Embed Size (px)
Citation preview
GJENDJA MJEDISORE NË KOMUNËN E PRIZRENIT
GJENDJAMJEDISORENË
KOMUNËNEPRIZRENIT
Autor:DevelopmentSolutions
Botues:ECMaNdryshe
Rr.FehmiLladrovci94,Prizren&BulevardiNënëTereza30BH1Nr.5,Prishtinë
[email protected]&038224967
Qershor,2020
2
KydokumentështërealizuarngaECMaNdryshe,mbeshteturngaAgjenciaSuedezepërZhvillimdheBashkëpunimNdërkombëtar,(Sida)përmesProgramittësaj“HumanRightivism”
qëimplementohetngaCommunityDevelopmentFund–CDF.Përmbajtjadheqëndrimeteparaqiturakëtunukpërfaqësojnëqëndriminzyrtarëtë
donatorëve.
3
Përmbajtja
ListaeTabelave.........................................................................................................5
ListaeFigurave.........................................................................................................6
ListaeHartave..........................................................................................................6
1. Hyrje...................................................................................................................7
2. Burimetendotjessëmjedisit............................................................................8
2.1. Shfrytëzimiibiomasës................................................................................8
2.2. Transportirrugor........................................................................................9
2.3. Mbeturinatengurta.................................................................................11
2.4. Ndotësitngaburimetagro-kemikale........................................................13
3. Efektetendotjessëmjedisitnëshëndetinenjeriut.......................................15
4. Kornizainstitucionalepërmonitoriminegjendjessëmjedisit........................16
5. Ajri....................................................................................................................20
5.1. Kornizaligjorepërcilësinëeajrit.............................................................21
5.2. CilësiaeajritnëPrizren............................................................................22
6. Toka.................................................................................................................26
6.1. Kornizaligjorembimbrojtjenetokës......................................................26
6.2. Monitorimiicilësisësëtokësbujqësore..................................................26
7. Ujërat...............................................................................................................30
7.1. Kornizaligjoreeujërave...........................................................................30
7.2. Ujëratnëntokësor.....................................................................................31
7.3. Ujëratsipërfaqësor...................................................................................31
7.4. ResurseteujëravesipërfaqësorenëKomunënePrizrenit......................32
7.5. Pikatburimoretëndotjes.........................................................................32
7.6. Monitorimiiujëravesipërfaqësore..........................................................35
7.7. Rezultatetemonitorimit–PellguiDrinittëBardhë................................36
4
8. Përfundimedherekomandime........................................................................47
Shtojcat...................................................................................................................49
Bibliografia..............................................................................................................51
5
ListaeTabelave
Tabela1.Klasifikimiindotësvenëbazëtëorigjinës,komponimitdhegjendjessëmateries......8Tabela2.BurimetengrohjesnëKomunënePrizrenit(ASK-BaneseatdhendërtesatsipasKomunave2013)...........................................................................................................................9Tabela3.Mjetetmotorikedhejo-motoriketëregjistruaragjatëviteve2011-2019(ASK-Transporti2019).........................................................................................................................10Tabela4.SasiaembeturinavetëmbedhuradhetëdeponuarangaKRMEkoregjiioni(AMMK:MenaxhimiimbeturinaveKomunalenëKosovë).......................................................................12Tabela6.Sasiaeparashikuaregjenerimittëmbeturinave(KKPrizrenDSHP:PlaniiMenaxhimittëMbeturinavetëNgurta2014-2018Prizren)...........................................................................12Tabela7.SasiaembeturinavetëdeponiaranëDeponinëRajonaletëPrizrenit(AMMK:MenaxhimiimbeturinaveKomunalenëKosovë).......................................................................13Tabela8.Ndotësitemëdhenjëtëajrit,burimetetyredhendikimetemundshmenëshëndet.....................................................................................................................................................15Tabela9.MortalitetivjetorsipasgrupmoshaveqëiatribuohetNAAnëKosovë(WorldBank2019:AirpollutionmanagementinKosovo)..............................................................................16Tabela10.Indeksiicilësisësëajritpërparametratemonitoruar..............................................21Tabela11.Standardetecilësisësëajrit(RKS,BE&OBSH).........................................................21Tabela12.NumriimostravetëmbledhurapërKomunënePrizrenit(ProgramiIPA2010:Studimmbindotjenetokësbujqësore)......................................................................................27Tabela13.Vleratkufitaretëemitimevetëndotësvenëtokë(UANr.11/2018)........................28Tabela14.NdotësitkolektivnëKomunënePrizrenit(AMMK,KadastriiNdotësvetëUjëravetëKosovës)......................................................................................................................................33Tabela15.NdotësitindividualnëKomunënePrizrenit(AMMK,KadastriiNdotësvetëUjëravetëKosovës)..................................................................................................................................34Tabela16.Kodetestacionevemonitoruesetëkualitetitfiziko-kimiktëujëravesipërfaqësorënëKomunënePrizrenit..............................................................................................................35Tabela17.ParametrateraportuaranëRaportiiUjërave2015.................................................36Tabela18.StacionetpërtëcilatështëraportuarnëRaportiiUjërave2015.............................37Tabela19.Vlerateraportuaratëoksigjenittëtretur(AMMK:RaportiiUjërave2015)............38Tabela20.Vlerateraportuaratëshpenzimitbiokimiktëoksigjenit(AMMK:RaportiiUjërave2015)...........................................................................................................................................39Tabela21.Vleratepërçueshmërisëelektrike(AMMK:RaportiiUjërave2015)........................39Tabela22.Vleratepërqendrimittëjointhidrogjen(AMMK:RaportiiUjërave2015)...............40Tabela23.VlerateAzotittëNitrateve(AMMK:RaportiiUjërave2015)..................................41Tabela24.Vleateazotittëamoniumit(AMMK:RaportiiUjërave2015)..................................42Tabela25.Vleratefosforittëortofosfateve(AMMK:RaportiiUjërave2015)..........................43Tabela26.Vleratefosforittotal(polidheorto)(AMMK:RaportiiUjërave2015).....................44Tabela27.Trendiicilësisësëujëravetëlumenjve2015-2016(AMMK:Raportipërgjendjenemjedisit2016).............................................................................................................................44
6
ListaeFigurave
Figura1.Numriiveturavesipasvitittëprodhimit(DoganaeKosovës-2019)..........................11Figura2.VleramesatareePluhuritGrimcorPM10(NO2)nëPrizren,2018-2019-2020..............22Figura3.VleramesatareePluhuritGrimcorPM2.5(NO2)nëPrizren,(IHMK-2018-2019-2020)23Figura4.VleramesatareeOzonit(O3)nëPrizren,(IHMK-2018-2019-2020)............................23Figura5.VleramesatareeDyoksidittëAzotit(NO2)nëPrizren,(IHMK-2018-2019-2020)......24Figura6.VleramesatareeDyoksidittëSulfurit(SO2)nëPrizren,(IHMK-2018-2019-2020).....24Figura7.VleramesatareeMonoksidittëKarbonit(CO)nëPrizren,(IHMK-2018-2019-2020)25Figura8.Oksigjeniitretur(AMMK:RaportiiUjërave2015)......................................................38Figura9.Shpenzimibiokimikioksigjenit(AMMK:RaportiiUjërave2015)................................38Figura10.PërçueshmëriaelektrikePE(AMMK:RaportiiUjërave2015)...................................39Figura11.Përqëndrimiijonithidrogjen(AMMK:RaportiiUjërave2015).................................40Figura12.Azotiinitrateve(AMMK:RaportiiUjërave2015)......................................................41Figura13.Azotiinitriteve(AMMK:RaportiiUjërave2015).......................................................41Figura14.Azotiiamoniumit(AMMK:RaportiiUjërave2015)...................................................42Figura15.Fosforiiortofosfateve(AMMK:RaportiiUjërave2015)...........................................43Figura16.Fosforitotal(polidheorto)........................................................................................44Figura17.ManganinëpellguneDrinittëBardhë(AMMK:RaportiiUjërave2015)..................45Figura18.HekurinëpellguneDrinittëBardhë(AMMK:RaportiiUjërave2015).....................46
ListaeHartave
Harta1.DeponitëilegalenëKomunënePrizrenit(AMMK:MenaxhimiimbeturinaveKomunalenëKosovë)...................................................................................................................................13Harta2.Komunatemonitoruara(ProgramiIPA2010:Studimmbindotjenetokësbujqësore)....................................................................................................................................................27Harta3.PërzgjedhjaemostravenëKomunënePrizrenit(ProgramiIPA2010:Studimmbindotjenetokësbujqësore).........................................................................................................27Harta4.PërqëndrimiiKromitnëdhe(mg/kg)-Prizren(ProgramiIPA2010:Studimmbindotjenetokësbujqësore)......................................................................................................................28Harta5.PërqëndrimiiZinkutnëdhe(mg/kg)-Prizren(ProgramiIPA2010:Studimmbindotjenetokësbujqësore)......................................................................................................................28Harta6.PërqëndrimiiPlumbitnëdhe(mg/kg)-Prizren(ProgramiIPA2010:Studimmbindotjenetokësbujqësore).........................................................................................................29Harta7.PikateshkarkimevetëndotësvenëKomunënePrizrenit(AMMK,KadastriiNdotësvetëUjëravetëKosovës)................................................................................................................35Harta8.StacionetmonitoruesetëujëravesipërfaqësorenëKomunënePrizrenit(IHMK).......36
1/ HYRJE
7
1. HYRJE
RaportimbigjendjenemjedisitnëPrizrenështëdokumenticilikaqëllimtëofrojënjë pasqyrë të përgjithshme mbi burimet e ndotjes në mjedis dhe cilësinë e ajrit,ujëravedhedheutnëKomunënePrizrenit.Raportibazohetnëshqyrtimineliteraturësmbimënyratemonitorimitdheraportimittëgjendjesnëmjedis,direktivavetëBE-së,kornizës ligjore të Kosovës, raporteve mjedisore të hartuara nga institucionetpërgjegjësesidheraportevengaorganizatatndërkombëtareqëveprojnënëKosovë.
Burimet e ndotjes i cili është kapitulli i parë, analizohen burimet kryesore tëndotësve të cilët ndikojnë drejtpërdrejtë ose tërthorazi në kualitetin e mjedisit kupërfshihen:shfrytëzimiibiomasëssiburimienergjisë,transportirrugor,mbeturinatengurtadhendotësitngaburimetagrokemikale.Përsecilinburimadresohenemetimetkimikedhebiologjikemeefekte tëdëmshmenëmjedisdhe shëndetinenjeriutdhebëhet vlerësim i gjendjes në formë tabelare dhe statistikore përkitazime praninë ekëtyre burimeve në Komunën e Prizrenit. Përveç burimeve të ndotjes dokumentiparaqetedhegjendjenaktualetëndotjesbazuarnëmonitorimeteajrit,ujitdhedheutkarshi vlerave kufitare të ndotësve, në mënyrë që të ofrohet një pamje e qartë egjendjessëmjedisitnëPrizren.
Dhenëfundpërmbylletmepërfundimedherekomandimepërveprimetqëniveliqendror dhe Komuna e Prizrenit duhet të ndërmarrin për të zbutur ndikimet ngaburimetendotjes.
2/ BURIMET E NDOTJES SË MJEDISIT
8
2. BURIMET E NDOTJES SË MJEDISIT
Ndotja dhe kontaminimi përdoren si sinonime dhe nënkuptojnë përhapjen esubstancavenganjerëzitnëmjedis,tëcilatjanëtëdëmshmeosehelmuesepërnjerëzitdheekosistemet.Këtosubstancaquhenantropogjeneqëdotëthotëjanësirezultatiaktivitetevenjerëzore.Megjithatë,antropogjenenuknënkuptonqëtëgjithëndotësitjanë tëbërënganjeriuose kemikatet sintetike.Në fakt, ndotësitmë të shpeshtë tëmjedisit janë komponime “natyrore” si dyoksidi i karbonit dhe fertilizuesit (si psh.nitratet).Poashtu,ndotjanukkufizohetvetëmnësubstancakimike,mirëpoireferohetedheshpenzimittëenergjisësinxehtësia,dritadhezhurma.Nëtëgjitharastet,ndotjaendryshontërësinëkimike, fizikeosebiologjiketëujit,ajritdhedheutdukezhdukurosendryshuarritminerritjesdhezhvillimittëspecievetëndryshme,dukeinterferuarnë zingjirin ushqimor dhe duke ndikuar negativisht në shëndetin dhe mirëqenien enjeriut.1
Tabela1.Klasifikimiindotësvenëbazëtëorigjinës,komponimitdhegjendjessëmateries.2
Nëbazëtëorgjinës Nëbazëtëkomponimitkimik Nëbazëtëgjendjessëmateries
Ndotësparësor
Ndotësdytësor
Ndotësorganik
Ndotësinorganik
Kontaminuesnatyrorë
Grimcatepluhurit
Gazratdheavujt
Emetimdirektnëatmosferëngaburimetënjohurasipsh.grimcatepluhurit,SO2,NO,NO2,COdhekomponimetradioaktive.
Emetimeindirektenëatmosferëtëcilatformohengjatëreaksioneveatmosferiketëndotësveparësorsipsh.ozoni,smogu,nitratet,peroksidacetileetj.
Kyllojndotësipërfshinëkarbonindhehidrogjeninsipsh.hidrokarburet,alkoolet,ketonetdhekomponimetesulfuritorganik.
Ndotësitinorganikpërbëhenngaoksidetekarbonit(COdheCO2),oksidetesulfurit(SO2dheSO3),oksideteazotit(NOdheNO2)dheOzoni(O3)
Kontaminuesiteprodhuarngaburimetnatyrorekonsiderohensikontaminuesnatyrorsifaratepolenitqëemitohenngabarishtatdhedrunjtë.
Mundtëjenëtëlëngshmeosetëngurta.Grimcatepluhuritidentifikohensiagregatemëtëmëdhase0.002μmdhemëtëvoglase500μm.
Monoksidiikarbonit(CO),oksidetesulfuritsiSO,SO2,SO3dheSO4,oksideteazotitsiN2O,NO,NO2,NO3,N2O,dhehidrokarburet
2.1. Shfrytëzimiibiomasës
Përdorimi i drurit për ngrohje është njëri nga kontribuesit më të mëdhenjë tëndotjes së ajrit dheburimi kryesor i pluhurit grimcor. SipasAgjencionit EvropianpërMjedis, ajri i ndotur nga pluhuri grimcor shkakton përafërsisht 400,000 vdekje tëparakohshmenëEvropëdheështëpërgjegjësedhepërsëmundjetërëndanëmiliona
1VanderPerk,M.(2014).Soilandwatercontamination.UnitedKingdom:Taylor&FrancisGroupLLC2ImpactofAirPollutionontheEnvironmentandEconomybySaurabhSonwaniandVandanaMauryanë:https://www.researchgate.net/publication/330005928_Impact_of_Air_Pollution_on_the_Environment_and_Economy
9
njerëz.3Ndotësitmëtëmëdhenjëngazjarri idrurit janëpluhurigrimcor,karboni izi,hidrokarbonetpoli-aromatikedhedioksinat. Përveç tjerash, zjarri ngadruri shkaktonedhe oksidet e azotit dhe monoksidin e karbonit. Në Kosovë zjarri nga druri qëpërdoret kryesisht në sektorin e banimit përbën rreth 20% të konsumit tëpërgjithshëm tëenergjisë.Bazuarnëpërllogaritjet eGAINS, sektori i banimitpërbëngatigjysmëneemetimetëpluhuritgrimcorPM2.5dhepothuajse80%tëemetimevetëkarbonittëzipërvitin2015.4
Komuna e Prizrenit nuk posedon sistem të ngrohjes qendrore, prandaj shumicadërmueseebanorëveshfrytëzondrurinsiburimtëvetëmpërngrohjedukeshkaktuarndotjetëkonsiderueshmetëajrit,nëveçantigjatëperiudhëssëdimrit.Ngagjithsejtë28,682 objekte banimi, 26,070 shfrytëzojnë drurin për ngrohje, ndërsa 2061 banorëpërdorinenergjinëelektrike.Nëmasëmë tëvogëlpërdoret thëngjilli,naftadhegazinatyror.
Tabela2.BurimetengrohjesnëKomunënePrizrenit(ASK-BanesatdhendërtesatsipasKomunave2013)
KomunaePrizrenit
Mënyrakryesoreengrohjes LlojikryesorienergjisësëpërdorurpërngrohjeGjithsejt Ngrohje
qendroreNgrohjeqendrorepërbrenda
Stufë Oxhak Ngrohëselektrikilëvizshëm
Tëtjera
Dru Qymyr/thëngjill
Naftë/mazu
Gaz Energjielektrike
Banesëezakonshme
28,682 - 1010 25,444 208 1938 67 26,070 45 407 72 2061
Persona 177,680 6088 162,255 1099 7898 285 166,038 294 2443 330 8461
2.2. Transportirrugor
Transportiështëpërgjegjëspërmëshumësedytëtretateemetimittëoksidevetë azotit (NOx) dheme përreth 10% të emetimit të përgjithshëm të ndotësve tjerë.Transporti rrugor në veçanti vazhdon të përbëj pjesën më të konsiderueshme tëndotësvekryesorëtëajrit(mepërjashtimtëoksidevetësulfurit).Përderisaemetimetnga transporti rrugor janë kryesisht lirime të gazrave nga djegia e karburanteve,emetimet jo-shkarkimore kontribuojnë poashtu në lirimin e përbërjeve organike tëpaqëndrueshme jo-metanore (NMVOC) nga avullimi i karburanteve si dhe grimcat epluhuritparësor(ngashpenzimiigomave,frenavedheabrazioniirrugëve).EmetimetePM2.5parësorjanërriturpër22%ngaviti2000ndërsaemetimetjo-shkarkimorejanërriturpoashtusirezultatifutjesnëpërdorimtëteknologjivepërzvogëliminelirimittëgrimcavengaautomjetet.Nëvitin2017,emetimetjo-shkarkimoreullogaritëntëjenë
3EuropeanEnvironmentAgency(2015):AirqualityinEurope–2015report4WorldBank(2019):AirpollutionmanagementinKosovo
10
46%eemetimevetëPM2.5ngasektorirrugor,krahasuarmevetëm18%nëvitin2000.NdërsaPM10urritnga32%nëvitin2000ne63%nëvitin2017.5
NëKosovëemetimetendotjesngaautomjetetjanërriturpërgjatëvitevesipasojëepërdorimittëveturavetëvjetradhepërdorimittëtyresimjetikryesorpërtransport.Numriiautomjetevetëregjistrurangaviti2011derinëvitin2019kashënuarrritjeprej150,463.
Tabela3.Mjetetmotorikedhejo-motoriketëregjistruaragjatëviteve2011-2019(ASK-Transporti2019)
Vitet 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019
Vetura 170,321 176,398 222,537 236,145 281,847 260,291 273,862 280,422 291,295
Automjet trans. 3.5 dhe mbi 3.5t
10,877 11,547 15,532 15,769 18,330 17,963 18,559 33,889 35,153
Automjet trans. nën 3.5t
17,901 18,225 24,659 26,949 30,846 31,285 32,299 19,371 19,379
Kombibusët 2,698 2,520 1,570 1,697 3,212 2,841 2,535 2,917 2,977
Autobusët 1,117 1,298 1,570 1,697 2,124 1,916 1,949 2,326 2,135
Motoçikleta 546 809 1,488 1,540 1,849 1,790 1,690 2,308 2,087
Traktorë 39 137 776 1,036 941 613 523 1,791 1,851
Rimorkio nën 3.5t
101 117 217 250 286 288 288 572 681
Rimorkio 3.5 dhe mbi 3.5t
1,766 1,800 2,283 2,281 2,707 2,628 2,735 305 271
Gjithsej 205,366 212,581 272,107 288,828 342,142 319,615 334,440 343,631 355,829
Vjetërsia e automjeteve vazhdon të jetë problemi thelbësor në emetimet endotjes.Vlerësohetsemoshamesatareeveturaveështë18vjet,kunumrimëimadhityre është me vit prodhimi 2002 (23,038 vetura), 2003 (23,146 vetura) dhe 2004(20,836vetura).Nëvitin2016nëPrizrenkanëqenëtëregjistruara27,057veturaapo8.47%tëtotalittëveturavenëKosovë.6
5Emissionsofairpollutionfromtransportnë:https://www.eea.europa.eu/data-and-maps/indicators/transport-emissions-of-air-pollutants-8/transport-emissions-of-air-pollutants-66InstitutiGAP(2016).Vjetërsiaeveturavenë:https://veturat.institutigap.org/#vjetersia-e-veturave
SS!
!
!K/-3+*(F>("32+/(/(:4%3+*:4('/)*'(:/%/%(%&()+$#8/2/%(AL$-*.*(4(1$'$:&'(D(!EFJH(
!
A2M2 H)'%./#<&%!'!<-./%&!
(_8436>=B4!^5<3=B:8!;O6<_B`=O!=`O!VB<O!4O!V`86O!4O!=C54O?98!;O6W?E>6O!<84B:84!8! 6O=CBL! I>B=>C>=! aA%gbL! E>C65^B6_5=84! ;5:>I>^>^8! B65<B4>^8! a0A@bL! _>W8=>:84! 8!;5:>^:563B6B!a0A@bL!BM_8?4>=L!<84B=>=!aARKbL!B<5=>B^3=!CE8!E>C65V`8=!?3:W>C84!aRY*b!4O!I>:B4!^B=5?>=!45^B4!;O6684EFZ!*8^456>! >!<_8436>=B98!=O!.5?59O!^5=46>_35=!<8!BWO6?>?E4!Ko!4O!=C54O?98!eO!?E^B^45`=O!8W8^4>=!?866O!B;5!P[Q!45=!A+Y!=O!9>4>=!YQSYF[!!
.:B?>W>^><>! >! <_8436>=B98! =O! .5?59O! _OE84! =O! _BMO! 4O! H>V`>4! =6F! QKkHQ\Q! ;O6!(_8436>=B! CE8! =CBE8=! =O7! <_8436>=B! ^5<3=B:8L! ^5<86I>B:8L! >=C3?46>B:8! CE8!<8C>I>=B:8F! %CO6?B! ?>;B?! =>98:>4! 4O! 668M>^?E<O6>?O! =CBE8=! =O7! <_8436>=B! >=8648L! 4O!;B668M>^?E<8! CE8! 4O! 668M>^?E<8F! .5<3=B4! ^B=O! ;O6V`8V`O?>! ;O6! <8=BhE><>=! CE8!BC<>=>?46><>=! 8! <_8436>=B98! ^5<3=B:8L! =CO6?B! <_8436>=B4! 8! ::5`898! 4`86B!<8=BhE5E8=!=VB!=>98:>!e8=C656F!!
%O! .5?59O! =3^! ^B! ?>?48<!<5=>456><>! 4O! ;O6C>4O?3B6! =O! ^5EO! 68B:8! ;O6! ?B?>=O! 8!<_8436>=B98! eO! V`8=865E8=F! ,B;56484! <_>! <8=BhE><>=! 8! <_8436>=B98! >! 68W865E8=!9>4898! ;B6B;6B^8! ;O6! 4O! 5W63B6! =`O! ;B?eD6O! <O! 4O! C84B`3B6! 6684E! ?B?>?O! ?O! 4D68F! %O!.5<3=O=!8!06>M68=>4!=O!9>4>=!YQSS!`B=O!V`8=863B6!Z\F\!45=kC>4O!=O!M5=O=!36_B=8!CE8!PTFP!45=kC>4O!=O!M5=B4!636B:8F!"`>4E?8`4!KSo!4O!<_8436>=B98!4O!V`8=863B6B!^B=O!e8=O!<_84`8!=VB!^3ME>=BL!YJFPo!<_84`8!4O!6>I>^:38?E<8!CE8!PJFZo!<_84`8!4`86BF!(8V`>4EB4O!JJFKo!8!<_8436>=B98!4O!V`8=863B6B!?E^B6^5E8=!;B!=CB6`8!=O!_36><FJ!!
!
!
Z!jB=!C86!086^L!(F!aYQSKbF!*5>:!B=C!UB486!I5=4B<>=B4>5=F!/=>48C!.>=VC5<7!2BD:56!N!G6B=I>?!"653;!HHA
12
Tabela4.SasiaembeturinavetëmbledhuradhetëdeponuarangaKRMEkoregjiioni(AMMK:MenaxhimiimbeturinaveKomunalenëKosovë)
Kompania rajonale e mbeturinave
Rajoni i shërbyer Sasia e mbeturinave të mbledhura nga KRM në vitin 2016 (ton/vit)
Sasia e mbeturinave të mbledhura nga KRM në vitin 2017 (ton/vit)
KRM Ekoregjioni
RAJONIIPRIZRENIT 67,175.5 73,678.00
NëPlaninpërMenaxhimineMbeturinaveKomunaletëhartuarnëvitin2013ngaDrejtoria e Shërbimeve Publike, është parashikuar edhe shkalla e gjenerimit tëmbeturinavenëtëardhmen,dukeanalizuartrendinezhvillimitekonomikdhesasinëembeturinavetëgjeneruaranëvitetparaprake.
Tabela5.Sasiaeparashikuaregjenerimittëmbeturinave(KKPrizrenDSHP:PlaniiMenaxhimittëMbeturinavetëNgurta2014-2018Prizren)
Kategoria Njësi 2011 2014 2018 2020
Amvisëria/ urbane
ton/ditë 35.2 40.5 46.3 49.3
Amvisëria/ rurale
ton/ditë 31.2 35.7 41.0 43.5
Restorante ton/ditë 14.1 17.6 20.8 22.1Lokale ton/ditë 8.4 10.3 12.0 12.7Pemëtari ton/ditë 2.5 3.1 3.7 3.9Qendra tregtare ton/ditë 2.2 2.8 3.3 3.6Zyra ton/ditë 1.4 1.7 2.0 2.2Shkolla ton/ditë 2.3 2.4 2.7 2.8Hotele ton/ditë 0.1 0.1 0.1 0.1Tezga tregu ton/ditë 7.9 9.8 11.6 12.3Spitali Rajonal ton/ditë 6.0 6.0 6.0 6.0Rrugë & Parqe ton/ditë 0.5 0.6 0.7 0.7Total ton/ditë 111.9 130.8 150.2 159.2
DeponiasanitarerajonaleePrizrenit(Landovicë)
Mbeturinat Komunale të Prizrenit deponohen në deponinë regjionale nëLandovicë,ecilamenaxhohetngaKompaniapërMenaxhimineDeponivetëKosovësSh.A. (KMDK). Deponia në Landovicë e cila u shërben edhe komunave të Rahovecit,Malishevës,Suharekës,MamushësdheGjakovësështëndërtuarnëvitin2003dhekafilluartëoperojënëvitin2004.Fillimishtështëmenduartëjetëehapurpërdeponimderi në vitin 2020, mirëpo KMDK i ka vazhduar jetëgjatësinë deri në vitin 2025.
13
Madhësia e përgjithshme është 25 ha, ndërsa zonë me shtresë të izoluar(gjeomembranë)kanjësipërfaqeprejvetëm8ha.Kapacitetiipërgjithshëmisajështë2,500,000m3.NënjëinspektimmonitoruestërealizuarngaMMPHnëvitin2018janëvërejturproblemetë theksuaramemenaxhimineujërave tëndotura tëdeponisë tëcilat rrjedhin jashtë saj dhe si pasojë është krijuar një liqe i cili nuk trajtohet, dherrezikonujëratsipërfaqësoredhenëntokësore.10
Tabela6.SasiaembeturinavetëdeponuaranëDeponinëRajonaletëPrizrenit(AMMK:MenaxhimiimbeturinaveKomunalenëKosoveë)
Deponia/ Stacioni i transferit Mbeturinat e deponuara (ton/vit) 2017 Deponia Rajonale e Prizrenit 90,858.81
Deponitëilegale
- 1572deponiilegalenë38komuna
- 498deponiilegalenërajoninePrizrenit
- 87deponiilegalenëKomunënePrizrenit
- 45%deponitëmëdha
- 36%deponitëmesme
- 17%deponitëvogla
Harta1.DeponitëilegalenëKomunënePrizrenit(AMMK:MenaxhimiimbeturinaveKomunalenëKosovë)
Nga 1752 deponi ilegale mbeturinat nga ndërtimet dhe demolimet përbëjnëpërqindjemëtëmadheme47%,ndërsambeturinateamvisërisëjanë44%.Mbeturinatërrezikshmejanë5%ndërsatëvëllimshmejanë2%.
2.4. Ndotësitngaburimetagro-kemikale
Ndotësit nga burimet agro-kemikale përfshijnë fertilizuesit, plehun organik dhepesticidet. Efektet ndotëse më të mëdha nga fertilizuesit dhe plehu organikkonsiderohen të jenë futja e metaleve të rënda dhe komponimeve të tyre në dhe.Shembuj tëkëtyrendotësve janëarseniku, kadmiumi,mangani,uraniumi, vanadiumi
10Monitorimidhevlerësimiigjendjesmjedisoretëdeponivesanitaredhestacionevetëtransferittëmbeturinave(AMMK)në:https://www.ammk-rks.net/repository/docs/Raport_deponit_dhe_stacionet_transferit_mbeturinave_2018_-_Copy.pdf
14
dhezinkungadisafertilizuesmefosfate,osekontaminimimezink,arsenikdhebakërkurpërdoretplehuorganik.Komponimetorganikeqëpërdorensipesticidemegjithatëkanëefektemeshtrirjemëtëgjerënëekologjinëedheut.11
Pesticidetdefinohensi“çdosubstancëosepreparatipërgatiturpërshfrytëzimsinëvijim”12:
− Asgjësimineoranizmavetëdëmshmenëbimëdhedrunjë− Asgjësimiibimëvetëpadëshiruara− Asgjësiminebimëvetëpadëshiruara
Pesticidetqëpërdorenpërbimëosepërorganizmatëdëmshmenëdhe,mundtëlëvizin në shtresat e fundme të dheut ku pastaj lidhen kimikishtmemineralet tjeraekzistueseosekalojnënëujëratnëntokësore.
11VanderPerk,M.(2014).Soilandwatercontamination.UnitedKingdom:Taylor&FrancisGroupLLC.12BritishFoodandEnvironmentalAct,1985
3/ EFEKTET E NDOTJES SË MJEDISIT
NË SHËNDETIN E NJERIUT
15
3. EFEKTET E NDOTJES SË MJEDISIT NË SHËNDETIN E NJERIUT
Njerëzit ekspozohen ndaj një larmie të ndotësvemjedisor, biologjik, kimik, fizikdheradiologjik,qoftënëmënyrëtëvazhdueshme,tëherëpashershëmeaposporadike.Këtandotësmjedisormundtëkenëefektekronikeapoakutenëtrupinenjeriutdukendikuarnësistemingjenetik,imunitardheendokrinepoashtuedhenësistemettjeratë funksionimit të trupitdukeshkaktuarpasoja fatale, të cilatmund të sjellinkancerdhesëmundjetjera.Kemikatetmjedisoremundtëndryshojnësjelljengjenetikekusipasojëshkaktojnëinflamacionenëtrupindhetrurinenjeriut.13
Tabela7.Ndotësitemëdhenjëtëajrit,burimetetyredhendikimetemundshmenëshëndet.14Ndotësit Burimet Efektet në njerëz 1. Materiet e suspenduara grimcore (SPM)
(i)Shkarkimetngaautomjetetmotorike(ii)Pluhuri(iii)Impiantetindustrialedhedjegjaeqymyrit(iv)Procesetbujqësore(v)Ndërtimetdhezhvendosjaedheut
(i)Iritimihundësdhefytit(ii)Zvogëlimikapacitetevetëmushkërivepërshkaktëdëmtimittëindevetëmushkërive(iii)Shpeshtimirastevemesëmundjetëmushkërivedhekancereve(iv)Rezistencëezvogëluarndajinfeksioneverespiratore
2. Monoksidi i Karbonit (CO)
(i)Djegiaekarburantevefosile(ii)Djegiajoeplotëngaautomjetetdhetermocentralet(iii)Zjarretmalore
i)Zvogëlonoksigjeninqëpërcjelletnëzemërdhetrupërshkaktëformimittëkarboksihemoglobinës(ii)Dobësimirefleksevedhedëmtimiprocesittëmenduarit(iii)Popullatamemoshëtështyerafektohetmëshumëngasëmundjetkardiovaskulare(iv)Ekspozimipërkohëtëgjatëdërgonnëpërgjumje,humbjetëvetëdijesdhemerastevdekje
Dyoksidi i Azotit (NO2)
i)Djegiaekarburantevenëautomjetetmotorike,termocentraletdheindustria
i)Sëmundjeakutetëfrymëmarrjes,veçanërishttefëmijët(ii)Irritimimushkëriveveçanërishttepopullsiaeprekurmeastmë
Dyoksidi i Sulfurit (SO2)
(i)Djegiaeqymyritdhevajëravenëtermocentrale/industri(ii)Rafineritëenaftës
(i)Ndikonnegativishtnëfrymëmarrje(ii)Përkeqësonsëmundjetekzistuesetëfrymëmarrjes,sëmundjetkardiovaskularedheastmatikët
Në Kosovë nga ndotja e ajrit llogaritet se vdesin rreth 760 njerëz në vit prej tëcilave90%janëngasëmundjetkardiovaskularedhesëmundjetearterievetëzemrës.
13Herman,K.(2017).Bestpracticesforenvironmentalhealthenvironmentalpollution,protection,qualityandsustainability14Kulshreshtha,P.(2019).EffectsofAirPollutiononHumanHealth.InP.Saxena,&V.Naik(Eds.),AirPollution:Sources,ImpactsandControls
16
Moshatmë të rrezikuara të cilat edhe kanë përqindjenmë të lartë të vdekshmërisëjanëpopullsiambi65vjeç.15
Tabela8.MortalitetivjetorsipasgrupmoshaveqëiatribuohetNAAnëKosovë(WorldBank2019:AirpollutionmanagementinKosovo)
Grupmosha 0-4 5-14 15-49 50-69 70+ Total
Sëmundjaishemikeezemrës
0 0 56 102 139 296
Sulmi në zemër 0 0 30 213 145 388
Sëmundjapulmonareobstruktivekronike
0 0 1 6 16 22
Kancer në mushkëri
0 0 8 21 18 47
Sëmundjakanalevetëposhtmetëfrymëmarrjes
1 1 0 3 2 7
Total 1 1 95 344 319 760
15WorldBank(2019):AirpollutionmanagementinKosovo
4/ KORNIZA INSTITUCIONALE PËR MONITORIMIN
E GJENDJES SË MJEDISIT
17
4. KORNIZA INSTITUCIONALE PËR MONITORIMIN E GJENDJES SË MJEDISIT
Institucionet përgjegjëse për monitorimin e cilësisë së mjedisit rregullohen meLigjin për Mbrojtjen e Mjedisit. Agjencioni për Mbrojtjen e Mjedisit të Kosovës nëkuadër të Ministrisë së Ekonomisë dhe Ambientit16 është institucioni qendror qëraporton për gjendjen e mjedisit në ajër ujë dhe tokë. Detyrat dhe përgjegjësitë eAMMK-sëbazuarnëLigjinpërMbrojtjetëMjedistjanë:
− të siguroj informacionin e duhur për administratën, Qeverinë dhe Kuvendin eKosovëspërzbatiminepolitikavepërmbrojtjenemjedisit:
− tëzhvillojdhekoordinojsisteminuniktëinformimitpërmbrojtjenemjedisitlidhurme sisteminepërcjelljes së gjendjes sëmjedisit nëKosovë si dhe tëmbledhë tëdhënatpërmjedisin;
− tivendosëdhetimbajqendratreferentemebazatetëdhënavepërpërcjelljenemjedisit(tëdhënatsocio-ekonomike,presionetnëmjedis,gjendjendhekualitetinemjedisit);
− tëzhvillojëproceduratpërpërpuniminetëdhënavetëgrumbulluarapërmjedisindhevlerësiminetyre(modelimin,prezantimindheparaqitjenvizuele);
− të kryej punët profesionale gjatë përcaktimit të përmbajtjes, metodologjisë dhemënyrëssëpërcjelljestëgjendjessëmjedisit.
− tëavancojëdhekrahasojcilësinëetëdhënavepërmjedisin;− tëhartojëraportepërgjendjenepërgjithshmetëmjedisitnëKosovë,synimeve,si
dhetëraportojëpërsektorëtkryesor(ajrin,tokën,ujin,llojllojshmërinëbiologjike,ndryshimetklimatologjike);
− tëhartojëraportepërçështjetecaktuarpërmbrojtjenemjedisitsiç janërajonetmeradioaktivitettështuar,cilësiaemjedisit,shëndetidhengjashëm;
− kryenpunëkëshillëdhënësepërpërcaktimin,mbajtjendhepërcjelljeneprojektevedheprogramevepërmbrojtjenemjedisit;
− tëndihmojëorganeteadministratësnëzhvillimineformavetërejatëpolitikëspërmbrojtjen e mjedisit dhe përcjelljen e zbatimit të planeve dhe programeve përmbrojtjenemjedisit;
− tëbashkëpunojëmeAgjencinëEvropianetëMjedisit-AEMecilaështënëpërbërjetëRrjetitEvropianpërInformimdheVëzhgim–RREIV;
− të bashkëpunojë me institucionet dhe organizmat tjerë ndërkombëtar përmbrojtjenemjedisit;
− të sigurojë qasjen në të gjitha informacionet për mjedisin e Kosovës sipasstandardevetëAEM.
16Merregullorennr.06/2020mbiFushatePërgjegjësisëAdministrativetëZyrëssëKryeministritdheMinistrive,MinistriaeMjedisitdhePlanifikmitHapësinordheMinistriaeEkonomisëshnërrohennëMinistriaeEkonomisëdheAmbientitdukeibashkuaredheroletdhepërgjegjësitëpërkatëse.
18
− shfrytëzimidhekëmbimindërshtetëroritëdhënavepërmjedisdotërregullohetmeligjtëveçantë.
AMMKështëeorganizuarnëInstitutedheSektorëtëAMMK-sëtëcilëtjanë:
InstitutiiKosovëspërMbrojtjeneNatyrës
− SektoripërZonateMbrojtura;− SektoripërBiodiversitet.−
InstitutiHidrometeorogjikiKosovës
− SektoripërMeteorologjidheKlimë;− SektoripërHidrologji;− SektoripërMonitorimineAjrit;dhe− SektoriiMonitorimittëCilësisesëUjëravedheDheut.−
DrejtoratipërVlerësimineGjendjessëMjedisit.
− SektoripërVlerësimineGjendjesMjedisore;− SektoripërSistemineInformimitMjedisor;dhe− SektoripërRaportim,InformimdheBashkëpunim.−
DetyratdhepërgjegjësitëkryesoretëIHMK-sëjanë:
− Ndërtimi dhe mirëmbajtja e rrjetit themelor të stacioneve hidrologjike dhemeteorologjikedheorganizimiimatjevedhevrojtimeteelementevedhedukurive:hidrologjike,meteorologjike,biometeorologjkedhehidrobiologjike.
− Studimi, përpunimi, ruajtja, këmbimi dhe shpallja e të dhënave dhe rezultatevehidrometeorologjike dhe rezultateve të hulumtimeve në rrjetin e monitorimit.Organizmi,mirëmbajtja dhe zhvillimi i sistemit llogaritës, vrojtues të bazës së tëdhënaveetëprognozimitpërkryerjenepunëvehidrometeorologjike.
− Kryerja ematjeve, vrojtimevemeteorologjikeme radar si dhe kryerja ematjevedhe vrojtimeve hidrometeorologjike sistematike në ujërrjedhat e lumenjve nërastet e zakonshme dhe në rastet e çrregullimeve, të gjendjes së ujërave tënëntokës në zonën e ngopur dhe në kontakt të drejtpërdrejt me tokën dhenëntokën.
− Përcjellja sistematike dhe konstatimi i ndotjes së ajrit, të reshurave atmosferike,ujërave sipërfaqësore dhe ujërave të nëntokës të burimit të parë dhe tokës,studimi dhe prognozimi i kushteve hidrometeorologjike të ndotjes sëmjedisit sidheparalajmërimiiparaqitjessëfatkeqësiveelementarehidrometeorologjike.
19
− Dhëniaeraporteve,parashikimevedheparalajmërimevetëorganevekompetenteqendroredhelokalembidukuritëhidrometeorologjikedhestudimiimotit,klimës,ujëravesipërfaqësoredhetënëntokës,sidhendikimittëtyrenëbiosferë.
− Hulumtimi i ndryshimeve të motit, klimës, ujërave të shkaktuara nga ndikimiartificialsidhestudimiimetodavetëveprimeveartificialembimotin,klimëndheujërat.
Ndërsa Instituti Kombëtar për Shëndetësi Publike bazuar në Ligjin Nr. 02/L-78dheUANr. 16/2012 për Cilësinë eUjit për KonsumngaNjeriu është përgjegjës përmonitorimineujitpërpije.
5/ AJRI
20
5. AJRI
Ndotja e ajrit është problem global si në vendet në zhvillim e poashtu edhe nëvendet e zhvilluara. Rritja e shpejtë e popullsisë dhe kërkesat për energji kanërezultuarmeemetimetëndotësvetëajrittëcilënndikojnënëmjedisindheshëndetinenjeriut.Ndikimiindotësveantropogjeniknëajërmanifestohetnëformënengrohjesglobale,vdekjevetëparakohshmesipasojëeOzonitdhegrimcavetëpluhurit,reshjeveatmosferike ekstreme, thatësirave, humbjes së florës dhe faunës, shpeshtimit tëmjegullëssidhendryshimetëazotitdhefosforitnëdhe.17SipasOrganizatësBotëroretë Shëndetësisë, rreth 4milionë vdekje dhe shumë raste të sëmundjeve respiratorejanërezultat indotjessëajrit.Poashtu,vlerësohetse9nga10njerëznëbotëthithinajërqëpërmbanniveletëlartatëndotësve.
Përveç burimeve të ndotësve antropogjenik, komponimet organike tëpaqëndrueshme (KOP) konsiderohen si burime tëndotjesorganikemeemetimengaorganizmat e gjallë, bimët dhe mikroorganizmat. Këto KOP njihen si komponimetorganike të paqëndrueshme biogjene (KOPB) dhe përfaqësojnë një grup të gazraveburimore (me përjashtim të dyoksidit dhe monoksidit të karbonit) duke përfshirëizoprenoidetsidhealkanet,alkenet,alkoolet,acidet,etj.18
Në përgjithësi janë dy lloje bazë të ndotësve. Ndotësit parësor që shkaktojnëefekte të dëmshme në mjedis në vetë formën e liruar, dhe ndotës dytësor qëformohensirezultatiprocesevekimikedhezakonishtjanëmëpaktëdëmshëmsetëparat.19Ndotësit parësor lirohen direkt në atmosferë nga burime të ndryshme tëemetimit si psh. dyoksidi i sulfurit (SO2) që emetohet nga djegia e qymyrit nëtermocentraledheoksideteazotit(NOx)ngatransportirrugor.Koncentrimiindotësveështë zakonisht më i lartë afër vendeve të burimit, mirëpo varësisht nga kushtetatmosferikeatomundtëshpërndahennëdistancatëmëdhabrendanjëperiudhetëshkurtë kohore. Ndotësit dytësor krijohen në atmosferë nga procese të ndryshmekimikeprejpërbërësveatmosferik(gazratdhegrimcat)përfshirëndotësitparësorpsh.formimiiOzonit(O3)ngaoksideteazotitdhehidrokarbonet.20
17Climatechange(IPCC2013)në:https://www.ipcc.ch/site/assets/uploads/2018/03/ËG1AR5_SummaryVolume_FINAL.pdf18BiogenicVolatileOrganicCompounds(VOC)në:https://www.researchgate.net/publication/44159906_Biogenic_Volatile_Organic_Compounds_VOC_An_Overvieë_on_Emission_Physiology_and_Ecology19Alloway,B.Ayres,D.(1977).ChemicalPrinciplesofEnvironmentalPollution:CRCPress20Mallik,C.(2019).AnthropogenicSourcesofAirPollution.InP.Saxena,&V.Naik(Eds.),AirPollution:Sources,ImpactsandControls
21
5.1. Kornizaligjorepërcilësinëeajrit
Qeveria e Kosovës ka një bazë ligjore gjithëpërfshirëse për menaxhimin dhemonitorimineajrit.Standardetecilësisësëajritjanëpërvetësuardheharmonizuarngastandardet e BE-së kryesishtme transpozimin e direktivavembi kualitetin e ajrit nëdobi të krijimit të legjislacionit vendor. Përveç BE-së standarde për monitorimin egjendjes sëajrit ka zhvilluaredheOBSHdhe të cilatparashohin vleramë tëulëta tëekspozimitndajndotjes.
Tabela9.Indeksiicilësisësëajritpërparametratemonitoruar
NdotësitGjendja
ShumëeMirë EMirë Emoderuar E
pashёndetshmeErrezikshmepёrshëndetin
Grimcatepluhuritmëtëvoglase2.5μm(PM2.5) 0-10 10-20 20-25 20-25 50-800
Grimcatepluhuritmëtëvoglase10μm(PM10) 0-20 25-35 35-50 50-100 100-1200
Dioxidiiazotit(NO2) 0-40 40-100 100-200 200-400 400-1000
Ozoni(O3) 0-80 80-120 120-180 180-240 240-600
Dioxidiisulfurit(SO2) 0-100 100-200 200-350 350-500 500-1250
Tabela10.Standardetecilësisësëajrit(RKS,BE&OBSH:WorldBank2019:AirpollutionmanagementinKosovo)
Ndotësit Periudhamesatare Kosovë BE OBSHPM10 Mesatarja vjetore 40 µg/m3 40 µg/m3 20 µg/m3
24 orë 50 µg/m3 50 µg/m3 50 µg/m3 24 orë (pragu i informimit) 100 µg/m3 - - 24 orë (pragu i vigjilimit) 100 µg/m3 - -
PM2.5 Mesatarja vjetore 25 µg/m3 25 µg/m3 10 µg/m3 24 orë - - 25 µg/m3
O3 Mesatarja maksimale ditore 8 orë
120 µg/m3 120 µg/m3 100 µg/m3
1 orë (pragu i informimit) 180 µg/m3 - - 1 orë (pragu i vigjilimit) 240 µg/m3 - -
NO2 Mesatarja vjetore 40 µg/m3 40 µg/m3 40 µg/m3 1 orë 200 µg/m3 200 µg/m3 200 µg/m3 Pragu i vigjilimit 400 µg/m3 - -
SO2 24 orë 125 µg/m3 125 µg/m3 20 µg/m3 1 orë 350 µg/m3 350 µg/m3 500 µg/m3 Pragu i vigjilimit 500 µg/m3 - - 10 minuta - - -
CO Mesatarja maksimale ditore 8 orë
10 mg/m3 10 mg/m3 10 mg/m3
YY!
!
!
K2A2 ]#*8$#&!'!&;/#%!<8!G/#9/'<!
!
)=?4>434>!R>C65<848565:5V`>^! >!.5?59O?!^B!=`O!?E46>6`8!=O
YP!
!
!K/-3+*(G>(\74+*(24'*%*+4(4(@7383+/%(5+/26$+(@I!>R(A"[!H(.&(@+/9+4.Y(AXSI1(D(!EFTD!EFJD!E!EH(
0:3E36>! "6><I56! 0(YFT! ^B! 468=C! 4O! =`8`4O! 4O! 48`^B:><898! <8! 0(SQF! 28`^B:><84! 8!9:86B98!<8?B4B68!<3`568! 8CE8! 48^! 0(YFT! `B=O! V`B4O! ?4>=O?! ?O! C><6>4! ^3!<3B`4!<O! 4O!=C5436! `B=O! `B=B6>! CE8! CE`8456>F! "`B4O! 9>4>4! YQS[! ^B! <3=V8?O! 6B;564><>! ;O6! P! <3B`L!<>6O;5!=O?8! ?E>^5E8=!9>484! YQSJgYQYQ!^3! 6B;564><>! O?E4O! >! ;:54OL! =`8`4O! ?>! 48^!0(SQL!<3=C!4O!?3;5M5`<O!eO!=C54`B!O?E4O!;O6BWO6?>?E4!8!=`O`4OF!!!
!K/-3+*(M>(\74+*(24'*%*+4(4([9$./%(A[GH(.&(@+/9+4.Y(AXSI1(D(!EFTD!EFJD!E!EH(
.5=I8=46><>! >! +M5=>4! =O! B4<5?W86O! ?>! 9:86O! <8?B4B68! <3`568! ;O6V`B4O! 9>4898! 4O!6B;5643B6B!=3^!48`^B:5=!^3W>=`4O!8!8<84><898!4O!;O6IB^43B6B!?>!:><>48F!!
Q!SQ!YQ!PQ!KQ!TQ!\Q!ZQ!
`B=B
6!!?E
^364!!
<B6?!
;6>::!!
<B`!!
e86?E5
6!^5
66>^!
V3?E
4!?E
4B45
6!4845
6!=8
=456
!CE
`845
6!`B=B
6!!?E
^364!!
<B6?!
;6>::!!
<B`!!
e86?E5
6!^5
66>^!
V3?E
4!?E
4B45
6!4845
6!=8
=456
!CE
`845
6!`B=B
6!!?E
^364!!
<B6?!!
;6>::!!
<B`!!
YQS[! YQSJ! YQYQ!
0(YFT! j:86B!^3W>4B68!,.*N@$! j:86B!^3W>4B68!+@*R!
Q!YQ!KQ!\Q
YK!
!
!K/-3+*(R>(\74+*(24'*%*+4(4(L,$0'/#/%(%&(B9$%/%(A"[!H(.&(@+/9+4.Y(AXSI1(D(!EFTD!EFJD!E!EH(
&D5^?>C>!>!'M54>4!;O698l!<3B`>4!<B6?!4O!9>4>4!YQS[!>!I>:>!B66>=O!9:86O!<O!4O!:B64O!?8!TQ!sVk<P!C3^8!48`^B:3B6!^3W>6>=!8!8<84><>4L!<8?B4B6`B!<3`568!;O6V`B4O!<3B`98!4`86O!=3^!48`^B:5=!9:86B4!8!;O6IB^43B6BF!!!
!
!K/-3+*(U>(\74+*(24'*%*+4(4(L,$0'/#/%(%&(C37]3+/%(AC[!H(.&(@+/9+4.Y(AXSI1(D(!EFTD!EFJD!E!EH(
,B;564><>!;O6!CD5^?>C>=!8!*3:W36>4!<3=V5=!;O6!<3B`4!^566>^L!V3?E4!CE8!CE`8456!4O!9>4>4!YQS[!?>!CE8!;O6!<3B`4! `B=B6L! ?E^364!CE8!<B6?! 4O!9>4>4!YQSJF!28`^B:><8! 4O!9:86B98!^3W>4B68!?4B=CB6C84!8!.5?59O?!;O6!<5=>456><!^B!;B?36!984O<!=O! `B=B6>=!8!9>4>4!YQS[F!%CO6?B! <8! ?4B=CB6C84! 8! +@*Rg?O! ;O698l! `B=B6>4L! 48`^B:><8! ^B! ;B?36! 8CE8! =O! <3B`4!?E^364L!<B6?L!CE8!e86?E56!4O!9>4>4!YQS[F!
Q!SQ!YQ!PQ!KQ!TQ!\Q!
`B=B
6!!?E
^364!!
<B6?!
;6>::!!
<B`!!
e86?E5
6!^5
66>^!
V3?E
4!?E
4B45
6!4845
6!=8
=456
!CE
`845
6!`B=B
6!!?E
^364!!
<B6?!
;6>::!!
<B`!!
e86?E5
6!^5
66>^!
V3?E
4!?E
4B45
6!4845
6!=8
=456
!CE
`845
6!`B=B
6!!?E
^364!!
<B6?!!
;6>::!!
<B`!!
YQS[! YQSJ! YQYQ!
%+Y! j:86B!^3W>4B68!,.*N@$! j:86B!^3W>4B68!+@*R!
Q!YQ!KQ!\Q
YT!
!
!K/-3+*(^>(\74+*(24'*%*+4(4(I$.$0'/#/%(%&(1*+=$./%(A_[H(.&(@+/9+4.Y(AXSI1(D(!EFTD!EFJD!E!EH(
!
%O! 6B?4>=! 8! 66B::O! 4O! ;O6;34E`8?! ?O! ?4B=CB6C898! 4O! ,.*L! @$g?O! CE8! +@*Rg4O! ;O6!9:86B4!^3W>4B68!4O!<5=5^?>C>4!4O!^B6_5=>4!8!I>:B!O?E4O!SQ!mVk<PL!=O!06>M68=!=O!B?=`O6>=!=VB!<3B`4! 8!<B436! =3^! ^B! ;B?36! 48`^B:><! 4O! 9:86B98F! j:86B!<O! 8! :B64O!<8?B4B68! ;O6!;86>3CEO=!8!6B;5643B6!O?E4O!SF[!mVk<PF!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
Q!Y!K!\
6/ TOKA
26
6. TOKA
Në tokatbujqësorepërdorimi i pesticidevedhe fertilizuesvepërbëjnëburime tërëndësishme të ndotësve në dhe. Pesticidet shpeshherë spërkaten drejtpërdrejt nëkulturabujqësorepërderisafertilizuesitspërkatennëtokëoseinjektohennëthellësitëcekëta.
Tokat ndikohen edhe nga ndotësit atmosferik. Depozitimi atmosferik ikomponimeve acidike që gjenerohen nga termocentralet, impiantet kimike, trafikurrugor (oksidi i azotit dhedioksidi sulfurik të cilët shnërrohennëacide sulfurikedheacide nitrike) përbëjnë disa nga ndotësit kryesor. Poashtu, pluhuri i ndotur i tokësdepozitohet nga ajri në pjesë tjera të sipërfaqes tokësore duke e vazhduar ciklin endotjes.
6.1. Kornizaligjorembimbrojtjenetokës
Në Bashkimin Evropian, toka nuk është i subjekt i rregullave gjithëpërfshirëse.Direktivat ekzistuese të cilat përfshijnë bujqësinë, ujin, mbeturinat, kimikatet dheparandalimin e ndotjes nga industritë kontribuojnë tërthorazi edhe në mbrojtjen etokave. Mirëpo për shkak që toka është duke u shfrytëzuar në mënyrë tëpaqëndrueshmedukekomprometuarobjektivateBEmbibiodiversitetindhengrohjenglobale, komisioni evropian hartoi një Strategji Tematike për Dheun me qëllimin embrojtjessëtokavenëBE.21
NëkornizënligjoretëKosovësjanëdyligjeprimaretëcilatparashohinmbrojtjenetokës dhe vlerave të saj. Ligji përmbrojtjen emjedisit i cili nëmënyrë të integruarparashehmbrojtjenevlerave,llojllojshmërinëbiologjikedhepeizazhoresitëajrit,ujit,tokës dhe pyjeve, si dhe Ligji për Tokën Bujqësore i cili parasheh mbrojtjen e sajnëpërmjetklasifikimitnëklasacilësore.Përveçligjevenëfuqi,UApërVleratKufitaretëEmisioneve të Materieve Ndotëse në Tokë ofron një bazë gjithëpërfshirëse përmbrojtjendherehabilitiminetokave.Poashtukyudhëzimofronedhevleratkufitaretëndotësve(metalevetërënda)nëtokë.
6.2. Monitorimiicilësisësëtokësbujqësore
Kosovanukposedonsistemtëmonitorimittëndotjessëtokës.Ivetmistudimmbikualitetin e tokës bujqësore është bërë gjatë viteve 2013-2015 nga një projekt i
21Soilnë:https://ec.europa.eu/environment/soil/index_en.htm#:~:text=At%20the%20moment%2C%20only%20a,of%20rules%20in%20the%20Union.&text=But%20as%20these%20policies%20have,for%20all%20soils%20in%20Europe.
27
financuarngaBEdhe i implementuarngaGIZdheNIRAS.Projekti kamonitoruarnjësipërfaqetëpërgjithshmeprej214.74hadukepërfshirë17komuna.
Nga 17 komunat e përfshira janë përzgjedhur 2,804 pika të mostrës mekoordinatatëmatura.NëKomunënePrizrenitjanëpërzgjedhurgjithsej100mostra/hamenjëtotalprej148mostrave.
Harta2.Komunatemonitoruara
(ProgramiIPA2010:Studimmbindotjenetokësbujqësore)
Harta3.PërzgjedhjaemostravenëKomunënePrizrenit
(ProgramiIPA2010:Studimmbindotjenetokësbujqësore)
Tabela11.NumriimostravetëmbledhurapërKomunënePrizrenit(ProgramiIPA2010:Studimmbindotjenetokësbujqësore)
Komuna Mostra/ha Numri i përgjithshëm i mostrave për metale të rënda (dheu)
Mostrat e analizuara për parametrat e Fertilitetit (dheu)
Prizren 100 148 148
Përzgjedhjaemostraveështëbërëpërtëbërëvlerësiminekapaciteteveushqyesetë tokës për kultivimin e kulturave bujqësore. Poashtu analizat e parametrave fizik,kimik dhe biologjik janë bërë për të analizuar kualitetin dhemasat e nevojshme qëduhettëndërmirrenpërtëruajturfertilitetin,iciliështënjërindërfaktorëtkryesornëmbajtjen e produktivitetit optimal për kulturat bujqësore. Mostrat e marra janëanalizuar edhe për përmbajtjen e metaleve të rënda si Nikeli (Ni), Kadmiumi (Cd),Plumbi(Pb),Arseniku(As),Bakri(Cu),Seleni(Se),Merkuri(Hg),Zinku(Zn),Stronciumi(Sr), Molibdeni (Mo), Mangani (Mn), Kobalti (Co) dhe Hekuri (Fe). Përqendrimi indotësvenëtokëmeanalizënemostrësështëkrahasuarmeUAmbiVleratKufitaretëEmisionevetëMaterieveNdotësenëTokë.
28
Tabela12.Vleratkufitaretëemetimevetëndotësvenëtokë(UANr.11/2018)
Nr Elementi Kimik Dheu (mg/kg të dheut të thatë) A B C
1. Arseni(As) 30 55 802. Bariumi(Ba) 200 625 20003. Kadmiumi(Cd) 3 12 254. Kromi(Cr) 300 600 8005. Kobalti(Co) 20 240 3006. Bakri(Cu) 200 300 5007. Nikeli(Ni) 300 600 8008. Plumbi(Pb) 200 300 6009. Merkuri(Hg) 1.5 5 1010. Molibdeni(Mo) 10 40 20011. Kallaji(Sn) 20 50 30012. Zinku(Zn) 300 500 100013. Selenium(Se) 2 100 200
Harta4.PërqendrimiiKromitnëdhe(mg/kg)-Prizren
(ProgramiIPA2010:Studimmbindotjenetokësbujqësore)
Kromiështëzbuluarnëshumicënemostrave të analizuara, megjithatënë 98% të rasteve përqendrimiështë nën pragun e standardit tëndotjes. Aktivitetet industriale dheminerare janë ndër shkaktarëtkryesorë të ndotjes së tokës meKrom.Në Prizrenme përjashtim tënjë mostre e cila është në vlerat300-600 mg/kg, të gjitha mostrattjerajanënënpragunestandardit.
Harta5.PërqendrimiiZinkutnëdhe(mg/kg)-Prizren
(ProgramiIPA2010:Studimmbindotjenetokësbujqësore)
Zinkunëtëgjithamostrateanalizuaraështënënpragunevlerëskufitaremepërqendrimnga0-100mg/kgdhenga100-300mg/kg.
29
Harta6.PërqendrimiiPlumbitnëdhe(mg/kg)-Prizren
(ProgramiIPA2010:Studimmbindotjenetokësbujqësore)
Të dhënat e analizave për Plumbinshfaqin nivele të larta kryesisht nëhapësirat rreth rajoneve industrialedheminerare siMitrovicë, Leposaviq,Fushë Kosovë dhe Vushtrri. NëKomunënePrizrenittëgjithamostrate testuara janë nën pragun e vlerëskufitaremepërqendrimnga0derinë100mg/kg.
Ngatëgjithametaleterëndatëanalizuaratejkalimetepërqendrimevezakonishtjanë zbuluar në zonat ku ka ose kishte aktivitete industriale. Përmbajtja e bakrit karezultuareulëtnëtëgjithamostratedhepseveprimtaritëeprodhimitdhepërpunimittëbakrit janë jashtëhapësiravetëprodhimtarisëbujqësore.NiveletestronciumitnëDrenasdheFushëKosovë janëgjeturmepërqëndrimemëtë lartasevleratkufitare,kjosipasojëkryesishtedjegiessëqymyritdhenaftës.
7/ UJËRAT
30
7. UJËRAT
7.1. Kornzaligjoreeujërave
Menaxhimi dhe mbrojtja e ujërave në BE realizohet nëpërmjet direktivavetematike (varësisht nga shfrytëzimi i tyre) të cilat trajtojnë aspekte të ndryshme tëujëraveqoftëatyrenëntokësoraposipërfaqësor.
Direktiva75/440/EECmbikualitetineujëravesipërfaqësorpërekstraktimineujitpërpije, shtjellonparametratkualitativ tëcilëtduhet tëpërmbushenpas trajtimit tëujit.Direktivadefinonmetodatetrajtimitëujitdukekategorizuarnivelinendotjessëujit në tri grupe. Kategorizimi në grupe bëhet duke vlerësuar vlerat kufitare tëparametrave fizik, kimik dhe biologjik që përdoren në testimin e ujit. Varësisht ngarezultateteanalizave laboratorikeujindahetnëgrupepër të cilat kërkohet trajtim iveçantëderinë shndërrimine tijnëujë tëpijshëm.PërgrupinA1kërkohet trajtim ithjeshtë fizik nëpërmjet filtrimit dhe dezinfektimit, ndërsa për grupin A2 kërkohettrajtim standard fizik dhe kimik si dhe dezinfektim. Ndërsa për grupin A3 kërkohettrajtimmëizgjaturdheintenzivfiziko-kimiksidhetrajtimizgjaturnëdezinfektim.22
Direktiva76/160/EECmbikualitetineujitpërbanjëmerretmekualitetineujitpërlarjemepërjashtimtëujittëdestinuarpërqëllimeterapeutikedheujitqëpërdoretnëpishina. Uji për banjë bazuar në këtë direktivë përfshinë të gjitha ujërat e ëmblarrjedhëse dhe të palëvizshme ose pjesë të tyre si dhe ujërat e detërave në të cilatlejohetbanja.Edhekjodirektivëpërcaktonvlerakufitaretëanalizavefizike,kimikedhebiologjiketëcilatduhettëpërmbushennëmënyrëqëujitëshfrytëzohetpërqëlliminelartpërmendur.23
Direktiva80/778/EECeparëmbiujinepijshëmsynonqëujiicilipërdoretpërpijenganjerëzittëjetëisigurt.24Neni1deklaronqëqëllimiështë“tëmbrojëshëndetinenjerëzvengaefektetedëmshme të secilitndotës tëujit i destinuarpërkonsumnganjeriu duke u siguruar që është i shëndetshëm dhe i pastër”. Direktiva përcaktonstandarde (parametra fizik, kimik dhe biologjik) për kualitetin e ujit në çezma dheobligonshtetetanëtaretëmonitorojnëkualitetinnëvazhdimësi.
22CouncilDirectiveconcerningthequalityrequiredofsurfacewaterintendedfortheabstractionofdrinkingwaterintheMemberStates(75/440/EEC).Shihnë:https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/PDF/?uri=CELEX:31975L0440&from=en23CouncilDirectiveconcerningthequalityofbathingwater(76/160/EEC).Shihnë:https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/PDF/?uri=CELEX:31976L0160&from=en24CouncilDirectiverelatingtothequalityofwaterintendedforhumanconsumption(80/778/EEC).Shihnë:https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/PDF/?uri=CELEX:31980L0778&from=EN
31
Direktiva 91/271/EEC mbi trajtimin e ujërave të ndotura urbane rregullonmbledhjendhetrajtimineujëraveurbanesidheshkarkimetngabujqësiadheindustriaushqimore.Direktivakërkonmbledhjendhetrajtimineujëravetëndoturapërtëgjithavendbanimetnëtëcilatjetojnëderinë2000banorëdhetrajtimmëtëintensifikuarpërvendbanimettëcilattejkalojnë10000banorë.
Direktiva (2000/60/EC)KornizëeUjëraveparaqetnjëqasjemëgjithëpërfshirësembimenaxhiminebazuarnëekosisteme.Fokusohetnëbashkëveprimineshumëfishtëndërmjet shkaktarëve të ndryshëm të ndotjes dhe ndikimi i tyre në ujë dhe pellgjetlumore.25
Në Republikën e Kosovës korniza ligjore për menaxhimin, shfrytëzimin,monitorimindhembrojtjeneujëraverregullohetmeLigjinNr.O4/L-147përUjërateKosovës. Fushëveprimi i ligjit përfshin të gjitha aspektet që kanë të bëjnëmeujëratsipërfaqësore,ujëratnëntokësore,liqenet,akumulimet,rezervuarët,burimetnatyrore,tokat e lagëta dhe hapësirat buzë brigjeve të lumenjve. Ligji poashtu përcaktonkompetencatadministrativedhetekniketënivelitqendrordhelokalrrethmënyravetëshfrytëzimit, shpërndarjes, monitorimit dhe mbrotjes së ujërave në territorin eKosovës.
7.2. Ujëratnëntokësor
Direktiva 80/68/EEC e BE-sëme ujëra nëntokësor nënkupton të gjitha ujërat tëcilatndodhennënsipërfaqenetokësdhenëkontakttëdrejtpërdrejtëmedheunoseshtresënnëntaban.26
Burimetmëtëmëdhatëndotësvetëujëravenëntokësorëjanënëparimtënjëjtëme ndotësit e dheut dhe përfshijnë deponitë e mbeturinave, derdhjet aksidentale,gropatseptikedhedepozitimetatmosferike.Ndotësitetreturlëvizinmeujinedheutnëujëratnëntokësorepërderisandotësitelëngshëmmbërrijnënëujëratnëntokësorenëmënyrëautonome.Ujëratsipërfaqësorejanëpoashtuburimepotencialetëndotjespërujëranëntokësorenëveçantinëhapësiratkuujëratsipërfaqësorëeinfiltrohennëatonëntokësore.
7.3. Ujëratsipërfaqësore
Ujërat sipërfaqësore bazuar në Direktivën 2000/60/EC të BE-së përfshijnëlumenjtë, liqenet,ujëratbregdetare sidheujërat sipërfaqësoreartificale.Megjithatë
25DIRECTIVE(2000/60/EC)establishingaframeworkforCommunityactioninthefieldofwaterpolicyhttps://eur-lex.europa.eu/resource.html?uri=cellar:5c835afb-2ec6-4577-bdf8-756d3d694eeb.0004.02/DOC_1&format=PDF26CouncilDirectiveontheprotectionofgroundwateragainstpollutioncausedbycertaindangeroussubstancesnë:https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/PDF/?uri=CELEX:31980L0068&from=DE
32
monitorimiiujëravenëRepublikëneKosovëszhvillohetvetëmpërlumenjtë,prandajkyraportpërjashtonraportiminpërujërattjerasipërfaqësorepërmungesëtëdhënavembiparametratndotës.27
Dallimirëndësishëmmesujëravesipëraqësorëdhenëntokësorëështëqëdritaediellitmund të penetrojë në ujërat sipërfaqësorë dhe si rezultatmundëson rritjen eprodhuesve parësor duke shtuar okisgjenin dhe materiet organike nëpërmjetfotosintezës.Kyprocessështëshumëirëndësishëmnëmodifikiminkimiktëujit.
Shumë nga ndotësit e dheut dhe ujërave nëntokësorë gjinden edhe në ujëratsipërfaqësorë, kjo për shkak të lëvizjes së ujit qoftë direkt nga dheu apo nga ujëratnëntokësorë. Vërshimet nga zonat urbane në veçanti përmbajnë nivele të larta tëndotësve përfshirë azotin, fosforin, metalet e rënda si dhe komponimet organike sihidrokarburetaromatikepoliciklike.28
7.4. ResurseteujëravesipërfaqësorenëKomunënePrizrenit
Rrjeti hidrografik i Komunës së Prizrenit bën pjesë në pellgun ujor të Drinit tëBardhëdhepellgutujortëlumitVardar.DriniiBardhëkapellgunmesipërfaqenmëtëmadhenëterritorineKosovësmenjësipërfaqeprej434.01km2dhegjatësiprej119.7km. Në Komunën e Prizrenit hyn nga ana veriore dhe vazhdon deri në kufirin meShqipërimenjëgjatësitëpërgjithshmeprej21kmndërsanëmestëfshatitDobrushtdheVërmicëformonnjëliqetëvogël.
7.5. Pikatburimoretëndotjes
Burimet endotësveparësornëujërat sipërfaqësorëpërfshijnëdrenazhimetngaminierat,shkarkimeteujëravetëtrajtuaradhetëpatrajtuaraindustrialesidheujërate zeza nga vendbanimet. Ujërat e zeza në veçanti janë të pasurame bakterie dheviruse patogjenike, materie organike, metale të rënda si dhe kripëra të tretura. Sirezultatioksidimittëmaterieveorganikeshkarkimiiujëravetëzezatëpatrajtuaranëmasëtëmadhezvogëlonoksigjeninetreturdukeshkaktuarngordhjetëpeshqvedherreziqetjerapërshëndetin.29
PikatburimoretëndotjesushtrojnëtrysninëkryesorenëujërateEvropës.BazuarnëPlaninedytëpërMenaxhiminePellgjeveLumore18%eujëravesipërfaqësoredhe14%eujëravenëntokësorejanënëntrysnitëjashtëzakonshmengapikatburimoretë
27DIREKTIVA2000/60/ECnë:https://eur-lex.europa.eu/resource.html?uri=cellar:5c835afb-2ec6-4577-bdf8-756d3d694eeb.0004.02/DOC_1&format=PDF28VanderPerk,M.(2014).Soilandwatercontamination.UnitedKingdom:Taylor&FrancisGroupLLC.29VanderPerk,M.(2014).Soilandwatercontamination.UnitedKingdom:Taylor&FrancisGroupLLC.
33
ndotjes.30Edhepsepikatburimoretëndotjesgjatëdekadëssëfundit janëzvogëluarnëEvropë,kryesishtsirezultatipërmirësimittëpurifikimittëujëravetëndoturadhezvogëlimit të shkarkimeve industriale, në Kosovë ende nuk ka trajtim adekuat tëujëravetëndotura.ImpiantiivetëmështëindërtuarnëLlaushëtëSkënderajit,mirëpopërshkaktëproblemeveteknikedhefinanciareendekapengesanëfunksionim.31
Bazuar në UANr. 22/2005 për kadastrin e shkarkimeve të ndotësve nëmjedis,gjatë viteve 2009-10 është hartuar raporti mbi Kadastrin e Ndotësve të Ujërave tëKosovëskujanëidentifikuarndotësitkryesortëujëravenëtërëterritorin.
NëKomunënePrizrenit janë identifikuar29burimetëndotësvekolektiv32ku13prejtyrejanëpikashkarkuesenëqytetinePrizrenitndërsa16tjerajanënëfshatrateKomunës dhe 16 burime të ndotësve individual. 33 Ndotësit e identifikuar nukposedojnë pajisje për trajtim mekanik, biologjik apo kimik të ujërave të zeza dheshumicaprejtyrejanëtëlidhurmerrjetinekanalizimittëqytetitmepërjashtimtëdisaprejoperatorëveekonomiktëcilëtgjindenjashtëzonësurbane.34
Tabela13.NdotësitkolektivnëKomunënePrizrenit(AMMK,KadastriiNdotësvetëUjëravetëKosovës)
Komuna Vendbanimi Nr. i banorëve VendshkarkimiPrizreni Qyteti 185600 LumbardhiiPrizrenit
Gjonaj 5300 DriniiBardhëRomajë 2700 PërroniiDështicësKorishë 7200 LumiiKorishësHoqaeQytetit 5000 BunaRekaZhuri 9500 PërroiiDobrushësPrevalla 150 Në4gropaseptikeLubinjaePoshtme 2100 LumbardhiiPrizrenitLubinjaeEpërme 2300 LumbardhiiPrizrenitPirana 2400 LumiToplluhë
UjëratendoturtëkanalizimevetëqytetitdhefshatraveLubinjaeposhtmedheeEpërmeshkarkohennëLumbardhinePrizrenitndërsavendbanimettjeratrysnimëtëmadheushtrojnënëlumenjtësiPërroiiDobrushës,LumiiKorishës,DriniiBardhëkjosirezultatedheinumritmëtëlartëtëbanorëvenëvendbanimetpërkatëse.
Farmakosi,edhepsenjëoperatorëekonomikmepotencialtëlartëpërndotjenemjedisit, për arsye të veprimtarisë së kufizuar të cilëneushtrondukemospërdorurujin,nukparaqetrreziktështuartëndotjes.
30Shihnë:https://www.eea.europa.eu/themes/water/european-waters/water-use-and-environmental-pressures/water-use-and-environmental-pressures#toc-431AMMK(2015).RAPORTPËRGJENDJENEUJËRAVENËREPUBLIKËNEKOSOVËS.fq.8932Burimetendotësvekolektivjanëgrupindotësvetëcilatsitëndarakanëemetimerelativishttëvoglanëmjedis.33Burimeendotësveindividualpërfshijnëimpiantetenergjetikedheimpiantetindustriale.34AMMK,KadastriiNdotësvetëUjëravetëKosovës
34
Ndotësit individual, ujërat e ndotura i shkarkojnë kryesisht në lumenjë, ndërsadisaprejtyreishkarkojnëedhenëujëratnëntokësore.
Tabela14.NdotësitindividualnëKomunënePrizrenit(AMMK,KadastriiNdotësvetëUjëravetëKosovës)
Komuna EmriiNdotësit Veprimtaria VendshkarkimiPrizren Abi&Elifi Industriushqimore Kanalizimtëqytetit
AKCompany Pastrimkimik UjëranëntokësoreDemi Hekurishte UjëranëntokësoreDriniCompany Prodhuesiasfaltit UjëranëntokësoreFrutti Prodhuesilengjeve LumbardhiiPrizrenitIliria Hoteleri LumbardhiiPrizrenitKAG Prodhuesiasfaltit UjëranëntokësoreLindi&Gea Industriushqimore KanalizimtëqytetitLiqeni Hoteleri DriniiBardhëMifabeli Hoteleri DriniiBardhëSharri Hoteleri LumbardhiiPrizrenitVillapark Hoteleri LumbardhiiPrizrenitSatStyro Prodhuesstyropori LumbardhiiPrizrenitValvis Thertore KanalizimtëqytetitSedTours Gurethyes LumbardhiiPrizrenit
35
Harta7.PikateshkarkimevetëndotësvenëKomunënePrizrenit(AMMK,KadastriiNdotësvetëUjëravetë
Kosovës)
7.6. Monitorimiiujëravesipërfaqësore
Cilësia e ujërave sipërfaqësore monitorohet nga Insitituti Hidrometeorlogjik iKosovës.Rrjetiimonitorimitështëipërbërënga53stacionevemonitoruesetështriranë tërë territorin e Kosovës. Në Komunën e Prizrenit janë gjithsej pesë stacionemonitoruese prej të cilave dy monitorojnë Lumbardhin e Prizrenit, dy stacionemonitorojnëDrinineBardhëdhenjëstacionmonitoronluminToplluha.
Tabela15.Kodet e stacionevemonitoruese të kualitetit fiziko-kimik tëujërave sipërfaqësorënëKomunënePrizrenit
Kodi Lokacioni Lumi RV01_013 Gjonaj DriniiBardhëRV01_014 Vermicë DriniiBardhëRV01_092 Piranë ToplluhaRV01_101 Prevallë LumbardhiiPrizrenitRV01_102 Vllashnje LumbardhiiPrizrenit
Cilësiaepërgjithshmeeujëravesipërfaqësorevlerësohettëjetëemirëkryesishtnë burime, ndërsa fillon të bie përreth vendbanimeve për shkak të shkarkimit tëujërave të ndotura, shkarkimit të ujërave nga kolektorët industrial si dhe hudhja embeturinave.35PellguiDrinittëBardhëndryshiminmëtëlartënëkualitetepërjetonnëpikënebashkimitmeluminKlinadhecilësiaedobëtpërcilletgjatëgjithërrjedhës
35RaportiiUjërave2015(AMMK)shihnë:https://www.ammk-rks.net/repository/docs/Raporti_i_ujrave_i_2015_shqip_(2).pdf
P\!
!
?O! 4>`F! H3<>! 25;::3EB! =O! ?4BI>5=>=! 8! ;B6O! <5=>45638?! ^B! I>:O?>! 4O! <>6OL! =CO6?B! =O!?4BI>5=>=!8!CD4O!eO!V`>=C84!=O!W?EB4>=!0>6B=O!I>:O?>B!_>8F!.D!:3<!=`>E84!;O6!436_3::>6B!4O!:B64B!;O6!?E^B^!4O!8^?46B^4><>4!4O!MEB956>4!=VB!?E46B4>! >! 4>`F!05B?E43L!8CE8!H3<_B6CE>! >!06>M68=>4! =O! ?4BI>5=>=! 8! ;B6O! <5=>45638?! eO! V`>=C84! BWO6! _36><>4! ^B! I>:O?>! 4O! <>6OL!=CO6?B! =O! ?4BI>5=>=! 8! CD4O! =O! W?EB4>=! j::B?E=`8L! ^B! =C6D?E><8! C6B?4>^8! =O! ^3B:>484! ?>!68M3:4B4!>!?E^B6^><898!4O!=C54O?98!;O6V`B4O!66`8CEO?FP\!
!S*+%*(T>(C%*6/$.4%(2$./%$+34'4(%&(3;&+*:4('/)&+]*V&'$+4(.&(1$23.&.(4(@+/9+4./%(AXSI1H(
P2P2 4'9.*%&%'%!'!>:<#%:/#>#%!`!G'**-.!#!S/#<#%!%8!I&/@C8!
A>:O?>B! 8! 3`O6B98! ?>;O6WBeO?568 ;O6IB^45E84! =O;O6<`84! B=B:>MB98! 4O SQ!;B6B<846B98!W>M>^L!PJ!;B6B<846B98!^><>^!CE8
37
Fosfori i ortofosfateve P-PO43-
mg/lP 11 1.0
Fosfori total (poli+orto) Ptot. mg/l 11 2mg/l
Nëmungesëtëharmonizimit të legjislaturësvendoremeatë tëBE-së,kryesishtnëstandardetpërcilësinëeujëravesipërfaqësore,vleratkufitaretëparametravenukparaqiten dhe si rezultat mungon krahasimi i niveleve të ndotjes. Raportimi mbirezultatet e analizavebëhet vetëmduke krahasuar vlerat eulëtadhe të larta si dhevlerat mesatare vjetore. Poashtu, raportimi nuk përfshinë të gjitha stacionetmonitoruese(shihTabela9)dukemosofruarnjëpasqyrëtëpërgjithshmetëcilësisënëbazëtëparametravetëmatur.
Tabela17.StacionetpërtëcilatështëraportuarnëRaportiiUjërave2015
KodiParametrat
RV01_013 RV01_014 RV01_092 RV01_101 RV01_102
Oksigjeni i tretur/ mg/l O2
√ (2011) - - √ (2010) -Shpenzimi biokimik i oksigjenit/ mg/l O2 (SHBO5)
√ (2011) - - √ (2010) -
Përçueshmëriaelektrike(PE) - - - √ (2013) √ (2012)
Përqendrimiijonithidrogjen(pH) - - - - √ (2012,2013)
Azoti i nitrateve (N-NO3-) - - √ (2013) - √ (2012)
Azoti i nitriteve (N-NO2-)
- - √ (2011, 2013) - -Azotiiamoniumimt(N-NH4+)
- - - - -
Fosfori i ortofosfateve (P-PO4
3-)
- - - - √ (2012, 2013)
Fosforitotal(poli+orto) - - - - -
Sasia e Oksgjenit të tretur (O2 i tretur) është sasia e oksigjenit i pranishëmnëujë.Oksigjeni i tretur konsiderohet siparametër i rëndësishëmpërmatjenekualitetit tëujitpasiqëështëindikatordirektiaftësisësëujitpërtëmbështeturjetënujore.37
37Indicators:DissolvedOxygennë:https://www.epa.gov/national-aquatic-resource-surveys/indicators-dissolved-oxygen#:~:text=Dissolved%20oxygen%20(DO)%20is%20the,of%20a%20pond%20or%20lake.
38
Figura8.Oksigjeniitretur(AMMK:RaportiiUjërave2015)
Tabela18.Vlerateraportuaratëoksigjenittëtretur(AMMK:RaportiiUjërave2015)
Viti 2010 2011 2012 2013
Vlera mesatare minimale
- 5.99mg/lO2 6.61mg/lO2 5.92mg/lO2
Vlera mesatare maksimale
7.52mg/lO2 8.99mg/lO2 10.22mg/lO2 10.53mg/lO2
Shpenzimibiokimikioksigjenit(SHBO5)ështëparametërqëtregonsaOksigjenitreturështëdukeukonsumuarngamikrobetqëshpërbëjnëmaterietorganike.NësevlerateSHBO5janënën2mg/lO2, lumenjtëkonsiderohen tëpastër,ndërsanësevlerat janëmëtëmëdhase5mg/lO2,lumenjtëkonsiderohenshumëtëndotur.38
Figura9.Shpenzimibiokimikioksigjenit(AMMK:RaportiiUjërave2015)
38Biochemicaloxygendemandinriversnë:https://www.eea.europa.eu/data-and-maps/indicators/biochemical-oxygen-demand-in-rivers
39
Tabela19.Vlerateraportuaratëshpenzimitbiokimiktëoksigjenit(AMMK:RaportiiUjërave2015)
Viti 2010 2011 2012 2013
Vlerar mesatare minimale
- - 2.22mg/lO2 2.25mg/lO2
Vlera mesatare maksimale
7.81mg/lO2 6.20mg/lO2 6.95mg/lO2 6.25mg/lO2
Përçueshmëriaelektrike(PE)eujitështëaftësiapërtëpërçuarrrymëelektrike.Sa
mëipastërqëështëujiaqmëeulëtështëpërçueshmëriaelektrike.UjiidestiluarkaPEnga0.5μScm-1derinë3μScm-1kurseujiiçezmëskaPEnga50μScm-1derinë800μScm-1.Vleratpërujinsipërfaqësorvariojnënga100μScm-1derinë2000μScm-1.39
Figura10.PërçueshmëriaelektrikePE(AMMK:RaportiiUjërave2015)
Tabela20.Vleratepërçueshmërisëelektrike(AMMK:RaportiiUjërave2015)
Viti 2010 2011 2012 2013
Vlerar mesatare minimale
101.6μScm-1 112μScm-1 166μScm-1 99.5μScm-1
Vlera mesatare maksimale
689μScm-1 769μScm-1 695μScm-1 730μScm-1
Përqendrimi i jonit hidrogjen (pH)ështëparametërqëdefinonsesaacidikapobazë është uji. Vlerat variojnë nga 0 deri në 14, me vlerë neutrale 7. pH në ujëdeterminontretshmërinë(sasiaqëmundtëpërdoretpërtretje)dhepraninëbiologjike
39ElectricalConductivityinwaternë:https://www.aquaread.com/need-help/ec/#:~:text=Ocean%20waters%20have%20water%20electrical,betëeen%200.5%20and%203%20uS.
40
(sasia që mund të përdoret nga jeta ujore) të përbërësve kimik siç janë lëndëtushqyesedhemetaleterënda.40
Figura11.Përqendrimiijonithidrogjen(AMMK:RaportiiUjërave2015)
Tabela21.Vleratepërqendrimittëjonithidrogjen(AMMK:RaportiiUjërave2015)
Viti 2010 2011 2012 2013
Vlerar mesatare minimale
7.74 7.45 7.80 7.94
Vlera mesatare maksimale
8.34 8.55 8.30 8.39
Azotiinitrateve(N-NO3-)ështëlëndaushqyeseqëmësëshumtishfrytëzohetpërrritjene kulturavebujqësore.Nëse gjindetnë sasi tëmadhenëujërat sipërfaqësoremundtëshkaktojërritjenebimëveujoredhealgavekusipasojëndikonnëzvogëlimineoksigjenittëtreturgjatëdekompozimittëtyre.Stimulimiirritjessëbimëveujorengaazoti initratevepoashtupengonedhedepërtiminedritëssëdiellitnëthellësimëtëmëdha.Vlerësohet senjëpërqëndrimmë imadh se10mg/lNdobësonkualitetineujërave.41
40pHandWaternë:https://www.usgs.gov/special-topic/water-science-school/science/ph-and-water?qt-science_center_objects=0#qt-science_center_objects41NitratesandNitritesinDrinkingWater,GroundwaterandSurfaceWatersnë:https://water-research.net/index.php/nitrate
41
Figura12.Azotiinitrateve(AMMK:RaportiiUjërave2015)
Tabela22.VlerateAzotittëNitrateve(AMMK:RaportiiUjërave2015)
Viti 2010 2011 2012 2013
Vlerar mesatare minimale
- - - -
Vlera mesatare maksimale
1.973mg/lN-NO3
-2.363mg/lN-
NO3-
1.825mg/lN-NO3
-4.848mg/lN-
NO3-
AzotiiNitriteve(N-NO2-)ështëproduktindërmjetëmioksidimittëamoniakutnë
nitrate.Zakonisht,nëmjediseujorenukparaqitetnëkoncentrimetëlarta,mirëponërastet kur koncentrimi në ujin për pirje ështëmë i lartë se 1mg/ lNmund të ketëpasoja të rënda shëndetësore në gratë shtatëzëna dhe foshnjat. Nitritet oksidojnëhekurin në hemoglobinën e rruzave të kuqe të gjakut duke formuarmet’hemoglobinën, proteinë e cila nuk ka aftësinë e bartjes së oksgjenit nëorganizëm.42
Figura13.Azotiinitriteve(AMMK:RaportiiUjërave2015)
42NitratesandNitritesinDrinkingWater,GroundwaterandSurfaceWatersnë:https://water-research.net/index.php/nitrate
42
Tabela23.Vleateazotittënitrateve(AMMK:RaportiiUjërave2015)
Viti 2010 2011 2012 2013
Vlerar mesatare minimale
0.009mg/lN-NO2
- - -
Vlera mesatare maksimale
0.163mg/lN-NO2
- - 0.275mg/lN-NO2
Azoti i amoniumit N-NH4+është indikatorë primar për kualitetin e ujit. Azoti i
amoniumitderdhetnëujërangakanalizimetdhedeponitësanitaredheështëshumëhelmuespërjetënujore.Azotiiamoniumitkonvertohetnënitratenëkushtespecifikeatmosferike dhe në prani të baktereve. Nëse sasi e madhe e azotit të amoniumitkonvertohetnënitrate,bimëtnukmundtapërdorinmenjëherë,dhesipasojëmundtëpërfundojënëujëranëntokësoredhesipërfaqësore.43
Figura14.Azotiiamoniumit(AMMK:RaportiiUjërave2015)
Tabela24.Vlerateazotittëamoniumit(AMMK:RaportiiUjërave2015)
Viti 2010 2011 2012 2013
Vlerar mesatare minimale
0.132mg/lN-NH4
+
0.015mg/lN-NH4
+0.015mg/lN-
NH4+
0.116mg/lN-NH4
+
Vlera mesatare maksimale
2.072mg/lN-NH4
+- - 3.144mg/lN-
NH4+
43AmmoniumNitrogennë:http://www.ruf.rice.edu/~cbensa/Ammonium/#:~:text=Untitled%20Document&text=Nitrate%20nitrogen%20(NO3%2DN,from%20seëage%20and%20landfill%20leachate.&text=Nitrate%20and%20ammonium%20nitrogen%20are,surface%20and%20ground%20water%20samples.
43
Fosfori iortofosfateveP-PO43- formohetngaprocesetnatyrore,mirëpodisanga
burimetkryesoreqëndikohenngaaktivitetetnjerëzorepërfshijnëujëratendoturatëpatrajtuara,rrjedhjetngatokatbujqësoredhengaaplikimiifertilizuesve.
Figura15.Fosforiiortofosfateve(AMMK:RaportiiUjërave2015)
Tabela25.Vleratefosforittëortofosfateve(AMMK:RaportiiUjërave2015)
Viti 2010 2011 2012 2013
Vlerar mesatare minimale
0.003mg/lP-PO4
3-
0.003mg/lP-PO4
3-0.003mg/lP-
PO43-
0.005mg/lP-PO4
3-
Vlera mesatare maksimale
0.186mg/lP-PO4
3-- - 0.394mg/lP-
PO43-
Fosfori total (poli+orto) përdoret si metodë për matjen e përgjithshme tëprezencëssëfosforitnëujëdukepërfshirëorto-fosforindhefosforinnëbimë.Niveletefosforittotal janëvleramëstabiletëcilatmundësojnëanaliziminekualitetittëujitdhegjendjentrofikuese(fertilitetit).44
44TotalPhosphorusnë:https://www.rmbel.info/primer/total-phosphorus/
44
Figura16.Fosforitotal(polidheorto)
Tabela26.Vleratefosforittotal(polidheorto)(AMMK:RaportiiUjërave2015)
Viti 2010 2011 2012 2013
Vlerar mesatare minimale
0.003mg/lP-PO4
3-
0.003mg/lP-PO4
3-0.003mg/lP-
PO43-
0.005mg/lP-PO4
3-
Vlera mesatare maksimale
0.186mg/lP-PO4
3-- - 0.394mg/lP-
PO43-
Përvitetvijueseinformatatevetmepërcilësinëeujëravesipërfaqësoreshfaqenvetëm në Raportet e Mjedisit të vitit 2016 dhe 2017 të cilat nuk ofrojnë vlera tëzbërthyera të parametrave të ndotjes mirëpo tregojnë trendin e përmirësimit dhedobësimittëkualitetittëujërave.Përvitet2015dhe2016nëraportimështëpërfshirëvetëmstacionimonitoruesRV01_013nëGjonaj(DriniiBardhë).
Tabela27.Trendiicilësisësëujëravetëlumenjve2015-2016(AMMK:Raportipërgjendjenemjedisit2016)
Stacionet monitoruese
Oksigjeni i tretur/ mg/l O2
Shpenzimi biokimik i oksigjenit/ mg/l O2 (SHBO5
Shpenzimi kimik i oksigjenit/ mg/l O2 (SHKO)
Karboni organik total/ mg/l C
Fosfori total/ mg/l P
Materiet totale të suspendu ara/ mg/L (MTS)
RV01_013 ↓ ↑ ↓ ↑ ↑ ↑
Poashtu edhenë raportin për gjendjen emjedisit për vitet 2016-2017 stacioni ivetëmipërfshirënëmonitorimështëRV01_013nëGjonaj.
45
Stacionet monitoruese
Oksigjeni i tretur/ mg/l O2
Shpenzimi biokimik i oksigjenit/ mg/l O2 (SHBO5
Shpenzimi kimik i oksigjenit/ mg/l O2 (SHKO)
Karboni organik total/ mg/l C
Fosfori total/ mg/l P
Materiet totale të suspendu ara/ mg/L (MTS)
RV01_013 ↓ ↑ ↓ ↑ ↑ ↔
Metaleterënda
Metalet e rënda në ujërat sipërfaqësore kanë filluar tëmaten nga viti 2011 nëmënyrëkonsekutive.BazuarnëUANr.152tëvitit1999,nëpellguneDrinittëBardhëgjatë viteve 2010 deri 2013 ka tejkalime të vlerave përmetaletmangan, hekur dhezink.
METALET Simboli Njësia matëse Vlera maksimale e lejuar Kromi Cr3+ μg/l 50Kadmiumi Cd2+ μg/l 5Nikeli Ni2+ μg/l 20Zinku Zn2+ μg/l 3000Mangani Mn2+ μg/l 50Bakri Cu2+ μg/l 1000Hekuri Fe2+ μg/l 200Plumbi Pb2+ μg/l 10
Metali mangan në vitin 2011 në Komunën e Prizrenit ka tejkalime në luminToplluha kurse në vitin 2012 dhe 2013 përveç lumit Toplluha ka tejkalime edhe nëLumbardhinePrizrenit.
Figura17.ManganinëpellguneDrinittëBardhë(AMMK:RaportiiUjërave2015)
46
MetalihekurkatejkalimenëtëgjithavitetemonitorimitnëluminToplluhadhenëLumbardhinePrizrenit.
Figura18.HekurinëpellguneDrinittëBardhë(AMMK:RaportiiUjërave2015)
8/ PËRFUNDIME DHE REKOMANDIME
47
8. PËRFUNDIME DHE REKOMANDIME
Disangaçështjetkryesorenënivelinqendrortëqeverisjeseqëprekinrrafshinemonitorimitdheraportimitpërmjedis janëhulumtimetemangëtaqëzhvillohenpërburimet e ndotjes. Agjencioni për Mbrojtjen e Mjedisit, përkatësisht InstitutiHidrometeorologjikiKosovësraportonnëkohërealepërndotjeneajrit,mirëponukkaanalizatëmjaftueshmepërndotjenedheutepoashtuedhetëujëravesipërfaqësore.Përveç tjerashmonitorimi i ujit të lumenjve nuk ka bazë ligjore tëmjaftueshmepërkontrollë tëdetajuar të cilësisë. Përujërat nëntokësoremungojnëhulumtimetqoftëpërpotencialetsasioresidhepërcilësinëetyre.
Rekomandimiiparë:Hulumtimidhemonitorimiiinteguariburimevetëndotjesdukeubazuarnëciklinendotjespërpjesë tëndryshmemjedisoredhe raportimi izbërthyer për nivele lokaledo të jumundësonte komunave tëmarrin vendimedhemasatëmirëinformuarameç’rastzbutjaendikimevenegativengandotjadotëbëhejnëburimetetyre.
Rekomandimiidytë:TranspozimiidirektivavetëujëravetëBE-sënëlegjislaturëtëKosovësnëmënyrëqëmonitorimidheraportimitëbëhetvarësishtngadestinimiipërdorimit si psh. kualiteti i ujit për banjë, kualiteti i ujërave sipërfaqësor përekstraktimineujitpërpijeetj.Kjomënyrëeraportimitdotëofrontenjëpasqyrëmëtëqartë mbi ndotësit potencial ndërveprues dhe masat që duhet ndërrmarrë përeliminimtëtyre.
Sfidat kryesore mjedisore në Komunën e Prizrenit në bazë të raportimeve tëparametrave ndotës ndërlidhen me shfrytëzimin e biomasës si burim kryesor përngrohje,dhesirrjedhojëparaqitenniveletëlartatëndotësvegjatëstinëssëdimrit.NëKomunënePrizrenitburimetkryesorepërngrohje janëdrurinë26,070njësibanimi,energjiaelektrikenë2061njësibanimi,naftanë407njësibanimi,përdorimiigazitnë72njësibanimidhepërdorimi iqymyritnë45njësibanimi.Përdorimi i automjeteve(veturave) si alternativa parësore për transport është një komponentë tjetërproblematike në ciklin e ndotjes ku nga të dhënat nga Doganat e Kosovës për vitin2016 në Prizren ishin në qarkullim 27,057 vetura që përbënin 8.47% të totalit tëveturavenëKosovëmenjëmesataretëvjetërsisëprej18viteve.Poashtumungesaetrajtimit të ujërave të zeza qoftë nëpërmjet gropave septike lokale apo impiantevetrajtuesedhe shkarkimi i tyre i drejtpërdrejtë në lumenjë, përbënedhenjë pengesështesënëarritjenenjëmjedisitëshëndetshëm.
Rekomandimiitretë:HartimiipolitikavetëqëndrueshmeurbanepërfshirëPlanine Mobilitetit të Qëndrueshëm Urban i cili është një plan i integruar strategjik dhemundësonrimendimindheriorganizminemodalitetevetëtransportiturban.Studime
48
të ndryshme kanë treguar se qytetet që kanë një PMQU të zbatueshëm, brendaperiudhavetëshkurtakohorekanëparëpërmirësimtëgjendjesnëmjedis,qoftëdukekrijuarzonameemetimtëkufizuartëndotësveapodukezgjeruarrrjetineçiklizmitnëqytet.
Rekomandimi i katërt: Krijimi ipartneriteteve publiko-private për projekte meenergjiefiçientedukezbatuarKontratapërMenaxhimtëEnergjisë.Kjopolitikëdotëimundësonte banorëve të shnërrojnë objektet e tyre të banimit në ndërtesa që nukkërkojnëenergjitëlartëpërngrohjedherrjedhimishtshkaktojnëmëpakndotje.
Rekomandimiipestë:Ndërtimi i impiantevepërtrajtimineujëravetëzezaicilinëpërmjetdisafazavetëfundërrimitdhefiltrimitzakonishtarrintëlargojë95-98%tëndotësve.Fazaeparëpërfshinëtrajtiminmekaniktëujitnëtëcilën largohetnjësasinga30-60%endotësvetëngurtëdhe20-40%endotësveshpenzuestëoksigjenit.Nëfazën e dytë të trajtimit biologjik përveç fundërrimit dhe filtrimit përfshihet edhepasurimimeajëricilipërshpejtonoksidiminematerieveorganike.Fazaeparëdheedytë e trajtimit arrin të largojë deri në 90% të materieve shpenzuese të oksigjenit,mirëpopraniaeazotitdhefosforitvazhdontëqëndrojënëniveletëlarta,prandajnëteknologjinë e impianeteve duhet të parashihet edhe faza e tretë e cila nëpërmjetsistemeve të avancuara të filtrimit, fundërrimit si dhe përdorimit të rrezeveultravioletë arrin të largojë dhe mbys edhe bakteriet patogjenike dhe disa ngavirueset.45
45VanderPerk,M.(2014).Soilandwatercontamination.UnitedKingdom:Taylor&FrancisGroupLLC
49
SHTOJCAT
Shtojca1:ListaeparametravetëmonitoruarangaIHMKpërujëratsipërfaqësore
Treguesit Simboli Njësia Shpeshtësiaematjeve/vit
PARAMETRATFIZIK Ora h 0:00 11Moti M Vrojtim 11Temperaturaeujit Tu 0C 11Temperaturaeajrit TA 0C 11Aroma Ar Nuhatje 11Ngjyra(pasfiltrimittëthjeshtë) Ngj Co/Pt 11Turbullira Tur NTU 11Përqueshmëriaelektrike χ μScm-1 11Materialetetretshmenëujë M.Tert. mg/l 11Përqëndrimiijonithidrogjen pH 0-14 11PARAMETRATKIMIKOksigjeniitretur OT mg/lO2 11Ngopshmëriameoksigjen NgO % 11Shpenzimikimikioksigjenit SHKO mg/lO2 11Shpenzimikimikioksigjenitmedikromat
SHKO-Cr mg/lO2 11
Shpenzimibiokimikioksigjenit SHBO5 mg/lO2 11Shpenzimibiokimikioksigjenit SHBO7 mg/lO2 11Karboniorganiktotal KOT mg/lC 11Materiettotaletësuspenduara MTS mg/l 11Detergjentet DET mg/l 11Joninitratet NO3- mg/l 11Azotiinitrateve N-NO3- mg/l 11Joniinitrateve NO3- mg/lN 11Azotiinitrateve N-NO3- mg/lN 11Joninitrit NOP2- mg/l 11Azotiinitriteve N-NO3- mg/lN 11Joniammonium NH4+ mg/l 11Azotiiamoniumit N-NH4+ mg/lN 11Azotitotalinorganik ATI mg/lN 11Amoniumiipajonizuar NH3 mg/l 11Azotiiamoniumittëpajonizuar N-NH3 mg/lN 11Azotitotalorganik+inorganik AT mg/lN 11Azotitotalorganik ATO mg/lN 11Ortofosfatet PO43- mg/l 11Fosforiiortofosfateve P-PO43- mg/lP 11Fosforitotal(poli+orto) Ptot. mg/l 11Jonisulfat SO42- mg/l 11Fortësiaepërgjithshme Fp mg/l 11FortësiaeKalciumit Fca mg/l 11FortësiaeMagnezit FMg mg/l 11JoneteKalciumit Ca+ mg/l 11JoneteMagnezit Mg+ mg/l 11
50
P-Alkaliteti Pa ml0.1eHCl 11M-Alkaliteti Ma ml0.1eHCl 11Alkalitetitotal AT mmol/lHCl 11Bikarbonatet HCO3 mg/l 11Kloriilirë CI2 mg/l 11Kloruret CI- mg/l 11Silikatet SiO32 mg/l 11SilicinëSilikate Si–SiO32- mg/lSi 11Klorofila Chlorophylla μg/l 11Fenolet C6H5OH mg/l 11METALETERËNDAKromi Cr3+ μg/l 2Kadmiumi Cd2+ μg/l 2Nikeli Ni2+ μg/l 2Zinku Zn2+ μg/l 2Mangani Mn2+ μg/l 2Bakri Cu2+ μg/l 2Hekuri Fe2+ μg/l 2Plumbi Pb2+ μg/l 2
51
BIBLIOGRAFIA
VanderPerk,M.(2014).SoilandWatercontamination.UnitedKingdom:Taylor&FrancisGroupLLCEuropeanEnvironmentAgency(2015):AirqualityinEurope–2015reporthttps://www.eea.europa.eu/publications/air-quality-in-europe-2015WorldBank(2019):AirpollutionmanagementinKosovohttp://documents1.worldbank.org/curated/en/214511576520047805/pdf/Air-Pollution-Management-in-Kosovo.pdfEuropeanEnvironmentAgency(2020):Emissionsofairpollutionfromtransport.https://www.eea.europa.eu/data-and-maps/indicators/transport-emissions-of-air-pollutants-8/transport-emissions-of-air-pollutants-6InstitutiGAP(2016):Vjetërsiaeveturavehttps://veturat.institutigap.org/#vjetersia-e-veturaveAgjencionipërMbrojtjeneMjedisit(2015):RaportiVjetorpërGjendjeneMjedisit2015https://www.ammk-rks.net/repository/docs/Raporti_i_mjedisit_2016_web_format_alb_22817.pdfKomunaePrizrenit,DrejtoriaeShërbimevePublike(2013):PlaniiMenaxhimittwëMbeturinavetëNgurta2014-2018https://kk.rks-gov.net/prizren/wp-content/uploads/sites/26/2094662.pdfAgjencionipërMbrojtjeneMjedisit(2015):Monitorimidhevlerësimiigjendjesmjedisoretëdeponivesanitaredhestacionevetëtransferittëmbeturinavehttps://www.ammk-rks.net/repository/docs/Raport_deponit_dhe_stacionet_transferit_mbeturinave_2018_-_Copy.pdfHerman,K.(2017).Bestpracticesforenvironmentalhealthenvironmentalpollution,protection,qualityandsustainability.NewYorkUSA:Routlege,Taylor&FrancisGroupLLCKulshreshtha,P.(2019).EffectsofAirPollutiononHumanHealth.InP.Saxena,&V.Naik(Eds.),AirPollution:Sources,ImpactsandControls.UnitedKingdom:CABInternationalIntergovernmentalPanelonClimateChangeIPCC(2013):ClimateChange2013,ThePhysicalScienceBasishttps://www.ipcc.ch/site/assets/uploads/2018/03/ËG1AR5_SummaryVolume_FINAL.pdfAlloway,B.Ayres,D.(1977).ChemicalPrinciplesofEnvironmentalPollution.Netherlands:Springer Netherlands Mallik,C.(2019).AnthropogenicSourcesofAirPollution.InP.Saxena,&V.Naik(Eds.),AirPollution:Sources,ImpactsandControls.UnitedKingdom:CABInternationalEuropeanEnvironmentAgency(2020):Soil
52
https://ec.europa.eu/environment/soil/index_en.htm#:~:text=At%20the%20moment%2C%20only%20a,of%20rules%20in%20the%20Union.&text=But%20as%20these%20policies%20have,for%20all%20soils%20in%20Europe.EuropeanEnvironmentAgency(1975):CouncilDirectiveconcerningthequalityrequiredofsurfacewaterintendedfortheabstractionofdrinkingwaterintheMemberStates75/440/EEChttps://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/PDF/?uri=CELEX:31975L0440&from=ENEuropeanEnvironmentAgency(1975):CouncilDirectiveconcerningthequalityofbathingwater76/160/EEChttps://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/PDF/?uri=CELEX:31976L0160&from=enEuropeanEnvironmentAgency(1980):CouncilDirectiverelatingtothequalityofwaterintendedforhumanconsumption80/778/EEChttps://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/PDF/?uri=CELEX:31980L0778&from=ENEuropeanEnvironmentAgency(2000):DIRECTIVE2000/60/ECestablishingaframeworkforCommunityactioninthefieldofwaterpolicyhttps://eur-lex.europa.eu/resource.html?uri=cellar:5c835afb-2ec6-4577-bdf8-756d3d694eeb.0004.02/DOC_1&format=PDFAgjencionipërMbrojtjeneMjedisit(2015):RaportpërGjendjeneUjërave2015https://www.ammk-rks.net/repository/docs/Raporti_i_ujrave_i_2015_shqip_(2).pdfAgjencionipërMbrojtjeneMjedisit(2015):KadastriiNdotësvetëUjëravetëKosovështtps://www.ammk-rks.net/repository/docs/Kadastri_i_ndotesve__te_ujerave_Shq.pdfAgjencionipërMbrojtjeneMjedisit(2016):RaportiVjetorpërGjendjeneMjedisit2016https://www.ammk-rks.net/repository/docs/Raporti_vjetor_per_gjendjen_e_mjedisit__2016_shq.compressed.pdfAgjencionipërMbrojtjeneMjedisit(2018):RaportiVjetorpërGjendjeneMjedisit2018https://www.ammk-rks.net/repository/docs/Raporti_vjetor_per_gjendjen_e_mjedisit__2016_shq.compressed.pdf
53
ECMaNdryshe
ECangazhohetpërqëndrueshmëriekonomikedheqeverisjedemokratikenënivellokal(dhe rajonal) përmes mobilizimit të komunitetit, mbikqëyrjes së vendimmarrjespublike dhe partneritetit në zbatim të programeve dhe politikave zhvillimore. Përpërmbushjen e këtij misioni organizata zbaton projekte dhe nisma në kuadër të dyprogramevekryesore:Qytete/KomunaGjithëpërfshirësedheZhvillimiQëndrueshëm.Ndërsaprogrami i tretëështë ideuarsinjësimbështetësepërveprimineorganizatësdhe synon adresimin e tri sfidave të jashtme dhe të brendshme: 1. Vëllimin epamjaftueshëmtëdijesempirikenëvend,përfshitëdhënatebesueshmëstatistikore,analizat e specializuara dhe mendimet profesionale, 2. Nevojën për konsolidimin ekapaciteteve të brendshme, veçanërisht në hulumtime, baza të të dhënave, analizë,menaxhim, zhvillim komunitar dhe ekspertizë sektoriale, dhe 3. Mungesën eqëndrueshmërisë financiare afatgjatë duke i diversifikuar burimet e të hyrave, metheks në ofrimin e shërbimeve për palët e treta. Trekëndëshi konceptual që do tëorientojë punën e organizatës në pesë vitet e ardhshme (2020 – 2024) ka këtoelemente: 1. Gjithëpërfshirjen, 2. Qëndrueshmërinë, dhe 3. Dijen. EC beson sedemokratizimi dhe zhvillimi i gjithëmbarshëm shtetëror është proces që duhetplanifikuardhendërtuarngaposht lart.Në thelb tëqeverisjesdemokratikeqëndronhapjadhepërfshirjaetëgjithëvenëmarrjenevendimeveqëkanëpërsynimtëmirëne përbashkët, ndërsa planifikimi zhvillimor kërkon shfrytëzim racional të burimeveterritoriale,paekompromituarpërdorshmërinëetyrengagjeneratateardhshme.Sidemokracia ashtuedhe zhvillimiduhenndërtuarmbibazënedijes së shëndoshëqëgarantonvendimedheveprimetëmençuradhevizionare.
Vleratkryesoretëorganizatesjanë:1.Paanshmëria-ECvepronnëbazëtëanalizavetëthukta dhe gjithëpërfshirëse dhemënjanon veprimet e ngutshme dhe impulsive. ECsynon të përkrahë dhe të shtyjë përpara alternativat të cilat në bazë të hulumtimitdalintëjenëmëtëpërshtatshmet,pavarësishtnësemasaeshoqërisënukepërkrahinkëtë opsion; 2.Aktivizmi-Anëtarët e EC do të jenë aktivistë të cilët angazhohen nëbaza të rregullta për të shtyrë përpara bashkëveprimin qytetar për të përmbushurmisionineorganizatës;3.Orientimidrejtrezultateve-AnëtarëteECjanëtëorientuarpërtëarriturrezultate,kupërpjekjanukikënaqpritjeteorganizatësnëqoftësenukpërfundonme rezultatet e prituradhe4.Komuniteti bazë e veprimit-ECdo të jetëgjithnjëpranëkomunitetit,dukemësuarngaqytetarëtdhedukendërtuarkonsensuspërbashkëveprimindheformësimineshoqërisë.
www.ecmandryshe.org
