Ábhair scoile (Nicole) C. Ábhair scoile (Pádraig) D. Ábhair scoile sa saol (Measartha dúshlánach) 7 E. Ábhair scoile sa saol (Dúshlánach) 10 F. Bunscoil vs Meánscoil 13 G. An scrúdú cainte Gaeilge (Dúshlánach) H. An Scoil i gCúba (Dúshlánach) 17 I. Scoil Thrítheangach (Réasúnta dúshlánach) 20 J. Tar éis am scoile (Dúshlánach) 25 K. Fócas ar theanga: i. Litriú (caol & leathan) 27 ii. An aimsir láithreach 29 iii. Na bunuimhreacha (1 - 10) 32
2. Saol sóisialta 33 A. Am saor (Aoife & Liam) B. Am saor (Bertie) C. Saol sóisialta 34 D. Nuair a bhí mé i mo dhéagóir (Réasúnta dúshlánach) E. Díospóireachtaí Uí Chadhain (Dúshlánach) 36 F. Déagóirí agus sástacht (Measartha dúshlánach) 39 G. Déagóirí agus sástacht (Dúshlánach) 42 H. Dán – Fear Lasta Lampaí (Réasúnta dúshlánach) I. Iris na Scoile 46 J. Fócas ar theanga: i. Litriú 49 ii. Na tuisil 50 iii. Uimhreacha 55
3. Mo mhuintir agus mo chairde 56 A. Ag cabhrú timpeall an tí (Réasúnta dúshlánach) B. Ag cur aithne ar dhaoine 57 C. Ag tabhairt comhairle (Dúshlánach) 61 D. Mo sheanmháthair (Dúshlánach) 66 E. Mo theaghlach (Réasúnta dúshlánach) 71 F. Tréithe daoine (Réasúnta dúshlánach) 77 G. Tuismitheoirí bochta (Réasúnta dúshlánach) H. Fócas ar theanga: i. An tuiseal gairmeach 81 ii. An modh ordaitheach 83 iii. An t-ainm briathartha 85
5
4. An Ghaeilge agus an Ghaeltacht 87 A. Ag sealbhú Gaeilge (Dúshlánach) 88 B. An Ghaeilge agus mé féin 93 C. An Ghaeilge thar lear (Measartha dúshlánach) 96 D. An tOireachtas (Dúshlánach) E. Coimhthígh le chéile 100 F. Na teangacha Ceilteacha (Dúshlánach) 104 G. Réaltaí na Gaeilge (Measartha dúshlánach) H. Fócas ar theanga: i. Inscne 109 ii. ‘sa’ agus ‘i’ 111
5. Litríocht na Chéad Bhliana 112
Gearrscéalta:
Bíonn an fhírinne searbh 113 Púdar Draíochta 115 Focalghníomh 119 Díol agus Ceannach 124 Eachtraí Aoibhne 126 Amhráin: Amhrán na bhFiann 130 Amhrán na Scadán 131 An Cailín Álainn 132 Ná habair é, déan é 133 Oíche Nollag 134 Fáinne Geal an Lae 135 Tír na nÓg 136 Dánta: Athchúrsáil 138 Cuimhní Cinn 139 An Chéad Bhróg 140 Clapsholas i nGort na Móna 141 An Dall sa Studio 142 Gealt? 143 Mo Ghoogleáil 144
6
Caibidil 1: Saol na Scoile
A. Ábhair scoile (Jaic)B. Ábhair scoile (Nicole)C. Ábhair scoile (Pádraig)D. Ábhair scoile sa saol (Measartha dúshlánach)E. Ábhair scoile sa saol (Dúshlánach)F. Bunscoil vs MeánscoilG. An scrúdú cainte Gaeilge (Dúshlánach)H. An Scoil i gCúba (Dúshlánach)I. Scoil Thrítheangach (Réasúnta dúshlánach)J. Tar éis am scoile (Dúshlánach)K. Fócas ar Theanga: i. Litriú ii. An aimsir láithreach iii. Uimhreacha
7
1D. Á
bh
air
sco
ile
sa s
aol
Ábha
ir sc
oile
sa sa
ol
Réam
hoba
ir 1
An t-‐
ábha
r Cu
r sío
s ar a
n áb
har
An B
éarla
Ag
bác
áil c
áca
mili
s dea
s do
do m
háth
air a
r Lá
na
Mái
thre
acha
.
An C
orpo
idea
chas
Ag d
éana
mh
plé
ar n
a di
frío
chta
í idi
r an
Caitl
icea
chas
agu
s an
Búda
chas
.
An E
acna
maí
ocht
Bha
ile
Ag
insin
t do
thur
asói
rí cá
bhf
uil c
atha
ir na
Ga
illim
he.
An E
olaí
ocht
Ag c
eann
ach
arái
n i m
bácú
s i m
baile
bea
g i
ndei
scea
rt n
a Fr
ainc
e.
An F
hrai
ncis
Ag
féac
hain
t ar a
n sc
anná
n is
fear
r lea
t agu
s ag
léam
h Ha
rry
Po�e
r.
An G
haei
lge
Ag
scrío
bh a
iste
ar a
n río
mha
ire a
gus a
g cu
r té
acs c
huig
do
char
a.
An M
ata
Ag
bru
ith /
ag b
eiriú
uisc
e le
do
phas
ta a
ch
ócai
reac
ht a
nn.
Oid
each
as R
eilig
iúin
Ag la
bhai
rt le
do
chai
rde
ag a
m so
sa.
An T
eicn
eola
íoch
t
Ag im
irt c
luic
hí a
mui
gh fa
oin
aer l
e do
chu
id
caird
e.
An T
íreol
aíoc
ht
Ag
roin
nt b
ille
le c
ara
tar é
is ca
ife a
ól i
lár
an b
haile
.
Cén
t-‐áb
har s
coile
(ar c
hlé)
atá
i gc
eist
agu
s na
him
each
taí s
a bh
osca
ar
dhei
s á n
déan
amh
agat
? Fé
ach
cad
atá
ag a
n du
ine
in a
ice
leat
nua
ir at
á tú
cr
íoch
naith
e.
Ábha
ir sc
oile
sa sa
ol
Réam
hoba
ir 2
Bí a
g ob
air l
eis a
n du
ine
in a
ice
leat
. Féa
chai
gí a
r na
foca
il th
íos a
bhe
idh
le
cloi
steá
il sa
mhí
r. An
bhf
uil s
iad
ar e
olas
aga
ibh?
go
léir
ócá
idí s
peisi
alta
sa
oire
thai
tnea
mha
ch ó
cáid
í bró
nach
a
imea
chta
í táb
hach
tach
a i
bhfa
d i g
céin
fo
rmhó
r
d
únm
harú
tu
irlin
g
A
n Da
ra C
ogad
h Do
mha
nda
an b
uam
a ad
amha
ch
eac
htra
í na
céa
dta
blia
in
ag
éirí
anío
s Ca
d a
dhéa
nann
tú n
uair
nach
bhf
uil f
ocal
ar e
olas
aga
t? C
eist
a c
hur a
r an
múi
nteo
ir? D
ul i
mui
nín
focl
óra?
Seo
thío
s cúp
la p
oint
e ch
un c
abhr
ú le
at
foca
l nac
h bh
fuil
ar e
olas
aga
t a a
imsiú
: An
bhf
uil a
n fo
cal c
osúi
l le
haon
�oc
al a
tá a
r eol
as a
gat
i dte
anga
eile
, mar
sham
pla:
seic
agu
s chequ
e?
An
bhf
uil a
n fo
cal s
an u
atha
nó
san
iolra
, mar
sham
pla:
tá
bla
agus
tábl
aí?
M
á tá
cea
nnlit
reac
ha a
r an
bhfo
cal,
b'�
éidi
r gur
im
each
t nó
duin
e tá
bhac
htac
h at
á an
n, m
ar sh
ampl
a: A
n tU
acht
arán
nó
An G
orta
Mór
.
Fé
ach
an b
hfui
l aon
chu
id d
en �
ocal
atá
cos
úil l
e fo
cal
eile
, mar
sham
pla:
fóta
chói
p.
An
bria
thar
é a
n fo
cal?
8
Ábha
ir sc
oile
sa sa
ol
É
iste
acht
Éi
st le
is an
mír
anoi
s agu
s fre
agai
r na
ceist
eann
a.
1. T
ugan
n an
cai
nteo
ir sa
mpl
aí é
agsú
la d
úinn
den
stai
r. Br
eac
síos c
úpla
sam
pla
faoi
na
teid
il th
íos:
Ócá
idí P
ears
anta
__
____
____
____
____
____
____
____
____
____
____
____
___
____
____
____
____
____
____
____
____
____
____
____
____
Im
each
taí t
ábha
chta
cha
a th
arla
sna
60í
____
____
____
____
____
____
____
____
____
____
____
____
_ __
____
____
____
____
____
____
____
____
____
____
____
___
Imea
chta
í táb
hach
tach
a a
thar
la sn
a 40
í __
____
____
____
____
____
____
____
____
____
____
____
___
____
____
____
____
____
____
____
____
____
____
____
____
_ 2. C
én sa
inm
híni
ú a
thug
ann
an c
aint
eoir
ar a
n st
air a
g de
iread
h na
míre
?
3. É
ist le
is an
mír
arís
agus
bre
ac sí
os c
ad a
thar
la le
linn
na
mbl
iant
a se
o:
196
3:
1
969:
1
935:
194
5:
4. M
ínig
h di
frío
cht a
mhá
in id
ir an
Béa
rla a
gus a
n Gh
aeilg
e sn
a sa
mpl
aí se
o ón
mhí
r:
imea
chta
í táb
hach
tach
a vs
impo
rtan
t events
bua
ma
adam
hach
vs a
tomic bom
b
Ábha
ir sc
oile
sa sa
ol
Ia
rphl
é 1
Rólg
hnío
mha
íoch
t
D
uine
1
Tá m
é fé
in sa
Tríú
Blia
in a
r sco
il. Is
é a
n t-‐
ábha
r is f
earr
liom
ná
an _
____
____
____
. Is m
aith
liom
an
�reo
laío
cht
mar
tá a
n m
úint
eoir
____
____
____
_. D
éana
imid
stai
déar
ar a
lán
ruda
í éag
súla
– a
n do
mha
n m
ar a
tá sé
; na
____
____
____
_ ar
fad;
an
difr
íoch
t idi
r cea
ntai
r tua
ithe
agus
___
____
____
__; l
éars
cáile
anna
agu
s
____
____
____
_. N
í tha
itnío
nn _
____
____
____
liom
in
aon
chor
, bím
cai
llte
sa ra
ng. N
uair
a bh
íonn
clua
istui
scin
t á d
éana
mh
agai
nn sa
rang
, ___
____
____
__
foca
l. An
labh
raío
nn n
a Fr
anca
igh
chom
h ta
pa si
n i
gcón
aí?
Ábha
ir sc
oile
sa sa
ol
Ia
rphl
é 2
Rólg
hnío
mha
íoch
t
D
uine
2
Clío
na is
ain
m d
om a
gus t
á m
é ag
déa
nam
h an
Tea
stai
s
Shói
sear
aigh
___
____
____
__. I
s bre
á lio
m
____
____
____
_ ar
fad,
go
háiri
the
an S
páin
nis a
gus a
n
Ghae
ilge.
Tá
Gaei
lge
agus
Béa
rla _
____
____
____
aga
m
agus
cea
paim
go
gcab
hraí
onn
sé si
n lio
m te
anga
eile
a
�og
hlai
m. _
____
____
____
liom
an
Mat
a ch
omh
mai
th
mar
nua
ir a
thui
gean
n tú
rud
éigi
n tá
sé é
asca
ans
in n
a
clea
chta
í a d
héan
amh.
Déa
naim
id _
____
____
____
ailg
éaba
r, ar
___
____
____
__ a
gus a
r ghe
oim
éadr
acht
agus
a lá
n ei
le.
Ról A
Cl
íona
is a
inm
dom
agu
s tá
mé
ag d
éana
mh
an T
east
ais
Shói
sear
aigh
i m
blia
na. I
s bre
á lio
m n
a te
anga
cha
ar fa
d,
go h
áirit
he a
n Sp
áinn
is ag
us a
n Gh
aeilg
e. T
á Ga
eilg
e ag
us B
éarla
líof
a ag
am a
gus c
eapa
im g
o gc
abhr
aíon
n sé
sin
liom
tean
ga e
ile a
�og
hlai
m. I
s mai
th li
om a
n M
ata
chom
h m
aith
mar
nua
ir a
thui
gean
n tú
rud
éigi
n tá
sé
éasc
a an
sin n
a cl
each
taí a
dhé
anam
h. D
éana
imid
st
aidé
ar a
r ailg
éaba
r, ar
stai
�s�c
í agu
s ar
gheo
iméa
drac
ht a
gus a
lán
eile
. -‐-‐-‐
-‐-‐-‐-‐-‐-‐
-‐-‐-‐-‐-‐-‐
-‐-‐-‐-‐-‐-‐
-‐-‐-‐-‐-‐-‐
-‐-‐-‐-‐-‐-‐
-‐-‐-‐-‐-‐-‐
-‐-‐-‐-‐-‐-‐
-‐-‐-‐-‐-‐-‐
-‐-‐-‐-‐-‐-‐
-‐-‐-‐-‐-‐-‐
-‐-‐-‐-‐-‐-‐
-‐-‐-‐-‐-‐
Ról B
Tá
mé
féin
sa T
ríú B
liain
ar s
coil.
Is é
an
t-‐áb
har i
s fea
rr
liom
ná
an �
reol
aíoc
ht. I
s mai
th li
om a
n �r
eola
íoch
t mar
tá
an
múi
nteo
ir an
-‐mha
ith. D
éana
imid
stai
déar
ar a
lán
ruda
í éag
súla
– a
n do
mha
n m
ar a
tá sé
; na
�ort
ha a
r fad
; an
difr
íoch
t idi
r cea
ntai
r tua
ithe
agus
cea
ntai
r ui
rbea
cha;
léar
scái
lean
na a
gus g
riang
hrai
f. N
í tha
itnío
nn
an F
hrai
ncis
liom
in a
on c
hor,
bím
cai
llte
sa ra
ng. N
uair
a bh
íonn
clu
aist
uisc
int á
déa
nam
h ag
ainn
sa ra
ng, n
í th
uigi
m fo
cal.
An la
bhra
íonn
na
Fran
caig
h ch
omh
tapa
sin
i gc
ónaí
?
Ábha
ir sc
oile
sa sa
ol
Ia
rphl
é 3
9
10
1E. Á
bh
air
sco
ile
sa s
aol
Ábhair scoile sa
saol
Réam
hobair
Tú féin:
1. Breac sío
s na hábhair scoile atá á staidéar agat. Bí cinnte go
bhfuil sia
d litrithe i gceart.
2. Cu
ir in ord to
saíochta iad anois trí uimhir 1
a chur in aice leis
an ábhar is fearr leat, uimhir 2
in aice leis an dara hábhar is
fearr leat agus m
ar sin de.
3. Bí in ann a rá
cén fáth a dtaitn
íonn nó nach dtaitn
íonn na
hábhair leat!
Bí ag obair leis a
n duine in aice leat agus cuir n
a ceisteanna se
o ar a chéile:
1. Cad iad na hábhar scoile is fearr leat? Cén fáth?
2. Cad iad na hábhair scoile nach maith leat in aon
cho
r? Cén
fáth?
3. Cad iad na hábhair a mbaineann na pic�úir thíos leo, cén
fáth?
Ábhair scoile sa
saol
Éisteacht 1
Sula n-‐éisteann tú
leis an mír féach ar na focail seo thíos. Cad is
brí leo?
i bhfad i gcéin
form
hór
dúnm
harú
tuirling
An Dara Co
gadh Dom
handa
ag éirí aníos
Éist leis an mír agus freagair na ceisteanna seo:
1. C
ad iad na sa
mplaí ar fad den stair a
luaitear sa
mhír?
2. C
ad é an sainmhíniú a thugann an cainteoir ar an stair?
Cuir na ceisteanna seo ar an duine in aice leat:
1. A
n raibh sé éasca an cainteoir a
thuiscint? Cén fáth?
2. A
n raibh aon chuid den mhír n
ár th
uig tú?
3. A
r chuidigh na fo
cail Bh
éarla
leat an mhír a
thuiscint?
11
Ábhair scoile sa
saol
Éisteacht 2
a
Líon na bearnaí leis a
n bhfoirm
cheart d
en �ocal:
Cad a bhíonn á dhéanam
h againn agus staidéar á
__________ (1) ar a
n stair
againn? Is cuimhin linn go léir rudaí a th
arla dúinn sa
n am
atá th
art. Is
cuimhin leis an gcuid is mó againn ócáidí speisialta __________ (2) áthas
orainn, __________ (3) lá againn ar scoil cuir i gcás n
ó saoire
thaitneamhach nó __________ (4). Bíonn cuimhní againn ar ócáidí
brón
acha cho
mh maith, ar thimpiste nó
ar b
hás d
uine den te
aghlach
againn. N
í ham
háin go __________ (5) m
uid ag féachaint siar a
r eachtraí a
tharla lenár linn féin ach b'�éidir go mbeadh cuimhne againn ar imeachtaí
tábhachtacha (impo
rtant e
vents) a th
arla inár gceantar féin, inár d�r féin
nó in áite
anna i bhfad i gcéin sa
dom
han chom
h maith.
Dá n-‐iarrfá ar d
o mhuin�r liosta a __________ (6) d
'imeachtaí m
óra
bheadh cuimhne acu ar a lán imeachtaí a th
arla lena linn féin. Is d
ócha go
mbeadh cuimhne ag an bhform
hór a
r dhúnm
harú an Uachtaráin, J.F.
Kennedy, i mí na Samhna, míle naoi gcéad se
asca trí, agus ar a
n gcéad uair
a thuirling duine ar a
n ngealach, m
í Iúil, míle naoi gcéad se
asca naoi.
Bheadh cuimhne ag do sheanm
huin�r ar rudaí a th
arla i bhfad níos faide
siar san am atá th
art. B'�éidir go mbeadh cuimhne acusan ar a
n lá a
thosaigh an dara cogadh do
mhanda agus an lá a scaoileadh an chéad
bhuama adam
hach (atomic bom
b), ar H
iroshima na Seapáine, Lúnasa, míle
naoi gcéad ceathracha a cúig.
Féachaint siar a
r an am
atá th
art ar a
n tslí sin
, mar sin a __________ (7)
staidéar ar a
n stair. Ní ham
háin go __________ (8) an stair d
úinn con
as mar
a bhí an saol nuair a bhí ár m
uin�
r agus á
r seanm
huin�r ag éirí aníos.
__________ (9) sé dúinn chom
h maith con
as mar a bhí an saol ag daoine
na céadta bliain ó sh
in.
Ábhair scoile sa
saol
Éisteacht 2
b
1.
dhéanamh
déanamh
ndéanam
h
2. cuireann
gcuire
ann
chuire
ann
3.
gcéad
chéad
céad
4. an Nollaig
na Nollag
an Nollag
5. bíonn
bhíon
n
mbíon
n
6. déanaim
dhéanta
dhéanam
h
7. déantar
dhéantar
ndéantar
8. dtaisp
eánann
thaispeánann
thaispeáin
9. Insím
Insío
nn
Insítear
Ábhair scoile sa
saol
Ia
rphlé
A. Cuir n
a ceisteanna se
o ar an duine in aice leat:
1.
Cén sainmhíniú a thabharfá féin ar a
n stair?
2.
Cén fáth a bhfuil sé tábhachtach staidéar a dhéanam
h ar an
stair?
B. Breac síos na hábhair scoile atá á staidéar agat arís. A
nois,
scrío
bh abairt amháin in aice le gach ábhar, a dhéanann cur síos ar
an ábhar sin. M
ar sh
ampla:
Mata:
Déanaimid staidéar ar u
imhreacha
agus a
r cho
mhaire
amh.
*Ná déan dearm
ad go mbíon
n séimhiú ar an bhfocal
tar é
is 'ar' go minic!
C. Léigh amach gach sa
inmhíniú a scrío
bh tú
don duine in aice leat
gan a insint dó nó di an t-‐ábhar. Caith
fidh an duine sin buille faoi
thuairim a th
abhairt agus a
rá cén t-‐ábhar atá i gceist. M
ar
sham
pla:
Duine A : Déanaimid staidéar ar u
imhreacha agus ar cho
mhaire
amh.
Duine B : M
ata.
Malartaígí rólanna ansin.
12
13
1F. B
un
scoi
l v. M
eán
scoi
l Bu
nsco
il vs. M
eánsco
il
Ar ball, beidh tú ag éisteacht le
Pádraig, dalta ó Phobalscoil Chorca
Dhuibhne, ag labhairt faoi na
difríochtaí atá idir an saol sa
bhunscoil agus an saol sa chéad
bhliain sa mheánscoil. Sula n-‐
éisteann tú leis, tabhair faoin
gcleachtadh seo a leanas...
Bunsco
il vs. M
eánsco
il
réam
hoba
ir
Cuir ar fáil a mhalairt de rud thíos...
Sampla: níos mó / níos lú
1. níos fearr/ níos ...?
2. níos deacra/ níos ...?
3. níos faide / níos ...?
4. níos suimiúla / níos ...?
14
Éist le Pádraig, dalta ó Phobalscoil Chorca Dhuibhne, agus
aimsigh freagraí na gceisteanna seo a leanas:
1. Cé mhéad duine a bhí i mbunscoil Phádraig,
ar an iomlán?
2. Cé mhéad duine a bhí sa rang in éineacht leis
sa bhunscoil?
3. Cé mhéad duine atá sa rang in éineacht leis
sa mheánscoil anois?
4. Cad iad na rudaí a bhraitheann Pádraig uaidh
ón mbunscoil?
5. Cad nach bhfuil cead ag an gcéad bhliain a
dhéanamh fós? Cad a dhéanann Pádraig
agus a chairde ina ionad?
Bunsco
il vs. M
eánsco
il Éi
stea
cht
Bunsco
il vs. M
eánsco
il Ia
rphlé 1
I do ch
ás fé
in, a
n bh
fuil na
ruda
í seo
a
lean
as níos fea
rr nó níos m
easa sa
mhe
ánscoil n
á mar a bhí sa
bhu
nsco
il?
1. cairde
2. múinteoirí
3. an t-‐atmaisféar sa scoil
4. na háiseanna atá sa scoil
5. an cleachtadh agus an spraoi
An m
braithea
nn tú
aon
rud ua
it ón
mbu
nsco
il? Cad
é?
Braith
im uaim...
Ní bhraithim
uaim...
15
Cona
s a deir tusa é?
Bíonn difríochtaí sna canúin� go minic sa
Ghaeilge. An bhfuil slite eile agatsa chun na
rudaí seo a rá?
“An babhta deireanach...”
“Sin difríocht millteach ar fad..”
“Sinne na leanaí óga atá sa scoil.”
“Bíonn siad thíos faoin mbaile.”
“Cluiche caide”
Bu
nsco
il vs. M
eánsco
il Ia
rphlé 2
Úsáideann Pádraig an focal
‘dheara’... agus é ag caint (mar a
úsáideann gach cainteoir i gCorca
Dhuibhne).
Cén ról atá ag an bhfocal ‘dheara’
sa chaint?
Do mhuin�r na nGaeltachtaí eile
agus na nGaelscoileanna:
An bhfuil leagan eile den bhfocal
‘dheara’ i do chanúint ái�úil féin?
Cad é?
Bunsco
il vs. M
eánsco
il Ia
rphlé 3
16
Earráid chomónta!
Is minic a chloisfeá foghlaimeoirí Gaeilge ag
rá ‘an dara bhliain’. Ta sé sin mícheart!
Ceapann siad toisc go ndeirtear ‘an chéad
bhliain’ gur cheart dóibh séimhiú a chur ann.
Ní mar sin atá. Cad é an rud ceart, mar sin?
Pléigh leis an duine in aice leat conas na
rudaí seo a rá i gceart:
First year
Second year
Third year
Fourth year
Fi�h year
Sixth year
Bunsco
il vs. M
eánsco
il Ia
rphlé 4
17
1H. A
n S
coil
i g
Cú
ba
Cuir
�c in
aic
e le
is an
bhf
reag
ra c
eart
. 1.
Cá
bhfu
il Cú
ba su
ite?
⃝ i
Mui
r Éire
ann
⃝ i
Mui
r Cha
irib
⃝ sa
Mhu
ir Ru
a 2.
Cé
hé U
acht
arán
na
�re?
⃝
Fid
el C
astr
o ⃝
Raú
l Cas
tro
⃝ F
ulge
ncio
Ba�
sta
3. C
ad í
prío
mhc
hath
air C
húba
?
⃝ H
aban
a ⃝
Bue
nos A
ires
⃝ S
an Jo
sé
4. C
én c
ineá
l cór
as p
olai
�och
ta a
tá i
gCúb
a?
⃝ C
uman
nach
as
⃝ S
óisi
alac
has
⃝ C
aipi
tleac
has
5. C
ad í
an te
anga
oifi
giúi
l?
⃝ A
n Bé
arla
⃝ A
n Sp
áinn
is ⃝
An
Fhra
inci
s 6.
Cad
í an
�on
scla
íoch
t is m
ó sa
�r?
⃝
Cai
fe
⃝
Siú
cra
⃝
Tur
asói
reac
ht
7. C
én c
ineá
l cai
drim
h at
á id
ir Cú
ba a
gus n
a St
áit A
onta
ithe?
⃝
an-‐
mha
ith
⃝ te
anna
sach
⃝ tr
odac
h 8.
Má
úsái
dtea
r an
t-‐id
irlío
n ga
n ch
ead
gear
rtar
: ⃝
5 b
liana
i bp
ríosú
n ⃝
5 lá
i bp
ríosú
n ⃝
5 m
hí i
bprío
sún
Cad
a bh
í ag
an d
uine
in a
ice
leat
?
An
scoi
l i g
Cúba
Réam
hoba
ir 1
Be
idh
tú a
g lé
amh
sleac
hta
ó dh
iala
nn d
alta
scoi
le ó
Chú
ba a
r ba
ll. A
n fé
idir
leat
na
foca
il Bh
éarla
a c
hean
gal l
eis n
a fo
cail
Ghae
ilge?
Bei
dh n
a fo
cail
sa sl
ioch
t a lé
ifidh
tú.
is ar
éig
ean
cro
ss
thob
air g
o
lo
nelin
ess /
nos
talg
ia
conf
ach
b
arel
y
bhí r
ún a
gam
car
diol
ogist
dú
thra
chta
ch
I w
ould
hat
e ca
irdeo
laí
nea
rly
bhea
dh fu
ath
agam
ar
I
had
inte
nded
cu
mha
d
ilige
nt
An fé
idir
leat
cúp
la fo
cal e
ile a
rith
eann
leat
(com
es to
mind)
nu
air a
smao
inío
nn tú
ar C
húba
a b
hrea
cadh
sa b
hosc
a.
Cad
a bh
í ag
an d
uine
in a
ice
leat
?
An
scoi
l i g
Cúba
Réam
hoba
ir 2
Aimsir th
e,
18
Dé C
éada
oin,
2 B
ealta
ine
2012
Is
ar é
igea
n ar
éiri
gh m
é am
ach
as a
n le
aba
ar m
aidi
n le
frea
stal
ar
an
scoi
l, bh
í mé
tuirs
each
trao
chta
. Cha
ith m
é an
lá a
r fad
in
né a
g m
áirs
eáil
ar so
n an
tsói
siala
chai
s i d
tean
nta
gach
dal
ta
scoi
le e
ile i
gCúb
a. B
hí c
óisir
ag
mo
thea
ghla
ch i
dtea
ch m
’ain
�n
agus
nío
r éiri
gh m
é as
an
dam
hsa
salsa
go
d� a
hao
n a
chlo
g ar
m
aidi
n! T
hoba
ir gu
r thi
t mé
i mo
chod
ladh
le li
nn ra
ng n
a M
atam
ai�c
e ar
mai
din,
an
chéa
d ra
ng a
thos
aíon
n ar
a h
ocht
. Is
mai
th li
om a
n M
hata
mai
�c a
ch is
féid
ir le
is an
múi
nteo
ir a
bhei
th c
onfa
ch g
o le
or a
gus n
í rai
bh sí
sást
a lio
msa
inni
u.
Ceap
aim
go
bhfu
il an
lá sc
oile
nío
s fai
de i
gCúb
a ná
mar
atá
i d�
orth
a ei
le, t
osaí
mid
ar a
hoc
ht a
gus c
ríoch
naím
id a
r a c
eath
air
a ch
log,
agu
s bío
nn ló
n ua
ir an
chl
oig
agai
nn. C
uire
ann
an sc
oil
an ló
n ar
fáil
agus
is a
nnam
h na
ch m
bíon
n rís
, pón
airí
agus
gl
asra
í aga
inn
ach
is cu
ma
liom
, is b
reá
liom
am
lóin
. Dé
arda
oin,
3 B
ealta
ine
2012
Bh
ain
mé
sup
as a
n lá
scoi
le in
niu.
Is ia
d an
Eol
aíoc
ht; S
tair
agus
Tí
reol
aíoc
ht id
irnái
siúnt
a; a
gus a
n M
heic
nic
na h
ábha
ir is
fear
r lio
m a
gus b
hí si
ad a
r fad
aga
m in
niu.
Seo
hia
d na
háb
hair
eile
at
á á
stai
déar
aga
m: M
atam
ai�c
; Sp
áinn
is; L
itrío
cht;
Eola
íoch
t; St
air a
gus T
íreol
aíoc
ht; C
eol;
Eala
ín; A
dhm
adói
reac
ht, B
éarla
ag
us S
pórt
. Is i
ad n
a há
bhai
r rog
hnac
ha n
á Có
caire
acht
, Fuá
il ag
us a
n M
heic
nic.
Cho
mh
mai
th le
is sin
bhí
cúp
la u
air a
n ch
loig
ag
ainn
ar n
a río
mha
irí n
ua a
fuai
r an
scoi
l anu
raid
h (n
í rai
bh a
on
ríom
haire
aga
inn
roim
he si
n in
aon
cho
r). B
’�éi
dir g
o m
beid
h an
t-‐id
irlío
n ag
ainn
am
ach
anse
o . .
. A
n sc
oil i
gCú
ba
Lé
amh
Bhí r
ún a
gam
bhe
ith i
mo
dhoc
htúi
r i g
cóna
í, ac
h ní
l mé
cinn
te
faoi
sin
anoi
s. Is
doc
htúi
r í m
o m
háth
air a
gus i
s é m
’ath
air a
tá i
mbu
n an
� -‐
tá te
ach
‘Lea
ba a
gus B
ricfe
asta
’ aga
inn.
Oib
ríonn
an
bhei
rt a
cu g
o dú
thra
chta
ch a
ch sa
othr
aíte
ar i
bhfa
d ní
os m
ó ai
rgid
leis
an ‘L
eaba
agu
s Bric
feas
ta’ n
á m
ar a
shao
thra
íonn
mo
mhá
thai
r, ag
us c
haith
sise
cúi
g bl
iana
déa
g ta
r éis
na m
eáns
coile
ag
stai
déar
le b
heith
ina
caird
eola
í. Cé
n fá
th a
gcr
áfai
nn m
o ch
roí a
r fea
dh n
a m
blia
nta
ag st
aidé
ar n
uair
a sh
aoth
róin
n tu
illea
dh a
irgid
ag
obai
r mar
�ea
r tac
saí?
Dé
hAo
ine,
4 B
ealta
ine
2012
Bh
í sé
ag st
ealla
dh b
áis�
ar m
aidi
n ag
us m
é ar
mo
roth
ar c
hun
na sc
oile
, bhí
mé
fliuc
h bá
ite n
uair
a bh
ain
mé
an sc
oil a
mac
h,
8km
ón
teac
h! Is
fuat
h lio
m m
’éid
e sc
oile
, is a
nnam
h a
oire
ann
sí do
n ai
msir
, í i
gcón
aí ró
the
agus
róth
rom
. Ach
ní a
gam
sa a
tá
an sa
ol is
mea
sa, b
íonn
ar m
huin
�r n
a tu
aith
e fr
east
al a
r sc
oile
anna
cón
aith
e to
isc ia
d bh
eith
ró�
ada
ar sh
iúl ó
n sc
oil.
Bhea
dh fu
ath
agam
air
sin, b
head
h cu
mha
mill
tean
ach
orm
! N
uair
a sm
aoin
ím c
hom
h m
aith
nac
h bh
fuil
com
hoid
each
as i
d�or
tha
áirit
he a
gus g
o gc
aith
fidh
cailí
ní a
gus b
uach
aillí
bhe
ith
scar
tha
óna
chéi
le sn
a bl
iant
a ór
ga! B
hein
n fé
in c
aillt
e ga
n na
ca
ilíní
, ní h
amhá
in g
o bh
fuil
dúil
agam
iont
u ac
h cu
idío
nn si
ad
liom
mo
chui
d ob
air b
haile
a d
héan
amh
go m
inic
. Níl
ach
seac
htai
n am
háin
fágt
ha g
o d�
go
mba
ileoi
dh m
é lio
m le
is na
da
ltaí e
ile i
mo
rang
go
d� fe
irm m
hór i
lár n
a �r
e. B
íonn
ar g
ach
dalta
scoi
le o
bair
�ei
rme
a dh
éana
mh
ar fe
adh
mío
sa g
ach
blia
in.
An
scoi
l i g
Cúba
Léam
h ar
lean
Léig
h na
rái�
s fao
in a
lt ag
us c
uir �
c le
A, B
nó
C i
ngac
h cá
s:
1. B
hí a
n bu
acha
ill tu
irsea
ch m
ar b
hí sé
ag
siúló
id a
n lá
roim
he
sin. A
. Fío
r B
. Bré
agac
h C
. Ní d
eirt
ear
2. T
ugan
n sé
cea
pairí
leis
chun
na
scoi
le g
ach
lá.
A. F
íor
B. B
réag
ach
C. N
í dei
rtea
r 3.
Fua
ir an
scoi
l cao
ga rí
omha
ire n
ua a
nura
idh.
A
. Fío
r B
. Bré
agac
h C
. Ní d
eirt
ear
4. B
a m
haith
leis
an m
buac
haill
a b
heith
ina
dhoc
htúi
r.
A. F
íor
B. B
réag
ach
C. N
í dei
rtea
r 5.
Nío
r mha
ith le
is bh
eith
ag
frea
stal
ar s
coil
chón
aith
e m
ar
bhea
dh u
aign
eas a
ir.
A. F
íor
B. B
réag
ach
C. N
í dei
rtea
r 6.
Cai
thfid
h sé
oba
ir �
eirm
e a
dhéa
nam
h ar
fead
h m
íosa
. A
. Fío
r B
. Bré
agac
h C
. Ní d
eirt
ear
An
scoi
l i g
Cúba
L
éam
hthu
isci
nt
Pléi
gh n
a ce
istea
nna
seo
leis
an d
uine
in a
ice
leat
:
1. D
éan
liost
a de
na
difr
íoch
taí i
dir a
n sa
ol sc
oile
atá
aga
t féi
n ag
us a
n sa
ol sc
oile
atá
ag
an d
uine
a sc
ríobh
an
slioc
ht.
2. A
n bh
fuil
aon
rud
ón sa
ol sc
oile
i gC
úba
a th
aitn
íonn
leat
? Ca
d ia
d?
3. A
n bh
fuil
aon
rud
ón sa
ol sc
oile
i gC
úba
nach
dta
itnío
nn le
at?
Cad
iad?
4. A
n bh
fuil
an c
óras
oid
each
ais n
íos f
earr
i gC
úba
ná m
ar a
tá
anse
o da
r lea
t? C
én fá
th?
An
scoi
l i g
Cúba
Iar
phlé
& S
crío
bh
Scrío
bh
a. L
éigh
an
t-‐al
t arís
agu
s cu
ir lín
e fa
oi g
ach
sam
pla
den
Aim
sir L
áith
reac
h*.
b. S
crío
bh le
atha
nach
am
háin
faoi
shea
chta
in
scoi
le i
do sh
aol f
éin
anoi
s.
19
20
1I. S
coil
thrí
thea
ng
ach
“Abair liom faoi do scoil!”
Lig ort féin go bhfuil cuairteoir
�mpeall a chuire
ann ceist ort
faoi do scoil. Cad a déarfaidh tú
leis?
Smaoinigh – níl tuairim dá
laghad aige cad is gaelscoil/scoil
Ghaeltachta ann!
Pléigh é se
o leis an duine in aice
leat ar feadh cúpla nóiméad.
Sco
il th
ríthe
anga
ch
Réam
hoba
ir 1
(a) Smaoinigh anois a
r thrí thír
eile a bhfuil pob
ail ina gcónaí
iontu a bhfuil teanga dá
gcuid féin acu.
1. ___________________
2. ___________________
3. ___________________
(b) A
n bhfuil a �ios a
gat cén ru
d í m
ionteanga agus cén ru
d í
mórtheanga?
(c) Idir a
n Gh
aeilge agus an
Béarla, cé acu ceann an
mhion
teanga agus cé acu
ceann an mhó
rtheanga?
Sco
il th
ríthe
anga
ch
Réam
hoba
ir 2
21
An dóigh leat go bhfuil aon
mhion
teangacha i M
eiriceá?
Cé hiad na daoine, a déarfá a
mbeadh mionteanga á labhairt
acu ann?
Sco
il th
ríthe
anga
ch
Réam
hoba
ir 3
An aith
níon
n sib
h na
hainmneacha se
o? Cad iad?
Cher
okee
Ch
octa
w
Cree
Ho
pi
Nav
ajo
Sco
il th
ríthe
anga
ch Ré
amho
bair
3 ar
lean
22
Buna
ithe ar m
hír in Kn
au Arizon
a Pu
blic Rad
io (w
ww.kna
u.org)
I Flagstaff, Arizon
a, tá bunscoil an-‐neam
hghnáthach ar fad –
scoil thríth
eangach. Foghlaimíonn gach duine Béarla ann ach
foghlaimíonn siad Spáinnis n
ó Navajo ann chom
h maith.
Múineann Eileen Ryan sa scoil agus a
n chéad teanga atá ag
Eileen ná Diné, an teanga Navajo. Deir sí nach mbíon
n seans a
g an méid céanna leanaí Diné a chloisteáil is a bhíodh nuair a bhí
sí féin ina leanbh. “Is dóigh liom
go dtugann an scoil seo se
ans
do na leanaí a th
uiscint go bhfuil teanga leo féin ag a muin�
r agus cultúr leo féin,” a deir sí.
Tá sé
seo an-‐tábhachtach mar is mionlaigh iad 50% de dhaonra
an scoilcheantair – daoine a bhfuil cúlra Spáinnise acu agus
daoine a bhfuil cúlra bundúchasach acu. Deich mbliana ó sh
in i
Flagstaff
, is m
inic a th
eipeadh ar dhaltaí nach raibh Béarla acu
mar mháthairtheanga sa
scrúdú stáit B
éarla
. D’�
ág go leor acu
scoil.
Sco
il th
ríthe
anga
ch
Léam
h
Bu
naith
e ar m
hír in Kn
au Arizon
a Pu
blic Rad
io (w
ww.kna
u.org)
I Flagstaff, Arizon
a, tá bunscoil an-‐neam
hghnáthach ar fad –
scoil thríth
eangach. Foghlaimíonn gach duine Béarla ann ach
foghlaimíonn siad Spáinnis n
ó Navajo ann chom
h maith.
Múineann Eileen Ryan sa scoil agus a
n chéad teanga atá ag
Eileen ná Diné, an teanga Navajo. Deir sí nach mbíon
n seans a
g an méid céanna leanaí Diné a chloisteáil is a bhíodh nuair a bhí
sí féin ina leanbh. “Is dóigh liom
go dtugann an scoil seo se
ans
do na leanaí a th
uiscint go bhfuil teanga leo féin ag a muin�
r agus cultúr leo féin,” a deir sí.
Tá sé
seo an-‐tábhachtach mar is mionlaigh iad 50% de dhaonra
an scoilcheantair – daoine a bhfuil cúlra Spáinnise acu agus
daoine a bhfuil cúlra bundúchasach acu. Deich mbliana ó sh
in i
Flagstaff
, is m
inic a th
eipeadh ar dhaltaí nach raibh Béarla acu
mar mháthairtheanga sa
scrúdú stáit B
éarla
. D’�
ág go leor acu
scoil.
Sco
il th
ríthe
anga
ch
Léam
h
23
“ An
tuairim
a bhí taob
h thiar d
e Puente de Ho
zho ná áit a
chruthú go bhféadfadh daltaí ó chúlra
í difriúla te
anga agus
cultú
rtha fo
ghlaim le chéile agus á
it nach mbeadh daoine ag
ceapadh gur ‘fadhbanna’ iad cainteoirí mionteanga ach gurb iad
croí na scoile iad”, a deir M
ichael Fillerup, S�ú
rthó
ir Oideachas
Dátheangach na scoile.
Faoi láthair, tá ag éirí le fo
rmhó
r na ndaltaí i Puente de Hozho
sna scrúduith
e stáit agus iad ag foghlaim dhá th
eanga ag an am
céanna.
Caith
eann na daltaí a ro
ghnaigh Spáinnis leath an lae i seomra
ranga ina labhraíte
ar Béarla
amháin agus a
n leath eile i seom
ra
ranga ina labhraíte
ar Spáinnis a
mháin.
Tá ag éirí chom
h maith leis an scoil go bhfuil liosta fada feith
imh
chun áit a �áil ann. Caitheann siad 80 duine a chur ó dho
ras
gach bliain.
Léiríon
n taighde go bhfuil buntáis�
ann do leanaí a
�oghlaimíonn an dara te
anga. D
eirtear go mbíon
n sia
d níos
fearr a
g réite
ach fadhbanna agus go bhfuil scileanna cognaíocha
níos fo
rbartha acu.
Sco
il th
ríthe
anga
ch
Léam
h ar
lean
Freagair na ceisteanna seo a leanas.
1. Ú
sáidtear th
rí theanga sa bhunscoil Puente de Ho
zho. Cad
iad?
2. C
é hiad na mionlaigh is mó atá i Flagstaff?
3. Is cainteoir dúchais D
iné í an múinteoir Eileen Ryan. Cad a
deir sí mar gheall ar chainteoirí Diné sa
lá atá inniu ann?
4. A
n bhfuil ag éirí go maith leis an scoil Puente de Hozho
? Co
nas a
tá a �
ios a
gat?
5. A
n rud maith é cúpla te
anga a bheith
ag duine, dar leis an
alt? Cén fáth?
Sco
il th
ríthe
anga
ch
L
éam
hthu
isci
nt
(a) C
ad is brí le te
anga dhúchais / máthairtheanga?
(b) C
én cur síos is fearr a
oire
ann duitse?
1. Is
cainteoir dúchais G
aeilge mé. Labhraím Gaeilge sa
bhaile le mo chlann agus táim líofa sa Bhéarla. Is
mionteanga í m
o mháthairtheanga.
2. Is
cainteoir dúchais B
éarla
mé. Labhraím Béarla
sa
bhaile le mo chlann ach táim líofa sa Ghaeilge chom
h maith. Is m
órtheanga í m
o mháthairtheanga.
3. Is
cainteoir dúchais G
aeilge agus Béarla
mé. Labhraím
Gaeilge le tu
ismith
eoir am
háin agus B
éarla
leis an
tuism
itheoir eile sa
bhaile. Tá mionteanga agus
mórtheanga ó dhúchas a
gam.
Sco
il th
ríthe
anga
ch
Iarph
lé
Scrío
bh ríom
hpho
st chuig cara pinn leat i meánscoil i do rogha
�r. Inis d
ó/di faoi do scoil: cén saghas scoile í, cad a cheapann tú
den scoil, na ru
daí a th
aitníonn agus n
ach dtaitníonn leat faoin
scoil agus b
í cinnte a mhíniú dó
/dí faoi chúrsaí Gaeilge sa scoil.
Sco
il th
ríthe
anga
ch
Scrío
bh
24
25
1J. T
ar
éis
am
sco
ile
- Cao
imh
e
Tar éis am scoile
Réamho
bair
Tá canúint Uladh ag Caoimhe, an cailín a mbeidh sib
h ag éisteacht
léi ar b
all. An féidir leat féin agus a
n duine in aice leat na
leaganacha Ultacha a cheangal leis na leaganacha caighdeánacha?
An Cheist
Tú féin
Duine eile
Cé mhéad uair a
n chloig a
chaitheann tú
ag staidéar le
linn na se
achtaine?
Cé mhéad uair a
n chloig a
chaitheann tú
ag staidéar le
linn an deireadh seachtaine?
An ndéanann tú aon
imeacht
eile tar é
is am
scoile?
Leagan Ulta
ch
Leagan Caighdeánach
1. fá cho
inne
2. cuid mhó
r 3. iontach maith
4. thart fá
5. achan
6. fosta
7. leofa
8. uilig
9. do
mh
10. scíste
a) freisin
b) le haghaidh/i gcomhair
c)
leo
d) scíth
e) a lán
f) gach
g) do
m
h) an-‐m
haith
i)
�mpeall
j) gach uile
Líon
an bo
sca fút féin ar dtús a
gus a
nsin labhair le duine am
háin
eile sa
rang leis an eolas faoin duine sin
a �
áil .
Éist leis an mír agus freagair na ceisteann
a:
1. C
é mhéad ábhar atá á staidéar ag Caoimhe?
_________________________________________________
2. An éireoidh go maith léi sna scrúduith
e, dar leat? Cén fáth?
_________________________________________________
3. C
é mhéad uair a
chaith
eann sí ag staidéar?
_________________________________________________
4. C
ad a dhéanann Caoimhe nuair a bhíonn am sa
or aici?
_________________________________________________
5. C
én fáth a luann sí The Lion
King?
_________________________________________________
6. An ndéanann mórán daltaí sa scoil bailé?
_________________________________________________
Tar éis am scoile
Éisteacht(1)
26
Tar éis am scoile
Éisteacht(2)
1. Féach ar an sliocht seo ón mír. Líon na bearnaí leis an leagan
caighdeánach (nó an leagan atá agat féin) de na fo
cail ón mbo
sca
ó leathanach ‘Tar éis am scoile – ré
amho
bair’.
Caoimhe
Tá mé ag an am
seo ag staidéar deich n-‐ábhar __________ an
Teastas S
óisearach. Tá __________le staidéar agam agus b
ím i
mo shuí mall san oíche, agus tá súil agam
go ndéanfaidh mé go
maith mar tá tréan oibre curtha isteach agam
ann.
Caitlín
Oh, tá sin __________. Cé mhéad uair a
mheasann tú féin a
chaitheann tú
ag staidéar?
Caoimhe
Bhuel, ar na laethanta seo a bhím ar scoil, i ndiaidh am
scoile
caith
im __________trí n-‐uaire
ag staidéar agus a
g an deireadh
seachtaine ó cúig go sé
uaire ag staidéar fá cho
inne an Teastas
Sóise
arach.
2. Éist leis an mír arís le feiceáil ar líon
tú na bearnaí i gceart. Cuir
ceist ar d
o mhúinteoir le bheith cinnte.
3. Féach ar an nath cainte seo ón
mír:
‘bím i mo shuí mall san oíche’
Cad faoi d’athair a
gus d
o mháthair féin? Scríobh amach an abairt arís
ag tagairt do bh
aill éagsúla ó do
theaghlach.
_____________________mall san oíche (m
áthair)
_____________________mall san oíche (athair)
_____________________mall san oíche (d
eirfiúr)
_____________________mall san oíche (d
eartháir)
A. Cuir n
a ceisteanna se
o ar an duine in aice leat:
1.
Cé mhéad ábhar atá á staidéar agat?
2.
Cad é an t-‐ábhar is fearr leat? Cén fáth?
3.
Cad é an t-‐ábhar n
ach maith leat ar cho
r ar b
ith? Cén fáth?
B. Féach ar n
a ceisteanna se
o agus breac síos abairt nó dh
ó atá �o
r fút féin.
An ndéanann tú mórán botún agus tú ag
labhairt i nG
aeilge?
An
ndéanann tú mórán botún agus tú ag
labhairt i mBéarla?
Cé acu te
anga is deacra duit féin a labhairt –
an Ghaeilge nó
an
Béarla? Cén fáth?
Tar éis am scoile
Iarphlé
27
Fóc
as
ar
Th
ean
ga
: Lit
riú
Litr
iú
cao
l & le
atha
n
Cuir na gutaí atá caol agus n
a cinn atá leathan sa bhosca cuí.
A
E I
O U
CAO
L
LEAT
HAN
Smaoinigh air seo – caithfidh na gutaí atá ar gach taobh de
chonsan a bheith ag teacht le chéile:
Má tá guta caol ro
imh chonsan caith
fidh guta caol a bheith
ina
dhiaidh.
Má tá guta leathan roimh chonsan caith
fidh guta leathan a
bheith ina diaidh.
EOLAÍOCH
T
tá ‘o’ ar thaobh am
háin den li�r ‘l’
mar sin caith
fidh guta leathan a bheith ina dhiaidh – ‘a’
FILÍOCH
T
tá ‘i’ ar thaobh am
háin den li�r ‘l’
mar sin caith
fidh guta caol a bheith
ina dhiaidh – ‘i’
Ná bí buartha faoi cén meascán gutaí atá in aice le chéile – is cum
a faoi sin. An rud atá tábhachtach ná cén sa
ghas gutaí atá ar aon
taobh den chonsan!
1. Féach ar na consain / g
rúpaí consan thíos a
tá i
gcló dorcha. Cén sa
ghas gutaí atá ar gach taobh
dóibh? An bhfuil sia
d ag ré
iteach le chéile?
AD
HMAD
ÓIREA
CHT
EA
CNAM
AÍOCH
T BH
AILE
TEIC
NEO
LAÍOCH
T MAT
A GA
EILG
E REILIGIÚN
FRAI
NCIS
SPÁI
NNIS
EA
LAÍN
2. Bí ag obair leis a
n duine in aice leat agus
cabhraígí
le chéile chun na hábhair atá ar bun agaibh a
scrío
bh amach i gceart. Bí an-‐chúram
ach leis an
litriú
.
Litr
iú
cao
l & le
atha
n
28
Roghnaigh an deireadh ceart (ar dheis) a oire
ann don chéad chuid den
ainm
�ocal cuí ar chlé. Ná déan dearm
ad faoi ord na ngutaí. Cé mhéad
siolla atá i ngach focal a chruthaíonn tú
? Tú
s an
ainm
�oc
ail
Deire
adh
an a
inm
�oc
ail
Polait-‐
Scoil-‐
Iodáil-‐
Léith
eoir-‐
Múint-‐
Eol-‐
Leith
-‐ Gram
ad-‐
Focl-‐
-‐óir / e
oir
-‐anna / e
anna
-‐ais / is
-‐acht / eacht
-‐óir / e
oir
-‐aíocht / íocht
-‐ras / reas
-‐ach / each
-‐óir / e
oir
Litr
iú
cao
l & le
atha
n
29
Fóc
as
ar
Th
ean
ga
: An
Aim
sir
Lái
thre
ach
Féach ar an abairt ag bun an leathanaigh agus cuir líne faoi gach
briathar atá sa
n aimsir láith
reach. Bí in ann a rá (1) cén pearsa atá i
gceist agus (2) an bhfuil sia
d leathan nó caol! Féach:
An chéad phearsa uatha
-‐ aim / -‐ im
nó
-‐ aím / -‐ ím (m
é)
An dara pearsa uatha
-‐ ann / -‐ eann
nó
-‐ aíonn / -‐ íonn (tú)
An tríú pearsa uatha
-‐ ann / -‐ eann
nó
-‐ aíonn / -‐ íonn (sé, sí)
An chéad phearsa iolra
-‐ aimid / imid nó
-‐ aímid / -‐ ímid (m
uid)
An dara pearsa iolra
-‐ ann / -‐ eann
nó
-‐ aíonn / -‐ íonn (sibh)
An tríú pearsa iolra
-‐ ann / -‐ eann
nó
-‐ aíonn / -‐ íonn (siad)
Ceapaim go bhfuil an lá scoile níos faide i gCúba
ná mar atá i d�
ortha eile, tosaímid ar a hocht
agus crío
chnaímid ar a ceathair a chlog, agus
bíonn lón uair an chloig againn.
An Aimsir Láithreach
1
An Aimsir Láithreach
2
Roghnaigh na deirí cearta ó leathanach 1 chun na bria
thra sn
a boscaí a scrío
bh amach i ngach pearsa.
Bí cinnte:
1. G
o roghnaíonn tú
an deire
adh oiriú
nach don chéad
agus don dara réimniú!
2. N
ach ndéanann tú
dearm
ad ar an ria
il ‘caol le caol
agus leathan le leathan’!
Ceannaigh
Bris
Foghlaim
Dún
Imir
Roghnaigh
Scrío
bh
Léigh
30
Cuir na fo
cail agus na litreacha se
o le chéile chun ceist a chumadh
san aimsir láith
reach:
ceannaíonn lá An gach
tú ceapaire
g?
__________________________________________________________
Féach ar an seicliosta thíos chun ceisteanna a chum
adh san aimsir
láith
reach:
T
osaíonn an cheist le ‘An’.
C
uirtear u
rú ar an mbriathar tar éis ‘an’: ‘An
d�teann’.
T
agann an fo
rainm díre
ach tar é
is an bhriathair ‘An
d�teann tú
?’
Cum ceisteanna leis na bria
thra se
o anois:
Ól
Caith
Bailigh
Imigh
An Aimsir Láithreach
Ceisteanna
An d�teann sé
go minic?
Titeann / N
í thiteann.
An ólann tú
caife?
Ólaim / Ní ólaim
Tugtar freagra leis an mbriathra
céanna i gcónaí!
Úsáidtear ‘N
í’ chun an diúltach a
chur in iúl.
Tagann séimhiú ar chonsan tar é
is ‘Ní’ agus ní bhíonn aon athrú ar
ghuta tar é
is ‘Ní’.
An Aimsir Láithreach
Freagraí
31
An Aimsir Láithreach
Briathra M
írialta
Abair
deirim
deir tú
deir sé/sí
deirimid
deir sibh
deir siad
an ndeir tú?
deir / ní deir
Beir
beirim
beire
ann tú
beire
ann sé/sí
beirimid
beire
ann sibh
beire
ann siad
an mbeire
ann sé?
beire
ann/ní
bheireann
Clois
cloisim
cloiseann tú
cloiseann sé/sí
cloisimid
cloiseann sibh
cloiseann siad
an gcloisimid?
cloisimid/ní
chloisimid
Déan
déanaim
déanann tú
déanann sé/sí
déanaimid
déanann sibh
déanann siad
an ndéanann
siad?
déanann siad/ní
dhéanann
siad
Faigh
faighim
faigheann tú
faigheann sé/sí
faighimid
faigheann sibh
faigheann siad
an bhfaigheann
tú?
faigheann/ní
�aigheann
Feic
feicim
feiceann tú
feiceann sé
/sí
feicimid
feiceann sibh
feiceann siad
an bhfeiceann
sibh
? feiceann/ ní
�eiceann
Ith
ithim
itheann
tú
itheann
sé/sí
ithimid
itheann
sibh
itheann
siad
an itheann tú?
ithim/ní ithim
Tar
tagaim
tagann
tú
tagann
sé/sí
tagaimid
tagann
sibh
tagann
siad
an dtagann
sé?
tagann
/ní
thagann
Tabhair
tugaim
tugann
tú
tugann
sé/sí
tugaimid
tugann
sibh
tugann
siad
an dtugann
tú?
tugaim/ní
thugaim
Téigh
téim
téann tú
téann sé/sí
téimid
téann sibh
téann siad
an dtéann siad?
téann/ní th
éann
Bí*
bím
bíon
n tú
bíon
n sé/sí
bímid
bíon
n sibh
bíon
n siad
an mbíon
n tú?
bím/ní bhím
Tá**
táim/tá mé
tá tú
tá sé
/sí
táimid
tá sibh
tá siad
an bhfuil sé?
tá/níl
1. Ithim ______________ don bhricfeasta.
2. Tagaim go d�
an scoil ________________.
3. Bíonn ________________ agam
don lón.
4. Téim abhaile ar a __________________.
16.00
17.00
18.00
5. Féachaim ar _
________________ tar éis na scoile.
6. Déanaim m’obair bhaile ar feadh ________________.
uair an chloig
dhá uair an chloig trí uair an chloig
An
Aimsir Láithreach
Gníomhaíocht
32
Fóc
as
ar
Th
ean
ga
: Na
bu
nu
imh
reac
ha
Bunu
imhr
each
a (1
-‐10)
Ri
alac
ha
1. A
n bhfuil na rialacha a bhaineann le ru
daí a cho
mhaire
amh ar eolas agat?
Líon
na bearnaí sa bhosca th
íos leis a
n duine in aice leat. Bain úsáid as na
focail – bá
d agus úll chun na bearnaí a líon
adh. Tá sampla déanta.
2. Cuir n
a huimhreacha seo a leanas in abair�
lena mbrí a léiriú:
a dó
dh
á a
ceat
hair
ceith
re
Cons
ain
Guta
í
1 aon bhord am
háin
aon ábhar a
mháin
2-‐6
dhá bhord
sé ábhar
7-‐10
ocht mbo
rd
naoi n-‐ábhar
Féach ar na hainm�ocail nach mbaineann na gnáthrialacha leo. Cén fáth a
bhfuil na hainm
�ocail seo neamhrialta, dar leat?
Bunu
imhr
each
a (e
iscea
chta
í)
Ria
lach
a
Bl
iain
blia
in a
mhá
in
1
dh
á bh
liain
2
tr
í blia
na
3-‐6
oc
ht m
blia
na
7-‐10
Uair
ua
ir am
háin
1
dh
á ua
ir 2
ce
ithre
hua
ire
3-‐6
se
acht
n-‐u
aire
7-‐
10
Ce
ann
ce
ann
amhá
in
1
dh
á ch
eann
2
cú
ig ci
nn
3-‐6
na
oi g
cinn
7-‐10
Se
acht
ain
se
acht
ain
amhá
in
1
dh
á sh
each
tain
2
sé
sea
chta
ine
3-‐6
de
ich se
acht
aine
7-‐
10
33
Caibidil 2: Saol sóisialta
A. Am saor (Aoife & Liam)B. Amsaor(Bertie)C. Saol sóisialtaD. Nuair a bhí mé i mo dhéagóir (Réasúnta dúshlánach)E. Díospóireachtaí Uí Chadhain (Dúshlánach)F. Déagóirí agus sástacht (Measartha dúshlánach)G. Déagóirí agus sástacht (Dúshlánach)H. Dán – Fear Lasta Lampaí (Réasúnta dúshlánach)I. Iris na ScoileJ. Fócas ar Theanga: i. Litriú ii. Na tuisil iii. Uimhreacha
2C. S
aol
sói
sia
lta
– B
erti
e ag
us
An
na
Saol Sóisialta
Ré
amho
bair 1
Do
cheantar féin
Smaoinigh ar an mbaile a bhfuil tú i do
chón
aí ann / is cóngaraí duit agus freagair
na ceisteanna seo faoi:
1. A
n caife is fearr leat ann:__________
2. A
n tsráid is fearr leat ann:__________
3. N
a sio
paí is d
eise ann:__________
4. Cá
mbuaileann daoine óga le chéile
ann?__________
5. Na háise
anna is fearr leatsa atá
ann:__________
Saol Sóisialta
Réamho
bair 2
Samhlaigh go bhfuil cuairteoir ag te
acht chugat ar feadh
seachtaine – déagóir ó áit é
igin eile sa
�r. Cad a
dhéanfaidh sibh �mpeall na háite
gach lá? Dé
an amach
plean agus sm
aoinigh ar na gnáthrudaí a dhéanann tú
féin i gcaitheamh na se
achtaine agus n
a rudaí atá le
déanam
h i do cheantar féin do dhaoine óga.
Dé Luain:
Dé M
áirt:
Dé Céadaoin:
Déardaoin:
Dé hAo
ine:
Dé Sathairn
: Dé
Dom
hnaigh:
34
Saol Sóisialta
Éisteacht
Éist leis an mír agus freagair na ceisteanna.
1. An bhfuil Ber�e sásta leis an méid rudaí is féidir a
dhéanamh ina cheantar féin? Cén fáth?
2. Cad a deir sé faoin spórtlann?
3. An dó
igh le Ber�e
gur cheart go mbeadh níos mó
saoirse ag déagóirí? Cén fáth?
4. Cad iad na háiseanna atá ar fáil do dhaoine óga i
nGaoth Dob
hair, dar le hAn
na?
5. Cén fáth a dtéann na daoine óga i nGa
oth
Dobhair go Lei�r C
eanainn?
6. Cad a deir A
nna faoin gclub oíche atá i nGa
oth
Dobhair?
Saol Sóisialta
Iarphlé
Pléigh na ceisteanna seo.
1. Tá
Ber�e
agus A
nna ina gcón
aí i gceantair
tuaithe i gCo
namara agus i nG
aoth Dob
hair.
Cad fútsa? Déan cur síos a
r d’áit chón
aithe
féin.
2. Cad iad do
chuid tu
airim
í faoi bheith
i do
chón
aí faoin tuath nó
i gcathair? Cad a
shíleann tú atá go maith/go ho
lc faoin dá
cheann?
35
36
2E. D
íosp
óire
ach
taí U
í Ch
ad
ha
in Díospóire
achtaí Uí Chadhain r
éamhobair 1
(a) A
n bhfaca tú
riam
h duine a shíl tú
a bhí an-‐mhaith
go deo ag labhairt
go poiblí? (e.g. U
achtarán éigin,
polaite
oir é
igin, aisteoir nó fear
grinn/bean ghrinn, múinteoir ar
scoil, cara duit e
tc.)
Scrío
bh síos cúpla sa
mpla.
(b) C
ad iad na tréithe a bhíonn ag
daoine atá go maith ag
díospóire
acht?
Breac sío
s trí cinn.
Díospóire
achtaí Uí Chadhain ré
amhobair 2
(a) C
ad atá ar e
olas agat faoi
Dhíospóireachtaí Uí Chadhain?
(b) A
r ghlac tu
sa nó daoine i do rang
páirt riam
h i ndíospóire
achtaí i
nGaeilge...?
...nó i m
Béarla?
(c) An dtuigeann tú na focail seo:
an rú
n i bhfabhar an rúin
i gcoinne an rúin
37
Feicfidh tú beirt chailíní ag caint ar an uair ar ghlac siad páirt i
nDíospóireachtaí Uí Chadhain; Ceithleann ó Phobalscoil G
haoth
Dobhair agus Iseult ó
Phobalscoil Chorca Dh
uibhne.
1. C
onas a d’éirigh le fo
ireann Ch
eithleann sna
díospóire
achtaí?
2. C
ad a bhí sp
eisia
lta faoin gcom
órtas d
o Ch
eithleann?
3. C
én t-‐athrú atá tagtha ar C
heith
leann tar é
is di páirt a ghlacadh sa díospóireacht?
4. C
ad a deir Iseult faoin áit a raibh an babhta
ceannais ar siúl?
5. C
onas a bhraith Iseult nuair a bhí sí ag
díospóire
acht? Cén fáth ar b
hraith sí mar
sin?
Díospóire
achtaí Uí Chadhain
Éisteacht
Conas a
deir tusa é?
Bíonn difríochtaí sna canúin�
go minic sa
Ghaeilge. An bhfuil
slite eile agatsa chun na rudaí seo a rá?
“fosta”
“dom
hsa”
“iontach deas”
“Bhain mé sult millteanach as.”
“*Ní rinne mé dath ar b
ith ro
imhe sin.”
agus
“An gcuabhair?”
“Chuam
ar”
Deir Iseult go raibh an se
omra i gColáiste na
Tríonóide ‘an-‐ghalánta’ ar fad. Is é
sin le rá grand
nó
posh.
Cad iad na slite
eile atá ann chun an fo
cal sin a úsáid
(go háirithe i gCanúint U
ladh)?
Dí
ospóire
achtaí Uí Chadhain Ia
rphlé 1
Ag aon
tú agus a
g easaon
tú
Scrío
bh síos cúpla nath (pé méid
ceann gur féidir leat smaoineamh
air) i gcom
hair nuair a th
eastaíonn
uait:
1. Easaontú go láidir le duine
2. Easaontú go pointe le duine
3. Aon
tú go po
inte le duine
4. Aon
tú go láidir le duine
Díospóire
achtaí Uí Chadhain Ia
rphlé 2
Díospóire
achtaí Uí Chadhain Iarphlé
3 Cabhróidh an múinteoir libh anois d
íospóireacht
a eagrú sa rang!
Seo daoibh an rún:
Ba cheart cosc a chur ar é
idí scoile
i scoileanna na hÉire
ann.
38
39
2F. D
éag
óirí
ag
us
sást
ach
t
Déa
góirí
Sás
ta
Ré
amho
bair
1 1.
Féach ar na himea
chtaí thíos. C
uir n
a himea
chtaí in ord tábh
achta du
it féin
trí u
imhir 1
a chu
r in aice le
is an
imea
cht is m
aith le
at fé
in a dhé
anam
h ag
us uim
hir 1
0 a ch
ur in
aice leis an
imea
cht n
ach nd
éana
nn tú
ar c
hor a
r bith!
Caife
a ól le caird
e
⃝
Téacsann
a a ch
ur go ria
lta
⃝
Leab
hair a léam
h
⃝
Labh
airt le
cairde ar an ng
uthá
n
⃝
Cluich
í ríomha
ireachta a im
irt
⃝
Féacha
int a
r an teili�s
⃝
Dul go d�
dioscón
na / club
anna
⃝
Am a cha
ithea
mh ar Faceboo
k
⃝
Cluich
í spó
irt a im
irt
⃝
Éistea
cht le ceol
⃝
2.
Cuir do
chu
id to
rtha
í i gco
mpa
ráid le
is an
duine
in aice leat. Cu
ir an
che
ist
seo ar an du
ine sin
:
Cad is maith le
at a dhé
anam
h nu
air a
bhíon
n am
saor
ag
at?
Déa
góirí
Sás
ta
Ré
amho
bair
2 A.
Cad is brí leis a
n bh
focal d
éag?
Cuir –
óir leis a
n bh
focal agu
s cad
is brí leis
anois?
Cad is brí leis a
n bh
focal tai
ghde
? Cu
ir –ó
ir leis an
bhfoc
al agu
s cad
is brí
leis an
ois?
Rogh
naigh an
deiread
h ceart a
nois ón
mbo
sca le cur le
is na
focail sa liosta. C
ad is brí leis na
focail nu
a?
Múint-‐
___
____
____
Pé
int-‐
___
____
____
Ce
olt-‐
___
____
____
Glan
t-‐ ___
____
____
Bú
ist-‐
___
____
____
B.
Bí ag ob
air leis a
n du
ine in aice leat agu
s breacaigí síos cúp
la tu
airim
sna
boscaí. T
á sampla dé
anta dao
ibh!
-‐ eoir
-‐ éir
-‐ óir
Cad
a ch
uire
ann
átha
s ar
dhéa
góirí
? Ca
d a
chui
rean
n iste
ach
ar
dhéa
góirí
?
Pizza a ith
e...
Oba
ir bh
aile a dhé
anam
h...
40
Déa
góirí
Sás
ta
L
éam
h 1
Na
déag
óirí
is so
na sa
n Eo
raip
Tá d
éagó
irí in
Alb
ain
níos
sona
ná
déag
óirí
eile
na
hEor
pa
de b
harr
an
chai
rdis a
tá a
cu le
na b
piar
aí (the
ir pe
ers).
De ré
ir suirb
hé a rinn
eadh
ar n
a mallaibh is iad dé
agóirí na
hA
lban
na dé
agóirí is sona
san Eo
raip agu
s i M
eiric
eá
Thua
idh.
Dúirt trí ghrúp
a dé
agóirí a bh
ain le hao
isean
na éag
súla in
Alba
in go raibh sia
d sona
sásta sa sa
ol.
Ba iad na
grúpa
í a ceis�
odh ná
na ha
oisean
na se
o a lean
as:
aon bh
liain déa
g, trí b
liana
déa
g ag
us cúig bliana
déa
g. Dúirt
91% de na
déa
góirí den
aois a
on bhliain déa
g go
raibh sia
d breá
sásta leis an
saol agu
s ba iad an
dream
ba shon
a. 87%
de
dhé
agóirí trí b
liana
déa
g a dú
irt go raibh sia
d sásta ag
us
84.5% den
tríú grúpa
(cúig bliana
déa
g) a dúirt go raibh sia
d sásta.
Is lé
ir ón
taighd
e gu
rb iad na
déa
góirí is so
na iad na
déa
góirí
a bh
fuil caird
e maithe ag
us sa
ol m
aith só
isialta acu
. Is dao
ine sóisialta iad dé
agóirí na
hAlba
n de
ghn
áth a bh
fuil
saol m
aith só
isialta acu
, a deir d
uine
de na
taighd
eoirí, a
n Do
chtúir Jo In
chley.
Déa
góirí
Sás
ta
L
éam
h 2
Na
déag
óirí
is so
na sa
n Eo
raip
Tá níos m
ó ná
triúr c
airde maithe ag
an gcuid is mó de
dh
éagó
irí (trí bliana
déa
g d’ao
is) na hA
lban
agu
s is a
mhlaidh
atá sia
d níos sá
sta ná
déa
góirí eile
ar c
homha
ois leo
fud fad
an dom
hain dá bh
arr s
in.
Is cosúil go gcaithea
nn déa
góirí na hA
lban
, idir trí bliana
déa
g ag
us cúig bliana
déa
g, ceithre oíche
nó níos m
ó i
gcom
hlua
dar (compa
ny) a
gcaird
e.
Ach ní dea
-‐scéala am
ach is am
ach é. M
urab
iona
nn is na
grúp
aí céa
nna dé
agóirí sa Ríoch
t Aon
taith
e, to
saíonn
dé
agóirí na
hAlba
n ag
caithea
mh toba
c ag
us iad níos óige, ní
dhéa
nann
siad
an méid céan
na aclaíoc
hta (exercise
) nó ní
ithea
nn siad
an méid céan
na to
rtha
í. As
na �o
rtha
ar fad
a nde
arna
dh an suirb
hé io
ntu ólan
n dé
agóirí na
hAlba
in atá cúig bliana
déa
g d’ao
is níos m
ó alcó
il ná
déa
góirí in
a lán �o
rtha
eile
. Ro
ghna
íodh
7,000
déa
góirí go fána
ch in
Albain ch
un an
suirb
hé a dhé
anam
h. Ba iad taighd
eoirí ó St. An
drew
’s
Unive
rsity
a chu
r an suirb
hé le
ché
ile. R
inne
200
,000
duine
óg
as 4
3 �r éag
súla an suirb
hé.
Déa
góirí
Sás
ta
Ia
rphl
é 1
Rólg
hnío
mha
íoch
t
D
uine
1
Ainm
: Máire Ní Shú
illea
bháin
Aois:
16
Scoi
l:
Poba
lscoil G
hlea
nn Cho
lm Cille
Am sa
or:
ceol, sná
mh, pic�ú
rlann
agu
s léa
mh
Rólg
hnío
mha
íoch
t
D
uine
2
Ainm
: Se
án Ó Cea
llaigh
Aois:
17
Scoi
l:
Coláist
e Eo
in
Am sa
or:
rugb
aí, ceo
lcho
irmea
cha, dioscón
na, cluba
nna ag
us le
adóg
-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐-‐
Déa
góirí
Sás
ta
Ia
rphl
é 2
Rólg
hnío
mha
íoch
t
Ce
iste
anna
Cad
is a
inm
dui
t?
Cén
aois*
atá
tú?
Cén
scoi
l a b
hfui
l tú
ag fr
east
al u
irthi
?
Cad
a dh
éana
nn tú
i d’
am sa
or?
Bí ag ob
air i ngrúp
a ag
us cuir n
a ceist
eann
a thíos a
r a
chéile:
1. C
é atá níos sá
sta, M
áire nó Se
án, d
ar le
at? Cé
n
fáth?
2. A
n ólan
n dé
agóirí na
hÉirean
n an
iomarca, d
ar
leat? Cé
n fáth?
3. A
n bh
fuil dé
agóirí na
hÉirean
n ch
omh sásta le
déag
óirí Sh
asan
a, dar le
at? Cé
n fáth?
4. A
n bh
fuil dé
agóirí sa Gha
eltach
t níos s
ásta ná
déag
óirí na
ch bhfuil ina
gcó
naí sa Gh
aelta
cht,
dar lea
t? Cén
fáth?
41
42
2G. D
éag
óirí
ag
us
sást
ach
t
Déagóirí Sásta
Ré
amhobair 1
1. Dé
an li
osta
de
na h
imea
chta
í a d
téan
n tú
chu
cu n
ó ao
n ch
aith
eam
h ai
msir
e ei
le a
tá a
gat.
2. C
uir a
n ch
eist
seo
ar a
n du
ine
in a
ice
leat
:
Cad is maith leat a dhéanam
h nuair a bhíonn am
saor agat?
3.
Ag o
bair
leis
an d
uine
in a
ice
leat
scrío
bhai
gí a
mac
h na
fadh
bann
a a
bhío
nn a
g dé
agói
rí na
linn
e se
o.
4.
An b
hfui
l déa
góirí
na
hÉire
ann
sást
a, d
ar li
bh?
Neamhord itheacháin, an murtall...
Déagóirí Sásta
Ré
amhobair 2
Féach ar th
orthaí su
irbhé a rinneadh ar d
héagóirí na
hEorpa agus ó
Mheiriceá Thuaidh. Bhí na déagóirí a
bhí i gceist cúig bliana déag d’aois.
1. C
ad í
an �
r a b
hfui
l na
déag
óirí
is m
íshon
a in
a gc
ónaí
in�,
dar
le
at?
An
Tui
rc
An
Pho
lain
n An
Ioru
a
2. D
eir n
a bu
acha
illí s
na �
orth
a th
íos g
o bh
fuil
triú
r cai
rde
an-‐
mha
ith n
ó ní
os m
ó ac
u, c
ad ia
d an
dá
thír?
Sa
sana
agu
s an
Ung
áir
Al
bain
agu
s an
Fhra
inc
An
Spá
inn
agus
an
Phol
ainn
3.
Ní b
híon
n m
órán
teag
mhá
la a
g bu
acha
illí i
gce
ann
amhá
in d
e na
�or
tha
thío
s len
a gc
uid
caird
e tr
íd n
a m
eáin
shói
sialta
ar n
ós
Face
book
, cén
�r a
tá i
gcei
st?
An
Spá
inn
An
Fhr
ainc
An
Ghe
arm
áin
4. D
eir c
ailín
í i d
�ort
ha á
irith
e na
ch b
hfui
l na
cailí
ní e
ile a
r an
scoi
l an-‐
chai
rdiú
il le
o, c
én d
á th
ír at
á i g
ceist
? An
Río
cht A
onta
ithe
agus
an
Fhra
inc
An
Ioru
a ag
us a
n tS
uala
inn
Na
Stá
it Ao
ntai
the
agus
an
Ghré
ig
43
5. T
á 50
% d
e ch
ailín
í in
Alba
in d
en b
harú
il go
bhf
uil s
iad
róra
mha
r.
Fío
r Br
éaga
ch
6. C
ad é
an
céat
adán
de
bhua
chai
llí in
Alb
ain
a de
ir go
n-‐it
hean
n sia
d to
rtha
í gac
h lá
? 40
% n
ó ní
os m
ó 35
-‐39%
30
-‐34%
25
-‐29%
20
-‐24%
Fa
oi b
hun
20%
7.
Cad
é a
n cé
atad
án d
e ch
ailín
í in
Alba
in a
cha
ithea
nn to
bac
ar a
la
ghad
uai
r am
háin
sa ts
each
tain
? 30
% n
ó ní
os m
ó 25
-‐29%
20
-‐24%
15
-‐19%
10
-‐15%
Fa
oi b
hun
10%
Anois, féach cad a bhí ag an duine in aice leat. M
ínigh
cén fáth ar roghnaigh tú
na freagraí a bhí agat.
Déagóirí Sásta
Ré
amhobair 2
Saol Sóisialta
Léamh
Na déagóirí is so
na sa
n Eoraip
Tá déagóirí in Albain níos so
na ná déagóirí eile na hEorpa
de bharr an chairdis atá acu lena bpiaraí (the
ir pe
ers).
De ré
ir su
irbhé
a ri
nnea
dh a
r na
mal
laib
h is
iad
déag
óirí
na
hAlb
an n
a dé
agói
rí is
sona
san
Eora
ip a
gus i
Mei
riceá
Th
uaid
h.
Dúirt
trí g
hrúp
a dé
agói
rí a
bhai
n le
hao
isean
na é
agsú
la in
Al
bain
go
raib
h sia
d so
na sá
sta
sa sa
ol.
Ba ia
d na
grú
paí a
cei
s�od
h ná
na
haoi
sean
na se
o a
lean
as:
aon
bhlia
in d
éag,
trí b
liana
déa
g ag
us c
úig
blia
na d
éag.
Dúi
rt
91%
de
na d
éagó
irí d
en a
ois a
on b
hlia
in d
éag
go ra
ibh
siad
breá
sást
a le
is an
saol
agu
s ba
iad
an d
ream
ba
shon
a. 8
7%
de d
héag
óirí
trí b
liana
déa
g a
dúirt
go
raib
h sia
d sá
sta
agus
84
.5%
den
tríú
grú
pa (c
úig
blia
na d
éag)
a d
úirt
go
raib
h sia
d sá
sta.
Is
léir
ón ta
ighd
e gu
rb ia
d na
déa
góirí
is so
na ia
d na
déa
góirí
a
bhfu
il ca
irde
mai
the
agus
saol
mai
th só
isial
ta a
cu.
Is d
aoin
e só
isial
ta ia
d dé
agói
rí na
hAl
ban
de g
hnát
h a
bhfu
il sa
ol m
aith
sóisi
alta
acu
, a d
eir d
uine
de
na ta
ighd
eoirí
, an
Doch
túir
Jo In
chle
y.
44
Saol Sóisialta
Léamh
Na déagóirí is so
na sa
n Eoraip
Tá
nío
s mó
ná tr
iúr c
aird
e m
aith
e ag
an
gcui
d is
mó
de
dhéa
góirí
(trí
blia
na d
éag
d’ao
is) n
a hA
lban
agu
s is a
mhl
aidh
at
á sia
d ní
os sá
sta
ná d
éagó
irí e
ile a
r cho
mha
ois l
eo fu
d fa
d an
dom
hain
dá
bhar
r sin
. Is
cos
úil g
o gc
aith
eann
déa
góirí
na
hAlb
an, i
dir t
rí bl
iana
déa
g ag
us c
úig
blia
na d
éag,
cei
thre
oíc
he n
ó ní
os m
ó i
gcom
hlua
dar (compa
ny) a
gca
irde.
Ac
h ní
dea
-‐scé
al a
mac
h is
amac
h é.
Mur
ab io
nann
is n
a gr
úpaí
céa
nna
déag
óirí
sa R
íoch
t Aon
taith
e, to
saío
nn
déag
óirí
na h
Alba
n ag
cai
thea
mh
toba
c ag
us ia
d ní
os ó
ige,
ní
dhéa
nann
siad
an
méi
d cé
anna
acl
aíoc
hta
(exercise
) nó
ní
ithea
nn si
ad a
n m
éid
céan
na to
rtha
í. As
na
�ort
ha a
r fad
a n
dear
na a
n su
irbhé
iont
u ól
ann
déag
óirí
na h
Alba
in a
tá c
úig
blia
na d
éag
d’ao
is ní
os m
ó al
cóil
ná d
éagó
irí in
a lá
n �o
rtha
eile
. Ro
ghna
íodh
7,0
00 d
éagó
irí g
o fá
nach
in A
lbai
n ch
un a
n su
irbhé
a d
héan
amh.
Ba
iad
taig
hdeo
irí ó
St.
Andr
ew’s
U
nive
rsity
a c
hur a
n su
irbhé
le c
héile
. Rin
ne 2
00,0
00 d
uine
óg
as d
aich
ead
a tr
í �r é
agsú
la a
n su
irbhé
.
Saol Sóisialta
Léam
hthuiscint
1. C
én fá
th a
r lua
dh n
a cé
atad
áin
seo:
91%
, 87%
agu
s 84
.5%
? 2. C
ad a
dei
rtea
r san
alt
faoi
dhé
agói
rí a
bhfu
il sa
ol m
aith
só
isial
ta a
cu?
3. C
é m
héad
oíc
he sa
tsea
chta
in a
cha
ithea
nn d
éagó
irí
na h
Alba
n le
na g
cuid
cai
rde?
4. C
ad ia
d na
fadh
bann
a a
bhío
nn a
g dé
agói
rí na
hAl
ban?
5. A
n ól
ann
déag
óirí
na h
Alba
n m
órán
alc
óil?
Cuir an fo
cal cuí ón liosta sna bearnaí.
1. A
r chu
ala
tú a
n __
____
____
? D’
éirig
h le
Mic
helle
sna
scrú
duith
e.
2. T
á fa
dhb
mhó
r óil
ag m
uin�
r na
hÉire
ann
____
____
__
figiú
irí a
foils
íodh
le d
éana
í.
3. N
íl sí
chom
h se
an si
n, tá
sí _
____
____
_ lio
msa
.
4. F
oilsí
odh
an le
abha
r ___
____
___,
ach
nío
r léi
gh m
é é
go fó
ill.
5. _
____
____
_ na
ch m
beid
h m
é áb
alta
dul
ann
, tá
an
iom
arca
oba
ir bh
aile
aga
m.
ar
chom
haois
dea-‐scéala
is cosúil
ar na
mallaibh
de ré
ir
Saol Sóisialta
Ia
rphlé
Dé Luain
Dé
Máirt
Dé
Céadaoin
Dé
ardaoin
M
aidi
n
ar
sco
il
ar
sco
il
ar s
coil
ar
sco
il
Lón
Ia
rnói
n
ar
sco
il
ar
sco
il
ar
sco
il
ar
sco
il
Tr
áthn
óna
Dé
hAo
ine
Dé
Sathairn
Dé D
omhnaigh
M
aidi
n
ar
sco
il
Lón
Ia
rnói
n
ar
sco
il
Tr
áthn
óna
Líon
na
bear
naí l
eis n
a hi
mea
chta
í a d
héan
ann
tú n
uair
nach
m
bíon
n tú
ar a
n sc
oil.
45
46
2I. I
ris
na
Sco
ile
I gceann tamaill beidh tú ag léam
h ailt a scrío
bh
dalta d’Iris na Scoile i bPobalscoil Chorca
Dhuibhne faoi Chomórtas D
íospóireachtaí Uí
Chadhain. Ar d
tús, déan an cleachtadh seo:
Cona
s a d
éarfá.
.. 1. W
e were very happy to
qualify...
2. T
he se
cond year in a row.
3. O
ur su
pporters.
4. T
hey deserved it.
Iris n
a Sc
oile
Ré
amho
bair
Díos
póire
acht
aí U
í Cha
dhai
n
le h
Iseu
lt Ní L
ubha
ing,
Pob
alsc
oil C
horc
a Dh
uibh
ne
Thosaigh an chéad bhabhta de chomórtas d
íospóireachtaí Uí Chadhain i m
í Mheán Fóm
hair i nGa
elcholáiste Chiarraí. Thugamar na cosa linn i gCill Airn
e agus bhíom
ar ar m
huin na muice ag dul ar aghaidh go d�
an tríú babhta i
Luimneach. B’�
earr ná san go raibh na sinsir in éineacht linn.
Bhí áthas an domhain orainn cáiliú do Chraobh na hÉire
ann don dara bliain as
a chéile agus chuire
amar os á
r gcomhair iarracht a dhéanam
h é a bhuachan.
Bhí an chraobh ar siúl i gColáiste na Trío
nóide i m
Baile Átha Cliath i mí Eanáir.
Bhí caighdeán níos a
irde ann ná mar a bhí anuraidh. Bhíom
ar an-‐neirb
híseach
nuair a bhí an díospóire
acht ar siúl ach bhí ár lucht tacaíochta agus á
r múinteoirí lais�
ar dúinn an t-‐am
ar fad. Rinneam
ar ár seacht n
dícheall ach ar
deire
adh thiar thall bhuaigh Scoil Chuimsitheach Chiaráin agus b
hí sé
tuillte
acu.
Bhíomar bailithe go maith nár bhuam
ar an €1000 agus an turas thar lear ach
fós fuaire
amar duais as a bheith
sa chraobh.
Ba mhaith
linn buíochas ó
chroí a ghabháil lenár múinteoir a thug treoir agus
comhairle dúinn na díospóireachtaí a ullm
hú. Táimid �orbhuíoch den lucht
tacaíochta a th
ais�l go Baile Átha Cliath linn.
Iris n
a Sc
oile
L
éam
h
47
Cad is brí leis n
a nathanna se
o a bhí san alt:
Thugamar na cosa linn
Chuire
amar os á
r gcomhair
Rinneam
ar ár seacht n
dícheall
Bhíom
ar bailithe go maith
An bhfuil slite eile agatsa chun an bhrí chéanna
a léiriú do gach nath th
uas? Breac síos iad.
Iris n
a Sc
oile
Iarp
hlé
1
Samhlaigh gur tu
sa agus a
n duine in aice leat
eagarthóirí Iris na Scoile i mbliana.
Déan amach plean beag don Iris ag sm
aoineamh
ar na nithe seo a leanas:
na rannóga difriúla a bheidh san Iris
na hailt dhifriúla ba mhaith
libh a bheith
san
iris
na daltaí a scrío
bhfaidh na hailt sin
daoibh
Iris n
a Sc
oile
Iar
phlé
2
48
Scrío
bh alt gearr ar d
o rogha rud – (a)
(b) nó (c) thíos.
(a) Ó
cáid/ imeacht scoile a raibh baint agat leis
(b) Léirm
heas nó tuairisc ar ócáid / imeacht
scoile a raibh tú sa
lucht féachana / lucht
tacaíochta ann.
(c) C
untas a
r ócáid/im
eacht é
igin a raibh tú
páirteach ann taobh am
uigh den scoil
Iris n
a Sc
oile
Scr
íobh
Fóc
as
ar
Th
ean
ga
: Lit
riú
(Tío
rth
a &
Tea
nga
cha)
Litriú
Tíortha
agu
s Tea
ngac
ha
Féach ar na �o
rtha
thíos, an focail bh
aininscn
each
a nó
�irinscn
each
a iad?
Con
as atá a �
ios a
gat?
An Fhr
ainc
___
____
____
___
An Spá
inn
___
____
____
___
An Io
dáil
___
____
____
___
An G
hear
mái
n
_
____
____
____
_ An
Ioru
a
_
____
____
____
_ An
tSua
lain
n
_
____
____
____
_ An
Fhi
onla
inn
___
____
____
___
An D
anm
hairg
___
____
____
___
An T
uirc
_
____
____
____
_ An
Pho
lain
n
_
____
____
____
_ An
Ung
áir
___
____
____
___
An G
hréi
g
_
____
____
____
_ Éi
re
___
____
____
___
Sasa
na
___
____
____
___
Na
Stái
t Aon
taith
e*
___
____
____
___
Alba
in
___
____
____
___
Cuir sa nó i leis n
a �o
rtha
ano
is, an féidir leat a rá
cad
is cúis le do
rogh
a?
Féach air s
eo:
An
Fhra
inc
An
Fhra
incis
Anois, cad
iad na
tean
gach
a is féidir a dh
éana
mh as
na �ortha?
An
Fhr
ainc
___
____
____
___
An Spá
inn
___
____
____
___
An Io
dáil
___
____
____
___
An G
hear
mái
n
_
____
____
____
_ An
Ioru
a
_
____
____
____
_ An
tSua
lain
n
_
____
____
____
_ An
Fhi
onla
inn
___
____
____
___
An D
anm
hairg
___
____
____
___
An T
uirc
_
____
____
____
_ An
Pho
lain
n
_
____
____
____
_ An
Ung
áir
___
____
____
___
An G
hréi
g
_
____
____
____
_ An
focail bh
aininscn
each
a nó
�irinscn
each
a iad na
tean
gach
a? Con
as atá a �
ios a
gat?
Litriú
Tíortha
agu
s Tea
ngac
ha
49
50
Fóc
as
ar
Th
ean
ga
: Na
tuis
il
Na
tuisil
Cén rud é tuise
al?
Is éard is tuise
al ann ná an t-‐athrú a thagann
ar a
inm
�oc
al ag brath ar na focail eile atá
�mpeall air.
Athraíonn focail eile chomh maith i.e.
aidiachtaí ach ní tuiseal atá i gceist ansin. N
í bhaineann tuisil ach amháin le h
ainm
�oc
ail.
Tá tu
isil in a lán teangacha ar fu
d an
domhain, m
ar sh
ampla, sa
n Fhionlainnis
agus sa
Ghréigis.
Bhíodh tu
isil ann fadó sa
Bhéarla ach níl níos
mó.
Na
tuisil
Níl ach ceith
re th
uiseal sa
Ghaeilge. Seo iad:
An tu
iseal gairm
each
An tu
iseal ainmneach
An tu
iseal tabharthach
An
tuise
al ginideach
Na
tuisil
Gairm
each
An tu
isea
l gai
rmea
ch
Seo an t-‐athrú a thagann ar
ainm
neacha Gaeilge nuair a
bhíonn tú
ag labhairt le duine (i.e.
nuair a bhíonn ‘a’ rom
pu).
Máire
a M
h áire
Siobhán
a Sh iobhán
Seán
a Sh eáin
Ciarán
a Chiaráin
Na
tuisil
A
inm
neac
h 1
An tu
isea
l ain
mne
ach
Bíonn ainm
�ocal sa
tuise
al
ainm
neach nuair a bhíonn sé sa
‘ghnáthstaid’ i.e. N
uair nach mbíonn
aon rud ‘ag tarlú
’ dó.
Tá b
uach
aill ag im
irt peile
(Níl faic ag ‘ta
rlú’ don �ocal b
uach
aill.)
Ach!
Athraíonn an fo
cal sa tuise
al
ainm
neach, ceart go leor, m
á bhíonn
an fo
cal ‘an’ roimhe...
51
52
Na
tuisil
A
inm
neac
h 2
... Féach ar n
a focail seo ar fad atá sa
tuise
al ainmneach:
Athraíonn na hainm
�ocail ag brath ar
a bhfuil sia
d fir
insc
neac
h nó
bain
insc
neac
h.
Sin ceacht i gcom
hair lá eile! Idir an dá
linn, bí in ann a aithint m
á tá fo
cal sa
tuise
al ainmneach.
Firin
scne
ach
Bain
insc
neac
h an fear
an b
hean
an t-‐urlár
an oifig
an sa
mhradh
an tsochraid
Na
tuisil
Ta
bhar
thac
h 1
An tu
isea
l tab
hartha
ch
Cuirtear ainm�ocail sa tuise
al
tabharthach nuair a bhíonn
réam
h�ocal agus a
n t-‐alt rom
pu (e.g.
ag a
n, a
r an, le
is a
n, ro
imh
an, f
aoin,
chui
g an
etc.).
bus
ar an
mbu
s cathaoir
faoin
gcathaoir
féasóg
ar an
bhféasóg
gasúr
leis an n
gasúr
poi�géir
ag an b
poi�géir
Cuirtear u
rú ar an ainm
�ocal ach
amháin...
53
Na
tuisil
Ta
bhar
thac
h 2
... M
ás ó Chúige Uladh tú
cuirtear
séimhiú ar an ainm
�ocal in ionad urú
sa tu
iseal tabharthach.
bus
ar an
bhus
cathaoir
faoin
chathaoir
féasóg
ar an
�éasóg
gasúr
leis an ghasúr
poi�géir
ag an p
hoi�géir
Na
tuisil
G
inid
each
An tu
isea
l gin
idea
ch
Tá cúig chúis a
nn go mbeadh ainm
�ocal sa
tuise
al
ginideach.
1.
Dhá
ainm
�oc
al i nd
iaid
h a
chéi
le
an samhradh: tú
s an
tsam
hrai
dh
rang:
seom
ra ra
nga
2.
Tar é
is ré
amh�
ocal
com
hshu
ite
an bhliain:
i rith
na b
liana
an lá:
tar é
is an
lae
3.
Tar é
is a
inm
bria
thar
tha
dinnéar:
ag ith
e di
nnéi
r peil: ag imirt p
eile
4.
Tar é
is n
a fo
cail
‘�m
peal
l’ ag
us ‘t
rasn
a’
an scoil:
�mpeall n
a sc
oile
an pháirc:
trasna n
a pá
irce
5.
Tar é
is fo
cail
a ch
uire
ann
méi
d in
iúl
airgead:
a lán
airg
id
am:
níos m
ó am
a
54
Na
tuisil
Cén
tuisea
l?
Abair cén tu
iseal atá i gceist leis na hainm
�ocail atá i gcló
dorcha.
1.
Tá a
n ca
ilín ina seasam
h ar an
mbo
rd.
2.
An raibh tú ag an gclui
che inné?
3.
Chaill mé an rang st
aire inniu.
4.
Cad a shíl tusa den dráma, a P
hádr
aig?
5.
Tá a
n m
úint
eoir céanna agam i gcom
hair Ga
eilge agus
Mata.
6.
Cá bhfuil an seom
ra e
olaí
ocht
a?
7.
Tá sé
seo ródheacair. Tá níos mó
cabh
rach ag teastáil
uaim.
8.
Bíonn orainn éide
scoi
le a chaith
eamh sa scoil seo.
9.
Caith
fidh mé dul chuig an
bhfia
clói
r amárach.
10.
Cogar anois, a C
hiar
a, ná bí mar sin!
55
Fóc
as
ar
Th
ean
ga
: Na
bu
nu
imh
reac
ha
(10
- )
Bunu
imhr
each
a (1
0 -‐ )
Ri
alac
ha
1. C
ad é
an
difr
íoch
t idi
r na
foca
il sa
dá
chol
ún?
2. A
n fé
idir
leat
an
difr
íoch
t a m
híni
ú? P
léig
h le
is an
dui
ne in
aic
e le
at
é.
ocht
mbo
rd d
éag
seac
ht g
cupá
n dé
ag
trí g
hlua
iste
án d
éag
naoi
ngl
oine
dhé
ag
ceith
re o
íche
dhé
ag
cúig
ghú
na d
héag
Lean
na
riala
cha
a bh
aine
ann
leis
an a
inm
�oc
al “B
liain
” chu
n na
bea
rnaí
a
líona
dh.
Bunu
imhr
each
a (e
iscea
chta
í)
Ria
lach
a
Blia
in
Aon
bhlia
in d
éag,
dhá
bhl
iain
déa
g, tr
í blia
na d
éag,
ce
ithre
blia
na d
éag,
cúig
blia
na d
éag,
sé b
liana
déa
g,
seac
ht m
blia
na d
éag,
och
t mbl
iana
déa
g, n
aoi
mbl
iana
déa
g Ua
ir
Se
acht
ain
5656
Caibidil 3: Mo Mhuintir agus mo Chairde
A. Agcabhrútimpeallantí(Réasúntadúshlánach)B. AgcuraithneardhaoineC. Agtabhairtcomhairle(Dúshlánach)D. Mosheanmháthair(Dúshlánach)E. Motheaghlach(Réasúntadúshlánach)F. Tréithedaoine(Réasúntadúshlánach)G. Tuismitheoiríbochta(Réasúntadúshlánach)H. Fócasartheanga: i. Antuisealgairmeach ii. Anmodhordaitheach iii. Ant-ainmbriathartha
3B. A
g C
ur
Ait
hn
e a
r D
ha
oin
e
Ag cur aith
ne ar d
haoine
Réam
hobair 1
Beidh tú ag éisteacht ar b
all le déagóirí óga ag cur aith
ne ar a
chéile.
Conas a
déarfá féin hello agus h
ow are you?
Cad faoi na canúin� eile:
Féach ar na ceisteanna thíos a
chuirfeá ar d
huine agus tú
ag cur
aithne air den chéad uair. Bí ag obair leis a
n duine in aice leat –
cad é an chéad cheist a chuirfeá, dar libh? Cuirigí in ord iad.
Cá bhfuil tú i do chónaí?
Cén chaoi a bhfuil tú?
Cén áit a bhfuil tú ar scoil?
An maith leat ceol?
An bhfuil m
órán deirfiúracha agus d
eartháire
acha agat?
Cé as tú?
Cén bhliain ina bhfuil tú ar scoil?
An im
ríonn tú
aon sp
órt?
Cad é an scannán is fearr leat?
Cén aois atá tú?
Canúint n
a Mum
han
Canúint
Chonnachta
Canúint
Uladh
Ag cur aith
ne ar d
haoine
Réam
hobair 2
Ag obair leis a
n duine in aice leat fós –
cad a déarfá le
duine sna cásanna seo:
Ar maidin ________________________
Roimh am
luí ________________________
Agus tú
ag imeacht _
_______________________
Breithlá duine ________________________
An Nollaig ________________________
Roimh scrúdú ________________________
Tar é
is scrúdaith
e ________________________
Ligean duine sraoth ________________________
Ag cur duine in aith
ne ________________________
Níor thuig tú
rud a dúirt duine ___________________
Tá cara �n
n ________________________
Tá duine sa
bhealach ort _
______________________
57
Ag cur aith
ne ar d
haoine
Réam
hobair 3
An duine cúthaileach tú? Go
háirithe agus tú ag
bualadh le duine den chéad uair? Cuir u
imhir in aice
leis na rái�s seo le léiriú cé chomh cúthaileach is a
bhíonn tú
de ghnáth (1 – an-‐chúthaileach agus 5 –
féinmhuiníneach) sna cásanna éagsúla.
Do
chéad lá ar scoil.
Ag labhairt le duine ar an nguthán den chéad uair.
I do shuí in aice le duine nach bhfuil aithne agat air
ar scoil.
Ag dul ar choinne le buachaill / cailín den chéad uair.
Ag labhairt le tu
ismith
eoirí do chairde.
Ag labhairt le múinteoir leat féin, tar éis am
scoile.
Ag gearán i siopa nó i gcaife.
Ag iarraidh cabhrach ó do mhúinteoir.
Ag iarraidh treoracha ó chailín nó ó bhuachaill deas.
Cad atá ag an duine in aice leat? Dé
anaigí plé ar n
a tuairim
í atá agaibh.
Éist leis an mír uair am
háin agus a
bair cén chanúint atá ag na
daoine se
o:
An buachaill ag an tús:
_______________________
Pól:
_______________________
Éilís:
_______________________
Conas a
bhí a �ios a
gat?
Éist leis an mír arís agus freagair na ceisteanna:
1. Cén slo
inne atá ar É
ilís a
gus cá bhfuil sí ar scoil?
Cén t-‐ainm
atá ar a múinteoir?
2. Cad é an caitheamh aimsire atá ag Éilís?
3. Cé chomh fada ón trá atá Pól agus É
ilís?
4. Cén aois atá na triúr cainteoirí, dar leat? Tabhair
buille faoi th
uairim ach bí in ann a rá cén fáth a
ndúirt tú
amhlaidh.
5. An
raibh aithne ag na cainteoirí ar a chéile
roimhe, dar leat?
Ag cur aith
ne ar d
haoine
Éis
teacht
58
Ar th
ug tú
faoi ndeara riamh go mbíonn muin�
r na
hÉire
ann (go háirithe daoine níos sine) de shíor ag caint faoin
aimsir? Cén fáth, dar leat? An
ois, an dtuigeann tú na frásaí
seo:
Tá sé
ina ghála gaoithe
Tá sé
ag stealladh báis�
Tá an lá go haoibhinn
An bhfliuchfaidh sé?
D’�eannfadh an aimsir se
o gabhar
Cad a dhéanfaidh sé
inniu?
Chonlódh sé
tú
Tá an ghrian ag scoilte
adh na gcloch
Cad iad na frásaí atá ar e
olas agatsa mar gheall ar an
aimsir?
An bhfuil aon se
an�ocal ar e
olas agat faoin aimsir?
Cad é?
Ag cur aith
ne ar d
haoine
Iar
phlé 1
An gceapann tú go bhfuil na rái�s seo �or nó
bréagach?
1.
Tá muin�
r na hÉire
ann an-‐chaird
iúil.
2.
Ní m
aith leis na hÉireannaigh bheith ag gearán.
3.
Tá ‘saol an phobail’ an-‐tábhachtach do na hÉireannaigh.
4.
Caith
eann muin�
r na hÉire
ann go maith le daoine aosta.
5.
Ní m
aith leis na hÉireannaigh bheith ag labhairt fúthu féin.
Cad a cheapann an duine in aice leat?
Féachaigí beirt ar an gcom
hrá seo:
Máire: Cén chaoi a bhfuil tú a Sheáin?
Seán: G
o maith, go maith, agus tú féin?
Máire: Á
go breá, aon scéal agat?
Seán: M
uise, scéal ar b
ith ar chor ar b
ith. Agus a
gat féin?
Máire: D
iabhal mórán.
Seán: Tá mo dheirfiúr le pósadh an tseachtain se
o chugainn...
Máire: A
n bhfuil? Go hiontach ar fad.
An bhfuil aon ní aisteach faoi? Pléigí.
Ag cur aith
ne ar d
haoine
Iar
phlé 2
59
60
Pléigh na ceisteanna i do ghrúpa:
Cad atá ar eolas agat faoin Oire
achtas?
Cá mbíonn sé ar siúl de ghnáth?
An dtéann tú chuige gach bliain? Cén fáth?
Cad atá ar eolas agat faoi na pic�úir thíos:
Ag cur aith
ne ar d
haoine
Iar
phlé 4
60
61
3C. A
g T
ab
ha
irt C
omh
air
le
Ag
tabh
airt
com
hairl
e
R
éaltc
hom
hart
haí 1
An fé
idir
leat
féin
agu
s an
duin
e in
aic
e le
at n
a ré
altc
hom
hart
haí c
eart
a a
chea
ngal
leis
na p
ic�ú
ir ch
uí?
An R
eith
e
An T
arbh
An
Cúp
la
An P
ortá
n
An L
eon
An M
haig
hdea
n An
Mhe
á An
Sca
irp
An S
aigh
deoi
r An
Gab
har
Iom
prói
r an
Uisc
e N
a hÉ
isc
Ag
tabh
airt
com
hairl
e
Ré
altc
hom
hart
haí 2
An
ois,
an
féid
ir le
at fé
in a
gus a
n du
ine
in a
ice
leat
na
dáta
í ce
arta
a c
hean
gal l
eis n
a pi
c�úi
r chu
í?
21 A
ibre
án –
21
Beal
tain
e 24
Meá
n Fó
mha
ir –
23 D
eire
adh
Fóm
hair
22 N
olla
ig –
20
Eaná
ir 21
Már
ta –
20
Aibr
eán
23 Iú
il –
22 L
únas
a 20
Fea
bhra
– 2
0 M
árta
23
Sam
hain
– 2
1 N
olla
ig
22 B
ealta
ine
– 21
Mei
thea
mh
23 L
únas
a –
23 M
eán
Fóm
hair
21
Ean
áir –
19
Feab
hra
24
Dei
read
h Fó
mha
ir –
22
Sam
hain
22 M
eith
eam
h –
22 Iú
il
62
Ag
tabh
airt
com
hairl
e
R
éaltc
hom
hart
haí 3
1. F
éach
ar a
n dá
cho
lún
thío
s, b
reac
síos
na
difr
íoch
taí a
�
eice
ann
tú id
ir an
dá
chol
ún. C
ad a
tá a
g an
dui
ne in
ai
ce le
at.
Eaná
ir M
í Ean
áir
Feab
hra
Mí F
eabh
ra
Már
ta
Mí a
n M
hárt
a / n
a M
árta
Ai
breá
n M
í (an
) Aib
reái
n Be
alta
ine
Mí n
a Be
alta
ine
Mei
thea
mh
Mí a
n M
heith
imh
Iúil
Mí I
úil
Lúna
sa
Mí L
únas
a M
eán
Fóm
hair
Mí M
heán
Fóm
hair
Deire
adh
Fóm
hair
Mí D
heire
adh
Fóm
hair
Sam
hain
M
í na
Sam
hna
Nol
laig
M
í na
Nol
lag
2. A
n fé
idir
libh
na h
athr
uith
e th
uas a
mhí
niú?
Ag
tabh
airt
com
hairl
e
Ré
altc
hom
hart
haí 4
Féac
h ar
an
tslí
a sc
ríobh
tar n
a dá
taí:
13
/06/
2012
nó
13 M
eith
eam
h 20
12
Ac
h fé
ach
cona
s a d
eirt
ear n
a dá
taí:
An
tríú
lá d
éag
de m
hí a
n M
heith
imh,
dhá
m
híle
agu
s a d
ó dh
éag.
Cuir
na c
eist
eann
a se
o ar
an
duin
e in
aic
e le
at:
1. Ca
thai
n at
á do
bhr
eith
lá /
Cén
bre
ithlá
atá
ag
at?
2. Cé
n ré
altc
hom
hart
ha a
tá a
gat?
63
Tá n
a ré
altc
hom
hart
haí a
r fad
ans
eo th
íos a
gat a
gus t
á 12
ré
altc
hom
hart
ha a
g do
cha
ra c
hom
h m
aith
. Léi
gí n
a ré
altc
hom
hart
haí a
mac
h os
ard
le c
héile
, cea
nn a
r che
ann
agus
ai
msí
gí n
a di
frío
chta
í atá
idi
r an
dá le
agan
.
Ag
tabh
airt
com
hairl
e
Léam
h 1
An R
eith
e Tá
a lá
n fu
inni
mh
agat
, éire
oidh
go
mai
th le
at
sa sc
rúdú
m
atam
ai�c
e.
An T
arbh
M
á th
agan
n bu
acha
ill
deas
i do
th
reo
seac
hain
é.
An C
úpla
Ta
rlóid
h �m
pist
e do
do
cha
ra,
caith
fidh
tú
folá
iream
h a
thab
hairt
dó.
An P
ortá
n Tá
rath
agu
s m
aoin
i nd
án
duit,
bai
n ta
irbhe
mai
th
as.
An L
eon
Is d
uine
ce
annd
ána
tú, b
ain
úsái
d as
an
tréi
th
sin in
niu.
An M
haig
hdea
n Tá
an
t-‐ád
h or
t na
laet
hant
a se
o, b
ain
tria
il as
an
lo�o
.
An M
heá
Bí sa
n ai
rdea
ll, tá
ci
nnea
dh m
ór
le d
éana
mh
agat
inni
u.
An S
cairp
Ba
in ú
sáid
as
d'ei
reab
all
nim
hnea
ch le
do
sprio
c a
bhai
nt
amac
h.
An S
aigh
deoi
r Ca
sfai
dh tú
le
grá
geal
do
chro
í an
tsea
chta
in
seo.
An G
abha
r M
á oi
brío
nn
tú g
o cr
ua n
í th
eipfi
dh o
rt
sa sc
rúdú
am
árac
h.
Iom
prói
r an
Uis
ce
Tioc
faid
h du
ine
grán
na
istea
ch i
do
shao
l – b
í cú
ram
ach.
Na
hÉis
c Se
acha
in tú
fé
in a
r an
duin
e a
chui
rfidh
ar
bhea
lach
na
haim
hlea
sa
tú.
Tá n
a ré
altc
hom
hart
haí a
r fad
ans
eo th
íos a
gat a
gus t
á 12
ré
altc
hom
hart
ha a
g do
cha
ra c
hom
h m
aith
. Léi
gí n
a ré
altc
hom
hart
haí a
mac
h os
ard
le c
héile
, cea
nn a
r che
ann
agus
ai
msí
gí n
a di
frío
chta
í atá
idi
r an
dá le
agan
.
Ag
tabh
airt
com
hairl
e
Lé
amh
2
An
Rei
the
Tá a
lán
fuin
nim
h ag
at, é
ireoi
dh
go m
aith
leat
sa
scrú
dú
Béar
la.
An T
arbh
M
á th
agan
n bu
acha
ill
deas
i do
th
reo
fáil�
gh
roim
he.
An C
úpla
Ta
rlóid
h �m
pist
e do
d’
ain�
n,
caith
fidh
tú
folá
iream
h a
thab
hairt
di.
An P
ortá
n Tá
rath
i nd
án
duit,
bai
n ta
irbhe
mai
th
as.
An L
eon
Is d
uine
sé
imh
tú,
bain
úsá
id a
s an
tréi
th si
n in
niu.
An M
haig
hdea
n Tá
an
t-‐ád
h or
t na
laet
hant
a se
o, b
ain
tria
il as
an
gcom
órta
s.
An M
heá
Bí c
úram
ach,
tá
cin
nead
h m
ór le
dé
anam
h ag
at in
niu.
An S
cairp
Ba
in ú
sáid
as
d’ei
reab
all
nim
hnea
ch le
do
char
a
dhéa
nam
h do
dh
uine
éig
in.
An S
aigh
deoi
r Ca
sfai
dh tú
le
grá
geal
do
chro
í i
mbl
iana
.
An G
abha
r M
á oi
brío
nn
tú g
o cr
ua n
í th
eipfi
dh o
rt
sa sc
rúdú
am
árac
h.
Iom
prói
r an
Uis
ce
Tioc
faid
h du
ine
grán
na
istea
ch i
do
shao
l – b
í san
ai
rdea
ll.
Na
hÉis
c Se
acha
in tú
fé
in a
r an
duin
e a
chui
rfidh
ar
bhea
lach
an
leas
a tú
.
Ag
tabh
airt
com
hairl
e
c
luic
he 1
Le g
earr
adh…
Tá c
óisir
mhó
r ar
siúl a
r an
Sath
arn
ach
níl a
on n
í le
caith
eam
h ag
am.
Ba m
haith
liom
dul
ar
an
tura
s sco
ile
ach
níl m
o ch
ara
is fe
arr a
g du
l.
Rinn
e m
é m
’oba
ir bh
aile
Gha
eilg
e ac
h ch
aill
mé
í. N
í ch
reid
fidh
an
múi
nteo
ir m
é.
Tá m
o ch
ara
is fe
arr a
g siú
l am
ach
le d
uine
nac
h m
aith
liom
.
Ní m
aith
leis
an
múi
nteo
ir st
aire
m
é.
Is fu
ath
liom
an
rang
mat
amai
�ce
mar
cai
thea
nn a
n m
úint
eoir
go h
olc
liom
.
Ní m
aith
liom
an
rang
co
rpoi
deac
hais
mar
ní d
uine
acl
aí
mé
in a
on c
hor.
Sílim
go
bhfu
il m
o ch
ailín
/ bhu
acha
ill
ag si
úl a
mac
h le
du
ine
eile
cho
mh
mai
th.
Tá d
alta
ag
imirt
bu
laío
chta
ar m
o ch
ara
ach
tá e
agla
or
m ro
imh
an d
alta
cé
anna
.
Tá m
o m
háth
air a
r Facebo
ok a
gus
feic
eann
sí g
ach
rud
a dh
éana
im.
Tá g
uthá
n pó
ca a
g m
o ch
uid
caird
e ar
fa
d ac
h ní
l cea
d ag
amsa
cea
nn a
bh
eith
aga
m.
Is fu
ath
liom
te
anga
cha
ach
tá
trí c
inn
le d
éana
mh
agam
ar
scoi
l.
Ag
tabh
airt
com
hairl
e
cl
uich
e 2
Le
gea
rrad
h…
Tá c
oinn
e ag
am
amár
ach
den
chéa
d ua
ir ag
us tá
m
é an
-‐ne
irbhí
seac
h.
Tá m
é ta
r éis
boga
dh ó
scoi
l eile
ag
us n
íl ao
n ch
aird
e ag
am sa
sc
oil n
ua.
Tá m
é i b
hfad
nío
s lú
ná
gach
dui
ne
eile
sa b
hlia
in a
gus
bíon
n na
dal
taí e
ile
ag m
agad
h fú
m.
Tá m
é i s
coil
lán-‐
Ghae
ilge
ach
níor
tó
gadh
le G
aeilg
e m
é ag
us tá
sé a
n-‐de
acai
r.
Tá m
é i
scoi
l lán
-‐Gh
aeilg
e ag
us tá
an
ghr
áin
agam
ar
an n
Gaei
lge.
Tá m
é i n
grá
le
duin
e ac
h ní
l aon
su
im a
g an
dui
ne
sin io
nam
sa.
Scrío
bh d
uine
dr
ochs
céal
fúm
ar
Facebo
ok a
gus n
íl ao
n �
írinn
e ag
ba
int l
eis.
Nío
r mha
ith li
om
frea
stal
ar a
n ol
lscoi
l ach
ní
thui
gean
n m
o th
uism
itheo
irí é
sin
.
Tá a
n ra
ng m
ata
an-‐d
eaca
ir do
m
ach
ceap
ann
an
múi
nteo
ir go
bhf
uil
mé
leisc
iúil.
Bíon
n an
-‐bhr
ú or
m
aim
sir n
a sc
rúdu
ithe
agus
ith
im se
aclá
id g
an
stad
gan
stao
nadh
Níl
aon
chai
rde
agam
sa ra
ng
Frai
ncise
agu
s ní
mai
th li
om a
n te
anga
dá
bhar
r.
Tá sp
éacl
aí m
óra
�ubh
a ag
am a
gus
bíon
n ga
ch d
uine
ag
spoc
hadh
asa
m.
64
Ag
tabh
airt
com
hairl
e
clu
iche
3
Fé
ach
ar n
a sl
ite é
agsú
la c
hun
com
hairl
e a
thab
hairt
:
Ba
che
art d
uit …
……
……
……
……
……
……
…..
a dh
éana
mh!
Ba c
hóir
duit
……
……
……
……
……
……
……
.. a
ithe!
Mho
lfain
n du
it la
bhai
rt le
……
……
……
……
……
……
……
..!
An m
odh
orda
ithe
Téig
h…
Labh
air…
Fa
igh…
. Dé
an…
Ná
bac
Ná
déan
N
á hi
th
Ná
glac
65
66
3D. M
o Sh
ean
mh
áth
air
Mo sheanm
háthair
R
éamhphlé
Bí ag obair leis n
a daoine i do ghrúpa agus cuirigí na
ceisteanna se
o ar a chéile.
1. Cé
mhé
ad se
anm
háth
air n
ó se
anat
hair
atá
agat
?
2. Cé
n ao
is at
á ag
an
duin
e is
sine
a bh
fuil
caid
ream
h ag
at le
is?
3. An
labh
raío
nn tú
faoi
gac
h ru
d le
is an
dui
ne si
n?
Tabh
air s
ampl
aí.
4. Cé
n te
anga
a la
bhra
íonn
tú le
is an
dui
ne si
n?
5. An
mba
inea
nn a
n du
ine
sin ú
sáid
as t
eang
a ag
us
focl
óir a
tá b
eagá
inín
sean
aim
sear
tha,
dar
leat
? Ta
bhai
r sam
plaí
.
Mo sheanm
háthair
R
éamhobair
Sula n-‐éisteann tú leis an mír féach ar na focail seo thíos. An
féidir leat féin agus a
n duine in aice leat na focail ar chlé a
mheaitseáil leis na focail ar dheis. B’�
éidir n
ach mbeidh na fo
cail ar
fad ar eolas agat ach tá cosúlachtaí eatarthu agus beidh sibh in ann
buille faoi th
uairim a th
abhairt.
An Caighdeán
Do leagan
féin
1. d
há c
hloi
gean
n dé
ag
2. s
tóca
igh
3. g
irsea
cha
(í)
4. u
ilig
5. a
r fos
tú
6. i
onta
ch m
aith
7. c
hun
an b
haile
8. c
ha/c
ha/c
han
9. f
ánár
gco
inne
10
. cha
d�o
cfad
h 11
. ag
mea
s 12
. ach
an ru
d 13
. dha
th a
r bith
14
. sa
chist
eana
ch
15. i
dtól
amh
a. a
g ce
apad
h b. f
osta
ithe
c. g
ach
rud
d. i
gcó
naí
e. s
a ch
is�n
f. ab
haile
g. b
uach
aillí
h. f
aic
i. ní
féid
ir j.
an-‐m
haith
k. a
r fad
l.
dáré
ag
m. c
ailín
í n. a
r ár s
on
o. n
í / n
íor
Leag
an
Ulta
ch
Mo sheanm
háthair
Éis
teacht 1
Éist le Cáit U
í Fhearraigh (Cit Phroinsias) ag déanam
h cur
síos ar a
teaghlach agus ar b
hás a
máthar.
1. Éis
t lei
s an
mír
uair
amhá
in tr
íd sí
os g
an
stop
adh
agus
ans
in b
reac
síos
gac
h ru
d a
thui
g tú
tar é
is du
it éi
stea
cht l
éi.
2. Ca
d a
bhí a
g an
dui
ne in
aic
e le
at?
3. Is
píos
a an
-‐dea
cair
é se
o, c
én fá
th?
4. Cé
n fá
th a
bhf
uil s
é ní
os d
eacr
a se
anda
oine
a
thui
scin
t ná
daoi
ne a
r cho
mha
ois l
eat f
éin,
da
r lea
t?
Mo sheanm
háthair
Éis
teacht 2
Éist leis an mír arís anois agus a
n scrip
t á léam
h agat.
Cáit Uí Fhearraigh (Cit Phroinsias) as a
n Ardaí Bheag, G
ort a’ Choirce,
Contae Dhún na nGa
ll, ag cur síos a
r a hóige.
Dhá
chlo
igea
nn d
éag,
seise
ar st
ócai
gh a
gus s
eise
ar g
irsea
cha.
Bhí
teac
h ce
ann
tuí a
gain
n ag
us le
ath
de in
a sc
láta
í, se
omra
sclá
taí.
Seom
ra
amhá
in sí
os a
gus s
eom
ra e
ile su
as, b
hí m
uid
uilig
inár
gcó
naí
ansin
.
Cad é faoin chuid eile den te
aghlach, an raibh sia
dsan
ar fostú ch
omh
maith nó…
?
Bhí,
bhí b
huel
, bhí
an
chui
d is
sine
den
teag
hlac
h. B
hí m
ise a
r an
naoú
du
ine
agus
mo
chui
d de
arth
áire
acha
cui
d ac
u, c
huai
gh si
adsa
n go
hA
lbai
n sa
n am
sin
agus
bhí
siad
iont
ach
mai
th. C
huir
siad
airg
ead
‘na
bhai
le c
huga
inn
agus
bhí
m’a
thai
r, bh
í m’a
thai
r, bh
í sé
iont
ach
mai
th d
úinn
, bhí
ath
air i
onta
ch m
aith
aga
inn.
Cad é an
aois a
bhí tú
nua
ir a fuair d
o mhá
thair b
ás, a Chit?
Ceith
re b
liana
déa
g, b
hí m
é ar
fost
ú am
uigh
ar a
n La
gan
agus
cha
raib
h a
�io
s aga
m g
o ra
ibh
sí m
arbh
nó
a dh
ath,
agu
s cha
r chu
ir sia
d
fáná
r gco
inne
nó
a dh
ath
ar b
ith. B
hí d
há d
hear
thái
r dom
am
uigh
ar
fost
ú, S
eam
us a
gus E
oin,
agu
s sin
an
t-‐am
a b
hí n
a tr
iobl
óidí
ans
eo
agus
bhí
na railleacha
tógt
ha th
uas a
r na,
de
na, m
ar a
déa
rfá,
den
railroa
d ag
us c
ha d
�ocf
adh
linn,
67
68
Mo sheanm
háthair
Éis
teacht 3
char
chu
ir sia
d sc
éala
ar b
ith n
ó ch
a bh
eadh
mé
sa b
haile
in a
m le
í a
�ei
ceái
l, ch
an �
aca
mise
mo
mhá
thai
r mar
bh ri
amh.
Cuire
adh
í, tá
mé
ag m
eas,
lár a
n Ai
breá
in. A
gus a
nsin
, ag
teac
ht is
teac
h
ar a
n tr
aein
dom
bhí
bea
n (d
uine
de
na c
omha
rsa)
fost
a ar
an
trae
in a
gus c
huir
sí ce
ist o
rm, c
huir
sí ce
ist ‘c
é m
é’ a
gus a
chan
rud
mar
sin
agus
dúi
rt sí
‘Arb
é tu
sa a
r cui
read
h do
mhá
thai
r? ‘O
rú
chan
mé’
a d
úirt
mise
, ‘ch
ar c
uire
adh
mo
mhá
thai
r’ a
dúirt
mise
.
‘Sm
aoin
eoid
h m
é an
ois’
a d
úirt
sí ‘a
n bh
fuil
bean
ag
d’un
cail
a
bhfu
il M
ary
uirt
hi, M
ary
Colm
?’ A
gus d
úirt
mise
‘bhí
’. ‘A
h bh
uel’
a
dúirt
sí, ‘
sin a
n bh
ean
a cu
iread
h’. B
ut c
ha d
�ocf
adh
liom
sa a
stad
a sm
aoin
�ú a
ir, a
gus a
g sm
aoin
�ú a
gus a
g sm
aoin
�ú a
ir. A
gus,
mo
dhea
rthá
ir, m
heet
áil s
é m
é ab
hus a
g te
ach
Phái
dí É
amai
nn m
ar a
thug
siad
san
am si
n ai
r agu
s cha
r dhú
irt sé
dha
th a
r bith
liom
agus
cha
r, ci
bé c
én d
óigh
, bhí
mise
cho
mh
scar
aith
e (s
canr
aith
e)
agus
cha
r chu
ir m
é ce
ist a
r bith
air.
Ach
bhí
leab
a sa
chi
stea
nach
agus
i dt
ólam
h bh
íodh
mo
mhá
thai
r ina
luí s
a ch
istea
nach
agu
s
nuai
r a c
huai
gh m
é go
d�
an d
oras
cho
naic
mé
nach
raib
h sí
sa
leab
a. B
hí a
�io
s aga
m a
nsin
go
raib
h sí
mar
bh.
Mo sheanm
háthair
P
lé 1
Is tu
sa a
n le
anbh
sa g
hria
nghr
af. A
n bh
liain
195
0 at
á an
n. F
éach
ar
na
ceist
eann
a ar
an
sleam
hnán
‘Plé
4’ a
gus b
í in
ann
na
ceist
eann
a a
�re
agai
rt. B
ain
úsái
d as
do
sham
hlaí
ocht
!
69
Mo sheanm
háthair
P
lé 2
Is tu
sa d
uine
de
na p
áis�
sa g
hria
nghr
af. A
n bh
liain
196
9 at
á an
n.
Féac
h ar
na
ceist
eann
a ar
an
sleam
hnán
‘Plé
4’ a
gus b
í in
ann
na
ceist
eann
a a
�re
agai
rt. B
ain
úsái
d as
do
sham
hlaí
ocht
!
Mo sheanm
háthair
P
lé 3
Is tu
sa d
uine
de
na p
áis�
sa g
hria
nghr
af. A
n bh
liain
199
0 at
á an
n.
Féac
h ar
na
ceist
eann
a ar
an
sleam
hnán
‘Plé
4’ a
gus b
í in
ann
na
ceist
eann
a a
�re
agai
rt. B
ain
úsái
d as
do
sham
hlaí
ocht
!
Mo sheanm
háthair
P
lé 4
1. C
én a
ois a
tá tú
sa g
hria
nghr
af a
gus c
én b
hlia
in
atá
ann?
2. C
é m
héad
dei
rfiúr
acha
agu
s dea
rthá
ireac
ha a
tá
agat
? Ag
us, a
n bh
fuil
mór
án c
ol c
eath
rach
a ag
us a
in�n
í agu
s unc
ailí
agat
?
3. C
á bh
fuil
tú i
do c
hóna
í agu
s cén
cin
eál á
ite í?
4. D
éan
cur s
íos a
r do
scoi
l. Cé
n ci
neál
scoi
le í
agus
an
bhf
uil n
a m
úint
eoirí
atá
aga
t go
deas
?
5. A
n m
bíon
n tú
ag
cabh
rú �
mpe
all a
n �
sa
bhai
le?
Cad
iad
na ru
daí a
bhí
onn
le d
éana
mh
agat
?
6. A
n bh
fuil
mór
án c
aird
e ag
at?
Inis
dom
faoi
do
char
a is
fear
r.
70
71
3E. M
o T
hea
gh
lach
1. An
féidir leat a rá
go cruinn
cé mhé
ad
dearthá
ir agus deirfiúr atá agat?
Uairean
ta bíonn
an úsáid a bh
aintear a
s na hu
imhreacha
pearsanta (beirt, triú
r, ceathrar etc.) be
agán
éagsúil ó
Ghaelta
cht g
o Ga
eltacht a
gus s
a Ch
aigh
deán
. Cinn�
gh,
mar sin, go bh
fuil an
méid a de
ir tú ceart ó th
aobh
na
canú
na de nó
ó th
aobh
an Ch
aigh
deáin de
. Ná bíod
h rud
éigin á rá agat n
ach bh
fuil an
seo ná
ansiúd!
2. An féidir leat a rá
go cruinn
cén
áit a dtagan
n tú sa
teaghlach? i.e. An du
ine is sin
e, an
duine sa lár, an
duine
is óige, páiste ao
nair
agus araile. B
eidh
an briathar ‘Is’ ag teastáil
uait.
Mo theaghlach
Réamhobair 1
Bí ag ob
air leis a
n du
ine in aice leat agu
s cuirig
í an
leagan
ceart den
�ocal ‘b
liain’ sna
bearnaí.
1. Ao
n __
____
____
__ déag
2. Dh
á __
____
____
__ déag
3. Trí ___
____
____
_ dé
ag
4. Ce
ithre ___
____
____
_ dé
ag
5. Cú
ig ___
____
____
_ dé
ag
6. Sé ___
____
____
_ dé
ag
7. Seacht ___
____
____
_ dé
ag
8. Ocht _
____
____
___ dé
ag
9. Nao
i ___
____
____
_ dé
ag
10. F
iche
___
____
____
_
Mo theaghlach
Réamhobair 2
72
Lig ort féin gu
r tusa an
duine
atá i gceist le ‘M
ise’
thíos i ngach cás. A
bair cé m
héad
dearthá
ir agus
deirfi
úr atá agat a
gus c
én áit a dtagan
n tú sa
chlann
. Bíodh
an méid a de
ir tú cruinn, ceart.
1. Mise: 15, Pád
raig: 1
3, Séamus: 1
1.
2. Ca
itríona
:17, Mise: 14.
3. Miche
lle: 1
8, Sinéad: 16, Mise: 13.
4. Niall: 19, Don
ncha
: 17, Mise: 15, Sorcha:
12, Jim
í: 9.
5. Mise: 14.
Mo theaghlach
Réamhobair 3
Tá deartháir amháin ag Róisín Ní Chéileachair ó
Phobalscoil Chorca Dhuibhne. Léigh an cur síos seo a
thugann sí ar an gcaidreamh atá eatarthu:
An bhfuil d
earthá
ireac
ha agu
s deirfiúrac
ha aga
t?
Tá dearthá
ir am
háin agam. Tá sé níos ó
ige ná
mé. Tá sé sa
tríú bliain.
Agus co
nas a
réi�on
n sib
h le ch
éile?
Go m
aith, is d
ócha
, ach uairean
ta déana
imse ru
d éigin nó
dé
anan
n sé sin rud éigin agus bím
id i muine
ál a ché
ile.
Cona
s a ré
i�gh
sibh
le ch
éile nua
ir a bh
í sibh be
ag?
Ó nua
ir a bh
íomar beag bh
í gach rud go
breá. Ní chu
irimis
isteach ar a
ché
ile go de
o. Bhíom
ar an-‐mhó
r le chéile nua
ir a bh
íomar óg.
Cathain a d’athraigh
ruda
í ansin?
Is dócha
nua
ir a tháinig mé go
d� an
mhe
ánscoil. Ní
rabh
amar cho
mh mór le ché
ile ansin is a bhíom
ar nua
ir a
bhíomar níos ó
ige. Agu
s ansin, is d
ócha
nach raibh pu
inn
ama againn
dá chéile. D
’athraigh ruda
í an ua
ir sin
.
Mo theaghlach
Léamh
73
Pléigh
na ceisteann
a seo leis an
duine
in aice leat:
1. A
n bh
fuil de
artháireacha
agu
s de
irfiúracha
agat?
2. A
n réi�on
n sib
h go
maith le ché
ile na
laetha
nta seo?
3. A
n bh
fuil suim
agaibh sna ruda
í céann
a?
Cén cine
ál ru
daí a th
aitníonn
leo siú
d (ceo
l, cláracha
teili�se, caitheamh
aimsire)?
4. A
n bh
fuil de
alramh agat le do
dhearthá
ireacha
/ de
irfiúracha
?
5. A
n tusa an du
ine is sin
e nó
an du
ine is
óige? Cé
acu is fe
arr, da
r leat?
Mo theaghlach
Iarphlé 1
A: Gan
féacha
int siar a
r an bp
íosa a bhí le rá
ag Ró
isín,
an fé
idir leat na ruda
í seo
a lean
as a rá
as G
aeilge?
Scrío
bh síos i do
chó
ipleab
har iad
.
1. Ho
w do you get o
n with
one
ano
ther?
2. Do
you
get on well w
ith one
ano
ther?
3. We’re very close.
4. We fig
ht.
B: Cuir G
aeilge ar na focail seo:
1.
first cou
sin:
___
____
____
____
____
____
2.
second
cou
sin:
___
____
____
____
____
____
3.
mothe
r in law:
___
____
____
____
____
____
4.
father in law:
___
____
____
____
____
____
5.
godm
othe
r: ___
____
____
____
____
____
6.
godfathe
r: ___
____
____
____
____
____
7.
twins /
half-‐twin: ___
____
____
____
____
____
8.
a coup
le:
___
____
____
____
____
____
9.
adop
ted:
___
____
____
____
____
____
Mo theaghlach
Iarobair 2
74
Féach ar na na
than
na cainte seo a
úsáidtear c
hun cur síos a
r cha
idrim
h.
An dtuigeann
tú iad ar fa
d? An féidir
leat cur leis an
liosta tú
féin?
Bímid i muine
ál a ché
ile.
Bímid ag achran
n.
Éirío
nn troide
anna
ead
rainn.
Bíon
n sé/sí ag scéachtaint
(sceith
eadh
) orm
go d�
Mam
is
Daid.
Cu
irimid isteach go
mór ar a
ché
ile.
Ré
i�mid go breá.
Táim
id an-‐mhó
r le chéile.
Ní chu
irimid isteach ná
amach ar a
chéile.
Mo theaghlach
Iarobair 3
Tá córas sp
eisia
lta in Éirinn
ann
do shloinnte. Is córas é atá in
úsáid leis na
mílte bliain.
A: Tug
ann sloinn
te Éire
anna
cha eo
las d
úinn
faoin du
ine.
Féach ar na rái�s thíos agu
s aba
ir an
bhfuil siad �o
r nó
bréagach.
1. Bíon
n a �ios a
gainn ón
sloinn
e pé
acu an be
an nó fear atá i
gceist.
FÍOR nó
BRÉ
AGAC
H 2. Bíon
n a �ios a
gainn ón
sloinn
e pé
acu an bh
fuil an
fear
pósta nó
nach bh
fuil.
FÍOR nó
BRÉ
AGAC
H 3. Bíon
n a �ios a
gainn ón
sloinn
e pé
acu an bh
fuil an
bhe
an
pósta nó
nach bh
fuil.
FÍOR nó
BRÉ
AGAC
H 4. Bíon
n na
sloinn
te céann
a le fá
il i ngach áit sa �r.
FÍOR nó
BRÉ
AGAC
H B:
Úsáidtear córas sp
eisia
lta ainmnithe sa Gha
eltacht –
in iona
d slo
inne
an du
ine a úsáid, úsáidtear ainm baiste a
atha
r (nó
uairean
ta a m
háthar). Pléigh
é se
o leis an
duine
in
aice leat agu
s (i) sm
aoinígí ar sha
mplaí ó bhu
r gcean
tar féin
(má tá sibh
in bhu
r gcóna
í sa Gh
aelta
cht) agu
s (ii) déana
igí
amach cén t-‐ainm
Gaelta
chta atá/a bhe
adh ort féin!
Mo theaghlach Iarobair 4
Féach ar an dá
lánú
in phó
sta agus freagair na
ceisteann
a:
Síle Ní Chonchúir agus Aodán Ó Muirí
Aoife Nic Craith & Seamus Mac Giolla Bhríde
1. Cé
n slo
inne
atá ar S
híle agu
s ar A
oife ano
is agus iad pó
sta?
2. Cé
n slo
inne
a bhe
adh ar m
hic na
lánú
ineacha?
3. Cé
n slo
inne
a bhe
adh ar iníona
cha na
lánú
ineacha?
4. Cé
n slo
inne
atá ort fé
in? An
mba
ineann
tú úsáid as d
o shloinne
i nG
aeilge nó
i mBé
arla, cén
fáth?
Mo theaghlach
Iarobair 5
D’ainm as Gaeilge
A: Léigh an
píosa gearr se
o agus déan nó
ta de na
focail na
ch
dtuigeann
tú.
Fadó
, ní b
híod
h ce
ad a
g m
uint
ir na
Gae
ltach
ta a
n-‐a
inm
a
thab
hairt
as
Gae
ilge
le h
agha
idh
aon
ghnó
oifi
giúi
l. Bh
íodh
du
alga
s or
thu
an le
agan
Béa
rla d
á sl
oinn
e a
chur
ar t
heas
tas
brei
the
a le
anaí
, mar
sha
mpl
a, a
gus
ar c
háip
éisí
a b
hain
le
húin
éire
acht
tí –
aon
rud
oifig
iúil
agus
dlít
hiúi
l. D
eirt
í le
mui
ntir
na G
aelta
chta
a d
’insí
odh
a n-‐
ainm
as
Gae
ilge,
rud
aí a
r nós
“Y
ou m
ust p
ut y
our n
ame
in E
nglis
h. T
his
is a
n offi
cial
do
cum
ent.”
Th
áini
g at
hrú
ar a
n ria
il si
n de
réir
a ch
éile
ach
thóg
sé
tam
all
fada
ar o
ifigi
gh ri
alta
is a
meo
n a
athr
ú. F
iú s
a lá
atá
inni
u an
n,
cloi
sfidh
tú o
ifigi
gh a
g rá
ruda
í cos
úil l
e ‘W
hat’s
that
in
Engl
ish?
” nó
“Th
e co
mpu
ter c
an’t
do fa
das.
”
Tá a
n dr
ochn
ós s
in a
g la
ghdú
i gc
ónaí
a b
huío
chas
do
chúr
saí
trae
nála
agu
s fe
asac
hta
atá
déan
ta le
dao
ine
atá
ag o
bair
san
Earn
áil P
hoib
lí.
B: Pléigh an
che
ist se
o leis an
duine
in aice leat.
An m
bíon
n de
acrachtaí agatsa ria
mh nu
air a
úsáideann
tú do
shloinne
i nG
aeilge? Tab
hair samplaí.
Mo theaghlach
Iarobair 6
75
Earráid chomónta!
Uairean
ta cloise
ann tú fo
ghlaim
eoirí Gaeilge
ag rá
ruda
í cosúil le *‘be
irt dha
oine
’ nó
*‘ceathrar dao
ine’.
Tá sé
sin míche
art –
is dócha
gur aistriú
chán
díreach ón
mBé
arla is cúis leis a
n earráid.
Ná dé
an dearm
ad go gciallaíonn
an focal beirt
two pe
ople agu
s triúr three
peo
ple agus m
ar
sin de. Dá bh
rí sin
, ní féidir a
n focal ‘da
oine
’ a
úsáid leis na
huimhreacha pe
arsanta.
Is fé
idir, áfach, an cine
ál duine
atá i gceist
a lua. M
ar sh
ampla:
triúr d
altaí
ceathrar dochtúirí
seise
ar peilead
óirí
Mo theaghlach
Iarobair 7
76
77
3F. T
réit
he
da
oin
e
Tré
ithe
daoi
ne
c
luiche
1
1. F
laith
iúil
2.
Sua
rach
3.
Féi
nmhu
inín
each
4.
Lei
thle
asac
h
5. D
eisb
héal
ach
6.
Sot
alac
h
7. C
ineá
lta /
Cnea
sta
8.
Lei
sciú
il
9. C
eann
dána
10
. Sea
rbha
sach
11
. Díli
s 12
. Clis
te
13. R
échú
iseac
h
14. C
aird
iúil
15. M
acán
ta /
Ionr
aic
16
. Goi
lliún
ach
Tré
ithe
daoi
ne
c
luiche
2
Is m
aith
le
Síle
a b
hfui
l ai
ci a
roin
nt
le d
aoin
e ei
le
Ní m
aith
le
Pól a
irgea
d a
chai
thea
mh
Tuig
eann
M
áire
gur
du
ine
cum
asac
h í
Bíon
n Se
án
ag
smao
inea
mh
air f
éin
i gc
ónaí
Is c
aint
eoir
breá
é T
om
agus
tá sé
go
mai
th a
g dí
ospó
ireac
ht
Crei
dean
n Si
obhá
n go
bh
fuil
sí ní
os
fear
r ná
daoi
ne e
ile
Is d
uine
an-‐
deas
é C
ian,
ca
ithea
nn sé
go
mai
th le
da
oine
i gc
ónaí
Ní m
aith
le
Fion
a ao
n ob
air a
dh
éana
mh
Nua
ir is
mia
n le
hAo
ife ru
d a
dhéa
nam
h dé
anfa
idh
sí é
is cu
ma
cad
a th
arló
idh
Deir
Pádr
aig
ruda
í nac
h m
bíon
n go
de
as g
o m
inic
Is c
ara
an-‐
mha
ith í
Nia
mh,
se
asfa
idh
sí le
at i
gcón
aí
Tuig
eann
Ian
gach
rud
go
héas
ca a
r an
scoi
l gan
aon
st
ró
Ní c
huire
ann
aon
ní is
teac
h nó
am
ach
ar
Bhríd
Deir
Laur
a ‘h
áigh
’ le
gach
dui
ne i
gcón
aí
Insío
nn F
ionn
an
�íri
nne
i gc
ónaí
Cuire
ann
a nd
eir d
aoin
e fú
ithi i
stea
ch
ar N
uala
go
héas
ca
78
Tré
ithe
daoi
ne
Réam
hphl
é
1. R
oghn
aigh
cei
thre
thré
ith ó
na
tréi
the
atá
díre
ach
pléi
te a
gat a
tá �
or fú
t féi
n ag
us sc
ríobh
síos
i do
ch
óipl
eabh
ar ia
d. N
á lig
don
dui
ne in
aic
e le
at ia
d a
�ei
ceái
l, tá
seise
an a
g dé
anam
h am
hlai
dh.
2. C
aith
fidh
sibh
an c
heist
thío
s a c
hur a
r a c
héile
go
d�
go b
hfui
l na
ceith
re th
réith
faig
hte
agai
bh:
An
duin
e __
____
____
____
___
tú?
3. N
í féi
dir a
ch a
n fr
eagr
a go
nta
a th
abha
irt, a
n bh
fuil
a �
ios a
gat c
ad é
?
4. Is
é a
n du
ine
a ai
msío
nn n
a ce
ithre
thré
ith a
r dtú
s an
buai
teoi
r.
5. A
n síl
eann
tú g
o bh
fuil
na tr
éith
e a
rogh
naig
h an
du
ine
in a
ice
leat
�or
faoi
? Cé
n fá
th?
Tré
ithe
daoi
ne
Éist
each
t 1
An d
tuig
eann
tú n
a fo
cail
seo?
Cén
leag
an a
tá a
gat f
éin?
Mór
le c
héile
, dísp
eaga
dh ,
d’ao
n gh
nó, f
éith
ghr
inn,
mo
dhal
ta fé
in
Éist
le D
eird
re a
g dé
anam
h cu
r sío
s ar a
car
a is fe
arr a
nois
agus
frea
gair
na cei
stea
nna
thío
s:
1. Ca
d is
ainm
do
char
a Dh
eird
re a
gus a
n gc
aith
eann
siad
mór
án a
ma
le c
héile
?
2. An
bhf
uil s
iad
ag d
éana
mh
na n
-‐ábh
ar c
éann
a ar
an
scoi
l? M
ínig
h.
3. Cé
n fá
th n
ach
mai
th le
dao
ine
áirit
he M
áire
?
4. Ca
d ia
d na
tréi
the
dear
fach
a at
á ai
ci?
5. Ca
d ia
d na
tréi
the
diúl
tach
a at
á ai
ci?
79
Tré
ithe
daoi
ne
Éist
each
t 2
Féac
h ar
an
nath
cai
nte
seo
a bh
í sa
mhí
r:
a bh
eith m
ór le duine
An
raib
h sé
ar e
olas
aga
t?
An fé
idir
leat
féin
agu
s an
duin
e in
aic
e le
at
smao
inea
mh
ar sh
lite
eile
chu
n é
a rá
? Fé
ach
ar a
n na
th se
o an
ois:
ag cur olc ar d
huine
An fé
idir
leat
féin
agu
s an
duin
e in
aic
e le
at
smao
inea
mh
ar sh
lite
eile
chu
n é
a rá
?
Tré
ithe
daoi
ne
Ia
rphl
é 1
Fé
ach
ar n
a ha
bair�
seo
thío
s fao
i na
nith
e a
dhéa
nann
car
a m
aith
agu
s cui
r in
ord
tábh
acht
a ia
d trí u
imhi
r 1 a
chu
r in
aice
leis a
n ab
airt a
che
apan
n tu
sa a
tá tá
bhac
htac
h ó
thao
bh
caird
is d
e. A
nsin
cui
r uim
hir a
dó
in a
ice
leis a
n gc
éad
abai
rt
eile
agu
s ar a
ghai
dh m
ar si
n go
d�
uim
hir a
dei
ch.
Dé
anan
n sé
/sí m
’oba
ir bh
aile
dom
.
Éis
tean
n sé
/sí l
e m
o ch
uid
fadh
bann
a ar
fad.
Is
duin
e an
-‐phr
ai�c
iúil
é/í.
Tá
sé/s
í an-‐
saib
hir.
Is
breá
leis/
léi a
n ce
ol c
éann
a lio
msa
.
Bí
onn
an-‐c
hrai
c ag
ainn
le c
héile
.
Tá
sé/s
í an-‐
dath
úil.
Ao
ntaí
onn
sé/s
í le
gach
rud
a de
irim
.
Tá
aith
ne a
gain
n ar
a c
héile
ó b
hí m
uid
blia
in d
’aoi
s.
Is
duin
e an
-‐chl
iste
é/í.
An
ois, la
bhai
r lei
s an
duin
e in
aice
leat
. An
bhfu
il an
de
arca
dh (o
utlo
ok) c
éann
a ag
aibh
ar c
ad is
car
a m
aith
ann
?
Tré
ithe
daoi
ne
Ia
rphl
é 2
Cuir
na cei
stea
nna
seo
ar a
n du
ine
in a
ice
leat
faoi
cha
ra
éigi
n dá
c(h
)uid
. Bí i
n an
n frea
graí
a th
abha
irt a
r na
ceiste
anna
tú fé
in m
ar b
eidh
sé a
g cu
r na
gcei
stea
nna
orts
a ch
omh
mai
th.
1. Ca
d is
ainm
dó/
di?
Cá b
hfui
l sé/
sí in
a c(
h)ón
aí?
2. Ca
d ia
d na
dea
-‐thr
éith
e at
á ai
ge/a
ici?
Tab
hair
sam
plaí
.
3. An
bhf
uil a
on tr
éith
nac
h m
aith
leat
faoi
/fúi
thi?
M
ínig
h.
4. Ca
d a
dhéa
nann
sibh
nua
ir a
bhío
nn a
m sa
or a
gaib
h?
5. Cé
n ch
uma
atá
air/
uirt
hi?
6. Cé
cho
mh
fada
is a
tá si
bh m
ór le
ché
ile?
7. Ar
chu
ir sé
/sí o
lc o
rt ri
amh?
Mín
igh.
8. Dé
an c
ur sí
os a
r an
gcéa
d ua
ir a
chas
sibh
le c
héile
.
Tré
ithe
daoi
ne
Ia
rphl
é 3
Bí
ag
obai
r lei
s na
daoi
ne e
ile i
do g
hrúp
a. C
ad ia
d na
tréi
the
atá
ag n
a da
oine
cái
liúla
seo,
dar
libh
? Bí
gí in
ann
a rá
cén
fáth
a
gcea
pann
sibh
am
hlai
dh.
80
81
Fóc
as
ar
Th
ean
ga
: An
tuis
eal g
airm
each
An Tuiseal Gairm
each
Sula bpléifim
id an tuise
al gairm
each déan na
ceisteanna seo leis an duine in aice leat:
1. C
én ru
d é tuise
al?
2. A
n mbaineann na tuisil leis a
n ainm
�ocal
amháin?
3. A
n mbaineann na tuisil leis a
n nG
aeilge
amháin?
Tabhair sam
pla do
gach tuise
al:
An
tuiseal ainmne
ach
An tu
iseal tab
hartha
ch
An tu
iseal gairm
each
An tu
iseal ginideach
An Tuiseal Gairm
each
An
raibh an ceart agaibh?
1. Is éard is tuise
al ann ná an t-‐athrú a thagann ar
ainm
�ocal ag brath ar na focail eile atá �mpeall
air.
2. Athraíon
n focail eile cho
mh maith i.e. aidiachtaí
ach ní tu
iseal atá i gceist ansin. N
í bhaineann
tuisil ach amháin le hainm
�ocail.
3. Tá tu
isil in a lán teangacha ar fu
d an dom
hain,
mar sh
ampla, sa
n Fhionlainnis agus sa
Ghréigis.
Bhíodh tu
isil ann fadó
sa Bhéarla ach níl níos mó.
An tu
iseal ainmne
ach
-‐ an bo
rd, an t-‐uisce
An tu
iseal tab
hartha
ch
-‐ ar a
n mbo
rd, ar a
n uisce
An tu
iseal gairm
each
-‐ a Phádraig, a Shíle
An tu
iseal ginideach
-‐ dath an bho
ird, m
éid an uisce
82
An Tuiseal Gairm
each
Baintear úsáid as a
n tuise
al gairm
each nuair a ghlaoitear ar
dhuine i nG
aeilge. Seo th
íos cúpla nód
chun cuidiú leat an
tuise
al gairm
each a úsáid!
Cu
irtear ‘a’ ro
imh an ainm:
a Sheáin, a Phádraig, a Shiob
hán, a Bhríd
Cu
irtear séimhiú ar an ainm
: a Sheáin, a Phádraig, a Shiob
hán, a Bhríd
Is minic ainmneacha fear a bheith
firinscneach agus mar sin críochnaíonn siad
go minic le con
san leathan – más ea is gá an
t-‐ainm
a dhéanam
h caol:
a Sheáin, a Phádraig, a Shiob
hán, a Bhríd
Is minic ainmneacha ban a bheith
caol agus
ní gá iad a chaolú mar sin:
a Sheáin, a Phádraig, a Shiob
hán, a Bhríd
Ach fiú
má tá an t-‐ainm
mná leathan ní
chaolaíte
ar é:
a Sheáin, a Phádraig, a Shiob
hán, a Bhríd
83
Fóc
as
ar
Th
ean
ga
: An
Mod
h O
rdai
thea
ch
Tá sé
cho
mh sim
plí o
rdú a th
abha
irt do dh
uine
am
háin sa
Gh
aeilg
e. N
íl le déa
nam
h ac
h fréa
mh an
bhr
iath
air a
úsá
id,
féac
h:
Bí ciúin
Ith do dhinnéar!
Déan d’obair bhaile!
Téigh am
ach ag siúl!
Faigh cupán tae dom!
Cuir glao ar an duine sin!
Féach am
ach an �uinneog!
Bailigh do chuid leabhar le chéile!
Ceannaigh an páipéar nuachta dom
! Suigh síos!
Seas su
as!
Bí cúr
amac
h áf
ach, ní féidir l
eat o
rduith
e m
ar si
n a
thab
hairt
do do
mhú
inte
oir n
ó do
do th
uism
itheo
irí nó do
dh
uine
nac
h bh
fuil aith
ne ró
mha
ith aga
t air.
Ba
inte
ar úsá
id as a
n gc
ineá
l sin caint
e le duine
níos ó
ige ná
th
ú nó
le do ch
uid ca
irde. A
gus, m
á th
ugta
r na ho
rduith
e ar
bhe
alac
h an
-‐bho
rb is
cos
úil g
ur duine
an-‐
chro
sta th
ú!
An M
odh Ordaitheach
1
Cad at
á le déa
nam
h m
ás m
ian leat
ord
ú nó
com
hairl
e a
thab
hairt
do níos
mó ná
duine
am
háin?
Tá sé
an-‐
simplí a
r fad
. Cuirtea
r na de
irí se
o leis
na bria
thra
:
An M
odh Ordaitheach
2
An ché
ad ré
imniú (siolla
am
háin), leat
han
-‐ aigí
déan
aigí
tuga
igí*
An ché
ad ré
imniú (siolla
am
háin), ca
ol
-‐ igí
cuiri
gí
ithigí
An dar
a ré
imniú (n
íos m
ó ná
siolla am
háin), leat
han
-‐ aígí
cean
naígí
buna
ígí
An dar
a ré
imniú (n
íos m
ó na
siolla am
háin), ca
ol
-‐ ígí
aim
sígí
imríg
í
Agus
con
as a d’ia
rrfá
ar d
huine GA
N ru
d éigin a dh
éana
mh?
Ar
ís níl s
é ch
omh de
acair s
in. F
éach
:
Consan:
Guta:
Ná bac
Ná habair
Ná déan
Ná hól
Ná cuirigí
Ná himígí
Ná faighigí
Ná hordaígí
Na br
iath
ra m
írialta
:
Aba
ir A
braigí
Beir
Beirig
í Bí
Bígí
Clois
Cloisi
gí
Déa
n D
éana
igí
Faigh
Faigh
igí
Feic
Feicigí
Ith
It
higí
Tab
hair
Tug
aigí
Tar
Tag
aigí
Téigh
Téigí
An M
odh Ordaitheach
3
Cuir
na hab
air�
: 1. S
an uim
hir i
olra
2. S
a diúlta
ch
Bí ciúin
Ith do dhinnéar!
Déan d’obair bhaile!
Téigh am
ach ag siúl!
Faigh cupán tae dom!
Cuir glao ar an duine sin!
Féach am
ach an �uinneog!
Bailigh do chuid leabhar le chéile!
Ceannaigh an páipéar nuachta dom
! Suigh síos!
Seas su
as!
An M
odh Ordaitheach
4
84
Fóc
as
ar
Th
ean
ga
: An
tAin
m B
riat
har
tha
Féach ar na habair�
seo agus cuir líne faoin ainm
briathartha i ngach abairt:
Tá mé ag glanadh an �.
Ní m
aith liom
an teach a ghlanadh.
Tá mé ag aistriú
na haiste.
Ní m
aith liom
rudaí a aistriú
.
An tA
inm Bria
thartha (Cuid A) 1
An féidir leat a rá
cén fáth nach bhfuil deire
adh na
mbriathra mar an gcéanna?
Féach:
An tA
inm Bria
thartha (Cuid A) 2
An Ché
ad Réimniú
An Dara Ré
imniú
Bris – brise
adh
Cáin – cáineadh
Críochnaigh – críochnú
Aimsig
h – aimsiú
Bí ag ob
air leis a
n duine in aice leat agus scríobh
amach cúpla sampla eile.
85
Seo samplaí eile. Bain úsáid as na samplaí tu
gtha chun an t-‐
ainm
bria
thartha a chum
adh sna bo
scaí. N
á déan dearm
ad ar
an riail ‘caol le caol’ agus ‘leathan le leathan’.
An tA
inm Bria
thartha (Cuid A) 3
Fréamh
Ainm
Bria
thartha
Bagair
Freagair
Bagairt
Feic
Clois
Fág
Faigh
Tóg
Feiceáil
Féach
Tuig
Féachaint
Caith
Dé
an
Seas
Caith
eamh
Leag
Lig
Tréig
Leagan
Creid
Lean
Oil
Oir
Creidiúint
An tA
inm Bria
thartha (Cuid A) 4
Féach ar na cinn th
íos a
tá an-‐choi�anta ar fad ach atá
neam
hrialta. A
n féidir leat an t-‐ainm
bria
thartha a scrío
bh in
aice le fréamh an bhriathair?
Abair:
Ceannaigh:
Cónaigh:
Cuardaigh:
Cuimhnigh:
Éirigh:
Éist:
Fan:
Imigh:
Ith:
Sásaigh:
Smaoinigh:
Cloígh:
Glaoigh:
Léigh:
Luigh:
Pléigh:
Tar:
Téigh:
86
87
Caibidil 4: An Ghaeilge agus an Ghaeltacht
A. Ag sealbhú Gaeilge (Dúshlánach)B. An Ghaeilge agus mé féinC. An Ghaeilge thar lear (Measartha dúshlánach)D. An tOireachtas (Dúshlánach)E. Coimhthígh le chéileF. Na teangacha Ceilteacha (Dúshlánach)G. Réaltaí na Gaeilge (Measartha dúshlánach)H. Fócas ar theanga: i. Inscne ii. ‘sa’ agus ‘i’
87
88
4A. A
g s
ealb
hú
tea
ng
a
Ag se
albh
ú Ga
eilge
R
éam
hoba
ir 1
Cé m
héad
páiste at
á á th
ógáil le Ga
eilge inniu sa
Gh
aelta
cht,
dar l
eat?
71
%
54%
2
6%
10%
Cé
mhé
ad de dh
aonr
a na
hÉire
ann ar
caint
eoirí
dú
chais G
aeilg
e iad, dar
leat
? <2
0%
<15
%
<10
%
<
1.5%
An
ois t
abha
rfai
dh a
n m
úint
eoir
na fr
eagr
aí c
eart
a da
oibh
. An
gcui
rean
n sia
d io
ntas
ort
? Cé
n fá
th?
Ag se
albh
ú Ga
eilge
R
éam
hoba
ir 2
Beid
h tú
ag
éist
each
t le
cai
nteo
irí é
agsú
la a
g ca
int
ar n
a cú
isean
na a
bhf
uil
sé d
eaca
ir do
phá
is� a
n Gh
aeilg
e a
shea
lbhú
sa
bhai
le ó
na d
tuism
itheo
irí s
a lá
atá
inni
u an
n.
Sula
n-‐é
istea
nn tú
leis
an b
píos
a ca
ith s
úil a
r na
foca
il se
o le
bhe
ith c
innt
e go
dtu
igea
nn tú
iad.
1.
dúsh
láin
:
___
____
____
____
____
____
___
2.
aoic
hain
teoi
rí: _
____
____
____
____
____
____
_ 3.
seal
bhai
the:
_
____
____
____
____
____
____
_ 4.
taca
íoch
taí:
_
____
____
____
____
____
____
_ 5.
eagr
ais:
_
____
____
____
____
____
____
_ 6.
aith
eant
as:
_
____
____
____
____
____
____
_ 7.
feid
hm:
_
____
____
____
____
____
____
_ 8.
go h
iond
úil:
_
____
____
____
____
____
____
_ 9.
mór
thea
nga:
_
____
____
____
____
____
____
_ 10
. mio
ntea
nga:
_
____
____
____
____
____
____
_ 11
. mol
adh:
_
____
____
____
____
____
____
_ 12
. cre
atla
ch:
_
____
____
____
____
____
____
_
Ag se
albh
ú Ga
eilge
É
iste
acht
Éist
lei
s na
cai
nteo
irí a
gus
abai
r an
bhf
uil
na r
ái�s
th
íos
�or
nó b
réag
ach.
Cui
r ci
orca
l �m
peal
l ar
an
bhfr
eagr
a ce
art.
1.
Is le
or G
aeilg
e a
labh
airt
le d
o ph
áis�
sa b
haile
le g
o m
beid
h Ga
eilg
e m
haith
acu
.
�or
b
réag
ach
ní d
eirt
ear
2.
I nGa
elta
chta
í an
lae
inni
u, m
á sh
ealb
haío
nn g
asúi
r Bé
arla
agu
s Gae
ilge
le c
héile
bei
dh a
gcu
id B
éarla
nío
s fe
arr n
á a
gcui
d Ga
eilg
e.
�
or
bré
agac
h n
í dei
rtea
r 3.
Bíon
n tu
iscin
t nío
s fea
rr a
g tu
ismith
eoirí
sa G
hallt
acht
ar
na
dúsh
láin
a b
hain
eann
le p
áis�
a th
ógái
l le
Gaei
lge.
�or
b
réag
ach
ní d
eirt
ear
Ag se
albh
ú Ga
eilge
Iar
phlé 1
“Ní l
eor a
thui
llead
h go
mbe
adh
páis�
ag
labh
airt
Gae
ilge
sa
mba
ile le
go
gcin
nteo
imis
go m
bead
h an
tean
ga se
albh
aith
e ac
u i g
cear
t.”
Sorc
ha N
í Ché
illea
chai
r, Tu
ismith
eoirí
na
Gael
tach
ta.
Tá s
é lé
irith
e ag
tai
ghde
go
bhfu
il an
rái
teas
thu
as �
or. T
á an
-‐ch
uid
i gc
eist
le
te
anga
a
bhei
th
agat
i
gcea
rt
agus
ní
�
aigh
eann
tú
na r
udaí
ar fad
atá
ag t
east
áil
chun
é s
in a
dh
éana
mh
ón m
baile
. Fa
ighe
ann
tú ia
d ón
sco
il, ó
bhe
ith a
g ca
int
le d
o ch
aird
e, ó
na
meá
in,
ó sc
éalta
agu
s se
anch
as,
ó bh
eith
ag
léam
h, ó
bhe
ith a
g ca
int l
e da
oine
difr
iúla
sa
phob
al
agus
chom
h maith le
is sin
, ón
mba
ile.
Pléi
gh n
a ce
istea
nna
seo
leis
an d
uine
in a
ice
leat
. 1. C
é le
is a
labh
raío
nn tu
sa G
aeilg
e?
2. A
n la
bhra
íonn
tú G
aeilg
e le
sean
duin
e ar
bith
?
3. A
n la
bhra
íonn
tú
Gaei
lge
le d
aoin
e at
á ar
cho
mha
ois
leat
féin
?
4. A
n lé
ann
tú a
on le
abha
ir as
Gae
ilge?
5. A
n bh
féac
hann
tú a
r TG4
?
6. C
ad ia
d na
hái
tean
na i
do p
hoba
l féi
n ar
féi
dir
leat
Gaei
lge
a la
bhai
rt io
ntu?
89
90
Ag se
albh
ú Ga
eilge
Iar
phlé 2
An d
tarla
íonn
na
ruda
í seo
riam
h du
itse?
1. N
uair
a bh
íonn
tú a
g ia
rrai
dh ru
d éi
gin
a rá
as G
aeilg
e, ta
gann
an
rud
chug
at a
s Béa
rla a
r dtú
s agu
s ans
in a
istrío
nn tú
go
Gaei
lge
é.
U
aire
anta
Go m
inic
2. Tá
sé n
íos é
asca
dui
t do
chui
d m
othú
chán
a c
hur i
n iú
l do
do
chai
rde
as B
éarla
seac
has a
s Gae
ilge.
Uaire
anta
Go m
inic
3. Bí
onn
tú ré
asún
ta c
innt
e go
bhf
uil d
o ch
uid
gram
adaí
i gc
eart
ag
us tú
ag
scrío
bh i
mBé
arla
ach
ní h
iona
nn sa
Gha
eilg
e.
U
aire
anta
Go m
inic
4. Tá
stór
foca
l nío
s lei
thne
aga
t i m
Béar
la n
á m
ar a
tá i
nGae
ilge
nuai
r a
thag
ann
sé g
o d�
téam
aí á
irith
e.
Uaire
anta
Go m
inic
5. Br
aith
eann
tú a
it a
bhei
th a
g ca
int l
e do
cha
irde
as G
aeilg
e.
U
aire
anta
Go m
inic
6. B
raith
eann
tú g
o bh
fuil
Gaei
lge
níos
fear
r ag
daoi
ne n
íos s
ine
ná m
ar a
tá a
gat f
éin.
Uaire
anta
Go m
inic
Ag se
albh
ú Ga
eilge
Iarp
hlé 3
TASC
1
Gan
smao
inea
mh
air a
r cho
r ar b
ith, s
crío
bh fr
eagr
a an
-‐tap
a ar
an
gce
ist th
íos i
do
chói
plea
bhar
. Bío
dh a
n fr
eagr
a AS
BÉA
RLA
agus
ná
bíod
h sé
ach
�m
peal
l 5 a
bairt
ar �
ad.
If a
new
stud
ent c
ame
in to
you
r cla
ss to
day
and
didn
’t kn
ow a
nybo
dy, w
hat w
ould
you
do
to h
elp
him
/her
?
Ag se
albh
ú Ga
eilge
Iarp
hlé 4
TASC
2
Gan
smao
inea
mh
air a
r cho
r ar b
ith, s
crío
bh fr
eagr
a an
-‐tap
a ar
an
gce
ist th
íos i
do
chói
plea
bhar
. Bío
dh a
n fr
eagr
a AS
GAE
ILGE
ag
us n
á bí
odh
sé a
ch �
mpe
all 5
aba
irt a
r �ad
. Dá
d�o
cfad
h da
lta n
ua is
teac
h i d
o ra
ng in
niu
agus
mur
a m
bead
h ai
thne
aig
e/ai
ci a
r aon
dui
ne, c
ad a
dhé
anfá
chu
n ca
bhrú
leis/
léi?
Ag se
albh
ú Ga
eilge
Iarp
hlé 5
Mac
hnam
h Cé
n ta
sc a
b �
usa
duit
le d
éana
mh
– an
cea
nn a
s Béa
rla n
ó an
ce
ann
as G
aeilg
e?
Cad
iad
na d
ifrío
chta
í a th
ug tú
faoi
dea
ra e
atar
thu
– ar
thái
nig
an ru
d a
thea
stai
gh u
ait a
rá c
huga
t nío
s tap
úla
i gce
ann
amhá
in
seac
has s
a ch
eann
eile
; an
raib
h an
litr
iú n
íos f
earr
i gc
eann
am
háin
seac
has s
a ch
eann
eile
; agu
s ara
ile?
91
92
Ag se
albh
ú Ga
eilge
Iar
phlé 6
Dar l
e Br
ian
Ó C
urná
in, a
r chu
ala
tú a
g ca
int é
ar a
n m
ír an
sin, t
á ní
os m
ó ús
áide
ag
an m
Béar
la a
nois
sa G
hael
tach
t ná
mar
atá
ag
an n
Gaei
lge
agus
mar
sin,
seal
bhaí
onn
páis�
nío
s mó
Béar
la n
á Ga
eilg
e.
An m
olad
h at
á an
n, a
dei
r sé,
ná
páis�
a th
ógái
l le
Gaei
lge
amhá
in a
gus a
n te
agm
háil
leis
an m
Béar
la a
chu
r sia
r cho
mh
fada
agu
s is f
éidi
r. Ac
h ca
d fú
t féi
n ag
us d
aoin
e at
á ar
cho
mha
ois l
eat?
Cad
is fé
idir
libhs
e a
dhéa
nam
h ch
un a
chi
nn�ú
go
mbe
idh
bhur
gcu
id
Gaei
lge
chom
h m
aith
le b
hur g
cuid
Béa
rla?
Déan
aigí
am
ach
liost
a de
na
ceith
re ru
d is
tábh
acht
aí a
gus f
éadf
aidh
sibh
iad
a ph
lé le
is an
rang
iom
lán
ansin
. 1.
___
____
____
____
____
____
____
____
____
____
____
___
2. _
____
____
____
____
____
____
____
____
____
____
____
_ 3.
___
____
____
____
____
____
____
____
____
____
____
___
4. _
____
____
____
____
____
____
____
____
____
____
____
_
93
4B. A
n G
ha
eilg
e a
gu
s m
é fé
in
Cé le
is a labh
raíonn
tú G
aeilg
e?
Cu
ir in aice
leis
na dao
ine a lean
as a
labh
raíonn
tú G
aeilg
e leo, agu
s cuir
in
aice
leis
na dao
ine na
ch la
bhra
íonn
tú
Gaeilge leo.
M
o th
uism
itheo
irí
Mo
dhei
rfiúr
acha
& m
o dh
earthá
ireac
ha
Mo
mhú
inte
oirí
Mo
chai
rde
ar sc
oil
Mo
chom
hars
ana
Na
daoi
ne a
oib
ríonn
sna
siop
aí á
i�úl
a M
o ch
ol cea
thra
cha
Ca
d at
á ag
an du
ine in aice leat
?
An
Ghae
ilge
& m
é fé
in
Réam
hoba
ir
An
Ghae
ilge
& m
é fé
in É
iste
acht
1
Éist
le
Ciar
án a
g ca
int
agus
fre
agai
r na
cei
stea
nna
seo:
1. Cé
leis
a labh
raíonn
Ciará
n Ga
eilge?
2. Ca
d a de
ir sé
faoi G
haeilge na
nda
oine
a th
agan
n ist
each
sa te
ach tá
bhairn
e?
3. Ca
d a
deir
sé fao
i Gha
eilge
a sh
eant
uism
itheo
irí
agus
a th
uism
itheo
irí?
4. Ca
d a de
ir sé
faoi na ca
núin�
eile?
5. An
bhf
uil s
é br
ódúil a
s a
bheith
in a
nn G
aeilg
e a
labh
airt?
94
An
Ghae
ilge
& m
é fé
in É
iste
acht
2
Éist
le
hE
oin
ag
cain
t ag
us
frea
gair
na
ceiste
anna
seo:
1. C
é leis
a labh
raíonn
Ciará
n Ga
eilge?
2. C
ad a deir s
é fa
oi G
haeilge a th
uism
itheo
irí?
3. C
ad a deir s
é fa
oi na ca
núin�
eile?
4. A
n m
buailean
n sé
le
daoine
ó G
haelta
chta
í eile agu
s an dt
uige
ann sé
iad?
5. C
ad a
deir sé
fao
i na
hábh
air sc
oile a
r fa
d a
dhéa
nam
h trí G
haeilge?
An
Ghae
ilge
& m
é fé
in
Iaro
bair
1
Féac
h ar
an
léar
scáil ag
us s
críobh
istea
ch n
a ca
núin�
atá co
i�an
ta sn
a ce
anta
ir éa
gsúla.
CU:
Ca
núin
t Ula
dh
CC:
Ca
núin
t Cho
nnac
hta
CM
:
Canú
int n
a M
umha
n
An la
bhra
ítear
Gae
ilge
i dTu
aisc
eart Éire
ann?
Cé
n ch
anúint
atá
acu
?
Scrío
bh i
stea
ch n
a ca
núin�
ar a
n sc
ála
thíos
maidir
le c
é ch
omh
deac
air
is at
á sia
d, i d
o th
uairi
m fé
in.
Éasc
a
D
eaca
ir
95
An
Ghae
ilge
& m
é fé
in
Iaro
bair
2
Féac
h ar
na sli
te seo
chu
n ho
w are you
? a rá
sna
ca
núin�
éags
úla. C
én c
hanú
int lena
mba
inea
nn
siad?
Cén ch
aoi a
bhf
uil t
ú?
Cona
s atá
tú?
Cad é m
ar atá
tú?
Pléigh
na ce
istea
nna se
o leis
an duine
in aice leat
: 1. Cé
n fá
th a bhf
uil lea
gan difriúil de
n bh
riath
ar ‘t
á’ sn
a sa
mplaí?
2. Déa
n lio
sta de
nat
hann
a ca
inte
nó fo
cail
atá ar
eolas
aga
ibh ó na
can
úin�
eile
.
An
Ghae
ilge
& m
é fé
in
Iaro
bair
3
Dúirt
Ciará
n go
raibh
sé
an-‐b
hród
úil a
s Ga
eilge
a bh
eith
aige.
An bhf
uil t
ú fé
in bró
dúil as
Gae
ilge a bh
eith
aga
t?
Thug
Ciará
n sa
mpla
d’am
nua
ir a
bhí
sé a
n-‐bh
ródú
il as
Gae
ilge
a bh
eith
aige
– an
cuim
hin
leat
é?
An fé
idir
leat
féin sm
aoinea
mh
ar e
acht
ra n
ó am
nu
air
a bh
í tú
an-‐
bhró
dúil
as G
aeilg
e a
bheith
ag
at?
96
4C. A
n G
ha
eilg
e th
ar
lea
r
Is fé
idir
linn
Éist le Barack Obama ag labhairt Gaeilge. An
bhfuaimníon
n sé an focal ‘linn’ i gceart? Cén
fáth, do bharúil?
Tá nach mór 20 míle cainteoir Ga
eilge sna Stáit
Aontaithe – an gcuire
ann an �
íric sin
iontas
ort? Cén fáth?
Cén fáth a bhfuil G
aeilge ag an oiread sin daoine
i Meiriceá, dar leat?
An G
haei
lge
thar
lear
É
iste
acht SA
M 1
An G
haei
lge
thar
lear
Éis
teac
ht S
AM 2
Féach ar an dá ghrúpa focal seo, con
as atá siad difriúil
óna chéile?
Abair n
a focail am
ach os ard leis an duine in aice leat.
An gcloiseann sib
h an difríocht idir a
n l leathan agus
an l caol?
Cén chom
hairle a thabharfeadh sibh do Barack Obama
chun an focal linn a rá mar is ceart?
Libh
Leat
Liom
Liathróid
Léargas
Liosta
Bh
uel
Cuileach
Coimhlint
Lom
Lonn
Luan
Luath
Lasta
Lag
Buidéal
Drogall
Gall
97
An G
haei
lge
thar
lear
É
iste
acht
SAM
3
Ról A
Léigh am
ach na fo
cail seo do
n duine in aice leat. Beidh air iad a
scrío
bh síos agus a
rá an bhfuil l leathan
nó l cao
l ion
tu.
ail, balla, cuimilt, díolta, ealaín, fu
laing, gleoite,
inneall, liom, léinn, m
illteanach, Nollaig, ospidéal,
polai�úil, ról, sampla, tu
irling
Féach an ra
ibh an ceart aige? Ano
is léifidh sé
a chuid fo
cal amach
duit féin agus caithfid
h tusa iad a scrío
bh síos.
Ról B
Beidh an duine in aice leat ag léam
h am
ach focail duit. Beidh ort
iad a scrío
bh síos i do
chó
ipleabhar a
gus a
rá an bhfuil l leathan
nó
l caol iontu.
Ansin
, léigh amach na fo
cail thíos d
on duine eile:
alt, bhuel, callán, dílis, eitleán, féile, gealach, imlíne,
leat, lám
h, mallacht, níl, olc, píolóta, reilig, silleadh,
trom
lach
An G
haei
lge
thar
lear
Éist
each
t An
Eor
aip
1
Féach ar an mír ón
gclár Thar Sáile ano
is agus freagair
na ceisteanna seo leis na daoine i do ghrúpa.
A
bair
na fo
cail
seo
a bh
í sa
mhí
r:
Danmhairgis
Faoi cheantar
Lár na cathrach
I rith an tsam
hraidh
M
airnéalaigh
1. An bhfuil Ga
eilge mhaith
ag an bhfear seo? Cén fáth
a ndeir tú am
hlaidh?
2. An bhfuil canúint faoi leith aige? Cad é? Cén fáth a
ndeir tú sin
?
3. Cén fáth a bhfuil G
aeilge ag an bhfear sa
mhír, dar
leat?
4. Tá na fu
aimeanna go maith aige sa Ghaeilge. An
bhfuil na fu
aimeanna go maith agatsa sa te
anga
eile atá á staidéar agat?
5. Déan liosta de na fuaimeanna is deacra sa
Ghaeilge.
An G
haei
lge
thar
lear
Éist
each
t An
Eor
aip
2
Féach ar an mír anois faoi bhean i Vín na hOstaire a
bhfuil Ga
eilge líofa aici.
E
arrá
id C
hom
ónta
– P
lé!
Ba mhaith
liom
vs
Thai�n liom
1. An
gcuire
ann sé iontas ort go bhfuil daoine ann
agus n
ach
bhfuil a �ios acu
go b
hfuil dhá
theanga in Éirinn?
2. Bíon
n an �
uaim ‘ch’ níos éasca a rá do dhaoine
a bh
fuil
tean
ga Ghe
armáinice acu
mar
mháthairtheanga. An
bhfuil a �ios agat cén
fáth?
3. Ab
air n
a focail seo am
ach os ard leis an duine in
aice leat:
ca
t, co
sa a
n ch
ait,
lár n
a ca
thra
ch, c
huai
gh m
é,
teac
htai
reac
ht
An G
haei
lge
thar
lear
Éist
each
t An
Eor
aip
3
Féach ar an dá ghrúpa focal seo, con
as atá siad difriúil
óna chéile?
Abair n
a focail am
ach os ard leis an duine in aice leat.
An gcloiseann sib
h an difríocht idir a
n t leathan agus
an t caol?
An féidir libh sampla a thabhairt de na fu
aimeanna seo
a leanas:
-‐s caol / -‐s leathan
-‐b
caol / -‐b
leathan
Teangeolaí
Teach
Tine
Tinn
Tír
Trioblóid
Cu
iteog
Suite
Clóite
Tá
Tábhachtach
Toi�n
Tóin
Tuar
Tuairim
Babhta
Fásta
Iontas
98
99
An G
haei
lge
thar
lear
Éist
each
t An
Eor
aip
4
Ról A
Léigh am
ach na fo
cail seo do
n duine in aice leat. Beidh air iad a
scrío
bh síos agus a
rá an bhfuil t leathan
nó t cao
l ion
tu.
áit, hata, meilt, síoltaí, eisceacht, fuascailt, breoite,
iontach, liosta, m
ata, cis�
n, nóta, oscailte
, po
lai�ocht, riocht, sliste, �om
áint
Féach an ra
ibh an ceart aige? Ano
is léifidh sé
a chuid fo
cal amach
duit féin agus caithfid
h tusa iad a scrío
bh síos.
Ról B
Beidh an duine in aice leat ag léam
h am
ach focail duit. Beidh ort
iad a scrío
bh síos i do
chó
ipleabhar a
gus a
rá an bhfuil l leathan
nó
l caol iontu.
Ansin
, léigh amach na fo
cail thíos d
on duine eile:
ai�n
n, Brio
tánach, coiste, díoltas, eachtrannach,
fuilteach, galánta, imeartas, limistéar, lasta, mórtas,
neart, Ostair, po
i�géir, ré
alta, suite, trí
An G
haei
lge
thar
lear
Éist
each
t & Scr
íobh
Féach ar an scannán gearr a
nois faoin leaid óg a th
áinig
go hÉirin
n. Tar éis duit an scannán a �
eiceáil scríobh
aiste
ghairid
faoi.
Roghnaigh
ceann
amháin d
e na
habair�
thíos m
ar th
ús d’aiste.
Ní scéal �or é mar…
Tuigim don
leaid óg mar…
Is léargas m
aith é an scannán ar chultú
r na
hÉire
ann mar…
100
4E. C
oim
hth
ígh
le c
héi
le
Coimhthígh le chéile R
éamhobair 1
A. Féach ar na habair� seo thíos, an aontaíonn tú leo? Féach
ar an eochair agus cuir an uimhir a léiríonn do thuairim féin
in aice le gach rái�s.
1. Aontaím amach is amach
2. Aontaím
3. Tá mé idir dhá chomhairle
4. Easaontaím
5. Easaontaím amach is amach
Ní bhíonn aon �oighne ag muin�r na Gaeltachta Gaeilge a
labhairt liom.
Is breá liom dul ar saoire go d� an Ghaeltacht.
Tá an saol sa Ghaeltacht an-‐difriúil ón saol taobh amuigh den
Ghaeltacht.
Bíonn muin�r na Gaeltachta ag caitheamh anuas ar mo chuid
Gaeilge.
Bíonn náire orm Gaeilge a labhairt le muin�r na Gaeltachta.
Ní féidir Gaeilge a labhairt go maith gan tamall a chaitheamh
sa Ghaeltacht.
B. Cad a deir an duine in aice leat?
Coimhthígh le chéile R
éamhobair 2
Beidh tú ag éisteacht le cailín ag labhairt faoin nGaeilge
ina scoil ar ball. Beidh na focail ar chlé le cloisteáil sa
mhír. An féidir leat na focail chomhchiallacha leo a
aimsiú ó na focail ar dheis?
-‐ áis
-‐ sílim
-‐ oidhreacht
-‐ foinse
-‐ freastail
-‐ cúnamh
-‐ ceapaim
-‐ cianda
-‐ iargúlta
-‐ barúil
-‐ tacaíocht
-‐ stair
-‐ tuairim
-‐ téigh go d�
101
Coimhthígh le chéile R
éamhobair 3
Bí ag obair leis an duine in aice leat agus pléigí na freagraí
a thabharfadh sibh ar na ceisteanna seo. Is iad na
ceisteanna céanna iad a cuireadh ar an gcailín a mbeidh
tú ag éisteacht léi ar ball.
1. Dar leatsa, cad atá i ndán don
Ghaeltacht? An bhfuil sí tábhachtach
mar áis, mar oidhreacht?
2. Cad faoi na canúin�, an gcloiseann
sibh na canúin� ar fad ar scoil nó an
mbíonn deacracht agat in amanna na
canúin� a thuiscint nó aon rud mar
sin?
Coimhthígh le chéile Éisteacht
Éist leis an mír cúpla uair agus freagair na ceisteanna seo a
leanas.
1. Cén coláiste ar �reastail Aoife air?
2. Cad a cheap Aoife faoin nGaeltacht sula
ndeachaigh sí ann?
3. An gceapann sí go bhfuil todhchaí ann don
Ghaeltacht? Conas?
4. Cad a deir sí faoin Leas-‐Phríomhoide?
5. Cad a deir sí faoi chanúint Chonamara?
6. Luann sí Ciarraí, cén fáth?
102
Coimhthígh le chéile
Iarobair 1
A. Cad atá in easnamh sna habair� seo:
Caithfidh mé an leabhar roimh mhaidin.
An féidir liom cupán caife?
B. Cuir líne faoi na briathra sna habair� seo:
Rinne mé m’obair bhaile aréir.
Tá mé ag ithe mo bhricfeasta anois.
Ní mór dom dul amach ag siúl.
An féidir leat an �uinneog a oscailt?
Bím sa bhaile i gcónaí ag a seacht a chlog.
Cuirfidh mé an li�r sa phost amárach.
An bhfuil an madra ag ithe mo dhinnéir?
Tá orainn an sliocht ar fad a scríobh amach.
Coimhthígh le chéile
Iarobair 2
Éist leis an mír arís agus líon na bearnaí leis an
bhfoirm cheart den bhriathar.
Cad faoi na canú
in�, _____________ (c
lois) sibh na
can
úin�
ar fad
ar scoil n
ó an
mbíon
n deacracht ag
at in
aman
na na
canú
in� a thuiscint n
ó ao
n rud mar sin?
Caithfidh mé a rá _____________ (tá) … tá… bhuel, tá canúint
álainn ag an Leas-‐Phríomhoide, canúint ó Dhún na nGall, as
Gaoth Dobhair is dóigh liom. Is breá liom _____________ (bí)
ag éisteacht leis. Ach, sílim i ndáiríre like, táim go mór den
tuairim nach bhfuil dóthain daoine as Conamara tar éis
_____________ (tar) agus a gcanúin� a roinnt linn. Toisc, i
ndáiríre is as Ciarraí formhór na múinteoirí Gaeilge atá
againne. Agus cé go dtaitníonn an chanúint liom,
_____________ (síl) go bhfuilimid saghas ag _____________
(caill) amach ar saghas saibhreas teanga i gConamara agus
mar sin de. Ba bhreá liom dá _____________ (bí) níos mó
múinteoirí againn anseo le canúin� Conamara.
103
Coimhthígh le chéile
Iarphlé 3
Bí ag obair leis an duine in aice leat. An tuairimí iad na
tuairimí thíos ó dhéagóirí ón nGaeltacht nó ón nGalltacht? Cuirigí
GE in aice leis na cinn a cheapann tú a bhaineann leis an
nGaeltacht agus cuirigí GA in aice leis na cinn ón nGalltacht. Bígí
in ann a rá cén fáth a gceapann sibh amhlaidh.
1. Bíonn an áit plódaithe ar feadh cúpla mí gach
samhradh.
2. Casaim lena lán cairde ó chathracha eile sa �r
gach samhradh.
3. Tá Gaeilge ghreannmhar ag na daltaí a thagann.
4. Ní thuigim an Ghaeilge a labhraíonn muin�r na
háite.
5. Bíonn na daltaí ag magadh faoinár d�the go minic.
6. Tá mé an-‐bhródúil as an nGaeilge.
7. Tá sé deacair aithne a �áil ar mhuin�r na háite
atá ar chomhaois liom.
Coimhthígh le chéile
Scríobh
Féach ar an sliocht beag thíos faoi thréimhse sa Ghaeltacht. Tar
éis duit an sliocht a léamh, scríobh sliocht cosúil leis faoi
thréimhse a chaith tú féin sa Ghaeltacht. Bain úsáid as do
shamhlaíocht agus cum an scéal mura raibh tú sa Ghaeltacht
riamh. Bain úsáid as an aimsir chaite ar ndóigh!
D’fh
reas
tail
mé
ar c
holá
iste
sam
hrai
dh i
gCia
rraí
an
sam
hrad
h se
o ca
ite.
Bhí
ran
gann
a ag
ainn
ga
ch
mai
din
ach
bhí
mui
d sa
or
ansi
n sa
trá
thnó
na. T
haiti
n sé
go
mór
liom
. C
has
mé
lena
lá
n da
oine
nua
agu
s tá
cúp
la c
ara
mai
th a
gam
an
ois
tar
éis
na
mío
sa
ansi
n.
Bhí
ná
ire
orm
la
bhai
rt as
Gae
ilge
ar d
tús
mar
che
ap m
é go
m
bead
h m
uint
ir na
hái
te a
g m
agad
h fú
m,
ach
chai
th g
ach
duin
e go
han
-mha
ith l
inn.
Bhí
na
múi
nteo
irí a
gus
na m
ná tí
cho
mh
foig
hnea
ch s
in!
Bhí
iont
as o
rm g
ur la
bhai
r ga
ch d
uine
Gae
ilge
le
chéi
le,
sa
bhai
le,
sna
siop
aí
agus
ga
ch
áit
i nd
áirír
e. T
háin
ig f
eabh
as a
n-m
hór
ar m
o ch
uid
Gae
ilge,
cai
thfid
h m
é a
rá.
4F. N
a T
ean
ga
cha
Cei
ltea
cha
Na
Tean
gach
a Ce
iltea
cha
Ré
amho
bair
1
Tean
ga In
d-‐Eo
rpac
h
P-‐Ch
eilte
ach
An C
hoirn
is
An B
hrio
táin
is
Q-‐
An G
haei
lge
An G
haei
lge
Mha
nann
Féach ar an gcairt thuas faoi stair na
dteangacha Ceilteacha. An féidir leat na
boscaí a líonadh leis na focail chuí?
Gàid
hlig
na
hAlb
an
-‐Che
iltea
ch
An B
hrea
tnai
s
Na
Tean
gach
a Ce
iltea
cha
Ré
amho
bair
2
An b
hfui
l na
�ric
í thí
os fa
oi n
a te
anga
cha
Ceilt
each
a �o
r nó
bréa
gach
? Bhí na Teangacha Ceilteacha á labhairt go forleathan ar fud na
hEorpa míle bliain ó shin.
F
íor
Bré
agac
h Baineann na forainmneacha réam
h�oclacha (orm, leis, aige)
leis na teangacha Ceilteacha am
háin.
F
íor
Bré
agac
h Tá Gaeilge na hÉireann agus Gaeilge na hAlban níos cosúla lena
chéile ná na teangacha Ceilteacha eile.
F
íor
Bré
agac
h Is í an Bhreatnais an teanga Cheilteach is mó a labhraítear sa lá
atá inniu ann.
F
íor
Bré
agac
h
Labhraítear an Bhreatnais san Airgin�n.
F
íor
Bré
agac
h Is teanga oifigiúil í an Bhriotáinis sa Fhrainc.
F
íor
Bré
agac
h Tá 3 mhíle duine a labhraíonn Gaeilge Mhanann.
F
íor
Bré
agac
h
104
105
Na
Tean
gach
a Ce
iltea
cha
Ré
amho
bair
3
Ag c
uard
ach
an �
ocai
l Beidh tú ag cuardach míniú focal ar ball beag. Ná déan dearmad de na
poin� seo a leanas agus tú ag déanamh na gníom
haíochta atá le
teacht!
An bhfuil líon agus méid na bhfocal mar an gcéanna?
teac
h –
hous
e An bhfuil focail bheaga ann?
sa –
in, a
n –
the,
ag
– at
Cad faoi na haimsirí?
d’o
rdai
gh –
ord
ered
An bhfuil forainm (p
rono
un) nó briathar saor ann?
dún
faid
h sí
– sh
e w
ill c
lose
, dún
far –
it w
ill b
e
clo
sed
An bhfuil ‘ing’ an Bhéarla i gceist?
ag
déan
amh
– do
ing
An bhfuil comh�
ocal ann a thugann leid duit m
ar tá focal
amháin ar eolas agat?
sean
chui
mhn
e (s
ean
+ cu
imhn
e) –
old
mem
ory
Na
Tean
gach
a Ce
iltea
cha
Ré
amho
bair
4
Féac
h ar
na
foca
il a
bhei
dh sa
n al
t. M
eaits
eáil
na fo
cail
Ghae
ilge
ar c
hlé
leis
na
foca
il Bh
éarla
ar d
heis
. 1. Tíriúil
2. D
ara Cogadh Dom
handa
3. D
há scór
4. D
ornán
5. go saolófar
6. Léargas
7. A
inneoin sin
8. A
scaipeadh & a cothaíodh
9. N
eamhaird
10. M
ún
11. Leathchéad
12. Chun na cille
13. M
éadú
14. M
eath
15. Ar chúl sceiche
16. Sciar
17. Aicme
18. M
eánaicme ghairmiúil
19. Is mór idir
20. Ag druidim
a. Insight
b. It’s a big difference
c. U
rine
d. A few (handful)
e. To the grave
f. Secretly (behind a bush)
g. H
omely
h. Ina�en�on
i. Ge�ng close to
j. Class
k. Increase
l. Second World War
m. Forty (2 x sc
ore)
n. Fi�y
o. N
otwithstanding
p. Professional m
iddleclass
q. Spread and fostered
r. Por�on / share
s. T
hat …
will be born
t. decline
1 2
3 4
5 6
7 8
9 10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
106
Na
Tean
gach
a Ce
iltea
cha
L
éam
h Ch
aith Diarm
uid John
son an
sam
hrad
h ar thó
ir na
Brio
táinise
. Seo léarga
s ar a
bhfaca sé.
Paróiste beag �riúil atá sa Chapel Nevez (an ‘Séipéal Nua’). Ba í
an Bhriotáinis teanga na ndaoine ann go d� an dara cogadh
domhanda. Tharla athrú teanga sa m
Briotáin tar éis an dara
cogadh dom
handa, faoi mar a tharla in Éirinn tar éis an Ghorta
Mhóir. (1) Is sna caogaidí a tógadh an chéad ghlúin páis�
le
Fraincis i nGaeltacht na Briotáine.
I dtús na haoise, bhí líon na gcainteoirí Briotáinise ag tarraingt
ar mhilliún. I bhfad faoi bhun a leath oiread atá anois ann. (2)
Faoi cheann dhá scór bliain, beidh dornán seandaoine sa
Chapel Nevez fós ag labhairt na Briotáinise, faoi m
ar a bhí i
roinnt iarGhaeltachtaí thall is abhus in Éirinn sna caogaidí. (3)
As seo go ceann dhá scór bliain, ní cosúil go saolófar cainteoir
Briotáinise ar bith sa Chapel Nevez. Sin léargas ar chás aon
pharóiste am
háin. Is sampla atá ann – micreacosma – den rud
atá ag tarlú go forleathan. Go deimhin, ní dhá scór bliain an fad
saoil atá ag an mBriotáinis i gceantair go leor, ach scór.
Ainneoin sin is uile, tá m
uin�r na Briotáine an-‐dóchasach ar
fad. (4) Ceaptar go slánóidh an t-‐oideachas an teanga. Ní hé an
t-‐oideachas stáit atá i gceist, ach an t-‐oideachas a chuireann
eagras neamhspleách ar bun. Diwan (‘eascairt’) an t-‐ainm atá
ar an eagras seo.
Na
Tean
gach
a Ce
iltea
cha
L
éam
h Bunaíodh Diwan i 1978, agus thosaigh siad ag cur scolaíochta ar
naíonáin bheaga trí m
heán na Briotáinise.
De réir mar a chuaigh na naíonáin in aois, chuir Diwan oideachas
trí Bhriotáinis ar fáil dóibh. Anuraidh, rinne cuid de scoláirí Diwan
an bac (Ardteist) den chéad uair. Tá muin�r na Briotáine ar fad ar
an eolas faoi Diwan. Is é an port atá ag an ngnáthdhuine go
bhfuil ag éirí thar barr le Diwan. Is trí na meáin chumarsáide a
scaipeadh is a cothaíodh an smaoineamh seo. Déarfadh duine
gur sárobair phoiblíochta a bhí ansin.
Ach déantar neam
haird ghlan de na stai�s�cí. Faoi bhun 2,000
páiste atá i scoileanna Diwan. M
ún dreoilín sa bhfarraige. As seo
go ceann leathchéad bliain, rachaidh os cionn ceathrú milliúin
cainteoir B
riotáinise chun na cille. Seans go d�ocfaidh méadú ar
Diwan. Fiú má thagann méadú deich n-‐uaire air, ní chuirfidh sin
cosc ar mheath na Briotáinise. Ní hé gur éirigh go maith le
poiblíocht D
iwan: is am
hlaidh a bhain na meáin chumarsáide cor
as an scéal (úsáid as) leis an m
eath a cheilt. D’éirigh leo bás
teanga a chur ar chúl sceiche.
Ní miste
fiafraí an bhfuil cosúlacht idir
seo
agus cás na
ngaelscoileanna in Éirinn. Is �or a rá go raibh oiread Gaeilge sa
ngnáthbhunscoil tríocha
bliain ó
shin in Éirinn
is atá
sa
ngnáthGhaelscoil inniu. Bhí líon mór foghlaimeoirí Gaeilge ann
riamh, ach cén sciar díobh a thug an Ghaeilge leo? Tá líon na
bhfoghlaimeoirí slán. Ní leor sin.
107
Na
Tean
gach
a Ce
iltea
cha
L
éam
h (5) Níl aon stádas oifigiúil ag an mBriotáinis i bPoblacht na
Fraince. Níl léam
h ná scríobh a
dteanga
dhúchais
ag na
Briotánaigh. (6) Baineann an teanga le haicm
e faoi leith: na
feirm
eoirí. Níl aon mheánaicm
e ghairmiúil a chleachtann an
Bhriotáinis. (7) Tuairim agus uair a’ chloig teili�se in aghaidh na
seachtaine a bhíonn i m
Briotáinis. Cloistear gach lá ar an raidió í.
Múintear an Bhriotáinis i ndornán beag scoileanna stáit, (8) agus
is ábhar roghnach breise í i m
eánscoileanna thall is abhus. Is
féidir céim ollscoile a dhéanam
h i m
Briotáinis ó 1989. (9) Is mór
idir Briotáinis na bhfoghlaimeoirí agus na gcainteoirí dúchais: is
minic nach dtuigeann an dá dhream
a chéile. Is í an Bhriotáinis
an t-‐aon teanga Cheilteach atá fós á labhairt ar mhór-‐roinn na
hEorpa. Tá sí á labhairt ann ón gceathrú haois i leith. Roimhe sin,
bhí treibheanna Ceilteacha ag labhairt na Gaeilise ó tuairim
agus
500 bliain roimh Chríost. D
e réir dealraimh, tá ré dhá mhíle go
leith bliain ag druidim chun deiridh lenár linn féin.
Na
Tean
gach
a Ce
iltea
cha
Iaro
bair
1 1. Léigh an t-‐alt arís agus breac síos na naoi bpoin� a
bhfuil líne fúthu i do chóipleabhar.
2. Cén tslí a bhfuil na poin� sin cosúil leis an saol atá
agat féin, is é sin an saol mar chainteoir G
aeilge.
3. Labhair leis an duine in aice leat le fáil am
ach an
bhfuil na tuairim
í céanna agaibh beirt!
Más as an nGaeltacht tú labhair faoin nGaeltacht
sin.
Má
tá tú i do chónaí taobh
amuigh den
Ghaeltacht labhair faoin nGaeltacht a bhfuil cur
amach agat uirthi.
108
Na
Tean
gach
a Ce
iltea
cha
Iaro
bair
2
Prío
sún
do g
hnío
mha
ire B
reat
nais
e GA
ELSC
ÉAL
22 L
únas
a, 2
012
Anto
n M
ac C
ába
GEARRADH
45 lá príosúnachta ar Bhreatnach, m
ar gur dhiúltaigh
sé glacadh le hordú cúirte i m
Béarla.
Bhí Jam
ie Bevin ar dhuine de dhream
a ghlac seilbh ar oifig an
Fheisire Chaomhaigh, Jonathan Evans, i gCaerdydd anuraidh.
Rinneadh é sin mar agóid in éadan ciorruithe ar bhuiséad S4C.
Scríobh Bevin m
ana ar an mballa agus d’ordaigh an chúirt dó
cúiteam
h £1,021 (€1,298) a dhíol as. Dúirt sé go raibh na
hacm
hainní aige leis an gcúiteam
h a dhíol, ach nach ndéanfadh sé
sin, m
ar go raibh an t-‐ordú i m
Béarla, in ainneoin gur iarr sé trí
huaire gur i mBreatnais a bheadh sé.
Dúirt sé leis an gcúirt gur “pribhléid” a bhí ann dul faoi ghlas.
PLÉ
Cad
a ch
eapa
nn s
ibh
faoi
na b
hfui
l déa
nta
ag
an b
hfea
r sa
slio
cht?
An
nd
éanf
á an
ru
d cé
anna
ar
so
n na
Ga
eilg
e? C
én fá
th?
Na
Tean
gach
a Ce
iltea
cha
Iaro
bair
3 Beidh tú ag éisteacht le bean óg as Albain ag caint.
An féidir leat na focail seo a dhéanamh am
ach sa
mhír?
Is mise
Ag déanamh damhsa Gaelach
Tír m
hór
Oileán
An áit
An bhfuil an Ghàidhlig cosúil leis an nGaeilge in
Éirinn?
An bhfuil sí cosúil le haon chanúint faoi leith in
Éirinn? Cén fáth, dar leat?
109
Fóc
as
ar
Th
ean
ga
: In
scn
e an
Ain
mfh
ocai
l
An t-‐ainm
�ocal b
aininscneach
Seo
thío
s na
grúp
aí fo
cal d
e na
foca
il bh
aini
nscn
each
a. A
n fé
idir
leat
féin
agu
s an
duin
e in
aic
e le
at c
ur le
is an
lios
ta?
Focail a chríochnaíonn le –eog / -‐
óg:
fuinneog, bábóg
Focail a chríochnaíonn le
consan caol:
conclúid, sráid, prói�l, anáil,
oscailt, tuiscint, �omáint,
cúirt, sábháil, seic, céim,
síocháin, cóip, stoirm
Focail a chríochnaíonn le –íocht
agus –aíocht agus a mbíonn dhá
shiolla nó níos mó iontu:
filíocht, cleasaíocht
Focail a chríochnaíonn le –
eacht agus –acht agus a
mbíonn dhá shiolla nó níos mó
iontu:
gluaiseacht, daonnacht
Focail a chríochnaíonn le –chan:
athbheochan
Focail a chríochnaíonn le –lann:
pic�úrlann, bialann
Nua
ir a
bhío
nn in
scne
an
�oc
ail a
r eol
as
agat
is fé
idir
leat
an
t-‐al
t a c
hur l
eis g
an a
on
stró
! Féa
ch a
r na
sam
plaí
seo:
Focal a thosaíonn le guta
(ní chuirtear aon ní i bhfeidhm):
an áit
Focail a thosaíonn le consan
(cuirtear séimhiú ar an bhfocal):
an bhábóg
Focail a thosaíonn le s
(cuirtear t rompu):
an tsráid
Focail a thosaíonn le d agus t
(ní chuirtear aon ní i bhfeidhm):
an duine
Cuir
an t-‐
alt r
oim
h na
foca
il ar
fad
ar a
n sle
amhn
án d
eire
anac
h.
An t-‐ainm
�ocal ba
ininscneach
110
An t-‐ainm
�ocal fir
inscneach
Seo
thío
s na
grúp
aí fo
cal d
e na
foca
il �
irins
cnea
cha.
An
féid
ir le
at
féin
agu
s an
duin
e in
aic
e le
at c
ur le
is an
lios
ta?
Focail a chríochnaíonn le guta:
iascaire, trócaire, ceo, páiste,
scrúdú
Focail a chríochnaíonn le consan
leathan:
trealamh, pobal, amhrán,
iarratas, buicéad, sam
hradh,
scéal, staidéar, príosún,
pic�úr, déantús
Focail a chríochnaíonn le –ín,
nuair is ‘níos lú’ atá i gceist:
cailín, toi�n
Focail a chríochnaíonn le –éir, -‐
eoir, -‐óir, -‐úir agus a bhaineann le
gairm
eacha de ghnáth:
siúinéir, múinteoir, dochtúir,
cúntóir
Focail a chríochnaíonn le –eacht
nó –acht ach nach bhfuil ach
siolla amháin acu:
ceacht, acht
An t-‐ainm
�ocal fir
inscneach
Nua
ir a
bhío
nn in
scne
an
�oc
ail a
r eol
as
agat
is fé
idir
leat
an
t-‐al
t a c
hur l
eis g
an a
on
stró
! Féa
ch a
r na
sam
plaí
seo:
Focal a thosaíonn le guta
(cuirtear t rompu):
an t-‐alt
Focail a thosaíonn le consan
(ní chuirtear aon ní i bhfeidhm):
an bád
Focail a thosaíonn le s
(ní chuirtear aon ní i bhfeidhm):
an sampla
Focail a thosaíonn le d agus t
(ní chuirtear aon ní i bhfeidhm):
an duine
Cuir
an t-‐
alt r
oim
h na
foca
il ar
fad
a bh
í ar
an sl
eam
hnán
dei
rean
ach
111
Fóc
as
ar
Th
ean
ga
: sa
agu
s i
Sa agus i
Féac
h:
i
=
in
i gCúb
a
sa
(i + an)
=
in th
e sa
Spá
inn
in
roim
h gh
uta
in Albain
sa
n ro
imh gh
uta
sa
n Iodá
il
Sa agus i
Rogh
naigh an
foca
l cea
rt le
cur
sna be
arna
í.
sa
san
i
in
1. N
íl ao
n su
im aga
m ___
__ che
ol.
2. T
á sí
ina có
naí _
____
Ghe
arm
áin.
3. A
n ra
ibh tú
riam
h __
___ M
eiric
eá?
4. C
ad atá
___
__ uisc
e?
5. N
í raibh
mé ria
mh __
___ áit m
ar se
o.
6. C
é at
á __
___ bh
aile?
7. T
á sé
ar c
uairt
___
__ gCo
rcaigh
. 8. C
én te
anga
a la
bhra
íonn
siad
___
__
Alba
in?
9. L
abhr
aíon
n sia
d Br
eatn
ais _
____
Bh
reat
ain Bh
eag.
10. T
ar is
teac
h, ná fa
n __
___ �
uach
t.
112
Litríocht na chéad BhLiana Gearrscéalta, amhráin agus Filíocht
112
nm,./ßsdg##¢§sdƒrmmmmm
An chéad bhliainSa chéad bhliain leagfar bunchloch do shaothrú na litríochta sa dara agus sa tríú bliain.
Rachaidh an scoláire i ngleic le téacsanna as seánraí éagsúla; filíocht/amhránaíocht, drámaíocht, gearrscannánaíocht, úrscéalaíocht, gearrscéalaíocht. Caithfear téacs amháin as gach seánra ar a laghad a fhiosrú mar chuid d’fhoghlaim na chéad bhliana. Cuirfear liosta molta le rogha de théacsanna ar fáil.
Ina theannta sin, cuirfear béim ar an litríocht áitiúil/bhéil. I gcás na litríochta áitiúla/béil roghnófar trí phíosa litríochta cuí le saothrú. Beidh saoirse ag an múinteoir agus an scoláire ag an leibhéal áitiúil píosaí oiriúnacha dá riachtanais, suimeanna agus gcomhthéacs féin a roghnú.
`nm,./ßsdg##¢§sdƒrmmmmm
113113
Bíonn an fhírinne searbhMícheál Ó Ruairc
Bhí ríméad ar Sheoirse de Bhaldraithe. Ní fhéadfadh sé srian a choinneáil ar a mhianta. Lig sé béic as a chloisfeá sa Domhan Thoir. Cé go raibh sé i lár an tslua ar Shráid na Beairice agus daoine ag amharc air amhail is go raibh sé glan as a mheabhair, bhí sé beag beann orthu. D’fhéadfaidís dul i dtigh diabhail, an smaoineamh a rith leis. Lig sé béic eile as agus bhuail sé bosca na litreach lena dhorn agus é ag gabháil thar bráid. BHÍ SÉ AR AN bhFOIREANN! Ba ar éigean a raibh ar a chumas é sin a chreidiúint. Bhí áit faighte aige ar fhoireann shóisearach an chontae. Yipee! Seán Óg Ó hAilpín uimhir a Dó - seo chugaibh é! Fágaigí an bealach, a dhaoine uaisle, más é bhur dtoil é! Bhí sciatháin ar a chroí! Bheadh sé ag imirt i bPáirc an Chrócaigh. Bheadh clú agus cáil air i gCathair Chorcaí agus i measc a chairde féin.
Nuair a shroich sé an baile, d’inis sé an dea-scéala dá mháthair agus muna raibh bród agus gliondar uirthi, níor lá fós é. ‘Tá d’áit ar an bhfoireann tuillte agus tuillte go maith agat, a Sheoirse,’ ar sise leis. ‘Tar éis an tsaoil nach mó oíche fhuar gheimhridh atá caite agatsa ag cleachtadh iománaíochta le dhá bhliain anuas. Maith thú! Rinne Seoirse rún an tráthnona sin nach mbacfadh sé leis na leabhair scoile go ceann seachtaine. Cé go raibh an t-uafás staidéir le déanamh aige is go raibh múinteoirí áirithe ar scoil sa mhullach air i dtaobh a chuid ceachtanna, chuir Seoirse an rud ar fad as a cheann. Mheas sé go raibh an lámh in uachtar aige orthu go léir um an dtaca seo. Mhúinfeadh sé ceacht dóibh siúd a raibh sé mar nós acu a bheith ag caitheamh anuas air. Thaispeánfadh sé dóibh nárbh aon dóithín é Seoirse de Bhaldraithe. Bhuafadh foireann shóisearach iománaíochta an chontae Craobh na hÉireann i mbliana.
Chuir sé scairt ar a chairde agus roinn sé an dea-scéala leo. Mhol siad dó go mba chóir dó an ócáid a cheiliúradh. Bhí Seoirse an-tógtha leis an moladh sin. Ba bhréa leis é a cheiliúradh. Shocraigh siad ar bhualadh le chéile in Clancy’s ag a naoi a chlog.
Nuair a shroich Seoirse teach tábhairne Clancy’s an oíche Aoine sin, bhí an áit plódaithe. Bhí a chairde scoile ar fad ann agus cairde eile nárbh iad. Bhí an-chuid cailíní dathúla ann freisin. Gach éinne ag déanamh comhghairdis le Seoirse faoin éacht a bhí déanta aige. É ag imirt d’fhoireann shóisearach an chontae! By dad! D’fhág siad Clancy’s ag meán oíche agus ar aghaidh leo go dtí ceann de na clubanna oíche is fearr sa chathair. Bhí ardoíche acu ansin is bhí sé ag druidim lena trí a chlog ar maidin nuair a d’fhag siad an áit.
114114
Rinne siad coinne go mbuailfidis le chéile in Clancy’s arís an oíche dár gcionn.
Bhí babhta traenála ag Seoirse sa Marydyke maidin Dé Domhnaigh. Bhí tuirse air tar éis a bheith ag ragairne ar feadh dhá oíche as a chéile ach rinne sé a dhícheall le linn an tseisiúin traenála.
Lean cúrsaí ar aghaidh mar sin ar feadh tamaill. Bhí gach rud á chur ar an méar fhada ag Seoirse. Ba ar éigean a bhacfadh sé le stadéar ná le hobair bhaile a thuilleadh cé go raibh scrúdú na hArdteistiméireachta ag teannadh leis go sciobtha. Ach bhí Seoirse beag beann ar chúrsaí scoile faoin am seo. Nach raibh áit aige ar fhoireann shóisearach iománaíochta na scoile! Nach raibh áit aige ar fhoireann an chontae, in ainm Dé! Nach raibh sé ag siúl amach le hAmanda, cailín rídhathúil as Tobar Rí an Domhnaigh!
D’éirigh leis an bhfoireann a bheith sa chluiche leathcheannais in aghaidh an Chláir. Bheidis ag imirt i bPáirc Uí Chaoimh! Bhí an babhta deireanach traenála acu sa Marydyke tráthnóna Dé hAoine. Ag deireadh an bhabhta thraenála d’fhógair an traenálaí cé a bheadh ag imirt ar an bhfoireann in aghaidh an Chláir ar an Domhnach. Chuaigh sé tríd an liosta, ach níor luaigh sé ainm Sheoirse. Fíu níor luaigh sé a ainm i measc na n-ionadaithe. Thit an lug ar an lag ag Seoirse. Caithfidh go raibh botún déanta aige. Caithfidh go ndearna sé dearmad ar ainm Sheoirse a lua. Chuaigh Seoirse suas chuige. ‘Nach bhfuil… nach bhfuilimse ar an bhfoireann?’ a d’fhiafraigh sé de agus creathán ina ghuth.
‘Is oth liom a rá nach bhfuil áit ar an bhfoireann duit an babhta seo, de Bhaldraithe,’ arsa an traenálaí leis go neamhbhalbh.
‘Cad chuige?’ d’fhiafraigh Seoirse de. D’fhéach an traenálaí air go fuarchúiseach. ‘Mar nach bhfuil iarracht ar bith á dhéanamh agat, de Bhaldraithe,’ ar seisean leis. ‘Bhí an-gheallúint ionat ach is oth liom a rá leat nár chomhlíon tú an gheallúint sin. Sin í an fhírinne agus mar is eol do chách, bíonn an fhírinne searbh. Má éiríonn linn an bua a fháil ar an gClár, tig liom a rá leat anois nach mbeidh tú ar an bhfoireann a imreoidh sa chluiche ceannais ach an oiread. Ach ná bíodh lagmhisneach ort. Má chuireann tú romhat áit a fháil ar an bhfoireann don bhliain seo chugainn, beidh áit ann duit, táim cinnte de sin.’ Ag filleadh abhaile dó an tráthnóna sin, ní raibh Seoirse ag béiceadh le ríméad. Bhí a cheann faoi aige agus é ag sileadh na ndeor.
115115
Púdar draíochtaBróna Ní Uallacháin
Bhí scamaill feirge tar éis sleamhnú timpeall ar theach Uí Thuathail ó ghlaoigh an guthán an mhaidin sin. Cé go raibh Bean Uí Thuathail ag déanamh a seacht ndícheall gáire a bhaint as Dónall agus Deirdre ní raibh ag éirí léi. Thriail sí iad a mhealladh le huachtar reoite bándearg agus buí ach níor oibrigh sé. Thriail sí brioscaí seacláide le craiceann cnó cócó ar an imeall a thairiscint dóibh. D’ith siad iad ach níor imigh an ghruaim. Gheall sí dóibh go ndéanfadh sí an dinnéar ab fhearr leo ispíní agus brúitín agus gheall sí dóibh fiú nach mbeadh orthu aon bhrocailí a ithe – ach níor ghéill an bheirt. Faoi dheireadh smaoinigh sí ar phlean.
“Cén fáth nach ndéanann muid cáca deas chun fáilte a chur rompu?” a dúirt sí agus í ag rith timpeall na cistine mar a bheadh tornádó, agus babhla, spúnóg adhmaid, uibheacha agus plúr á mbailiú aici. Bhreathnaigh an cúpla ar a chéile. Níor labhair siad ach thuig siad go raibh an smaoineamh céanna ag an mbeirt acu. Ní chabhródh an cáca leo dearmad a dhéanamh ar an tslí go raibh an turas go hÁrainn curtha ar ceal mar go raibh cuairt speisialta eagraithe ag Aintín Sarah. Níor mhaith leo aon rud a dhéanamh chun fáilte a chur roimh Theo agus Leo a gcol ceathracha ardnósacha as Contae Lú, ach ag an am céanna thaitin sé leo i gcónaí a bheith ag cócaireacht le Mamaí!
I bpreabadh na súl bhí an bheirt óg ag cur leis an stoirm sa chistin. D’aontaigh siad go bhfaigheadh Deirdre an spúnóg adhmaid nuair a bhí Mamaí réidh agus go mbeadh cead ag Dónall an babhla a lí. Mheáigh siad. Mheasc siad. D’fhuin siad. Bhrúigh siad. Taobh istigh de leathuair bhí Dónall agus Deirdre sona sásta arís. Nuair a d’imigh an clog ar an oigheann, ag fógairt go raibh an cáca bácáilte baineadh geit astu mar gur tháinig torann as cloigín an dorais ag an am céanna. Bhí Aintín Sarah, Leo agus Theo tagtha.
Ag brostú di i dtreo an dorais chas Bean Uí Thuathail chuig Dónall agus Deirdre agus í lándáiríre: “Bígí go deas,” a dúirt sí, agus í ag scríobadh daba plúir ó gheansaí Dhónaill, “Níor mhaith liom trioblóid ar bith an uair seo!” Níor thug sí seans dóibh aon fhreagra a thabhairt uirthi. D’oscail sí an doras agus chaith sí a lámha thart timpeall ar Aintín Sarah go sona. Láithreach thosaigh siad ag clabaireacht agus ag glagaireacht.
116116
“Is breá liom do sciorta. Breathnaigh ar do chuid gruaige. Ar chuala tú faoi? Tá margadh i dTigh Standúin.”
D’imigh siad leo go dtí an chistin agus d’fhan an ceathrar páistí ag breathnú ar a chéile go míchompordach.
“Rinne muid cáca seacláide daoibh,” a dúirt Dónall, chun an ciúnas a líonadh. “Chuir muid marshmallows air freisin,” a chríochnaigh Deirdre agus í ag dúnadh an dorais. D’fhreagair Theo, ag rá gur leamhachán an Ghaeilge a bhí ar marshmallows agus gur cheap sé go raibh ailléirge aige dóibh. Lean Leo é go húdarásach ag insint dóibh go raibh cáca cairéid i bhfad níos sláintiúla ná cáca seacláide. Bhí an trioblóid tosaithe cheana féin.
Shuigh an ceathrar go ciúin nuair a rinne a máithreacha an tae agus d’ith Dónall agus Deirdre an cáca nár ith Leo ná Theo. Bhí sioscadh agus rúin na máithreacha ag líonadh aer na cistine i gconaí. Níor thug siad faoi deara go raibh Theo ag seoladh téacsanna an t-am ar fad agus go raibh Leo ag spraoi ar Nintendo DS a bhí curtha i bhfolach faoin mbord aige. Nuair a sheas Aintín Sarah chun an cúigiú pota tae a dhéanamh chonaic sí na gléasanna acu agus sciob sí uatha iad, ag rá leo dul amach ag spraoi. Thosaigh Leo ag geonaíl agus ag gearán go raibh sé ró-fhuar agus d’impigh Theo ar Aintín Sarah ligean dóibh breathnú ar an teilifís in áit dul ag spraoi le Dónall agus Deirdre. “Ach tá a fhios agaibh nach bhfuil aon teilifís ag Dónall agus Deirdre” a dúirt Aintín Sarah, agus í dá mbrú amach an doras.
Ní raibh aon rogha acu. Amach leo taobh amuigh. Bhí áthas ar Dheirdre agus ar Dhónall mar gur thaitin sé leo bheith taobh amuigh, ach bhí smut púiceach ar Leo agus Theo. Phléigh Deirdre agus Dónall céard ar cheart dóibh a dhéanamh. Chuimhnigh siad ar neadacha éan a lorg ach cheap siad go mbeadh eagla ar Leo agus Theo dul ag dreapadóireacht. Smaoinigh siad ar dhul ag snámh sa loch ach bhí Leo agus Theo fuar cheana féin gan trácht ar dhul isteach san uisce. Faoi dheireadh dúirt Dónal, “Céard faoin bhfáinne sí a thaispeáint dóibh?” Ní raibh an abairt críochnaithe aige nuair a bhí Leo agus Theo ag sciotaíl agus ag caitheamh a súl chun na flaithis. “Níl a leithéid de rud ann is sióga” a dúirt Theo. “Caithfidh sibh teilifís a fháil,” a dúirt Leo agus é ag triail an puiteach a ghlanadh dá bhróga.
Chonaic Deirdre na deora ag líonadh i súile Dhónaill agus bheartaigh sí nach ligfeadh sí do Theo agus Leo beag a dhéanamh dó mar a rinne siad go hiondúil. Rinne sí iarracht í féin a dhíriú go hiomlán a hairde, chas sí i dtreo Theo agus Leo, líon sí na súile móra gorma a bhí aicí le bród agus i nguth chomh láidir agus chomh fuar leis an ngaoth aduaidh, dúirt sí, “Tá cinnte, tá fáinne sí i bpáirc Dhaidí ar chúl an tí, agus ní hamháin sin, ach fágann na sióga bronntanais dúinn ann amanna. Bronntanais iontacha, bronntanais rúnda….bronntanais draíochta.” Nuair a chríochnaigh sí an chaint níor bhain sí a súile de Theo ná Leo ach dúirt sí an cúpla focal deiridh agus í beagnach ag cogarnaíl.
Bhí Leo agus Theo éiginnte anois. Bhí cleachtadh acu ar Dheirdre a bheith ag seasamh an fhóid ina n-aghaidh ach ní fhaca siad an chuma seo uirthi roimhe seo. Bhreathnaigh siad ar a chéile, ar an talamh, ar Dhónall agus ansin d’aimsigh siad muinín as áit éigin agus bhreathnaigh siad ar Dheirdre. “Rúnda?” a dúirt Leo, agus a ghlór ag briseadh beagáinín, “Draíochta?” arsa Theo, agus é anois leath faoi dhraíocht ag Deirdre.
Níor fhreagair Deirdre iad, chas sí ar a sáil agus dúirt le Dónall nach raibh bronntanais draíochta tuillte ag an mbeirt eile agus nár mhaith léi an fáinne sí a thaispeáint dóibh pé scéal é. Go tobann anois ní raibh Leo fuar níos mó agus bhí fuinneamh faighte ag Theo as áit éigin. D’impigh siad ar Dheirdre iad a thabhairt chuig an bhfáinne sí. Bhí brón orthu, a dúirt siad, agus bhí siad lánchinnte gur mhian leo bronntanas a fháil ó na sióga.
Tar éis go leor ‘machnaimh’, bheartaigh Deirdre faoi dheireadh cead a thabhairt dóibh dul chuig an bhfáinne sí.
117117
Thosaigh na buachaillí ag déanamh i dtreo na páirce ar chúl an tí ach go tobann dúirt Deirdre gur mhian léi rith chuig an leithreas.
“Imigh tusa ar aghaidh leo,” a dúirt sí le Dónall. “Beidh mise libh roimh i bhfad.” Rith sí ar ais i dtreo an tí agus a cuid gruaige órga ag lonradh sa ghrian.
Ní raibh Dónall ró-shásta faoi bheith fágtha leis féin leis an mbeirt namhad a bhí aige ach lean sé iad. Chaill Theo an bhróg dhearg Nike a bhí air i bpoll puitigh agus bhí clábar brocach donn ag rith as ladhar a stoca bán anois fad is a bhí Leo ag slabaireacht sa pholl chun an bhróg a fháil ar ais.
Faoi dheireadh le ‘sslllrrrpppp’ tharraing sé as an bpoll í agus as go brách leo arís i dtreo an fháinne sí. Ní raibh mórán d’achar siúlta acu faoin am gur tháinig Deirdre ag rásaíocht ar ais agus í as anáil agus gáire beag ag cigilt choirnéal a béil. Bhí siad stoptha roimh i bhfad arís ag an gclaí chun géaga draighin, a bhí tar éis iad féin a chniotáil isteach i ngeansaí ‘Hillfiger’ Leo, a bhriseadh.
“Rachaidh mise ar aghaidh chun ruaig a chur ar na sióga ar fhaitíos go scanraíonn siad sibh,” a dúirt Deirdre agus í ag pocléimneach thar an díog. Cheap Dónall go raibh sí sách aisteach ach ní dúirt sé faic mar go raibh drochthionchar ag Leo agus Theo uirthi i gcónaí. Rinne sé gach iarracht an geansaí a scaoileadh saor agus nuair a bhí leo, lean siad orthu arís i dtreo Dheirdre a bhí anois ag seasamh thíos in aice leis an bhfáinne ná carraig chiorclach chaonaigh le nóiníní ag siosarnach sa ghaoth thart timpeall uirthi.
Agus iad ag druidim níos gaire do Dheirdre thug siad faoi deara go raibh sí ag gáire mar a bheadh bean ar mire. Nuair a tháinig siad chomh fada léi níor stop sí agus d’éirigh an torann a bhí ag damhsa as a béal níos airde. Ní raibh tuairim ag Leo agus Theo céard ba cheart dóibh a dhéanamh. Bhreathnaigh siad ar Dhónall agus chonaic go raibh sé tar eis buidéal donn a bhaint amach as láimh Dheirdre. Bhí lipéad beag greamaithe den bhuidéal agus litrithe amach i scríbhneoireacht chasta dhaite bhí dhá fhocal.
“Púdar,” a léigh Theo, agus é fos faiteach faoi gháire Dheirdre a bhí anois ag luí ar an bhféar, a béal oscailte agus taomanna gáire fós ag teacht ina dtuilte aisti. “Gáire” a chríochnaigh Leo agus é ag triail an caipín beag buí a bhaint den bhuidéal.
Istigh sa bhuidéal bhí púdar mistéireach, mín, bán. Nuair a baineadh an clár den bhuidéal léim cúpla gráinne geal as agus d’eitil siad ar thonnta beaga gaoithe thar na crainn agus scaip siad amach i dtreo an locha. Bhí Dónall ag caint i gcogar le Deirdre. Bhí sé ag déanamh iarrachta an méid a bhí á rá aici a aistriú agus, go tobann, le sceilp sonais chas sé i dtreo Leo agus Theo agus dúirt sé, “Tá an t-ádh dearg oraibh. Bhí an bronntanas seo fágtha ag na sióga nuair a shroich Deirdre an fáinne sí. Ní hí seo an chéad uair gur bhronn siad púdar draíochta orainn ach is cinnte gur púdar gáire an púdar ab fhearr go bhféadfadh muid a fháil,” Bhí an bheirt deartháireacha ag seasamh ag breathnú ar Dheirdre agus mearbhall orthu. Ní raibh siad ábalta é seo a thuiscint. Cé a chreidfeadh go raibh an bronntanas dochreidte seo fágtha ag sióga na Gaillimhe dóibh!
D’iompaigh Dónall an buidéal beag ar a thaobh go cúramach agus dhoirt dornán de na gráinníní glioscarnacha draíochta amach ar a lámh. Thosaigh sé ag damhsa agus ag doirteadh an phúdair draíochta ar a chloigeann agus taobh thiar dá chluasa. Ní raibh cúig shoicind caite nuair a bhí Dónall ag briseadh a chroí ag gáire. “Hí, Hí, Hí, ha, ha, ha.” Bhí Deirdre anois in aice leis agus bhí pluca dearga an chúpla briste i smidiríní ag meangadh mór sásta.
Sciob Theo an buidéal ó Dhónal le saint agus bhéic sé, “Tabhair dúinn é, nó ní bheidh aon chuid fágtha.” Sháigh Leo a lámha faoi smut a dhearthár agus d’impigh sé air neart den phúdar gáire a thabhairt dó. D’fholmhaigh siad an buidéal eatarthu agus chaith Theo an soitheach folamh ar an bhféar. Bhí carnán den phúdar bán ag an mbeirt ar a lámha agus le fuinneamh agus fuadar fúthu thosaigh siad á chuimilt go láidir agus go crua orthu féin, timpeall ar na súile agus in airde ar a gcuid gruaige go dtí gur bhreathnaigh siad ar nós beirt sheanfhear liath.
118118
Níor thosaigh an gáire uathu láithreach, mar a tharla leis an mbeirt eile, ach ansin faoi dheireadh agus iad fós ag breathnú go héiginnte ar an gcúpla d’éalaigh racht beag gáire as béal Theo. Nuair a thug Leo faoi deara, níorbh fhada go raibh sé féin ag pramsáil timpeall ar an bhfáinne sí agus deora áthais ag sileadh as a dhá shúil dúnta.
Bhí an bheirt ag gáire an oiread sin gur bheag nár chuala siad a mamaí ag fógairt go feargach orthu as an teach ar bharr an chnoic. Nuair a d’oscail siad a súile chonaic siad go raibh an cúpla leath bealaigh abhaile. Go tobann bhí ciúnas ann agus an t-aon torann a líon an bhearna a bhí fágtha ag an ngáire ná ceol binn smólaigh a bhí ina shuí go suaimhneach ar sceach gheal a bhí ag síneadh a ghéaga deilgneacha amach go cosantach os cionn an fháinne sí.
Phreab Leo agus Theo chun talaimh go sciobtha agus lean Dónall agus Deirdre. Nuair a tháinig siad chomh fada leis an teach bhí a máthair ag seasamh sa phóirse ar chúl an tí agus ní raibh cuma róshona uirthi. Bhí na Déithe Dána ann freisin agus iad ag seachaint súile Theo agus Leo. Dúirt a máthair amach os ard, “Bhuel, tá freagra na ceiste anois againn… Breathnaigh ar mo bheirtse.” Chas sí ina dtreo agus chríochnaigh sí an abairt, “ba cheart go mbeadh náire oraibh.”
Ní raibh tuairim ag Leo ná Theo céard a bhí déanta as bealach acu, ná cén fáth go raibh a máthair chomh crosta leo. Thug siad faoi deara go raibh an talamh sa phóirse ar fad bán agus níos measa fós bhí an mála plúir, a úsáideadh chun an cáca seacláide a dhéanamh, iompaithe bun os cionn taobh thiar den doras. Lean Aintín Sarah uirthi agus an fhearg ag dó níos tréine inti mar bheadh séideán gaoithe tar éis téagar a chur faoi thine.
“Amach libh ag an gcarr láithreach. Tá náire orm. Tar éis do mhamaí Dhónaill agus Dheirdre cáca álainn seacláide a dhéanamh daoibh, an buíochas atá agaibh di ná plúr a chaitheamh ar fud na háite agus bhur n-éadaí agus bhur gcuid gruaige a scriosadh. A Chríost, Theo, breathnaigh ar an mbail atá ar na bróga nua a cheannaigh mé duit. Gabhaigí amach as mo radharc.”
Shleamhnaigh Leo agus Theo leo i dtreo an chairr go ciúin lena liopaí ag crith. Ní raibh le cloisteáil anois ach glugar an phuitigh ag teacht ó bhróg Nike Theo ar gach ré coisméig dár thóg sé. Chaoch Deirdre súil ar Dhónall agus thosaigh siad ag gáire. Ba chosúil go raibh draíocht de chineál éigin sa phúdar gáire ar deireadh thiar.
119119
FocalghníomhRé Ó Laighléis
“Boladh ort,” arsa cailín amháin as rang a sé, agus í ag dul thar bráid sa líne i gclós na scoile tar éis briseadh beag na maidine. Thug Dara aird láithreach ar an gcailín a dúirt. Ní le Dara féin a dúradh é ach leis an mbuachaillín a bhí chun tosaigh air sa líne. Yashi Amki ab ainm don leaidín sin agus bhí sé nua-thagtha chun na scoile le roinnt seachtainí anuas. As tír éigin sa Domhan Thoir a tháinig seisean agus a mhuintir, de réir mar a thuig Dara an scéal. Teifigh ab ea iad a bhí á sciúrsáil ina dtír féin.
“Boladh lofa ort, a mhoncaí,” arsa duine eile as líne rang a sé. Buachaill a bhí ann an uair seo. Bhreathnaigh Dara ina dhiaidh. Ní raibh sé cinnte cén t-ainm a bhí ar an mbuachaill céanna ach shíl Dara go dtabharfadh sé lascadh dó dá mbeadh sé féin mór a dhóthain chun sin a dhéanamh. Ach i rang a ceathair a bhí Dara, díreach mar a bhí Yashi féin. Ba dhósan a thabharfaí an lascadh dá dtosódh sé isteach ar bhuachaill as rang a sé. Agus, ar chaoi ar bith, bhí a fhios ag Dara ina chroí istigh nár bhealach ar bith é an troid chun fadhb a réiteach. Nárbh é an troid féin ba bhunús leis an gcuid is mó den trioblóid a bhí ag titim amach sa domhan mórthimpeall! Bobarúin de dhaoine a roghnaigh troid thar bealach eile le rudaí a réiteach.
“Boladh lofa ort, a ghoirmín,” arsa buachaill eile fós i líne rang a sé agus é ag gluaiseacht leis doras na scoile isteach. Agus chuala Dara an leaid sin á rá chomh maith, agus ba chinnte gur le Yashi a dúirt sé é. Triúr i ndiaidh a chéile ag caitheamh go dona leis an mbuachaillín bocht gan fáth. Ba léir do Dhara gur phlean réamh-bheartaithe a bhí san iarracht. Ach, leis sin, tháinig Bean Uí Dhálaigh, múinteoir Dhara, go doras na scoile agus thug a daltaí féin isteach.
Istigh sa seomra ranga agus gach aon duine socraithe síos, ní fhéadfadh Dara naimhdeas agus drochmhúineadh pháistí rang a sé a chur as a chloigeann. Bhí Bean Uí Dhálaigh tosaithe ar an Matamaitic cheana féin ach ní air sin a bhí aird Dhara. Bhí seisean ag breathnú uaidh trasna an tseomra, áit a raibh Yashi Amki ina shuí. Nach raibh dóthain den chineál sin drochíde faighte ag an leaidín bocht sin ina thír féin cheana féin, a shíl Dara. Nach chun éalú óna leithéid a tháinig muintir Amki go hÉirinn.
120120
“Agus, den tríú huair, an freagra air sin, a Dhara …?”
Bhain glór an mhúinteora preab as Dara. Níor thuig sé go raibh ceist curtha ag Bean Uí Dhálaigh air faoi dhó cheana féin.
“Eh …” arsa Dara, agus bhreathnaigh sé go han-tapa ar an gclár dubh agus rinne na figiúirí a ríomh. “Trí chéad agus a dó dhéag,” ar sé.
“Hmm!” arsa an múinteoir, agus leath miongháire ar a béal. Ba rímhaith a thuig sí go raibh Dara iontach ag an matamaitic.
“Tá tú ceart,” ar sí. “Is breá an rud é go bhfuil tú chomh maith ag an mata is atá, ach bí ag tabhairt aire mar sin féin, maith an buachaillín.”
Ach ba dhuine séimh groíúil í Bean Uí Dhálaigh. Bhí a fhios aici go raibh rud beag éigin ag déanamh scime d’intinn Dhara. Ba ghnách dó a bheith ar dhuine den chéad bheirt nó triúr lena lámh in airde le freagra ar cheist ar bith. Thaitin sé freisin leis an múinteoir nach raibh aon fhaitíos riamh ar Dhara ceist a chur nó ábhar a ardú sa seomra ranga. Go deimhin, d’fháiltigh sí roimh a leithéid de nós.
Bhuel, d’imigh an mhaidin agus tháinig am reiligiúin, agus thosaigh Bean Uí Dhálaigh ag caint ar Mhahatma Gandhi, iar-cheannaire na nIndiach san Áis.
“Mohandas Karamchand Mahatma Gandhi ba ainm ceart dó,” arsa an múinteoir. Agus rinne na páistí go léir gáire faoi ainm chomh fada sin a bheith ar dhuine ar bith. Ach gáire na spéise a bhí ann. Ní raibh aon mhailís ná easpa measa ag gabháil leis an ngáire céanna. Agus bhí siad faoi gheasa ag an méid a d’inis an múinteoir dóibh faoin bhfear céanna.
“Laoch! Fathach fir,” a dúirt sí, “cé gur feairín beag a bhí ann, i ndáiríre. Ach bhí bealach aige, a pháistí,” ar sí, “bealach na séimhe. Bealach ar thug sé féin satyagraha air,” agus scríobh sí an focal sin ar an gclár dubh le go rachadh sé i gcion ar mheonta óga na bpáistí. Láithreach bonn, scríobh Dara an focal síos ina chóipleabhar. Bhí an múinteoir ag míniú faoi mar a bhí bealach Gandhi bunaithe ar mheas a bheith á léiriú ag daoine ar a chéile. Bhí sí ar tí tosú ar abairt úr nuair a chonaic sí go raibh lámh Dhara in airde aige.
“Bhuel, a Dhara, ceist agat?” arsa an múinteoir.
“Sea, a Bhean Uí Dhálaigh, tá. An as an bhfocal sin, más ea, a tháinig an focal Gaeilge ‘grá’?”
“As satyagraha, a Dhara!” Agus bhí rian den iontas ar a glór.
“Sea, a mhúinteoir. An bhfeiceann tú mar atá an focal ‘grá’ díreach ina lár?”
D’fhéach an múinteoir siar ar an gclár dubh, agus bhreathnaigh gach aon dalta ar an bhfocal chomh maith, agus, de réir a chéile, thosaigh na páistí ar an ‘sea’ sin a bhíonn acu nuair a thagann tuiscint éigin chucu.
“Bhuel, by daid, a Dhara,” arsa Bean Uí Dhálaigh, “m’anam gur fíor duit é! Tá sé ansin ina cheartlár ceart go leor. Agus, an bhfuil a fhios agat seo,” ar sí, “níl tuairim agam an bhfuil aon cheangal idir an dá fhocal. Ach gheobhaidh mé amach faoi, más féidir.” Bhí a fhios ag Bhean Uí Dhálaigh go raibh an tuairim ann go raibh ceangal siar i bhfad idir an Ghaeilge agus Sanskrit, seanteanga na hIndia.
Bhuel, bhí Dara thar a bheith sásta leis sin uile. Bhí an mhuinín ard anois ann. Agus, de réir mar a lean Bean Uí Dhálaigh uirthi ag caint faoi Gandhi, thosaigh aghaidheanna agus ainmneacha dhaoine eile ag rith trí intinn Dhara. Agus ba é an rud a bhí i gcoitinne ag na daoine sin ná nár aontaigh siad le húsáid an fhoiréigin beag ná mór. Rud éigin a dúirt Bean Uí Dhálaigh in imeacht a cainte a chuir ar Dhara cur isteach uirthi arís.
121121
“Gabh mo leithscéal, a Bhean Uí Dhálaigh.”
“Sea, a Dhara,” ar sí, “abair leat.”
“Tá mise ag léamh leabhair faoi láthair faoi fhear darb ainm Martin Luther King, agus chreid seisean sa mhodh céanna a bhí ag Gandhi.”
“Tá an ceart ar fad agat, a Dhara, chreid sé,” arsa Bean Uí Dhálaigh.
“Agus ins an leabhar, a mhúinteoir,” arsa Dara, “tá caibidil amháin dar teideal ‘I’m Gonna Get Me Some Biiiiiiig Words’.”
“Mar sin é, a Dhara!”
“Sea, mar chreid Martin Luther King gur láidre an focal labhartha ná an troid fhisiciúil chomh maith.”
“Agus, gabh mo leithscéal, a Bhean Uí Dhálaigh,” arsa cailín ar an taobh eile den tseomra, agus í ag cur isteach ar chomhrá Dhara agus an mhúinteora.
“Sea, a Shiobhán?” arsa an múinteoir.
“Tá fear eile ann, Nelson Mandela, a bhfuil smaointe den chineál céanna aige freisin.”
“Tá, go deimhin, a Shiobhán. Sea, Nelson Mandela na hAfraice Theas.”
“Agus, a Bhean Uí Dhálaigh,” arsa Yashi, “tá bean den chineál céanna i mo thír dhúchais féin, Myanmar, nó Burma mar a tugadh air tráth. Aung San Suu Kyi is ainm di, agus bíonn an sórt céanna ruda á rá aicise i gcónaí.”
“Bhuel, bhuel, bhuel, nach iontach ar fad é an t-eolas atá agaibh go léir,” arsa an múinteoir. “Agus nach iontach é go bhfuil an oiread sin daoine den chinéal sin ann.”
Bhuel, dúradh míle rud eile a bhí ar aon dul leis na ráitis sin an lá céanna. Agus ba é toradh an phlé ar deireadh gur bheartaigh na páistí taispeántas dá gcuid féin ar théama na daonnachta a chur ar fáil do dhaltaí eile na scoile.
Ach ní raibh aon halla ceart sa scoil a thógfadh na daltaí ar fad. B’fhearr, a shíl Bean Uí Dhálaigh, an léiriú a chur os comhair daltaí aon rang amháin.
“Bhur rogha féin, a pháistí, cén rang sa scoil a gcuirfimid an léiriú ina láthair dóibh,” ar sí.
“Rang a sé,” arsa Dara ar an toirt.
“Sea, rang a sé,” arsa na páistí go léir ina dhiaidh.
Ar ndóigh, ba é an smaoineamh a bhí in intinní na bpáistí eile ná go bhfeicfeadh daltaí rang a sé chomh maith agus d’fhéadfadh páistí rang a ceathair a bheith. Ach, i gcúl a chinn ag Dara bhí an smaoineamh gurbh é rang a sé ab fheiliúnaí toisc an drochíde a chuala seisean uathu i leith Yashi an lá sin.
Cuma fáth amháin nó fáth eile, ach d’imigh na seachtainí agus tháinig lá an léirithe. Agus bhí píosa tábhachtach le rá ag gach aon dalta as rang a ceathair. Réitigh siad go fíormhaith agus bhí soiléireacht na cainte agus eicspreisean na bpáistí ar fheabhas ar fad. Agus, dá bharr sin uile, ba léir go raibh an fhoclaíocht ag dul i gcion go mór ar dhaltaí rang a sé.
Agus gan ach trí mhír fágtha sa léiriú, sheas Siobhán – an cailín a luaigh ainm Nelson Mandela an lá úd sa seomra ranga – agus thug sí píosa as ceann d’óráidí Mandela.
122122
“Our deepest fear”, ar sí, agus idir chroí agus anam sa chaint aici, “is not that we are inadequate.”“Our deepest fear is that we are powerful beyond measure.It is our light, not our darkness, that most frightens us.We ask ourselves, who am I to be brilliant, gorgeous, talented and fabulous?Actually, who are you not to be?You are a child of God.Your playing small doesn’t serve the world.There’s nothing enlightened aboutshrinking so that other peoplewon’t feel insecure around you.We were born to make manifestthe glory of God that is within us.It’s not just in some of us: it’s in everyone.And, as we let our own light shine,we unconsciously give other peoplepermission to do the same.As we are liberated from our own fear,Our presence automatically liberates others.”
Bhuel, chloisfeá an biorán féin ag titim ar urlár an tseomra ranga agus í á rá. Le linn do Shiobhán a bheith ag tabhairt na hóráide, bhí Dara ag réiteach a intinne féin don bpíosa a bhí seisean ag dul a’ rá. Ach, ag an am céanna, bhí sé ag faire ar dhaltaí rang a sé agus thug sé faoi deara go ndeachaigh óráid Shiobhán i bhfeidhm go mór orthu. Ach d’aithin sé chomh maith go ndeachaigh sé i bhfeidhm ach go háirithe ar an dtriúr a chaith go dona le Yashi roinnt seachtainí roimhe sin. Gach cosúlacht ar an scéal go raibh an aidhm rúnda a bhí ina chroí istigh ag Dara á baint amach.
Deireadh ráite ag Siobhán agus tháinig Dara ar aghaidh. Bhreathnaigh sé an slua os a chomhair amach, bhreathnaigh sé na múinteoirí, bhreathnaigh sé Yashi …
“I have a dream,” ar sé, agus stop soicind nó dhó, agus d’aimsigh a shúil súile an triúir úd as rang a sé. “I have a dream …” agus labhair sé amach focail cháiliúla Mhartin Luther King in aghaidh na héagóra, in aghaidh an chiníochais, in aghaidh an oilc. Agus bhí a fhios ag an mbuachaillín go raibh lán a chroí á thabhairt don iarracht aige. Agus, nuair a stop sé den chaint, bhí béal an uile dhuine os a chomhair amach ar leathadh le hiontas. Ansin bualadh bos. B’iad an triúr a rinne an feall ar Yashi ba mhó a thug bualadh bos. Agus, nuair a chiúnaigh na daltaí arís, tháinig Yashi féin ar aghaidh. Ansin labhair Dara athuair.
“Anois, mar bhuille scoir, ba mhaith le Yashi Amki, a tháinig chun na tíre seo as Myanmar na hÁise cúpla mí ó shin, dán a rá. Agus d’fhág Dara an bealach ag Yashi.
“Is aistriúchán é seo,” arsa Yashi, ina ghlór caoin séimh, “a rinne mé féin ar dhán a scríobh banlaoch Myanmar, Aung San Suu Kyi. Agus thosaigh sé isteach ar an dán a rá, ‘s gan oiread agus nóta os a chomhair.
123123
“Dá stróicfeá súil mo chinn,” ar sé.“Chaochfainn an leathshúil eile ort;Dá mbascfá mé le maslaí,Ghuífinn beannacht ort;Dá gcuirfeá lasair faoi mo róba,Chaoinfinn deora a mhúchta.Is dá gcaillfeá féin do shúil-se,Thabharfainn leathshúil duit;‘S dá ndóifí gach ball éadaigh ort,Leathfainn ort mo chasóg.”
Deireadh ráite ag Yashi agus bhéic an ciúnas ina mhacalla ar fud an tseomra. Ciúnas a d’fhás air féin agus a d’fhág gach aon duine a d’éist leis na focail a d’imigh roimhe faoi gheasa ag an smaoineamh. Agus, i ndul an chiúnais sin, d’fhill lucht rang a ceathair ar a seomra féin agus a fhios acu go ndeachaigh a n-iarrachtaí i bhfeidhm go mór ar na daltaí sinsearacha.
Ní raibh lá ina dhiaidh sin in imeacht na scoilbhliana ar caitheadh go dona le Yashi Amki arís. Go deimhin, cúpla seachtain tar éis lá an léirithe, tháinig triúr as rang a sé go seomra rang a ceathair. Tháinig siad chun togra a bhí ina n-intinní acu a phlé. Togra maidir le gníomh a dhéanamh ar son daoine a bhí faoi chruatan sa Domhan Thoir a bhí i gceist. Agus an triúr a tháinig chun é a phlé! Bhuel … ní gá aithne ná ainm. Is leor a rá gur ardaigh sé croí Dhara a fheiceáil cén triúr iad féin go baileach.
124124
díol agus ceannachMáirín Ní Choinceanainn
Bhí Liam agus a mháthair ina suí sa gcisteanach ag ól tae. Bhí siad ag caint ar rud a bhí ag cur as do Liam le tamall.
“Ach a Mham” arsa Liam, “caithfidh mé imeacht. Níl aon obair le fáil sa tír seo níos mó.” “Nach féidir leat a ghabháil ag plé le faochain?” a deir a mháthair. “Chuala mé go bhfuil pingin mhaith le déanamh astu.”
“Níl mé le asal a dhéanamh dhíom féin á mbaint sin,” arsa Liam.
“Bhuel, cén jab ar an domhan seo nach bhfuil obair ag baint leis?” a d’fhiafraigh a mháthair dhe. “Tá obair ag baint le chuile jab ach ní hé obair an asail atá uaim,” a d’fhreagair Liam go cantalach. “Níl fonn orm a bheith ag éisteacht leis seo!” a dúirt sé agus é ag éirí ina sheasamh. “Tá mé ag dul síos ag an teach ósta le haghaidh deoch a bheith agam.”
Tháinig Liam anuas staighre ar maidin agus tinneas cinn uafásach air. Bhí sé deich n-uaire níos measa nuair a thosaigh a mháthair ag gearán. Bhí na billí uileag le n-íoc agus bhí an t-airgead chomh gann sin sa teach go raibh faitíos uirthi an braon bainne a cheannach. D’éirigh idir an bheirt acu arís agus ba ghearr gur thosaigh an mháthair ag caoineadh. Bhí sí scanraithe i dtaobh cúrsaí airgid ach ag an am céanna níor theastaigh uaithi go gcaithfeadh Liam an bhaile a fhágáil. Bhuail aiféala Liam. Le teann trua dá mháthair dúirt sé léi go rachadh sé amach ar thóir jab ag baile, ach go raibh faitíos air nach mbeadh sé ró-éasca a leithéid a fháil.
Chaith Liam an lá ar fad ag siúl na cathrach ag tóraíocht oibre. Ach ní raibh aon mhaith dhó ann. Ní raibh obair le fáil in aon áit. Chuaigh sé isteach ar deireadh i dteach ósta a bhí i ngar do na duganna le fiafraí an mbeadh aon obair acu. Fad is a bhí Liam sa teach ósta bhí fear ina shuí ag breathnú air agus meangadh gáire aisteach air. Thar éis tamaill shiúil an fear seo anall agus shuigh sé le taobh Liam.
“Chuala mé go bhfuil tú ag cuartú jab,” a dúirt sé.
125125
Dúirt Liam go raibh. D’inis mo dhuine do Liam go mbeadh jab aige dhó dá gcasfadh sé leis an oíche sin i gCúlsráid an Duga. Bhí Liam sásta, cé go raibh cineál faitís air roimh an bhfear strainséartha seo.
Thug Liam a aghaidh ar Chulsráid an Duga. Ní raibh sé in ann mo dhuine a fheicéail ar dtús. Thosaigh sé ag glaoch air.
“Hóigh! Heileó.”
“Dún do chlab a amadáin,” a dúirt mo dhuine go garbh, “nó beidh an baile dúisithe agat!” “Ta brón orm,” arsa Liam.
“Anois, bhí tú ag toraíocht oibre inniu, nach raibh?”
“Bhí, ceart go leor. An bhfuil obair agat dhom?” “Tá,” arsa mo dhuine, “Ach is obair rúnda í. Ní féidir focal a rá le deoraí. Le dhuine ná deoraí, an dtuigeann tú é sin?”
“Tuigim,” a deir Liam.
“Is maith sin. Bhuel, tá bád áirithe ag teacht i dtír amárach. Gheobhaidh tú mála ó dhuine de mhairnéalaigh an bháid. Tabharfaidh sé liosta seoltaí dhuit chomh maith. Tabharfadh tusa an stuif atá sa mhála go dtí na seoltaí sin. Sin a bhfuil le déanamh agat. Bí anseo chuile mhaidin ag ceathrú chun a cúig agus déan an rud céanna.” Bhuail aimhreas Liam.
“Níl seo in aghaidh an dlí ná tada, an bhfuil?”
“An bhfuil an obair uait nó nach bhfuil?” a deir mo dhuine, agus sháigh sé slám mór airgid isteach i lámh Liam. Nuair a chonaic Liam an méid airgid a bhí ann las na súile ina cheann. Shocraigh sé go dtógfadh sé an jab. Bhí cineál faitís air fós, ach bhí na billí le n-íoc.
Mhínigh mo dhuine chuile rud a bheadh le déanamh aige agus rinne Liam mar a iarradh air. Thar éis cúpla mí bhraith sé go raibh sé saibhir. Ach dá mhéad airgid a shaothraigh sé, is ea is santaí a d’éirigh sé. Tráthnóna amháin agus Liam suite ina sheomra ag breathnú ar an mála, rith smaoineadh leis. D’fhéadfadh sé cuid den stuif a choinneáil dhó féin le díol. Nach bhféadfadh sé a rá le mo dhuine gurb amhlaidh nár tugadh an méid ceart den stuif dhó? Níorbh fhada go raibh an plean oibrithe amach aige. Uaidh sin amach chuile uair dá bhfuair Liam mála choinnigh sé cuid den stuif dhó féin agus fuair sé réidh leis an gcuid eile mar a dhéanadh sé i gcónaí. Ach de réir a chéile bhí mo dhuine ag éirí amhrasach faoin scéal a bhí ag Liam dhó. Maidin amháin lean sé Liam agus chonaic sé é ag cur cuid den stuif ina phóca féin. Bhí sé ag dul in aer agus chuaigh se chomh fada le Liam i lár na hoíche. Thug sé batráil mhaith dhó faoina ndearna sé agus d’fhógair air gan é a dhéanamh arís. Chuir Liam glaoch ar na gardaí an lá dár gcionn faoin mbatráil a bhain dhó agus gabhadh mo dhuine. Bhí Liam ag ceapadh go raibh sé sábháilte ansin.
Chuaigh Liam go dtí an teach ósta oíche amháin. Bhí sé deireanach go maith nuair a d’fhág sé. Ach níor bhain sé an baile amach riamh. Ní raibh tásc ná tuairisc ar Liam nó go bhfuarthas é an mhaidin dár gcionn i gCúlsráid an Duga. Bhí sé marbh. Nuair a chonaic mo dhuine an scéala ar an teilifís agus é sa bpríosún séard a dúirt sé leis féin:
“Dá fhad a théann an sionnach, beirtear air sa deireadh.”
Ansin rinne sé gáire beag mailíseach.
126126
Eachtraí aoibhnePól Ó Muirí
D’éirigh Aoibheann go luath maidin Dé Sathairn. Chuir sí uirthi a cuid éadaí go gasta. Bhí deifir uirthi; bhí deifir mhór uirthi. Rith sí síos an staighre agus isteach sa chistin. Bhí a hathair ag léamh an nuachtáin. D’amharc sé uirthi agus iontas air. “Tá tú i do shuí go luath,” a dúirt sé. Níor thug Aoibheann freagra air láithreach. “Hm?” a dúirt sí agus í idir dhá chomhairle: an mbeidh tósta nó croissant agam? “Tá tú i do shuí go luath,” a dúirt mé, arsa a hathair. “Tá,” a dúirt Aoibheann, “tá an ceart agat; tá mé i mo shuí go luath.”
Lig a hathair osna; bhí Aoibheann ag dul a bheith ciotach inniu. D’ól sé braon as a chupán tae agus labhair arís: “Cad chuige a bhfuil tú i do shuí go luath?”
“Tá mé ag máirseáil,” a dúirt Aoibheann agus í ag cur aráin sa tóstaer. Chuir a hathair an nuachtán síos ar an tábla. Bhí cuma mhíshásta air. “Tá tú ag máirseáil,” a dúirt sé, “bhuel, tá sin iontach spéisiúil. Abair seo liom: cé a thug cead duit dul ag máirseáil; cén fáth go bhfuil tú ag máirseáil agus cá háit a mbeidh tú ag máirseáil – má thugtar cead duit ar chor ar bith.”
D’aithin Aoibheann go raibh fearg air. D’aithin sí gur tháinig athrú ar a ghlór nuair a bhí fearg air. Chuir sé a chuid fiacla le chéile agus d’éirigh a ghlór géar. Léim an tósta aníos as an tóstaer. D’amharc Aoibheann ar an tósta agus d’amharc sí ar a hathair. Bhí sé ag stánadh uirthi. “Bhuel?” a dúirt sé agus a chuid fiacla fite fuaite ina bhéal. “Bhuel? An bhfuil freagra agat ar mo cheisteanna simplí?”
Rinne Aoibheann moill bheag sular labhair sí. “Ná héirigh feargach,” a smaoinigh sí léi féin, “má éirím feargach, éireoidh daid feargach agus ní bheidh máirseáil ar bith ann.”
Thóg sí píosa tósta, chuir ar phláta é agus shuigh síos ag an tábla. Thóg sí scian agus chuir rud beag ime ar an tósta. “Bhuel,” a dúirt sí, “is é an rud a ba mhaith liom a dhéanamh dul ag máirseáil inniu. Sin an fáth gur éirigh mé go luath.”
127127
“Tá tú ceithre bliana déag d’aois, “ a dúirt a hathair, “ ní gnó déagóra é dul ag máirseáil.”
“Tá ceithre bliana déag sean go leor,” a dúirt Aoibheann, “agus tá an léirsiú seo tábhachtach.”
“Léirsiú atá anois ann,” a dúirt a hathair, “Léirsiú! Dúirt tú gur ag máirseáil a bhí tú. Ní hionann léirsiú agus máirseáil.” Bhí a ghlór ag éirí níos géire.
“Máirseáil agus léirsiú le chéile atá ann,” a dúirt Aoibheann, “agus tá sé tábhachtach.”
“Cén fáth go bhfuil tú ag dul ag máirseáil?” a dúirt a hathair arís.
Thuig Aoibheann nach raibh rogha ar bith eile aici; bhí uirthi an fhírinne a insint.
“Tá mé ag máirseáil in aghaidh an chogaidh san Iaráic,” a dúirt sí. Labhair sí chomh ciúin sin gur ar éigean a chuala a hathair í.
“Abair sin arís. Cogadh?” a dúirt sé. Chorraigh sé ina chathaoir. Droch-chomhartha é sin, a dúirt Aoibheann léi féin, tá sé ag éirí tógtha anois. Má éiríonn sé tógtha, éireoidh sé feargach ar ball.
“Tá mé ag máirseáil in aghaidh an chogaidh san Iaráic,” a dúirt sí. “Níl an cogadh cothrom. Ní thacaím leis”, a dúirt sí chomh muiníneach agus a thiocfadh léi.
Stán a hathair uirthi. Níor chorraigh sé. Stán Aoibheann ar an tósta; ní raibh ocras uirthi:
“Ní ligfidh sé dom dul ag máirseáil.” D’amharc sí ar a hathair; bhí sé ag stánadh uirthi go fóill.
“Cé atá ag dul leat?” a d’fhiafraigh sé sa deireadh.
“Cairde ón rang,” a dúirt Aoibheann, “tá scaifte againn ag dul. Buailfidh muid le chéile agus rachaidh muid ar an máirseáil le chéile.”
“An mbeidh do ghuthán póca leat?”
“Beidh.”
“Ní bheidh sibh ag dul faoi scairt asail de theach tábhairne?”
“Ní bheidh.”
“Tiocfaidh tú abhaile láithreach má bhíonn aon trioblóid ann?”
“Tiocfaidh.”
“Ní bheidh baint ná páirt agat le strainséirí?”
“Ní bheidh.”
“Maith go leor,” a dúirt a hathair sa deireadh, “tá cead agat dul.”
Stán Aoibheann air agus dúirt go héiginnte: “Tá cead agam dul?”
“Tá,” a dúirt a hathair, “tá muinín agam asat. Is duine ciallmhar tú. Tig leat dul – ach bí cúramach.”
128128
Tháinig Aoibheann abhaile ón mháirseáil an tráthnóna sin agus sceitimíní uirthi.
“Cad é mar a bhí an ócáid?” a d’fhiafraigh a hathair di.
“Bhí lá ar dóigh agam,” a dúirt Aoibheann, “bhí na mílte duine i láthair. Bhí ceol ann agus óráidí. Bhí sé chomh callánach sin. Tá áthas orm gur ghlac mé páirt ann; tá áthas orm go raibh mé ann. B’iontach an mháirseáil í.”
“Agus ní raibh trioblóid ar bith ann?”
“Ní raibh, a dhaid, ní raibh trioblóid ar bith ann. Bhí gach aon duine iontach caradach le chéile. Lá ar dóigh a bhí ann,” a dúirt Aoibheann.
Bhí sí sáite sna tuairiscí teilifíse an oíche sin. Stán sí ar na mílte duine ag siúl na sráideanna agus smaoinigh sí léi féin: “Tá mise ina measc. Shiúil muid uilig le chéile ar son na síochána.”
Léigh sí gach tuairisc nuachtáin faoin léirsiú. Bhí díomá uirthi go raibh cuid de na hiriseoirí chomh fuar sin san ócáid. Leoga, bhí cuid acu maslach ar fad. Shocraigh sí litir a scríobh chun na nuachtán ag míniú cad chuige a ndeachaigh sí féin ag máirseáil. Cheannaigh sí na nuachtáin ar fad an tseachtain sin ach níor fhoilsigh ceann ar bith acu a litir. Bhí díomá uirthi arís ach níor chaill sí a misneach.
Tháinig an Satharn arís agus d’éirigh sí go luath arís. Bhí a hathair sa chistin arís. “Ná habair liom go bhfuil tú ag máirseáil an tseachtain seo arís?” a dúirt sé agus iontas ina ghlór.
“Tá mé,” a dúirt Aoibheann agus fios aici nach stopfadh a hathair í an iarraidh seo.
“An ag máirseáil ar son na síochána san Iaráic atá tú?” a d’fhiafraigh sé.
“Ní hé. Tá mé ag máirseáil ar son daoine ocracha an domhain. Beidh mé ar ais in am don dinnéar. Slán,” a dúirt sí. Stán a hathair ar an doras agus í ag fágáil. Bhí a iníon iontach dáiríre faoi na cúiseanna seo agus chuir sin a sheacht n-iontas air.
Tháinig Aoibheann ar ais an tráthnóna sin. Bhí sí tógtha arís faoin ócáid agus bhí mórán bileog eolais aici.
“An raibh tairbhe ar bith ann?” a d’fhiafraigh a hathair di.
“Bhí.” a dúirt sí. Stán sí ar an nuacht teilifíse an oíche sin ach focal faoin léirsiú ní raibh ann. Léigh sí na nuachtáin an tseachtain ina dhiaidh sin. Rinne siad neamhiontas iomlán den ócáid. Bhí díomá uirthi agus fearg. Scríobh sí arís chun na nuachtán. “Ní ligfidh mé dóibh neamhiontas a dhéanamh de seo,” a dúirt sí. Chuir sí an litir chucu ar an ríomhphost. Léigh sí gach nuachtán an tseachtain ina dhiaidh sin. Níor fhoilsigh ceann ar bith acu a litir. Bhí díomá uirthi. Ba mheasa ná díomá é; bhí lionn dubh uirthi. Ní raibh sí ag déanamh difear ar bith. Níorbh fhiú dul ag máirseáil; níorbh fhiú scríobh chun na nuachtán; níorbh fhiú an tairbhe an trioblóid. Bhí sí ag cur a cuid ama amú.
129129
Tháinig an Satharn arís. D’eirigh Aoibheann go drogallach agus chuaigh isteach sa chistin. Chonaic a hathair go raibh smúid uirthi. “Cad é atá ort?” a d’fhiafraigh sé.
“Níl tada orm,” a dúirt sí go brónach.
“Tá rud éigin ort, is léir,” a dúirt sé. “Cad é atá ort? Abair liom. Suigh agus labhair liom.”
Shuigh Aoibheann go drogallach; bhí pus uirthi.
“An Satharn atá ann. An bhfuil tú ag dul ag máirseáil?” a d’fhiafraigh a hathair go cineálta.
“Tá léirsiú ann ach ní dóigh liom go rachaidh mé,” a d’fhreagair sí.
“Cad é an chúis atá ann an iarraidh seo?” a dúirt daid.
“Cearta páiste a chosaint,” a dúirt sí i mbeagán focal.
“Tá sin tábhachtach,” a dúirt a hathair.
“Tá,” a dúirt Aoibheann.
“Cad chuige nach bhfuil fonn ort dul an iarraidh seo?” a d’fhiafraigh daid di.
Stán Aoibheann ar an tábla. “Ní fiú,” a dúirt sí.
“Ní fiú cearta páiste?” a dúirt a hathair.
“Ní hé sin é,” a dúirt sí, “ní fiú máirseáil. Ní fiú léirsiú. Ní dhéanann sé difear ar bith do na cúrsaí seo. Tá cogadh san Iaráic; tá daoine ag fáil bháis den ocras. Cad é an difear a rinne sé do dhuine ar bith mise bheith ag máirseáil?”
“Tuigim,” a dúirt a hathair. Thost sé tamall beag. “Á, bhuel,” a dúirt sé. D’éirigh sé agus chuir sé air a chóta.
“Cá bhfuil do thriall?” a d’fhiafraigh Aoibheann de.
“Tá mise ag dul ag máirseáil,” a dúirt a hathair léi. “Rinne do mháirseáil ar fad difear mór domsa.”
130
`nm,./ßsdg##¢§sdƒrmmmmm
130130130
aMhrÁinamhrán na bhFiann Curfá: Sinne Fianna Fáil, atá fé gheall ag Éirinn, buíon dár slua thar toinn do ráinig chugainn, Fé mhóid bheith saor. Seantír ár sinsir feasta, ní fhágfar fé’n tiorán ná fé’n tráil Anocht a théam sa bhearna bhaoil, Le gean ar Ghaeil chun báis nó saoil Le gunnaí scréach fé lámhach na bpiléar Seo libh canaíg’ Amhrán na bhFiann.
https://www.youtube.com/watch?v=cX4ka-5j2vU
https://www.youtube.com/watch?v=yTxlCR7B518
`nm,./ßsdg##¢§sdƒrmmmmm `nm,./ßsdg##¢§sdƒrmmmmm
131131131
amhrán na Scadán
Nuair a théim a luí san oíche, bím ag smaointiú ar an iasc, Nuair a éirím amach ar maidin, bheirim rúid go dtí an bhinn, Bíonn na héanacha ag cur pléisiúir orm ’na suí i mbéal na bpoll ’S an phéist ag an Tor Dhearg ag cur na scadán tharna droim.Bím ag smaointiú ar an eangaigh is ar an bhád a mbíonn sí ann, Bím ag smaointiú ar na rámhaí is a mbuillí ins an toinn, Bím ag smaointiú ar an fhearthainn ’s ar an tréan a bhí sa ghaoith ’S gach uair dár chroch mé an stiúir uirthi ’s an teilm ina cionn.Ach is deas an rud na slanntracha a bheith soilsiú ar ár mbróig, ’S dá bhfuil sa domhan á bplúchadh go minic ná iad a dhíol, Ach caithfimid a ghabháil an canál leo, maith nó olc an t-am San áit a mbeidh lúcháir ar an cheannaí romhainn ’s buidéal dúinn den lionn.Nuair a shuím cois na tineadh, bím ag smaointiú ar an am A raibh mé fhéin ’s mo churach beag amuigh ar bharr na dtonn, ’S gan idir mé is an tsíoraíocht ach an t-éadach tana tarr Ag cosnamh gaoithe is farraige i measc éanacha na dtonn.Ach anois atá mé aosta is mé ag éirí lag breoite tinn, Níl mé ag dúil go brách le biseach a fháil go síntear mé sa chill, Bheirim altú do Dhia na glóire mar chuir mé isteach m’am Ar chreig i lár na farraige i measc éanacha na mbeann.
https://www.youtube.com/watch?v=UK569ar2kxI
`nm,./ßsdg##¢§sdƒrmmmmm
132132
an cailín ÁlainnTomás Mac Eoin
Tá cailín álainn, a dtug mé grá dhi Sí ‘s deis’ is áille, ná bláth ‘s ná rós Gan í ar láimh liom, is cloíte atá mé Ó a chailín álainn, ‘s tú fáth mo bhróinCurfá: A chailín álainn, a dtug mé grá duit Ó bí ar láimh liom, mo mhíle stór Ó abair liomsa, gur tú mo ghrá gheal Beidh orm áthas, in áit an bhróinNuair a éirím, amach go huaigneach Siúd é an uair, is mó mo bhrón O bím ag smaointeamh, ar an chailín uasal Atá i bhfad uaimse, mo chreach ‘s mo bhrónDá dtiocfá liomsa, a chailín álainn Aríst go brách ní bheadh orm brón Sheinnfinn ceol duit, mar cheol na cláirsí Nó ceol binn smóilín, ‘s an drúcht gheal cheo.
https://www.youtube.com/watch?v=4ssktT1645o
`nm,./ßsdg##¢§sdƒrmmmmman cailín ÁlainnTomás Mac Eoin
Tá cailín álainn, a dtug mé grá dhi Sí ‘s deis’ is áille, ná bláth ‘s ná rós Gan í ar láimh liom, is cloíte atá mé Ó a chailín álainn, ‘s tú fáth mo bhróinCurfá: A chailín álainn, a dtug mé grá duit Ó bí ar láimh liom, mo mhíle stór Ó abair liomsa, gur tú mo ghrá gheal Beidh orm áthas, in áit an bhróinNuair a éirím, amach go huaigneach Siúd é an uair, is mó mo bhrón O bím ag smaointeamh, ar an chailín uasal Atá i bhfad uaimse, mo chreach ‘s mo bhrónDá dtiocfá liomsa, a chailín álainn Aríst go brách ní bheadh orm brón Sheinnfinn ceol duit, mar cheol na cláirsí Nó ceol binn smóilín, ‘s an drúcht gheal cheo.
https://www.youtube.com/watch?v=4ssktT1645o
`nm,./ßsdg##¢§sdƒrmmmmm
133133
ná habair é, déan éJJ Ó Dochartaigh
Chuir mé an síol agus d’fhás sé go spéir, (do-do do, do do, do do, do do) Nuair a ghlan mé an fuíoll, bhí sé snasta is géar (do-do do, do do, do do, do do) D’aithin gach duine go raibh fiúntas mór leis (do-do do, do do, do do, do do) nuair a spreag sé an óige agus mhúscail sé spéis (do-do do, do do, do do, do do)Anois an gcreidfidh sibh mé? Nuair a dhiúltaíonn tú géilleadh don namhaid, gheobhaidh tú éCurfá: An té nach bhfuil láidir, ní mór dó bheith glic. Tá teachtaireacht nua ag teacht ó na cnoic, Bhí Maoise fadó ann, na Gaeil ann anois Tá an dea-sceál réidh, Ná habair é, déan é (x2)Má tá fód ann le seasamh, seasfaidh muid é (do-do do, do do, do do, do do) Tá an t-am ann don ghníomhú, déan dearmad ar phlé (do-do do, do do, do do, do do) Níl uasal nó íseal i mbearna an bhaoil (do-do do, do do, do do, do do) Gualainn ar ghualainn, go deireadh an tsaoil. (do-do do, do do, do do, do do)Anois an gcreidfidh sibh mé? Nuair a dhiúltaíonn tú géilleadh don namhaid, gheobhaidh tú éCurfá: An té nach bhfuil láidir, ní mór dó bheith glic. Tá teachtaireacht nua ag teacht ó na cnoic, Bhí Maoise fadó ann, na Gaeil ann anois Tá an dea-sceál réidh, Ná habair é, déan é (x2)
http://nos.ie/cultur/ceol/fisean-ceoil-na-habair-e-dean-e/
`nm,./ßsdg##¢§sdƒrmmmmm
134134
Oíche NollagMáire Mhac an tSaoi
Le coinnle na n-aingeal tá an spéir amuigh breactha, Tá fiacail an tseaca sa ghaoith ón gcnoc; Adaigh an tine is téir chun na leapan: Luífidh Mac Dé ins an tigh seo anocht. Fágaidh an doras ar leathadh ina coinne, An Mhaighdean a thiocfaidh is a Naí ar a hucht; Deonaigh do shuaimhneas a ghlacadh, a Mhuire, Luíodh Mac Dé ins an teach seo anocht. Bhí soilse ar lasadh i dteach sin na haíochta, Cóiriú gan caoile, bia agus deoch, Do cheannaithe olla, do cheannaithe síoda, Ach luífidh Mac Dé ins an tigh seo anocht.
https://www.youtube.com/watch?v=KONuunnAVLw
https://www.youtube.com/watch?v=jY2gCIXmz-o
`nm,./ßsdg##¢§sdƒrmmmmmOíche NollagMáire Mhac an tSaoi
Le coinnle na n-aingeal tá an spéir amuigh breactha, Tá fiacail an tseaca sa ghaoith ón gcnoc; Adaigh an tine is téir chun na leapan: Luífidh Mac Dé ins an tigh seo anocht. Fágaidh an doras ar leathadh ina coinne, An Mhaighdean a thiocfaidh is a Naí ar a hucht; Deonaigh do shuaimhneas a ghlacadh, a Mhuire, Luíodh Mac Dé ins an teach seo anocht. Bhí soilse ar lasadh i dteach sin na haíochta, Cóiriú gan caoile, bia agus deoch, Do cheannaithe olla, do cheannaithe síoda, Ach luífidh Mac Dé ins an tigh seo anocht.
https://www.youtube.com/watch?v=KONuunnAVLw
https://www.youtube.com/watch?v=jY2gCIXmz-o
`nm,./ßsdg##¢§sdƒrmmmmm
135135
Fáinne Geal an Lae
Maidin moch do ghabhas amach Ar bhruach Locha Léin An samhradh ‘teacht ‘s an chraobh len’ ais Is lonrach te ón ngréin Ar thaisteal dom trí bhailte poirt Is bánta míne réidhe Cé a gheobhainn le m’ais ach an chúileann deas Le fáinne geal an laeNí raibh bróg ná stoca, caidhp ná clóc Ar mo stóirín óg ón spéir Ach folt fionn órga síos go troigh Ag fás go barr an fhéir Bhí calán crúite aici ina glaic ‘S ar dhrúcht ba dheas a scéimh Do rug barr gean ar Bhéineas deas Le fáinne geal an laeDo shuigh an bhrídeog síos le m’ais Ar bhinse glas den fhéar Ag magadh léi, bhíos dá maíomh go pras Mar mhnaoi nach scarfainn léi ‘Sé dúirt sí liomsa, “Imigh uaim Is scaoil ar siúl mé a réic” Sin iad aneas na soilse ag teacht Le fáinne geal an lae
Na Casaidigh: https://www.youtube.com/watch?v=y0Z4iMRKBc4
`nm,./ßsdg##¢§sdƒrmmmmm
136136
tír na nÓgColm Mac Séalaigh
Fadó, fadó in Éirinn, roimh theacht an nua-aois, Bhí cónaí ann ar an bhFiann, Fionn ‘s a mhac Oisín Is iomaí eachtra a bhain leo siúd, Is iomaí casadh croí, Ach ní dhéanfar dearmad ar an lá A bhuail Oisín le Niamh. Curfá: Niamh Cinn Óir, as Tír na nÓg, Ba í an bhean ab áille gné a chas ar Oisín Óg Mheall sí é le breáthacht, Mheall sí é le póg, Is mheall sí é gan aon agó Go Tír na nÓg.
Bhí Oisín, lá breá gréine, Ag siúl le ciumhais na habhann ‘Measc bláthanna buí, is luachra, Taibhsíodh dó an tsamhail, Spéirbhean ghléigeal álainn A d’fhág croí an laoich sin fann, Thug cuireadh dó go Tír na nÓg Go síoraí cónaí ann.
`nm,./ßsdg##¢§sdƒrmmmmmtír na nÓgColm Mac Séalaigh
Fadó, fadó in Éirinn, roimh theacht an nua-aois, Bhí cónaí ann ar an bhFiann, Fionn ‘s a mhac Oisín Is iomaí eachtra a bhain leo siúd, Is iomaí casadh croí, Ach ní dhéanfar dearmad ar an lá A bhuail Oisín le Niamh. Curfá: Niamh Cinn Óir, as Tír na nÓg, Ba í an bhean ab áille gné a chas ar Oisín Óg Mheall sí é le breáthacht, Mheall sí é le póg, Is mheall sí é gan aon agó Go Tír na nÓg.
Bhí Oisín, lá breá gréine, Ag siúl le ciumhais na habhann ‘Measc bláthanna buí, is luachra, Taibhsíodh dó an tsamhail, Spéirbhean ghléigeal álainn A d’fhág croí an laoich sin fann, Thug cuireadh dó go Tír na nÓg Go síoraí cónaí ann.
`nm,./ßsdg##¢§sdƒrmmmmm
137137
Curfá Tír álainn, tír na hóige, Tír dhiamhair aislingí Trí chéad bliain chaith Oisín ann I ngrá go mór le Niamh Ach fonn nár fhág é choíche, Is nach bhféadfadh sé a chloí, Dul thar n-ais go hÉirinn, Go bhfeicfeadh sé í arís. Curfá “Ná fág an áit seo,” arsa Niamh “Ná himigh uaim, a chroí, Má fhágann tusa Tír na nÓg Ní fhillfidh tú ariamh.” Ach d’fhill Oisín ar Éirinn, Mar bhí fiabhras ina chroí Is fuair sé bás ós comhair an Naoimh B’shin deireadh lena thriall. Curfá Tír na nÓg, ó Tír na nÓg, Tír uasal na draíochta a bhí ann fadó, Féach thiar ansin í Thiar ar fhíor na spéire Sin an áit gur mhaith liom bheith, Sin Tír na nÓg,Tír na nÓgTír na nÓg.
https://www.youtube.com/watch?v=hNEAC0ZXmd8
138138
FiLíocht
athchúrsáilAilbhe Ní Ghearbhuigh
Ag siúl dom lástopas go pointeáilteag ionad athchúrsála
m’éadaíbhaineas díomis do chaithsan árthach iad
mo chraiceann,scaoileas díom,sraith bhán, gan úsáide,
mo chnámha,do bhriseasina mionphíosaíd’fhonn a mbrútríd an bpoillín
mo chuid orgán– croí san áireamh –dhein díobhbrúitín blasta
Ní ar son caomhnú,an dtuigeann túach ath-mhúnlúgo ndéanfar díombábóg shimplígo snasta.
139139
cuimhní cinnMáirtín Ó Direáin
Maireann a gcuimhne fós i m’aigneBáiníní bána is léinte geala,Léinte gorma is bheistí glasa,Treabhsair is dráir de bhréidín baileBhíodh ar fheara cásacha aostaAg triall ar an Aifreann maidin DomhnaighDe shiúl cos ar aistear fhada,A mhusclaíodh i m’óige smaointe ionamsaAr ghlaine, ar úire, is fós ar bheannaíocht.
Maireann a gcuimhne fós i m’aigne:Cótaí cóirithe fada dearga,Cótaí gorma le plúirín daite,Seálta troma aníos as Gaillimh,Bhíodh ar mhná pioctha néataAg triall ar an Aifreann mar an gcéanna;Is cé go bhfuilid ag imeacht as faisean.Maireann a gcuimhne fós i m’aigneIs mairfidh cinnte go dté mé i dtalamh.
140140
an chéad BhrógMáire Mhac an tSaoi
Do chuireamar an bhróg air den gcéad uair ar maidin,Fáiscithe, fuaite, seoidín den leathar,Míorúilt ghréasaíochta sa chéadscoth den bhfaiseanAr an dtroigh bheag bhláfar nár chaith cuing cheana,An chéad bhróg riamh ar an gcoisín meala.
A mhaoinín, a chroí istigh, seo leat ag satailt,Buail an bonn nó so go teann ar an dtalamh,Tóg an ceann gleoite go clóchasach, daingean,Linbhín fir tú id shiúl is id sheasamh,Airde mo ghlún, is chomh luath so ag ‘meacht uaim!
Is fada an ród é triall agat feasta,Is ceangal na mbróg ort níl ann ach tús ceangail.
141141
clapsholas i nGort na MónaCaitríona Ní Chléirchín
I nGort na Mónaagus solas an laeag éalúis na scáileanna ag fadúdeireadh mhí na BealtaineIs níl inseacht ar áilleachtan bhailein achan radharc ó achan fhuinneogin achan treo
Séimhe na gcrannglas glas glas
Solas deireadh laesolas síodúilglas-síodúil
Éalaíonn lon dubh óna neadeitlíonn féileacán romhambláthanna fiáine san fhéar fada.
Glas-sholas síodúil na gcrannCiúin séimh maorga
142142
an dall sa StudioSeán Ó Ríordáin
‘Suigh síos agus déanfaidh mé pictiúir díot,’Adúrtsa leis an dall,Tá cathaoir id aice ansin sa chúinne,’D’iompaigh sé a cheann,Is do shín amach an lámh sin oilte ar chuardach,Gach méar ag snámh go mallMar mhéaranna ceoltóra ar a uirlis,Is bhí an uirlis ann:Do sheinn sé ar an aer táin nótaí ciúnais,Goltraí bog na ndall,Na snámhaithe critheaglacha gur thuirlingAr bhruach na habhann–An suíochán sin a luas-sa leis, sa chúinne,Is do shuigh sé ann.Siúd láithreach é ag cíoradh a chuid gruaige,Mo réice dall!
143143
Gealt?Áine Ní Ghlinn
Léim gealt in airde ar bhus a sé déag innéagus pitseámaí air – stríocaí liath is dearg orthu!Shuigh sé síos in aice le fear a raibh babhlaer agus briefcase air!Rug an créatúr greim an duine bháite ar a briefcase!Trí shuíochán síos uaidh chrosáil bean a cosa!Rug máthair greim an duine bháite ar a páiste!D’fhéach an páiste ar an ngealt!Rinne an ghealt meangadh mór mantach gáire!Labhair an tiománaí le fear an depot!Labhair fear an depot le lucht 999!Fuair sé lucht dóiteáin ar dtús is d’fhiafraigh siadsan dean raibh an ghealt i mbaol nó tré thine nó in airde ar chrann –Ní raibh!Bhris an fear dóiteáin an líne!Ghlan an tiománaí sruth allais dá éadan!‘A Chríost,’ a scread sé – de chogar ar eagla go gcloisfeadhgealt na bpitseámaí é – ‘Cuir fios ar na bloody Gardaí!’
Tháinig na Gardaí is ghlanadar an bóthar amuigh i Ráth Fearnáin!Tháinig an t-arm is luíodar taobh thiar dá leoraithe,meaisínghunnaí crochta!Tháinig na dochtúirí lena gcuid steallairí is le veist cheangail… Tháinig an bus!Bhí fear an bhriefcase báite ina chuid allais féin!Bhí bríste an tiománaí fliuch!Bhí bean na gcos crosáilte fós coschrosáilte!Bhí rúnaí a bhí le bheith in oifig mhór i Sráid Chamdenleathuair a’ chloig ó shin anois i Ráth Fearnáin!Bhí an páiste ag stánadh ar an ngealt!Bhí an ghealt ag súgradh le cnaipí a phitseámaí– é fós ag gáire go mantach!…Stad an bus!…D’ardaigh an ghealt a cheann!D’aithin sé dochtúir! D’aithin an veist cheangail!Is é fós ag gáire léim sé suas is rith amach an dorasIsteach i lámha an dochtúra! Isteach sa veist a bhí gan lámha!
Istigh sa bhus phléasc osna faoisimh!Níor labhair ach an páiste –‘A Mhamaí, cén fáth nach ligfeá domsa mo phitseámaía chaitheamh ar an mbus?’
144144
Mo GhoogleáilDairena Ní Chinnéide
Agus mé ag googleáilIs ag íoslódáilAg amharc go fiosrachAg printeáilAg stóráilGhoogleáil mé níos móIs thosnaigh méAg wikipídeáilD’íoslódáil mo mhac150 leathanachAr Harry PotterÓ wikipediaSonraí rúndaRialacha quidditchVoldermortLeathanaigh ar nósRúnta diabharachaA iomrascáileannLena shamhlaíochtlonas é ina ollamhNa sonraí ar fadIna cheannCé dúirt nárbh foinseAn t-ocras chun eolaisA alpann mo ghoogleáil
Ná bí ag caint arYoutubeáil seachas easpaLeathan-bhanda is bíonn nahÍomhánna bristeOs comhair mo shúileAg faire orm féinAg caitheamh uaimAg an Franco-IrishNó ag léamh sa WhitehouseLe mo ríomhaire im bhaclainnAg surfáil ar chórais teilgtheLeathan-bhanda VodafoneTá brain overload ormNíl na leathanaigh ag bogadhTá fadhb leis an gcóras arísCrosta caithin súil ar mo bhéAtá suite ar chathaoir bogTrasna an tseomra uaimAg gáiríNíl cleas ar domhan a mhúchfaidhDo chruthaitheachtNá bheith ag argóint le doLaptopIs tá’s aici éFan go gcuirfead uaim é.
`nm,./ßsdg##¢§sdƒrmmmmm
Lámhleabhar na nDaltaí
Nótaí Gaeilge d’iar-bhunscoileanna Gaeltachta agus lán-Ghaeilge
Gaeilge na Sraithe Sóisearaí
Ceacht.ie
Is lámhleabhar do dhaltaí na Gaeilge sa chéad bhliain é seo. Giotaí atá feiliúnach do Ghaeilge na Sraithe Sóisearaí (An Chéad Bhliain) in iar-bhunscoileanna Gaeltachta agus lán-Ghaeilge atá sna nótaí seo; tá suíomh gréasáin www.ceacht.ie ag gabháil leis na nótaí agus an t-ábhar dírithe ar dhaltaí sna scoileanna sin.
Ina theannta sin, tá rogha anseo de litríocht na chéad bhliana a roghnaíodh ó liosta de théacsanna cuí na Comhairle Náisiúnta Curaclaim agus Measúnachta. Táimid fíorbhuíoch de na scríbhneoirí/foilsitheoirí ar fad a chomhoibrigh linn agus a thug cead dúinn gearrscéalta, amhráin agus dánta leo a athchló mar chuid den fhoilseachán seo.