.. .. . KUL TUR T ARIHIMIZDE

GiZLi DiLLER VE SiFRELER

Editorler:

Emine Gi.irsoy Naskal i

Erdal -5ahin

IQtcMi

1. Giri§:

Noktala ~ifreler • 279

Noktalama i~aretlerinin Tarih~esi

Aylin Koc;*

Noktalama i§aretleri dilin trafik i§aretleridir. Size ne zaman ba§layaca-gmm, ne zaman duracagtntZl veya sa-tlrlan nastl okuyacagtnlZl sayler.

David Mielke

Noktalama i§aretleri , duygu ve dti§tinceleri daha ar,:tk ifade etmek, ctimlenin yaptstm ve duraklama noktalanm belirlemek, okumayt ve an-lamayt kolayla§ttrmak, soztin vurgu ve ton gibi ozell iklerini beli rtmek tizere kullamlan i§aretlerdir. Bu i~aretler §Unlardtr: Nokta (.), virgtil (,), noktah virgtil (;), iki nokta (:), tit,: nokta ( ... ), soru i~ar.eti (?), tinlem i ~areti (!), ktsa r,:izgi (-), uzun r,:izgi/konu§ma r,:izgisi (-), egik r,:izgi (/), ttr-nak i§areti (" ... "), tek ttrnak i§areti (' ... '), denden i§areti ("),yay ayrar,: (( )) ko§el i ayrar,: ([ ]), kesme i§areti (').'

Noktalama i§aretleri yaztl t metinde iki rol oynar: I. ctimlenin t,:e§ it-

* Dr. Aylin Ko~. Mam1ara Universitesi Fen-Edebiyat Faki.iltesi Ti.irk Dili ve Edebiyatl Btili.imi.i. imla Ktlm•u:u'nda "Yazada Kullanalan Digerl§aretlcr" ba§laga a! linda sak sak kul-Janaldaga belirtilen i§arctlcr saralanmaktadar: Toplama i§areti, ana ( + ), ~arpma i§areti, ~arpa ( x ), C§itlik i§areti ( = ), yi.izde i§areti ( % ), i.is i§areti ( ' ), paragraf i§areti ( § ), paragraf i§areti (? ), kelimeden sonra dipnot i§areti; kelimeden once farazllik i§areti ( * ), dercce i§areti ( o ), benzerlik, yakla§aklak i§areti (alternasy-on) ( - ), bi.iyi.ik; gramcrde ~akma i~areti ( < ), ki.i~i.ik: gramerde geli~me i§areti ( > ), btili.im sonu i§areti ( *** ), eksigi veya fazlasa ( ±). (iK: 71)

280 • Kiilllir Tarihimizde Gizli Diller ve ~ifreler

li boli.imlerini baglayan manttk il i~kilerini belirtir, di.i~i.incelerin Sira, mi.inasebet ve baglannm anla~Ilmasma yardtm eder, 2. Ci.imlenin ses yaptsmt di.izenler, yazann amar;:ladtgt unsurlann (alay, heyecan gibi) ortaya r;:tkmasmt saglar.!

2. Noktalama i~aretlerinin Tariht;esi: 2.1. Eski Yunan ve Roma' da Noktalama

Noktalama i~aretlerinin tarihi MO 2. yi.izytlda iskenderiye'de ya~ayan Bizans di l bilgini Aristophanes ile ba~lar. Kurdugu sistemde, 'dis-tinctiones' dedigi i.ir;: noktayt kullanmt~ttr. Virgi.i l gorevi goren ' media distinctio ' adt verilen nokta satmn ortasma; 'subdistinctio' olarak isim-lendirilen noktanm ci.imledeki gorevi noktalt virgi.il ya da iki noktanm goreviyle aym; yaztyla e~it hizadaydt; son i ~aret 'distinctio' ise satmn en i.isti.ine konuluyordu, gorevi bugi.inki.i noktamnkiyle ayntydt. Aris-tophanes' in bu sistemi geni ~ bir kullantm alam bu lamamt~ttr. Ancak, Mb 2. yi.izyiida kullamlan tek noktalama i ~areti ' interpuncts' denilen ufak bir noktaydt. Romaiiiar bu i ~areti resmi yaztt, madalya, para, bina ve tarihl yapiiann adlannda ku llamyordu. Buna kar~Il t k, Antik Yu-nan 'da noktalama i ~aretleri kullamlmtyordu; yazt s istemi 'scriptio con-tinua' deni len yazt hir;:bir duraklama i ~areti kullam lmayan, kelimelerin biti~ik yaztldtgt bi r sistemdi. Bo~luk btrakma; MS 600-800 yiilan ara-smda ortaya r;:tkt t; ku llamm t 700' 1U ytllarda oldukr;:a yaygm la~mt~t t.

Orta

Nokta!J ~ifreler • 281

2.2. Eski Tiirk Metinlerinde Noktalama

2.2.1. Goktiirk, Mani ve Uygur Metinlerinde Noktalama

Goktiirk~enin yazllt belgeleri Runik harfli metinlerde, ozellikle Or-hun ve Yenisey yazttlannda sozciikleri, soz gruplannt aytrmak ya da

sozciigiin bittigi yeri gostetmek i ~in kullantlan tek noktalama i~areti iist

iiste konulmu~ iki nokta ( : ) dtr. Orhun ve Yenisey yazttlannda bu nok-

talama i§aretinin kullantmt ile ilgili ~u kurallar tespit edilmi§tir:

I. Normal uzunluktaki sozciikler bu i§aretle birbirinden aynhr:

t(e)fzri t(e)g: tdngridd: bolm(t)§: tiiriik: bilgii: kagan: (KTG: I )

2. Bu .i§aret, aym sattrda iki sozciik arasma konuldugu gibi satlt· sonlanna da konulmaktadtr; ancak sattr ba§tnda yer almamaktadt r.

3. i§aret, yazttlarda sistemli olarak kullantlmt§ttr. Ancak , Yenisey

yazttlanndan Begre yaztttntn asll metin on taraf; a ve as! metin, sol ta-

raf: b yiiziinde hi~bir i§aretin kullantlmadtgt goriilmii§tiir. Begre yazttt ,

asll metin, sol taraf: b:

1+-XI+-B~ J'O(J'JIH~l.JJ tk~~l1 ttf-11'0 ( J' lrfA~ Y~4J Y Jtmlht~l • l 1i !I I I J I

( J' l~p~ (J'P.cVlftl ( J')f~;-IT~ .f ~ D

s( e)kiz (a)dakllg b( a)r(t)m(t)g ii~·(ii)n yt!kt tiik( e)ti b( a)rd(t)m and a

b(ii)km(e)d(i)m (a)y(t)ta or(ii)nmeg k(a)ram(t)g (a)zd(t)m

4. Bazt Yenisey yazttlannda bir sozciigiin noktalama i~areti yle iki-

ye boliindiigii de olur:

uoe: tm§: ii~· yetm(i)§ (Uyuk-Turan: 4)

kunf: yma: kunf(u)y(u)ma (Elegest 1: I )

5. Her sozciik arasma iki nokta ( : ) i§areti konmaz. Tek heceli ve-

ya ~ok ktsa sozciikler genellikle kendinden sonraki veya onceki sozciik

ile birlikte yazthr. Bununla birlikte, iki sozciikten olu~an tiirlii soz grup-

lan da birlikte yazthr:

(e)kin (a)ra (KT D :! )

:th'l' .J.>D:

282 • KUllUr Tarihimizde Gizli Diller ve ~ifreler

yok (e)rti (KT D: 39)

Goktiirk alfabesinden soma Tiirklerin kullandiklan alfabelerden bir tanesi de 8. ve 9. yiizydlarda Maniheizmi kabul eden Tiirkler tarafm-

dan kullamlan Mani veya Manihey a lfabesidir. Mani a lfabesinde ciim-

leleri birbirinden ay1rmak iizere ktrmlZl daire i~·erisinde nokta i~areti kullamlmi~tir. Bu nokta i§areti aym zamanda 've' baglac1 gorevini de

iistlenmektedir. Metinde, kirmiZI daire iyinde nokta i§aretinin yan yana,

yift olarak kullamldigi da tespit edilmi§tir.

Uygur alfabesi, Tiirklerin 8. yiizy1l ortalanndan 18. yiizyJI ba§lan-

na kadar kullandiklan bir diger alfabedir. Uygur alfabesiyle yazilmi§

metinlerinde, yan yana iki nokta i§areti ( .. ) ciimleleri birbirinden ayir-

mak iizere kullamlmi§tir.

~~--~~cf"'~ let ,....~ ~ ~ P"""' ~ ~ .. ~ ~ ' .~."¥'¥;!~:~ '·-·"¥""

~ ...... , .. ~~~~ e•ae•a• .• ~ ~ ~-

eng ilki ol yir oruntakt begler buyruklar tnanflar bir ikintiske

aya~dap amra~dafl bolgaylar ... ikinti ilinie kamnta apgka ayagka teg-de~·i bolgaylar ... ii.~·ii.nr edig tavang u~·uz tutup nomug torii.g agtr tut-

da~·~ bolgaylar ... (AY: 143)

2.2.3. Kur'an-1 Kerim'de ve Klasik Edebiyat Metinlerinde Nok-talama ve i§aretler:

Kur'an-1 Kerim'de bilinen anlam1yla noktalama i§aretleri yoktur. Ancak, K ur 'an-1 Kerim'in giizel ve usuliine gore okunmasmda, herhan-

gi bir kelimenin iizerine gelerek bir miiddet sesi kesip teneffiis ederek

dinlenme durumunda 'vakif i~aretleri' olarak adlandmlan i~aretler kul-

lamhr. Bu i~aretler:

Mim, vakf- t !liztm: i~aretin bulundugu yerde anlam tamamland1gm-

dan durulmas1 en uygun yerdir.

Ta, vakf-t mutlak: Somas1 ile ba§lamanm uygun oldugu yere konur.

Cim, kaf, kef, vakf-t caiz: Okuyamn nefes durumuna gore durulur

veya geyilebilir.

Noktah ~ifreler • 283

Za, vakj-1 miicevvez li vechin: Bir yonden vasletmeyi ba~ka bir ma-na yoniinden de vakfetmeyi gerektiren yerlere konmu~tur.

Sad, vakj -1 murahhas zarureten: Ayetin uzunlugu veya ba~ka sebep-

le zorunlu olarak durulmas1 gereken yerlere konan i~arettir. Durulabilir ve devam edi lebilir.

Bu i~aretlerden ba~ka, her on ayetlik boliimiin sonuna konan ve ·on ' anlamm1 ifade eden aym i~areti , konu bi ti~lerine konan ve vakf-1 tam

hiikmiinde olan i~arettir. Birbirine yakm olarak yan yana gelen ve vakf-

1 miianeka denen ilfi: nokta (-.·),mana itibariyle birinde duru lursa dige-, ri nde durulmamas1 gereken yerlere konan vak1f i~aretidir. 'Durma ' an-

lammdaki Lame/if, ayetin, sonras1yla mutlak alakas1 sepebiyle durulma-mas1 gereken yerlere konur!

Tiirklerin i slamiyeti kabul. etmelerinden itibaren 19. yiizytla gelin-ceye kadar metinlerde bugiinkii anlamda kullamlan noktalama i~aretle

ri kullamlmam1~t1r. Ancak, Kur 'an ba~ta olmak iizere, tanmm1~ ki~i le

re sunulmak iyin yaztlan eserler, kiilliyatlar, divanlar ve deger verilen

kitaplann pek fi:Ogu tezhiplenirdi.5 Klasik edebiyatta, divanlarda nokta-lama i ~aretleri mevcut degildi. Ozellikle ~iirlerde, m1sra beyit biitiinlii-

gii , yani duygu veya fikri ciimleler m1sralarda veya beyitlerde bitmek-

teydi. Cum lenin biitiin ogelerini , bir veya iki m1sra ifi: inde bulundurmak

suretiyle eski ~iirlerde noktalama i~aretinin olmamas1 biiyiik bir aksak-

lik te~kil etm iyordu. Fakat ~i irde mananm m1sradan rn1sraa yiiriitiildii-

gii , c iimle ogelerinin iki m1sradan ta~mld1g1 zamanlar ki ozellikle Tan-

zimat donem inde noktalamaya ihtiyafi: duyulmu~tur. Halk §ii rinde ise

halk §airleri ya da saz §airleri yazan kimse ler degil de okuyan yani soy-

leyen ki§iler olduklan iyin noktalamanm soz konusu olmamas1 dogal

4 Mehme1 Ali San, Kur'iin-1 Kerlm' i Ciizel Okuma Teknigi ve k ura//an, istanbul 1993, s. 102- 103.

5 Kur' anlarda ilk iki sayfa 9cr9eve halinde, sure ba§hklan, giil denilen durak, secde, ciiz, a§lr ve hizip i§aretleri, d ivanlarda serlevha, kaside, gaze!, rubai ve diger biiliimle rin ba§hklan, mahlas beyitle rinin iki yam, diger y azmalarda tek veya 9ift sayfa halinde zahriye ler. scrlevha, bap, fas ll ve siiz ba§hklan , ma tlap i§aretle rinin 9evresi, halime denilen sonw;: k1S1mlan tezhip olunmu§tur. Ki1aplann ba§mda yer alan 1a9 bi9imindeki teL;hibe mihrabiye, mihrabiyeden ok gibi yiikselen 9izgile rc llg, metin k1smmm diirt yamm 9evre leyen altm ylld1z ve renkli 9izgile re celvel, bu 9izgilerin daha geni§ine zencirek, birbirine ge9meler-Ie eklenmi§ halkalara u/ama , 9i9ek ve yapraklarla siis le rtm i§ bordiirlere k1vnmda/h denmekteydi (Tiirk Ansik/opedisi, Milli Egitim Basm1evi, Ankara 1982, c. 3 1, s . 161 ).

284 • Kiiltiir Tarihimizdc Gizli Diller ve ~ifreler

kar~tlanabilir. Ancak, bu met inlerin giiniimiizde Latin harfleriyle yevri-

mi durumunda, gereken yerlere i~aret konulmaktad1r.

2.2.4. Tanzimat Edebiyatmda Noktalama

Tiirk edebi yatmda noktalamanm ~iirden once nesirde goriildiigiinii

soylemek miimkiindiir. Noktalama i~aretleri , matbaanm icadiyla Tanzi-

mat donemi yazarlannm Batidan adapte ve terciime ettikleri eserle rle

birlikte bugiinkii anlamda kullamlmaya ba§lanmi§tir. 19. yiizytla kada r devam eden, uzun, rabll ve at!flarla birbirine bagli ciimle orgiisiiniin de dinamik, g iinliik hayata bagli bir ifade ~ekli olmadigi hissedilmi§, nok-

ta lama i§aretle rini kullanmak ve fikre normal bir o lyii tay in etmek ihti-

yaci belirmi§tir.

2.2.4.1. Sozliikler, Teori Kitaplan ve Edebi Eserlerde Noktala-ma ile iigili A~•klamalar

Tanz imat donem i sozliik, teori kitaplan ve edebi eserlerin bir bolii-

miinde noktalama i§are tle rin in ku llamm ozell ikleri hakkmda ayiklay iCI

bir bilgi bulunurken kimi eserlerde bu tipte bir bilgiye rastlaninamak-

tadir. Ancak bu donem eserlerinde gerek i§aretler gerekse kullamm yer-

leJiyle ilgili olarak herkesye kabul edilmi§, standart bir yap1 bulunma-

digmdan. kimi yazarlar kitap lan nm giri§ boliimiinde kullandiklan i§a-

retler ve ozell ikleriyle ilg ili ayiklama yapma geregini hissetmi§ler; k i-

mi yazarlarsa noktalama i§aretleri kullanmakla birlikte, bunlann kulla-

mm ozell iklerine deginmemi §tir. Arap harfl i Osmanli me tinle rinde

noktalama i§aretlerinden soru i§areti , v irgiil ve noktali virg iiliin bugiin-

kii g ibi deg il de tersten yaztld •g • gorii lmektedir.

Tanzimat doneminde, basiidigJ tarihe gore Siras iyla noktalama i§a-

retleriyle ilg ili ayiklayiCI bilgiler ihtiva eden eserlerden tespit edilenle-

ri §U §ekilde snalamak miimkiindiir

Terciimfin -1 Ahvfil gazetes inde tefrika edilen Sair Evlenmesi 6 ad li

piyesinin ba§mda ~inasi , eserinde kull andig i iiy yaz1 i§aretinin gorevi-

ni §Oyle ay iklar:

6 "$air Evlenmesi", Terciinu1n-t Ahvo/, i stanbul 1277, Nr. 2; Te~rin-i Evvel 16, Rcbiii'l-ahir 13: Nr: 3, Te~rin- i Evvel 23, Rebiti' l -ahir 20; Nr. 4. Te~rin-i Evvel 30, Rcbiti ' l-ahir 27; Nr. 5, Te§rin-i Sani 6, Cemad-el-Uia 4.

l

Noktah ~ifreler • 285

Mu' tanza () i~·inde bulunan ke!{un htili tar!{ eder.

§oyle bir haffl ujkl- soz ba~·tna deltilet eder.

Nokta . soziin nihayetine a/timet olur.

Direktor Ali Bey, Molh!r ' in yazmt~ oldugu Les Fourberies de Scar-pin adh komediyi Ayyar Hamza' adtyla r;:evirdigi ti yatro eserinde, nok-talama i~aretlerini daha fazla kullanm t~ttr. Ali Bey, piyes in sonuna ek-ledigi "Bazt i~aratm Tarifi" ba~hgt altmda kullandtgt noktalama i~aret

lerini ve gorevlerini ~oyle s tral amt~ttr:

? Nqkta-i istifham

! istigrap ve hayret ve hiddet ve meserret gibi htilleri ima eder.

( ) i~·indeki ibare htili tar!{ eder.

- Soz ba~ma i~arettir .

... Tabiatiyle hitam bulmayan ibarenin nilwyetine ve par~·a parra soylenen sozun arasma vaz' olunur.

~emsedd in Sami, Usul-i Tenkit ve Tertip" adtyla yazdtg t noktalama i~aretleri ile ilg ili yaziimt~ olan ilk kitabm "Mukaddime"sinde eserin

yazth~ amact olarak "Bu risalen in mebni-i aleyhi iki bahse taksim olu-

nabilir: Biri ibarenin usul-i te rtip ve tanzimi ve nerede ba~laytp nerede

bitmesi liizumu ve her birinin mahall ve suret-i vaz' t ve ikinc isi ibare

a rasmda kullan!lan alamat ve i~arat-1 mahsGsanm mediGiiyle mahall-i

istimali bahsidir," demektedir. "UsGI-i Tenkit" boliimiinde ise "Yazt so-

ziin tasviridir. Bir resim, tasvir ettigi ~eye ne kadar ziyade benzerse, o

kadar miikemmel olacagt gibi, bir yazt dahi, soziin, miitekellimin ag-

zmdan r;: tkarken, ibraz ettigi ahvali ve suret-i ifade ve telaffuzu ne ka-

dar ziyade anlatttrabilirse, o kadar ziyade miikemmel addolunmak ikti-

za eder ... Bundan ba~ka, soyledigimiz sozlere dikkat etsek, gori.iriiz ki

sozlerimizi terkip eden kelimelerin, sarf ve nahiv kaidesince, birbiri ar-

kasma vaz' ve terkibiyle murad hasii olmaytp, maksudumuzu ifade

edebilmek ir;:in, soziimiizii, her birkar;: kelimede bir kesmeye muhtactz.

Bu kesmelerin de e nva ' t olup, bazt yerle rde soziimiizii, ancak bir nefes

a labi lecek kadar, kestigimiz halde, bazt yerlerde iki i.i r;: nefes alacak ka-

dar ve bazt yerlerde adeta birkar;: saniye keseriz . Bazt defa da soziimii-

zii , bir bahse hitam verdigimizi anlatacak surette, keseriz ve biraz dur-

duktan sonra, diger bahse, yahut o bahsin diger ftkrasma ger;:tigim iz i

7 Ali Bey, Ayyar Hamza, Or Fasi/!tk Oywz. ~evki Bey Matbaas1. is'tanbul 1288. 8 ~emseddin Sami1 Usat-i Tenkir ve Terrip. Mihran Matbaas1. istanbul 1303.

286 • Kiilt[ir Tarihimizde Gizli Diller ve ~i freler

anlatacak bir tavtrla, yeniden soze ba~lanz. i~te, soztin gerek tel affuz ve sadaca ve gerek taksimce olan boyle ahvaline dikkat ettigimizde, yal-

mz kelimeleri tahrir etmekle kanaat etmey ip, tahrirde bir ni zam ve ter-

tibe ve birtakim i§arat ve a lamata muhtay oldugumuzu anlatmz," diye-rek noktalama i§aretlerinin oneminden ve gerekliligind~n bahseder.

Noktalama i§aretlerini Franstzca kar§thklanyla §U stralamayla lis tele-

rni§tir:

,fasila

; mufreze

. katla

: ~erha

- rabtta

-farika

virgule

point et virgule

point

deux points

trait d' union

trait horizontal

() miitearnza parenthise

{} tefrikiyye crochets

mumeyyize guillemets

? istifhamiyye point d' interrogation

I taacct~biyye point d' exclamation

.. . nikat-t takdiriyye points de suspension

§ bend paragraphe

* ytldtz asterisque ~emseddin Sami , yukanda bahsi geyen noktalama i§aretlerini "Ala-

met-i Tenkitiyyenin Taksimi ve Her Birinin SGret ve Mahall-i istimali"

ba§hgt altmda her birini incelemi§,Ahmet Midhat, Namtk Kemal, Zi-

ya Pa§a Recaizade Mahmut Ekrem, Ebuzziya Tevfik ' in eserlerinden

orneklerle ac,;tklarni§tir.

~emseddin Sami, Kamus-t Turkr sozltigtintin giri§inde " I§arat-t MahsGsa" ba§hgt altmda, §U noktalama i§aretlerine yer verrni§tir:

, Muteradifleri aymr.

I'll' .

; 0 manaya mii.teallik tabiratt aytnr.

: Misallerin ba~tna konur.

Noktah ~ifreler • 287

= Lugatin cinsi degi~digine, mesela isim iken sifat veyafiil -i mute-add! iken fiil-i /az1m olduguna alamet olup, alttnda cins-i cedidenin alameti vaz' olunur.

- Baz1 tafsilar ve miita/aatt aymr.

() Lugatin tazammun etmedigi ve aytk manas t anla~tlmak iyin zikri

iktiza eden ibaratt ihata eder.

[] Bazt izahiit ve mulahaziit1 i~·ine altr.

Muall im Naci, Lagat-L Naci 10 adh sozltigtin gi ri~inde "i~arat" ba~ltgt a ltmda kullandtgt i~aretlerden baztlanm aytklamaktadtr:

, Miiteradif veya birbirini miivekkid ve mufessir kelime ve tahirleri ay1nr.

; Lfigatin manasuu izah eden kelime veya rahir/erin iist tarafinda bulunur.

§ Lugatin miinii-yt miitenevviyesi arasma girer.

: Manzum veya mensur misal/erin iisr tarafinda bulunur.

" " Manzum misallerin iki tara{lna konulur.

- Beyitin nusra/anm veya kavl ile kiiilin nam1111 ay1nr. Bir de fa-gat ile izafetsiz istima/i hiilinde ahirine iliive edilebilecek ye h01jinin arasma konulur.

= Miisavi.

Ali Seydl, Resimli Kamus-1 Osmanf'de" "i~arat-t Mahsusa" ba~ ltgt

a ltmda sozltikte kullamlan i~aretler ve aytklamalar ~oyledir:

§ Kelimatm hakikf ve mecazf olduguna gore mana/an tebeddul et-

tikt;e aralanna vaz' olunur.

=Sol tarafmdaki kelime veya kelimat, sag tarO;{lndaki kelimenin ve-ya terkibin mana-yl medlulunu izah eder.

- Metinden harit; ibareyi arasma altr.

' Kelimat-L muteradifeyi birbirinden aymr.

; Bir manaya delalet eden kelimeleri birbirinden tefrik eyler.

[], {} Bazt izahat-L zaideyi ihtiva eyler

" " Mu~tehidCitt dahiline a!tr.

I 0 Muallim Naci, Lugat-i Naci. Astr Matbaast, istanbul 1322. II Ali Seydi, Resimli Kamus-1 Osmani, Matbaa-i Kiitiib-hane-i C ihan, C. I, istan-

bul 1324.

288 • Kliltlir Tarihimizde Gizli Diller ve ,$ifreler

Ahmet Cevat Emre, Turkr;e Smf ve Nahiv - Eski Lisfin-1 Osman!

Smfve Nahiv12 adll gramerinde "Tenkit"13 ba~1Ig1 altmda noktalama i~aretleri hakkmda bi lgi verir ve orneklerle a~1klar. Ahmet Cevat Em-

re ' nin e le aldigi noktalama i§aretleri ve bu i§aretlerle ilgili tammlan

~oyl edi r:

Tenkit. bir ibfirenin aksfinum baz1 i~firfit-l mevzfia ile ayumakttr. Bu sfiyede iblirenin ma' nastna intikaal daha kolay olur. Tenkitte is-ti' mal olunan i~aretler ondur: Virgul {,}. noktalt virgiil [;], iki nokta [.}, nokta [.], nokta-i istifham [?], nokta-i nidli ['], tlrnak [' '"], hat[-], mu' terize [()], nikaat-i kat[ .. .].

\lirgul- Bu i~aret ktrliat esnasmda cuz' f hir tevakkufun liizumuna deiO/et eder. Evvela, ibarede vazifeten mii~ahih mevki' lerde bulunan isim, stfat.fiil, masdar, gibi enva' -1 kelimeyi veya ciimleleri ayumakta virgiil kullalllltr. Saniyen, ma' nay1 ihlal etmeksizin cum/eden tayyt kaa-hil o/an hey' et-i kilemattn evvel ve ahirine de virgiil konur. Salisen,fii-linden veya miisnedinden uzak dii~en fail veya mesnediin ileyhten son-ra da virgiil isti' mal o/unur. Rahian, hitaptan sonra da virgii/ kullant-ltr; hitap o/unan isim cumlenin ba~tnda olmazsa iki virgii/ arasma alt-mr.

Noktalt virgiil - \lasatf bir tevakkufun luzumuna deiO/et eder; bir ke/anun uzunca aksamtm, ha-husus virgii.liin isti' mfilini leap etmi~ bu-lunanlan tefrik i~·in kullamlir.

iki nokta- Bir yerden nakledilen bir ciimle veya ktsm-t ciimle oniin-

de; tafsil, izah veya ta' dadt mutazamnun hir ktsm-t ciimleden evvel ve-ya sonra [kul/amltr].

Nokta- Bir tevakkLtf-tammtn luzumuna de/alet eder. Tamamiyle ni-hayet bulan bir ctlmlenin son una konur.

Nokta-i istijhfim - Sua/i mutazammm her ciim/enin nihayerine ko-nur.

Nokta-i nida - Nidalardan veya nida mevki' indeki bir sozclen son-ra kul/amltr.

Ttrnak - Bir yerden veya birinin a,~wzdan aynen nakledilen bir iba-renin evvel ve fih irine konur. Ba' zen, ihare-i menkule miiteaddit saw·-

12 GUlden Sago!, Erda! ~ahin, Nurgiil Ytldtz, (hzl.), Ahmet Cevat [Emre], Tiirk~·e Swfve Nahiv Eski Lisfin-1 Osmfinf Smfve Nahiv, Ankara 2004.

13 age. , s. 18-23.

Noktalt .

290 • Kiiltlir Tarihimizdc Gizli Diller ve ~irreler

Ahmet Mithat, Feliitun Bey ile Riikun E.fendi romanmda noktalama i ~aretlerinin genelini kullamm~ olmasma ragmen, virgi.il ve noktaii vir-gi.i l kullanmmm~tt r. Aynca, bu eserde de soru i ~aretlerinin tersten degil de bl!gi.inkU gibi yaztlcltgt gori.i lmektedir.

Ancak, Namtk Kemal farkli bir uygulama takip ederek. virgUI ve noktali vi rgUI yerine bir nokta ve bir ~izgi ( .-) kullanmt~tlr. 1876 yt-lmda yaynnlanan inribah adli romanda bu husus dikkati rrekmektedir:

r;am/l(;a o nazargah-t ibrettir ki hahar i(·inde insan ~-e~·mesinin ya-1/t//a ~·tkar da ba§/1!1 kaldmr etra{tna baktlllr ise giiziiniin oniinde tahif .-sanayii.- fenni.- nice yiiz bin tiirhi bedayiden miirekkep bir ba§ket litem goriir.'5

Balrann her mahsuliinii.- her safastnt.-her hiilini fe§bih ile tasl'ir

etmek henim de.~il.-grik yii:iinii ham eri,~e.-kiire-i zemini kml yu-nturtaya ben:eten ashab-t Itaya! in dahi kolayltkla olahilece,~i §eylerden de,qildir.'•

Buna kar§thk, eserde konu§ma ~i zgi si (?) kullantlmamt~; konu~malar ttrnak i ~areti (" ") icrerisinde veri lm i ~tir:

Namtk Kemal Cezmi romamnda ise, virgUIUn yant stra, intibah ro-manmda oldugu gibi virgiil yerine bir ~i zgi (?) kullanmt~ttr.

Namtk Kemal 'in intibah romanmda oldugu gibi , Recaizade Mah-mut Ekrem. Ta' lim-i Edehiyat adii eserinde de virgUI i ~aretinin yerine bir crizgi (!') kullancltgt gori.ilmektedir:

Kinaye dakik- nazikOne--

Takdir-i Ethan ve Takrizat'ta ise bazen vi rgUI , bazen de noktali vir-gill yerine iki nokta ku llanmt~ttr:

Toprak kart§ftrmak .. . siirii otlatmak ... stit sa,qmak .. yogurt yapn;ak gibi i§ler ... '"

Edebiyatm gayeti terbiyye-i ejkar .. w.ifiye-i vice/an ... tezhib-i ah-lfik .. . tenvir-i e: hiin oldu,~u miinekker degi fdir.'•

15 Nam1k Kemal. i mibah. istanbul 1291. s. 9. 16 Nam1k Kemal. imibah . istanbul 1291, s. 5. 17 Recaizade Mahmut Ekrcm, Ta'lim-i Edebiyal , is tanbul 1330. 18 Rccaizade Mahmut Ekrcm, Takrizm. istanbul 13 14, s. 38. 19 Recaizade Mahmut Ekrcm, Takdil·-i E/lu1n. Dersaadet Matbaas1. istanbul 130 1,

s. 18.

Noktah ~ifreler • 29 1

3. Sonu~: Tanzimat donemi her anlamda bir ~ok yeniligin kendisini hissettir-

meye ba~ladgt bir donemdir. Dolaytstyla bu donemde noktalama i ~aretlerinin Battdan transferi yoluyla bastl1 metinlerde kullantmlannm ilk orneklerini bulmak mUmkUndlir. Ancak. tabii olarak ilk ornekler oldu-gu i~in henUz sistematik bir yaptda degi ldir. Bu hususuyla ilgilenen ya-zarlar kullandtklan bu i~aretleri ve kullamm yerlerini a~1klamak ama-ctyla yer yer birbirini tutmayan bilgilendirmeler yapmt~ lardtr. Bu r,:a lt~mada, soz konusu i~aretlerin Battda onaya r,:tkt§ t; Tanzimat doneminde ilk kullantm ornekleri ve ozellikleri Uzerinde durulrnu§; aynca, en eski yaztlt metinlerimizde (GoktUrk, Uygur, Mani) benzer olmasa bile para-lei i~levde kullamlan baz1 i§aretlere dikkat yeki lmi~tir. Konuyla ilgisi baktmmdan Kur'an'da ve klasik edebiyatta benzer i ~levlerde kullamlan bir taktm i~aretler Uzerinde durulmu~tur.

KAYNAKLAR Ar,:tkalm, I~d, "TUrkr,:ede Noktalama imleri Kullantmt A~tsmdan Sorun-

lar", Eski~ehir Anadolu Universi1esi Egi1im Fakiillesi Dergisi, C. 4, S. 1-2, Eski~ehir 1991, s. 269-283.

Al i Bey, Ayyar HanJZa , U~· Fast/Ilk Oyun. ~evki Bey Matbaast, istanbul 1288.

Ali Seydi, Resimli Kamus-1 Osmani,C. I, Matbaa-i KUtUb-hane-i Cihan, is-tanbul 1324.

Erten, Cemal, Ornek/er/e Nok!alama (Ya:J i~are!leri) . Altm Bahr,:c Yaym-lan , istanbul 1965.

Gok~en, Enver Naci , "Noktalama i~aretlerinin DUnU ve BugUnU", Tiirk Di-/i Ayltk Dergi, S. 47, C. IV, Ankara 1955, s. 665-669.

Gok~en , Enver Naci, "Noktalama Ba~ans tzltklan", Tiirk Di/i Ayltk Fikir l'e Edebiyal Dergisi. S. 58, C. V, Ankara 1956, s. 615-618.

Gtirsoy-Naskali, Emine, "TUrkr,:e Kelimesi - TUrkr,:ede Hece Tipleri -CUm-le Unsurlanmn Tayin Ktstast - Ek Halinde Zamir Olabi lir mi')". Tiirk Gramerinin Somnlan Top/an!Jst (22-23 Ekiml993). TUrk Dil Kurumu Yaymlan, Ankara 1995. s. 52-55 .

Kaya, Ceval, Uygurca Al11111 Yamk. Giri~. Melin ve Dizin, TUrk Dil Kuru-mu Yaymlan, Ankara 1994.

Lc Coq, A. Von, Clwaslltanift, Ein Siindenbekennrnis Der Manichdischen

Auditores. Berl in 1911.

2'12 • Kiiltlir Tarihimizdc Gizli Diller vc Sifrclcr

Mansuroglu. Mecdut, "Noktalama", Bilgi Dergisi, S. 66, 1952, s. 7-9.

Muall im Naci. Uigat-i Naci, As1r Matbaas1, istanbul 1322.

Nam1k Kemal. imibah, istanbul 1291.

Nam1k Kemal, Cezmi, istanbul 1305.

Orkun, HUseyin Nam1k, Eski Tiirk Yaw/an, TUrk Dil Kurumu Yaymlan,

Ankara 1987.

Radlov', V. V., S. E. Malov, Suvamaprabhasa, Tekst Uygurskoy Redaktsi-

i, 1-11 Sanktpeterburg 19 13-1 9 17.

Reeaizade Mahmul Ekrem, Ta' lim-i Edehiyat, istanbul 1330.

Recaizade Mahmut Ekrem, Takrizat, istanbul 1314.

Recaizadc Mahmut Ekrem, Takdir-i Ethan, istanbul 1305.

Sago!, GU lden. Erda! ~ahin, NurgUI Ylid1Z, hz l. , Ahmet Cevat [Emre}.

Tiirk~·e Swf ve Nahiv Eski Lislin-1 Osmlini Swf ve Nahiv, TUrk Dil Ku-rumu Yaymlan, Ankara 2004.

San, Mehmel Ali, Kur' lin-t Kerfm' i Giizel Okuma Tekni,~i ve Kurallan, is-

tanbul 1993.

~emscddin Sami, UsLil-i Tenkit ve Tertip, Mihran Matbaas1, istanbul 1303.

~emseddi n Sami, Kannls-t Tiirki, ikdam Matbaas1, istanbul 1317.

~inasi, "~air Evlenmesi", Terc11miin-1 Ahvlil, istanbul 1277, Nr. 2; Te~rin-i

Evvell6. RebiU'I-ahir 13: Nr: 3, Tqrin-i Evvcl23, RcbiU'I-ahir20; Nr.

4, Tqrin-i Evvel 30, Reb iU ' I-ahir 27; Nr. 5, Tqrin-i Sani 6, Cemad-el-

ula 4. Tekin, Talat , Orhon Yazulan, TUrk Dil Kurumu Yaymlan, Ankara 1988.

Tekin , Tala! , Tunyukuk Yaz1t1 , TUrk Dilleri Ara~tmnalan Dizisi: 5, Simurg Yaymlan , Ankara 1994.

Tekin, Talat, Tarih Boyunca Tiirk~·enin Yaz1m1. TUrk Dilleri Ara~tmnalan

Dizis i: 19, S imurg Yaymlan , Ankara 1997.

Tekin, Talat, Orhon Tiirk~·esi Grameri, TUrk Dillcri Ara~t1rmalan Dizisi: 9,

Simurg Yaymlan, Ankara 2000.

Tekin, Talat, Irk Bitig, Eski Uygurca Fa/ Kitab1, Edt. Nurcttin Demir, Emi-

ne Yllmaz, Oneil Kitap, Ankara 2004.

Thomsen, Vi lhelm,

Noktalt ~ifreler • 293

Toven, M[ehmed] Baha[eddin], Noktalama, Yaztda Kullamlan i§aretler,

ikbal Kitabevi, istanbul 1940.

Turk Ansiklopedisi, C. XXXI, Milli Egitim Bas1mevi, Ankara 1982, s. 161.

Tiirk Dil Kurumu, imla Kt!avuzu, Tiirk Dil Kurumu Yaymlan, Ankara

2000.

http://www.completetranslation.com/punctuation.htm

Ktsaltmalar:

AY Ceval Kaya, A/tun Yaruk.

H A. Von Le Coq, Chuastuanift; Ein Sundenb,ekenntnis DerMa-nichiiischen Auditores.

iK Tiirk Dil Kurumu, imla K1lavuzu.

KT D Kiil Tigin Dogu yi.izi.i

KT G Kiil Tigin Gi.iney yi.izi.i