Gl1aqda tal-Malti (Universita)

... , . 2002 Is-Sena LXXVII

MZ6

Gl1aqda tal-Malti (Universita)

II-Werrej

L-Editorjal 7

ll-Kritika Letterarja: 9 It-trasformazzjoni tar-realta fizika f'metafora tar-run umana f'Samuraj ta' Frans Sammut Stephen Bonanno

ll-Kritika Prattika: 25 Horeb u Lil alla Falz imqabbla flimkien Patrick Sammut

L-Ittra: 33 Prof. Oliver Friggieri jikteb lil Joseph Borg

Ir-Ricensjonijiet: 1t-TfalJigu bil-Vapuri ta' Oliver Friggieri 37 Newbiet ta' Frans Sammut 41

n-Kronaka 47 Il-Genesi tal-Mafkar f'gien Dun Karm Joseph Borg

ll-PoeZiji 11-Wasla Mhux Mistennija Adrian Grima 8

11-Gnien Henry Holland 24

Jien u 1nt Joe Zammit Tabona 32

Siparju, Kuntrast Noel Fabri 40

Le Grand Tango Immanuel Mifsud 44

Hajku Josette Attard 46

Lehen iI-Malti • 3

LEMEN IL-MALTI IS-SENA LXXI

GHADD 30

FRAR 2002

Rivista mahruga mill-Ghaqda tal-Malti (Universita.),

L-Editur: Joseph Borg

L-Indirizz Editorjali: "Lehen ii-Malti"

Id-Dipartiment tal-Malti Il-Fakulta ta' l-Arti

L-Universita Tal-Qroqq, l-Imsida MSD 06

II-faccata: II-Fanal tal-Gurdan ta' Richard J. Caruana Hajr: Maltapost pIc

Id-disinn u l-istampar minn Outlook Coop

U-Kumitatta' I-Ghaqda tal-Malti (Universim) ghas-snin 1999-2001:

Prof. Oliver Friggieri (Kap tad-Dipartiment tal-Malti), Josette Attard (President), Joseph Borg (Viti-President),

StephenGatt (Segretarju), Marlene Ferry (Teioriera), Herman Bugeja (Assistent Teiorier), David Agius Muscat

u Fiona MalliaCmembri).

4 • Lehen il-Malti

Merlin

Dan l-ghadd seta'jigi ppubblikat bis-sahha ta' l-ghajnunafinanzjarja ta'

Bank of Valletta Il-Ministeru ta' I-Edukazzjoni

L-opinjonijiet tal-kontributuri mhux bilfors jirriflettu I-fehmiet tal-Bord Editorjali.

Lehen iI-Malti • 5


Edukazzjoni Letterarja Akbar Ma jistax jonqos li l-Ghaqda tal-Malti (Universita) tishaq dejjem

fuq livelli gholjin fil-qasam ta' l-istudju tal-lingwistika u talletteratura. Hi ghaqda akkademika, fi hdan l-Universita, maghrnula minn studenti u gradwati, jigifieri membri li jaghtuha l-kompetenza li jixirqilha. Ghal dan il-ghan l-Ghaqda hadmet dejjem bil-mezzi taghha kollha, bhalma huma pubblikazzjonijiet ta' livell gholi u hidmiet serji li laqtu l-attenzjoni ta' hafna.

Leben il-Malti jissokta miexi f'din it -triq billi jxandar studji miktubin mill-istudenti bhala parti mill-kors akkademiku. Dawn l-istudji huma xhieda tal-kuxjenza kritika moderna li dahlet f'Malta u li lil-letteratura Maltija qieghda sseddqilha s-sisien. Il-kitba originali u l-kitba xjentifika jimxu id f'id u l-izvilupp tal-wahda jghin fl-izvilupp ta' l-ohra. It-tnejn, madankollu, jitolbu kompetenza differenti, u ghalhekk l-Ghaqda tissokta tibni fuq kulma jsir filkorsijiet universitarji billi minn zmien ghal iehor tniedi korsijiet hi nnifisha fis-Sengha tal-Kitba. Fil-fatt dan il-kors li tnieda ghallewwel darba fl-1992 illum dahal u sar parti mill-kredti offmti midDipartiment tal-Malti fl-Universita.

L-Ghaqda ilha s-snin thejji gabra ta' xoghlijiet ta' kittieba godda jew zghazagh. Dan hu wiehed mill-ideali ewlenin taghna: li nisimghu u nsemmghu l-ilhna godda li lkoH flimkien isawm l-kor letterarju ta' Hum uta' ghada. Ideal iehor ta' I-Ghaqda hu li tahdem fil-qasam tat-thejjija letterarja u kritika: billi tissokta toffri korsijiet ghaH-kittieba godda u ghaH-pubbliku koHu.

Illum l-Ghaqda tista' tkabbar l-impenn taghha fost il-membri u l-pubbliku billi ssahhah il-programm maghmf taghha u tintroduci progetti ohrajn li ghalissa ghadhom proposti.

Bix-xandir ta' studji kritiCi u xoghlijiet originali tal-membri taghha, l-Ghaqda zzomm il-bilanc bejn iz-zewg xejriet taghha: 1-istudju akkademiku u l-letteratura proprja.

Lenen il-Malti • 7

IL-WASLA MHUX MISTENNI]A

Fuq il-bankini tal-posta jhoss id-dellijiet ma jidhrux ta' dawk Ii jistennew bil-herqa l-wasla ta' ahbar mhux mistennija Ii tikser il-monotonija ta' l-ghodwa taghhom.

Id-dellijiet jisimghu l-mutur mill-boghod u jigu jigru, u jharsu, ghal darba darbtejn lejn il-kaxxa ta' l-ittri vojta. Il-Ienti taghhom mhix hoxna bizzejjed: johorgu hdejha, jifthuha u jharsu b'idejhom miftuha Ii jqallbu fil-vojt, kull rokna.

Lura fil-kcejjen siekta Ii fihom jitrejqu ghal wisq iktar minn ftit sighat widnejhom jissemmghu ghal kull hoss ta' mutur Ii jersaq lejn dawk l-inhawi mahruqin bis-skiet, bit-tama Ii tal-posta nesa proprju l-ittra taghhom u rega' lura.

Dawn l-affarijiet jigru, specjalment bl-ittri.

Adrian Grima


It -trasfonnazzjoni tar-realm fiiika fmetafora tar-run umana

f Samuraj ta' Frans Sammut Stephen Bonanno

Li fil-Ietteratura Maltija r-rumanz ma rnexxilux jilhaq il-qcacet Ii lahqet il-poeiija b' certa konsistenza hija verita Ii ghalkemm tinhass minn bosta, tinghad jew tinkiteb ftit li xejn. Imqieghed f'qafas Ewropew il-generu tar-rumanz Malti ma jinhassx biss lura kemm teknikament kif ukoll tematikament, l iida sahansitra xott minn xoghlijiet ta' kwalita Ii wiehed jista' jsib fost l-aqwa poeti Maltin. Wahda mill-kawiiet ewlenin li xekklet l-iivilupp tar-rumanz Malti hi dik Ii ironikament ghadha titqies minn diversi kritiCi u kummentaturi lokali bhala kriterju essenzjali ghalletteratura valida, jigifieri t-tip ta' relazzjoni li l-awtur ghandu jistabbilixxi mar-realta ta' madwaru.

Il-herqa xi mindaqqiet ossessiva biex jintwera impenn politiku kkondizzjonat mhux ftit lill-kittieba Maltin tan-narrattiva. Iddipendenza tal-funzjoni mimetika tat-test fuq I-agenda politika oskurat u ssimplifikat sew il-kuncett imhaddan ta' xoghol artistiku. L-idea li ghan il-kittieb hu li jaqbad fedelment ir-realta ta' barra u fir-rappreientazzjoni tieghu jissieheb fl-impenn mal-politiku flagenda politika tal-mument bieghdet lill-awtur Malti mill-kreattivita artistika u qarrbitu aktar u aktar lejn it-teknika kruda tal-gurnalista.

Lehen il-Malti • 9

Ghaldaqstant, m'ghandha tkun l-ebda sorpriia Ii l-waqtiet l-aktar interessanti fl-istorja tar-rumanz Malti huma registrati fil-perijodu ta' wara l-Indipendenza, meta l-awtur lokaIi datul biex jesplora tterrito~u personaIi mterraq d@i fl-ahjar poeiija Maltija. Jew inkella f' dawk il-mumenti rari fejn minkejja l-impenn poIitiku sfiq l-awtur irnexxielu jisboq il-Iimiti billi jkun kreattiv xorta wahda, bhalma ghamel Gwann Mamo fil-kapolavur ighir tieghu Ulied in-nanna Venut fl-Amerka.

F'dan il-kuntest jinftiehem ahjar is-sehem ta' Frans Sammut, Ii bil-mod kif irnexxielu jgedded il-forma tar-rumanz l-aktar permezz tat-thaddim ta' strategiji narrattivi hafna drabi godda ghat-tradizzjoni Maltija jiddistingwi ruhu fost il-kontributuri ewlenin Ii taw direzzjoni differenti Iir-rumanz MaltU Dan l-esej jiffoka fuq kif Sammut f' Samuraj irnexxielu juri kif il-Iimiti imposti mir-rumanz tradizzjonaIi jistghu jinghelbu, u dak Ii hu provincjaIi jsib biiiejjed wisa' biex jinbidel f'viijoni universaIi.

It-tisrif tar-rea Ita provincjali flingwagg 'universali

Is-sekwenza Ii tiftah ir-rakkont, fejn in-nan'atur jiehu lill-qarrej fir-razzett ta' Samwel u jaghtih deskrizzjoni dettaljata kemm talmadwar kif ukoll tal-protagonista jsewwi I-hnieier rna tistax rna tfakkarx fir-rumanzi reaIistiCi Maltin. L-enfasi xi kultant fitta fuq 1-ghoti ta' dettalji ta' oggetti Ii jimlew l-ispazju narrattiv tkompIi sseddaq din I-idea. Tista' facilment taghti l-impressjoni Ii d-dettalji u d-deskrizzjonijiet reaIistiCi qeghdin jaqdu biss il-funzjoni tarreaIiimu mimetiku, f'dan il-kai Ii tibda tissawwar dinja Ii l-qarrej lokaIi jidentifika ruhu maghha.

Din l-interpretazzjoni tibda titlef mill-veracita taghha hekk kif il-qarrej attent jibda jintebah Ii ghan l-awtur mhux sempIiciment Ii jinqeda bil-kelma biex isservih ta' mera Ii tirrifletti fedelment irrealta extra-testwaIi. Fl-istess waqt Ii l-awtur jikkonferma t-teii Ii xoghol artistiku rna jistax rna jkunx il-frott tal-mikrokoimu mnissel minnu, jghaddi biex juri Ii din il-verita mhux necessa~ament tillimita t-test ghall-konfini geografici Ii jappartjeni ghaIihom. It-twahhid tal-funzjoni mimetika mal-potenzjal figurattiv Ii ghandha l-kelma hu determinanti biex ir-realta rappreientata tissarraf f'sensiela ta'


simboIi Ii migburin flimkien jiffurmaw it -temi trattati f'Samuraj, Ii huma l-passaport Ii bih l-awtur jippartecipa fit-tradizzjoni tant sinjura tal-vizjoni tragika tal-hajja.

Fid-dinja Ii jibda johloq bil-mod il-mod Sammut f'Samuraj leZistenza umana tissarraf f'esperjenza assurda, ghax minkejja Ii tiggarrab b'sofferenza Ii rna taqta' xejn hi ddestinata biex fl-ahhar tiggarraf. L-ewwel pass f'din id-direzzjoni jittietled billi I-hajj a titpinga bhala sahta, minflok don, mixhuta fuq l-izvinturat. Firrumanz ta' Sammut ix-xorti hazina tmiss inevitabbilment l-aktar iiI Samwel, kif ukoll Iiz-zewg karattri Ii jipprova jinkludihom fiddinja tieghu, jigifieri Xandru I-Poeta u l-mahbuba tieghu 2abbett3.

L-awtur sa mill-bidu tar-rakkont jaghraf jibdel is-sofferenza f'kundanna permezz tal-motiv ta' l-illegittimita tal-protagonista, Ii m'ghandu l-ebda htija ghal dak kollu Ii jghaddi minnu ladarba ssors ewIieni ghat-tbatija kollha mgarrba ghandu l-gheruq tieghu qabel rna twieled Samwel. Mhux biss ikollu jpatti qares ghaddnub Ii m' ghamilx, izda hu wkoll ikkundannat Ii jibqa' jgorr issaIib ghal hajtu kollha sa minn ckunitu, bla ebda hjiel ta' mistrieh. Hawnhekk Sammut jindika l-kapaCita tieghu Ii jilghab bil-Iingwa fil-mod kif jisfrutta d-derivazzjoni semantika ta' "tqala" minn "toqol" biex minbarra Ii permezz tal-metafora jevoka t-tema tal-hajj a bhala font ta' ugigh, jimla r-rakkont b'varjazzjonijiet mibnija fuqha biex it-turment imgarrab jibqa' jidwi tul il-grajja kollha. Ghalhekk insibu "t-toqol tal-hati Ii jibqa' hieles" Cp.2), "saIibu" Cpp.21,24, u 44), "ittoqol tal-kaptelli"Cp.32), "dik it-tqala twila Ii m'hemmx Ii tehles" Cp.43), "torri mtaqqal" Cp.49). "it-toqol ta' gismu" Cp.68), "toqol tal-mibeghda" Cp.l03), u "it-tokki tqal" Cp.139).

Element importanti fil-grajja Ii fir-rabta Ii ghandu mal-motiv ta' l-illegittimita jkompIi jseddaq it-tema principaIi tar-rumanz huwa d-dabra jew hzieza wara widnet Samwel. L-impIikazzjoni Ii t-tebgha ta' fuq gismu ntiltet minn dak ir-ragelIi tah il-hajja sservi biex ilpassat jibqa' jdellel fil-preient, u gtlalhekk tibqa' tittormentah billi tfakkru fil-bidu mtebba' tieghu hekk kif kull darba z-zmien jibda b'xi mod inessi :

Ghadda idu l-leminija minn fuq haddejh tax-xellug u hass il-ponot irqaq irqaq donnhom irjus tal-Iabar imgeddsin hdejn xulxin f'Cirku ahmar. Il-mishuta


nzieia Ii kienet issalbu kienet nehhietlu kull hjiel ta' xewqa Ii jissieheb mal-jum ... Cp.2)

Il-letargija li taqbad lil Samwel ma' l-gharfien li ma jista' jaghmel xejn biex ibiddel id-destin kiefer li wiret4 tiehu forma fiddeskrizzjoni tar-razzett u tar-raba' Ii jdawruh, Ii ghalhekk jinbidel f' mera ta' ruh il-protagonista. Ghalkemm il-hamrija tieghu "kienet ghammiela, L .. ll-ahhar wiehed Ii hadimha kien missier missieru. Issa kienet il-hakma tal-hurrieq, karfus il-hmir u I-haxixa ingliia" Cp.53). Ix-xewqa tieghu hi li jibda jirranga, iida ma jsibx il-hegga mehtiega biex jibda.

Il-problema titwessa' fid-dimensjoni taghha u tkompli iiid fitturment imgarrab hekk kif ma tibqax biss sigriet maghluq bejn 1-erba' hitan tal-kuxjenza tal-protagonista, u ssir gharfien li ghandu biCca minnu kulhadd. L-illegittimita tiehu xejra ta' stigma socjali, u l-kuntatt ta' Samwel ma' dawk Ii jafu r-raguni tal-weggha tieghu jinbidel f'persekuzzjoni Ii ma thallihx bi kwietu:

Beneditt, ghad li fommu mitbuq u jiomm kollox mistur go fih kien jafha l-grajja ta' missieru, kien jaf l-imghoddi tieghu mqar qabel il-bidu. Dik il-harsa mxajtna f'ghajnejh kienet turih Ii Beneditt jaf kollox dwaru u dwar nislu [' .. l Bniedem bhal dan isir donnu l-kuxjenza tieghek, haseb Samwel, kuxjenza siekta, qarrieqa, imma xorta kuxjenza Ii ma jaharbilha xejn. Cp.56)

F'dan il-kuntest Sammut jerga' jinqeda bid-dabra din id-darba biex isahhah l-impatt negattiv tas-socjeta fuq Samwel, billi jaghmilha fattur komuni biex jingibed paralleliimu bejn il-kundizzjoni eiistenzjali tal-protagonista u l-imgiddmin tal-Vangelu. Ghaldaqstant, fil-lezzjoni moqrija tkompIi tisseddaq il-kundanna tal-bqija tar-rahal fuq Samwel, bid-destin kiefer li ggib maghha:

Min ikollu fil-gilda ta' gismu xi nuffata jew qxur jew dabra tleqq li ggaghlek tahseb Ii ghandu l-gdiem, dan jingieb quddiem Aron il-qassis jew quddiem wiehed minn uliedu l-qassisin L..l U bi mnigges iiommuh sa ma tibqa' fuqu I-marda; ikollu joqghod ghalih wahdu u jghammar 'il boghod min-nies. Cp.10S)

12 • Lenen i1-Malti

Il-persekuzzjoni kontinwa tan-nies hi determinanti biex 1-ambjent jittrasforma mhu f'gagga Ii 1-hadid taghha l-hin kollu jaghlas fuq il-protagonista. L-effett ta' dak Ii l-awtur f'intervista jirreferi ghaIih bhala I-problema tat-tnaqqir ta' "1-elbowroom"5 hu raffigurat f'Samuraj b'iewg modi Ii jikkontribwixxu biex tinholoq l-istess atmosfera: fuq naha l-ossessjoni tan-narratur Ii tul il-medda tarrakkont jaghti l-qisien ta' l-oggetti Ii jkun qieghed jaghmel referenza ghaIihom, Ii tissuggerixxi n-nuqqas ta' spazju mgarrab anki minnarratur fit-tie let persuna Ii qieghed jirrakkonta, u fuq l-ohra l-uiu tal-metafora u t-tixbiha li tibdel il-funzjoni tad-deskrizzjoni millitterali ghall-figurattiv, biex jinhareg is-sens ta' soffokazzjoni kif implikat f'din is-silta:

It-triq kienet tidjieq ghal ghonq ta' flixkun. Tiftah dirghajk berah, kont tmiss mal-hitan qodma melhin tal-gnub. (p.lO)

Minhabba l-qilla tal-kundanna Ii l-protagonista jkollu jgorr fuq rasu kull fejn imur, hu jfittex Ii jevita kemm jista' l-kuntatt malfolIa. Bil-ghan Ii jkun jista' jiiviluppa t-tema tat-twarrib socjali, 1-awtur jinqeda bid-dimensjoni temporali u spazjaIi biex jaqsam lid-dinja misthajla tar-rakkont fi tnejn: il-patti Ii fiha Samwel rna jhossux libem, u dik imfittxa b'herqa minnu fejn ikun jista' jiehu nifs minghajr rna jgarrab il-qilla tan-nies. Kemm is-skiet, bhala 1-oppost tal-kliem li jIissen il-kundanna, kif ukoll id-dlam jaghmlu l-lejl ideali sabiex il-protagonista jhossu b' xi mod protett u jista' jistrieh xi ftit:

Allahares rna hemrnx il-lejl, u l-kutra sewda Ii tiniel fuq wiCc id-dinja. Allahares ix-xernx kellha s-setgha tibqa' ddawwal il-ghemq imqaxqxa ta' dar-rahal. Allahares rna hemrnx quddiemi dawn il-ftit sighat, jahasra kemm huma ftit, sabiex gismi jistrieh u mohhi maghsur jistejqer, u widnejja jittarrxu ghat-tambir ta' barra u ghajnejja rna jibqghux jitghamrnxu quddiem il-leqqa ta' dak Ii sehh u ... se jsehh? (p.23)

Ghalhekk rna setax jonqos Ii Samwel jiggieghel ifittex il-mumenti notturni biex fihom jiltaqa' mal-mahbuba tieghu:

Leben il-Malti • 13

Imma mbaghad il-Iaqghat ta' sikwit, fil-hemda taI-IjieIi, nessewh I-ewwel waqtiet jaharqu ta' dawk il-Iaqghat bil-hatfa. (polO)

II-postijiet diiabitati fil-periferija Ii jiffrekwenta I-protagonista rna jservux biss ta' kenn min-nies, iida fil-kuntrast Ii jinholoq bejnhom u bejn ic-centru tar-rahal I-ambjent jitghabba b' implikazzjonijiet moraIi, biex huma wkoll jipparteCipaw fit-tema tad-duwaliimu bejn il-valuri opposti. Imkejjen imhollija kif halliethom in-natura, Iadarba m'humiex imhassra minn id ilbniedem, joffm I-qaghda mixtieqa fejn min il-valuri tieghu ghadhom m'humiex ikkontaminati jsib I-ambjent fertili fejn jiiviluppa moralment. Ghal din ir-raguni Samwel seta' johlom il-holma tieghu fir-razzett Ii jinsab fil-periferija u mhux fid-dar Ii tinsab fiC-centm tar-rahal (p.70), u I-poeta jistqarr rna' SamwelIi jehtieglu jfittex 1-imwarrab biex jikteb il-poeiija (p.126). Ghaldaqstant, ir-relazzjoni Ii jibda jibni Samwel rna tis tax rna tixxettilx fil-paesagg naturaIi (minbarra fl-ispazji I-aktar intimi), 'il boghod mis-sahta u t-thassir tac-Civilta.

Bil-gt1an Ii jenfasizza kemm il-bniedem m'ghandux kontroll fuq iC-Cirkustanzi Ii jiddeterminawlu hajtu, Sammut jinqeda bIelementi tan-natura biex jaghmel minnhom agenti tad-destin6

kiefer Ii jippersegwita Iill-protagonista tar-mmanz. II-mod kif jigm I-affarijiet rna jistax rna jdahhalx is-suspett Ii hemm qawwa barranija aqwa mill-kapaCita umana Ii I-hin kollu, minn wara I-kwinti, donnha tilghab b'hajjet SamweI, Ioghba Ii tirrendi s-suggett milghub vittma ghax kollox jigi kkonsidrat hIief I-interessi tieghu. F'Sa11'luraj, ixxita f'iewg okkaijonijiet tibdel il-kors ta' kif jiivolgu I-grajjiet b'taIi mod Ii I-affarijiet mhux biss ikollhom jibdlu d-direzzjoni, talli jmorm fin-naha fejn il-protagonista rna jkunx iridhom Ii jmorm. FI-ewwel istant, bit-tqattir tax-xita Samwel ihoss mhu kostrett jiddeCiedi jaghmel dak Ii hu u Zabbett kienu tant ilhom jibighu Ii jaghmlu minhabba Isien in-nies:

"Nieila x-xita", qaltlu. "IIi Ii ghidtlek", wegibha, "imma int donnok rna smajtnix". "Fejn se nistkennu?" "Ikollna nidhlu taht is-saqaf tar-remissa I-miftuha",


wegibha, u telqu minnufih lejn l-ghorof tarrazzett.(p.73)

Kien inevitabbli ghalhekk li d-dewmien barra jqanqal is-suspett f'mohh omm Zabbett. L-ammissjoni tal-bint tad-dhul taghhom fi spazju Ii kien ipprojbit li jidhlu fih, ladarba kienu ghadhom m'humiex mizzewgin, tispicca ghalhekk fi glieda kerha bejn ilgenituri u binthom, li l-effett taghha jwassal biex tibda tinbena 1-herqa f' mohh Zabbett li titlaq mid-dar u tmur toqghod rna' Samwel.

It-tieni istant, li barra milli hu marbut rna' l-ewwel wiehed ghandu importanza strategika akbar fl-izvolgiment ta' l-istorja, fih l-istess element jerga' jkun determinanti billi ghal darba ohra jbiddel il-kors ta' l-affarijiet minn kif ikunu pjanati. Fil-harba taghha middar ta' ommha u missierha ghal ghand Samwel Zabbett tiehu rih minhabba x-xita u I-bard li jkunu nezlin dak il-hin, li jwassal biex il-holma ta' Samwel tisfaxxa fix-xejn hekk kif ir-razzett tieghu jigi invadut mir-rapprezentanti tar-rahalli tant jistmerr. II-fatt li I-bard jissieheb max-xita biex flimkien iqabbdu r-rih lil Zabbett, iddebbolizza li taghmellil Zabbett aktar suxxettibbli li tiehu rih, u 1-fatt mhux tas-soltu li Samwel rna kienx id-dar isahhu s-suspett li xejn rna jkun qieghed jigri b'kumbinazzjoni:

Qabel telqet rna kienet kielet xejn u I-bard beda jaghmel tieghu. Biex taghqad bdiet traxxax ix-xita u qabadha ferh ta' genn. Ghamlet is-sorra hwejjeg fuq rasha biex tilqa' ruhha mill-qtar u ghal ftit rna waqqghethomx bl-iskoss li tat xhin ghattset darba darbtejn. Imma fejn hu Samwel? Iva l-lejla kellu jiddawwar? (p.13S)

Iffaccjat b'din is-sitwazzjoni, Samwel rna setax rna jhossux sfurzat jaghmel dak li kien jaf minn qabelli rna kellux jaghmel:

Fejn qatt basar li l-affarijiet kellhom jispiCcaw hekk? [. . .] Ma kienx il-pjan tieghu li jaghmel dan. Anzi dik kienet il-haga wahdanija li rna riedx jaghmel. (p.14S)

B'dan is-sens ta' fatalizmu mdendel fuq rasu Samwel jibda bilmod il-mod diehel fil-mudelll-aktar tipiku tal-protagonista tragiku,


li kif jiddeskdvih Thomas Pavel "jew m'ghandu l-ebda ghaila possibbli ta' lie rna azzjoni jaghiel, jew inkella ghandu biss ghaila illuiolja".7 Biex ix-xoghol jikkwalifika b'mod shih fil-generu mixtieq Sammut htieglu jissodisfa qabel xejn kriterju fundamentali li minghajru kull tragedja tinhass li ghandha xi haga importanti nieqsa. Il-komponent li kien jonqos huwa l-motiv tal-waqgha, li r-rumanzier ghalhekk jipprepara ghalih billi johloq ie-cans ta' 1-ghaila lill-protagonista biex jinfeda. Iida l-fidwa f' Samuraj hi biss illuiolja, ghaliex id-dawl mixhut fid-dinja mdallma tar-run1anz kien mahsub li jintefa sa minn qabel. Dan l-awtur jaghmlu permezz ta' motivi li fir-rakkont jirrendu l-helsien ta' Samwel fallimentad sa mill-bidu. L-iskop ta' l-awtur meta tella' lill-protagonista lejn gholi Ii jistordi kien biss biex fid-daghbien li jissawwar il-waqgha tinhass aktal} u bhalma kull min jitghammex bid-dawl id-dlam jidhirlu aktar imdallam, il-viijoni diga sewda tad-dinja tar-rumanz tkompIi tissewwed aktar minn qatt qabel.

It-tema paradossaIi tal-provvidenza fatali tisponta u tiiviluppa l-aktar fit-tlaqqigh ta' Samwel mal-Poeta. Kienu diversi l-kritiCi li ggudikaw ir-relazzjoni bejn dawn ii-iewg karattd bhala "poiittiva'>,9 bil-wiehed iservi tas-"sieheb ideali"10 ghall-iehor. Fil-fatt hemm hafna aktar minn ftit vedta f'din il-konkluijoni: ir-deda u l-kapaCita tai-iewg nahat li jifhmu l-hsus l-aktar gewwiena ta' xulxin, tiftah il-possibbilta li t-tnejn li huma jsibu rna' min jaqsmu ftit mit-tbatija mgarrba tal-hajja. Iida Sammut jixhet id-dubju fuq din ir-relazzjoni, biex it-tema tal-hajj a titwahhad mat-tema tal-mewt. Dan jaghmlu billi jinqeda bl-element tar-rih, sa mill-ewwel kuntatt ta' Xandru rna' Samwel, bhala I-agent ta' forzi misterjuii H jgib mieghu 1-poeta:

[ ... J xaghru mqanfed jithabbel bir-rih kiesah H qam mill-Punent (p.47).1l

Bhalma r-rih Ii jqum mill-Punent igib mieghu kemm il"messaggier tat-Tama" kif ukoll il-mewt fil-poeiija ta' Emily Bronte,12 ladarba jsib il-qawmien tieghu minn fejn tiniel biex tmut ix-xemx, hekk ukoll il-provvidenzjali jinbidel f'sahta f'Samuraj. 19ur H mhux b' kumbinazzjoni, ghalhekk, H ftit qabel rna jqum irrih il-poeta jsejjah HI Samwel b' dik H eventwalment kellha tiehu 1-forma tal-kundanna profetika:

16 • Lehen iI-Malti

"Narak ghaddej rna tkellem lil hadd, nisthajlek xi sinjur ta' dari, xi baruni, xi markiz, inkella ... xi Samuraj! hal Tajba din, Samwel is-Samuraj! Toghgbok?" (p.46)

Il-motiv tal-profetiku, Ii ladarba jimpIika Ii kollox hu predeterminat iseddaq it-tezi li l-bniedem rna jista' jaghmel xejn biex ibiddel id-destin tieghu li jiggarraf, iserrep tul ir-rakkont biex jenfasizza l-vizjoni tragika tal-hajj a fix-xoghol ta' Sammut. Xandru stess jikkonferma f'mument minnhom id-dispozizzjoni profetika li jippossedi:

"Naf, naf li mhux jien biss - ihossuhom ohrajn, imma jien, jien ghandi s-setgha li naghti x-xbihat lil dak li nhoss fil-gewwieni tieghi... bhall-profeti" (p.127).

Ghaldaqstant jekk il-Poeta kapaCi jaqra ruh Samwel (Ara p.54), illemha tal-mus mill-istess protagonista eZatt wara d-deskrizzjoni tas-suwiCidju tas-samuraj Gappuniz rna tistax rna tigix interpretata, kif jaghmel Oliver Friggieri,13 bhala t-thabbira tas-suwiCidju ta' Samwel. Wiehed rna jistax rna jinnotax ukoll kif il-Poeta jirnexxilu jhabbar in-natura tat-tmiem tragiku kemm tieghu kif ukoll ta' siehbu f'zewg istanti separati minn xulxin, permezz tal-kulur ta' l-ilbies li jxidd. Ftit qabel il-mument li fih il-protagonista jhoss li holmtu ntemmet Xandru jfigg liebes "qmis hamra tghajjat" (p.15l) - simbolu tad-demm - li ghax fuqha hemm milbus ukoll "barbazzal kollu ghadam tal-mewt" rna thalli 10k ghal ebda interpretazzjoni ohra hlief bhala thabbira tal-mewta mdemma li kienet miktuba ghal Samwel. Fit-tieni istant, il-kulur tal-libsa fp.153 rna jistax rna jfakkarx fil-mewta simbolika tieghu stess, billi l-kulur iswed isir jissimbolizza t-tifi tal-klliuri minn fuq dahar il-farfett - simbolu tal-liberta-li kien jghid li hu, hekk kif l-infermiera jniggzuh bil-labra biex il-liberta kollha tisfuma fix-xejn. Is-simbolizmu mibni jitkompla bil-kulur iswed tal-karozza li fiha jittiehed il-Poeta nofsu mejjet (p.156).

Sehem il-Poeta fl-izvilupp tal-grajja jmur lilhinn minn sempliCi messaggier li jhabbar l-ahbar il-hazina, ghax fil-fatt ghandu parti attiva fit-tfassil tad-dannazzjoni tal-protagonist a tar-rumanz. Hekk kif rna' l-ewwel kuntatt bejn it-tnejn tibda tinbidel fehmtu dwar ilPoeta, Samwel bla rna jaf14 jiddahhal fi hmar il-lejlli fih tinholom u tibda tiehu s-sura (kif rapprezentata l-aktar permezz tat-

Lehen i1-Malti • 17

trasformazzjoni Ii biha jibdel ir-razzett f'pp.90-93) il-holma Ii tibdillu d-destin ta' hajtu. Illuppjat mis-seher misterjui ta' siehbu, tant jinqata' mir-realta Ii sahansitra jaqleb il-viijoni tieghu talhajja ta' taht fuq biex minn estrem imur ghal iehor, billi jbiddilha minn wahda sewda ghal ohra fejn il-hajja "thajrek temmen filholqien" Cp.89) minghajr ebda gustifikazzjoni soda. Ghalhekk, fl-orgja ta' genn Ii kien jinsab fiha jikkommetti iewg ibalji fataIi: l-ewwelnett jikkonvinCi ruhu Ii issa "ghandu r-riedni f'idejh" Cp.119) u jista' jibda jfassal il-gejjieni tieghu, u aghar minn hekk jinhakem mill-illuijoni li fl-ahhar kien heles mill-passat ikrah darba ghal dejjem:

Mill-huggiega ta' go fih kienet gejja s-sahha li jhares lejn l-imghoddi sielem u hieni. Issa kien telaq ghal ghonq it-triq wahdu, u rna kienx ghadu ankrat malmoll immuffat ta' tifkiriet koroh. Cp.103)

Il-qofol tad-destin fataIi li I-Poeta jdahhal lil Samwel fih hu raffigurat bl-ghoti tal-pjanta Gappuniia, li fid-dawl tal-kultura orjentaIi evokata minhabba l-provenjenza tax-xitla tista' tigi interpretata simbolikament biex tfisser ruh il-protagonista. 15 Issahta mghoddija tinqara fl-impossibbilta li Samwel jirnexxilu jiehu hsiebha u jiommha hajja, u ghalhekk il-falliment fil-kompitu moghti lilu jimplika Helfien ta' ruhu fil-waqgha ta' kull ideal Ii seta' kellu l-protagonista. Minkejja t-twissija li tiniara' f'hamrija fonda u tiniabar b' attenzjoni Cp.146), il-Lonicera nitida Cbhallholma mahluma) qatt rna setghet taqbad:

"U bil-haqq, dik ii-ierriegha li tajtni rna haditx", qallu qabel ghalaq ix-xatba.Cp.151)

L-impossibbilta li l-pjanta tiehu r-ruh hija enfasizzata minn Sammut permezz tal-varjazzjonijiet fuq it-tema ta' l-infettilita finnatura li jidwu tul ir-rakkont kollu, bhall-inxufija, ix-xjuhija, u xxrufija. Referenzi ghat-tiswija tal-hnieier Cpp.1-2), il-"hmistax-il sigra tai-iebbug - ilkoll xjuh u nixfin" Cp.53), il-"barriera qadima, mitluqa" Cp.53), "iz-zkuk xirfin tat-tina" Cp.57), il-"quccata fartasa" Cp. 144), l-"art niexfa qoxqox" Cp.146) u l-"gholjiet qarghin" Cp.157) rna jistghux rna joholqux idea ta' art Ii xejn rna jirnexxilu jikber fiha.


Fuq livell ta' plott, il-holma ta' Samwel rna setghetx titwettaq minhabba I-irbit li kien ghad kellu mal-passat: il-konsegwenzi taIweghda Ii darba halef mieghu nnifsu "Ii rna jtennix I-ghemil ta' dak il-bniedem bla qalb" (p.43) rna setghux rna jergghux jitfaccaw b' sabta Iadarba ddeCieda Ii jorbot il-futur tieghu rna' dak ta' mara. Ghalhekk, mat-taIba ta' Zabbett li "tarbija taf issewwi kollox" (p.145) Samwel jerga' lura b'xokk mill-hmar il-IejlIi kien fih, u jirreaIizza f'daqqa "I-periklu kollu Ii ghaddej minnu" (p.145). Iida dan kien tard wisq:

Ii-iaghiugh baqa' jhares itajjar ix-xrar minn ghajnejh. Dawk I-ghajnejn qabbduh il-bard iiI Samwel. Kienu qishom ta' Dak li I-missjoni tal-Kappillan kienet Ii jiggieled kontrieh. Messu ilu Ii ntebah. Dawk I-ghajnejn kien ilu biex ixebbahhom rna' xi hadd, imma I-Ium intebah. (p.151)

Dlonk terga' taqbdu I-Ietargija (p.146), u ghad-dabra ta' qabel Ii tfakkru fl-imghoddi, issa kellu tnejn (p.160). U minflok il-pjanta miirugha kibret "sigra tixxeblek iddur bil-frieghi niggieia" (p.146) ma'ruhu.

Il-pessimiimu filosofiku ta' Sammut f' Samuraj ikompli jissahhah bI-attentat ta' I-awtur Ii jitfa' f'bahar ta' ambigwita I-att tas-suwiCidju Ii mad-daqqa t'ghajn jidher erojku. Dan I-awtur iwettqu billi jixhet biiiejjed sinjaIi kontradittorji Ii meta jinqraw jitfghu Iill-qarrej f'dubju, billi jisforzawh jikkonkludi Ii I-att kien frott I-ideaIi Ii kien jemmen fihom Samwel daqs kemm fil-fatt seta' rna kienx. Fi Idiem iehor, ghalkemm twemmin Samwel u I-mod ritwaIistiku Ii bih jitwettaq I-att suwiCidaIi jintrabtu flimkien biex il-wahda tinhass it-tisdiqa ta' I-ohra,16 ir-rieda tal-protagonista tiCcajpar mill-awtur billi jigi ssuggerit Ii I-mument deCiiiv twettaq f'waqt ta' genn taIprotagonista, u aktarx b' mod mekkanizzat.

L-intenzjoni tal-protagonista fil-mument tad-deCiijoni hija fundamentaIi biex I-att tas-suwiCidju jitqies erojku. L-awtur idahhal id-dubju dwar ir-rieda ta' Samwel billi I-mument krucjaIi gharrakkont jibnih b'taIi mod Ii jgieghel Iill-qarrej jistaqsi jekk ilprotagonista kienx konxju ta' x'kien qieghed jaghmelladarba rna kellux kontroll fuq is-sensi tieghu, u kellu percezzjoni tar-realta


tant zbaljata li spiCca nqata' gnal kollox minnha. Din it-tezi tkompli tissannan bl-enfasi fuq l-irrazzjonalita li Samwel kien fl-annar jiem beda jinnakem minnha, Ii mbagnad lanqet il-qofol tagnha aktar rna beda jersaq it-tmiem. II-fern ta' genn li l-protagonista jinnakem minnu huwa msemmi darbtejn lejn tmiem ir-rumanz, bit-tieni referenza tigi eiatt qabel jiddeciedi li jibda jkisser l-gnamara u janraq ir-razzett. Minkejja Ii hu kien jaf li nadulu lil Zabbett darba gnal dejjem, u gnalhekk kollox kien spiCca gnaIih, dak li n-narratur jirrakkonta li kien qiegned jara u jnoss Samwel rna jikkorrispondix mar-realta ta' barra. Minflok tinnoloq sitwazzjoni surreali li tikkonferma l-istat ta' genn li kien jinsab fih Samwel, fejn ir-realta ta' barra sservi ta' spunt biex ilannam quddiem gnajnejh ix-xewqat l-izjed intimi tie gnu:

Fuq ix-xellug tiegnu kien hemm Zabbett u fuq il-Iemin dik il-mara li kien tant inobb imma nallieha gnal ftit wanedha tterraq fl-isqaqien mudlama [". ] U mattifqignat tal-murtali kien jara daqqa wiCc Zabbett fisserna u daqqa wiCc il-mara niexfa u na kollox b' naturali. (p.161)

L-awtur jinqeda b'dettall ienor biex ikompIi jagnmilha difficIi lill-qarrej jiddetermina jekk it-tmiem ta' najjet Samwel gnandux jitqies b'att erojku biex hu jienu l-mertu, jew jigix interpretat bnala I-pass annari fit-twettiq tad-destin kiefer tal-protagonista. L-uzu frekwenti tax-xafra fit-tiswija tal-nnieier igiegnel lill-qarrej jissuspetta li fl-att tas-suwiCidju Samwel tnaddem fih mekkanizmu b' mod awtomatiku, li gnalhekk inaqqas mill-volonta tal-karattru fid-deCizjoni mittienda. Dan is-suspett jista' jissannan b'mument ienor simili mir-rakkont - meta Samwel inossu mhedded millpreienza tal-Kappillan fir-razzett tiegnu, "[ ... ] idu marret wanedha gnall-mus li kellu fil-but" (p.147). Huwa importanti wkollli wiened jinnota li Samwel garrab mument ienor ta' fern ta' genn li fih xtaq inenni najtu b'idejh. Dan kollu jwassal biex jigu mistoqsija diversi mistoqsijiet. Kemm il-fatt li gnazel it-tgnalliq qabel rna ltaqa' malPoeta jista' jindika li r-ritwalli bih imut Samwel kien rizultat ta' 1-impatt li nalla fuqu sienbu, u mhux frott l-idealli jidher li gnalih ried imut? U gnandu jitqies bnala "cerimonja religjuza li tagnlaq fazi snina, najja ta' idealli rna sennx"17, jew inkella fl-istat ta' genn li kien fih, bnalma gara qabel, fittex sempliCiment li jistrien? Id- . diffikolta gnall-qarrej li jwiegeb b'certezza dawn il-mistoqsijiet


jaghmlu l-protagonista ta' Sammut wiehed mill-aktar karattri kumplessi u interessanti fil-letteratura Maltija.

Ghaldaqstant, is-serhan mal-mewt mit-tensjoni migmugha kemm tal-protagonista kif ukoll ta' l-elementi tan-natura, huwa 1-konkluijoni Ii kien jixraq ghall-viijoni ta' l-assurdita ta' hajjet ilbniedem Ii Sammut ried jirrappreienta f'Samuraj:

Issa kien hieni u kwiet. Ukoll id-dwawar ta' fuq wiCcu uta' wara widintu kienu siktu. Is-serna ikhal biss kien jidher. U l-fewga shuna biss tinhass. Ix-xitwa kienet ilha Ii ntemmet. Kien dhul is-sajf. (p.163)

Noti 1. Biex wiehed jinduna kemm ir-rumanz Malti baqa' lura, biiiejjed jaghti titwila,

perezempju, Iejn I-izviluppi radikaIi Ii Iden ghaddej minnhom ir-rumanz f'diversi pajjizi Ewropej Iejn il-bidu tas-seklu ghoxrin, meta ahna konna ghadna medhijin bir-rumanz storiku u reaIista.

2. Ara Mudelli Nan'ato!ogiCi Jir-Rumanz Matti Modern, tezi ta' I-M.A. ta' Stephen Bonanno.

3. Il-kundanna tal-Poeta tinqara f'deCizjoni Ii hu ma kel!u I-ebda sehem fiha - dik Ii jinghata I-isem ta' Xandru - ghax il-htiega psikologika Ii jikkomunika I-poezija ma' xi hadd ma tistax issib sfog ladarba hadd ma jista' jifhmu. Zabbett ukol! bilkundizzjoni fizika taghha jkol!ha tbati minhabba "t-tebgha Ii wel!duha biha" (p.132) : "[ ... J u ma hassitx hIief il-htija ta' dnub Ii ma wettqitx hi, u kellha titqanna u titwikka bit-toqol tieghu fuq riglejha dghajfin ghal dejjem" (p.131).

4. Il-Iiberta Ii suppost Ii jgawdi kul! esseri uman fl-ghazIiet tieghu skond il-vizjoni Kristjana xejn ma jinhassu fid-dinja ta' Samuraj, tant Ii I-bniedem hu ridott ghal skjav ta' cirkustanzi Ii m'ghandu I-ebda kontrol! fuqhom. Tant hu hekk Ii Samwel ma seta' jiehu I-ebda sehem fid-deCizjoni I-aktar importanti Ii ddeterminatlu I-kors Ii kellha tiehu hajtu. II-mod Ii bih Zabbett titlaqqa' ma' Samwel, u Samwel jingibed lejn il-Poeta jixhed ukoll in-nuqqas ta' volonta minn min jaghzel fl-ghazla Ii jwettaq. Fl-ewwel kaz il-mankament ta' Zabbett inaqqsilha sew mic-cans Ii tinghazel, kif moqri fi hsus missierha: "Gharaf Ii bintu kellha bzonn min jigborha u ma tantx kienet f'qaghda Ii taghzel lil min trid hi" (p.79). Fit-tieni kaz, il-forzi qawwijin misterjuzi Ii jfasslu I-futur ta' I-individwu jidhru fil-mod Ii bih Samwel jingibed b"'gibda manjetika" (p.44) lejn ghanjet il-Poeta, Ii mbaghad jiddeterminalu I-kors Ii tiehu hajtu.

5. Frans Sammut, kif iCCitat f'intervista Ii ghamillu Martin Debattista f'KuI!Madd, 16 ta' April, 1995, p.13.

6. It-tema tad-destin tinbena tul il-medda tar-rakkont permezz ta' diversi referenzi, bhal "Izda x-xOlti laqqghetu ma' dawk iz-zewg boloh" (p.12), "id-destin kiefer Ii

Lenen il-Malti • 21

twieled mieghu" Cp.22), "ta' dak Ii sehh u se jset1t1?" Cp.23), "Kienet qisha grajja Ii ga jaf it-tmiem taghha" Cp.89), "Ix-xorti tibcla fil-guf u I-guf ghalik kien kiefer u fassallek gejjieni hazin" Cp.132).

7. Thomas Pavel, Fictional Word> (Cambridge: Harvard University Press, 1986) p.134. 8. It-tema tal-waqgha hi msahha fir-rakkont bit-twaqqigh fiziku tal-Poeta hekk kif

tmiemu jkun qiegt1ed joqrob ukoll, ghax ezatt wara jigu ghalih biex jihduh 'I hemm, wisq probabbli lejn il-manikomju: "Jien il-farfett ... " imma ma temmx kliemu ghax hassu niezei 'I isfel maqtugh fl-arja" (p.156)

9. Oliver Friggieri, Saggi KritiCi (A.C. Aquilina & Co., 1979), p.325. 10. Ibid., p.325 11. Il-motiv tar-rih Ii jgib miegt1U il-Poeta hu ripetut drabi ohra. Ara perezempju p.125,

"[...] instema' lehnu gej fuq ir-rih", u p.126 "'Kif?' rega' staqsieh iz-zagt1zugh xaghru jtir fir-rih. Ir-rill kien qed jonfoh lejn in-nat1a ta' Samwel u kliemu ma kienx wassal sa hclejh". (p.126)

12. A messenger of hope, comes evelY night to me, And offers for sh011life, etemalliberty. He comes with western winds, with evening's wandering airs, With that clear dusk of heaven that brings the thickest stars. Winds take a pensive note, and stars a tenderfire, And visions rise, and change, that kill me with desire. The Complete Poems of Emily Jane Bronte, p.23B.

13. Oliver Friggieri, op. cit., p.318. 14. Din hi murija, perezempju, bl-inkomprensjoni shiha tieghu ghat-twissija fl-ewwel

laqgha taghhom Ii "Misery acquaints a man with strange bedfellows" (p.45). 15. Dan ghax il-Buddisti Zen ma jiddistingwux bejn il-bniedem un-natura. Ara Paul

Schrader, Transcendental style in film: Ozu Bresson, Dlyer. (Cambridge: Cambridge University Press, 1972) p.94.

16. Bit-temma ta' dak kollu Ii kien holom, Samwel jaghzelli jiehu I-mewt, basta jibqa' jzomm il-halfa Ii kien ilu Ii halef. It-twettiq tas-suwicidju f'ritwal religjuz jikkonfenna apparentement il-valur traxxendentali Ii I-protagonista jghabbi lill-att bih, I-aktar meta moqri fid-dawl ta' dak Ii Samwel kien jemmen fih: "u jekk hemm xi hadd x'imkien, jaqbel mieghu u fit-tmiem jaghtih ir-rand ta' eroj Ii ma riedx inaqqas ittoqol tieghu billi jghaddi biCca minnu lil haddiehor Ii qatt ma talabhulu izda kellu jitwikka bih" (p. 44).

17. Oliver Friggieri, op. cit., 318.

Bibljografija

Bonanno, Stephen. Mudelli Narratologicijlr-Rumanz Malti Modern. Tezi ghall-M.A.,

1997.

Debattista, Martin. "Intervista iii Frans Sammut". KullHadd, 16 ta' April, 1995, pp.13-15.

22 • Leben il-Malti

Friedman, Nonnan. Form and meaning in fiction. Athens: University of Georgia Press, 1975.

Friggieri, Oliver. Saggi Kritici. A.c. Aquilina & Co., 1979.

Halperin, John. Ed., The theory of the novel: new essays. London: Oxford University Press, 1974.

Hatfield, C.W. Ed., The complete poems of Emily Jane Bronte. New York: Columbia University Press, 1941.

Pavel, Thomas G. Fictional Worlds. Cambridge: Harvard University Press, 1986.

Sammut, Frans. Samuraj. Malta: Klabb Kotba Maltin, 1975.

Schrader, Paul. Transcendental szyle in film: Ozu, Bresson, Dlyer. Cambridge: Cambridge University Press, 1972.

Lenen i1-Malti • 23

IL-GNIEN

Il-gnien tal-'Gotti' genna ghaHna kien. Jew gungla. Ggajta subien 'slavag' nikkaccjaw Qisna I-Indios ta' I-Amazonja (hHef ghal hwejjeg). Sigar kbar b'gheruq u frieghi mastodontiCi; "X'inhuma?" "Mas-to-don-tiCi! U int rna tifhirnx ! Ara gejja l-gurilla s-sewda !" Cil-gardinar).

Jien Adam, jew ix-xaman (jew Tarzan) halqi oraklu; (skola privata, 'Look & Learn', 'Untamed World' ecc) "Dak 'dragonfly' mhux heHkopter, injorant ! Faqa' kamalejonte? Temmnuhx! Kien xahmet l-alt !" 'Xahmet I-art'. Kont noghxa nHssinha l-kelma torbot ezatt.

Sakemm darba l-genna ggarfet. Sfajt gheri, umiljat. "Ma tafx x'inhi?" "Ma nafx, halluni, rna nafx !" Mhix gurat. Rasha maqrut, gisimha mislut, idejha mqass ! Il-gurilla s-sewda: "Dik tieklu Hr-ragel wara H ... " "Wara xiex? Wara xiex?" ... Debba tax-Xitan !

Henry Holland


Horeb u Lil alIa Falz imqabbla flimkien

Patrick Sammut

Bosta drabi I-poeta jsib ruhu fi vjagg ta' tiftix, ta' gharfien uta' skoperta. Huwa vjagg Ii I-poeta jaghmel gewwa fih innifsu biex jipprova jfittex u forsi jsib dak il-misteru, hafna akbar minnu, Ii jinsab anki '1 barra minnu. It-tiftix ghal AlIa jsir kemm minn Marjanu Vella f'Horeb kif ukoll minn Achille Mizzi f'Lil alIa Falz.

Bhala struttura jew forma I-poezija ta' Mizzi hija wahda moderna ghall-ahhar, filwaqt Ii dik ta' Vella ghandha kemm mit-tradizzjonali kif ukoll mill-modern kif se naraw. Mizzi jaghmel uzu mill-vers hie1es. Insibu sitt strofi ta' tul differenti, bir-ripetizzjoni ta' l-ewwe1 zewg strofi anki fl-ahhar tal-poezija. Min-naha l-ohra Vella jibni 1-poezija tieghu fuq ghaxar kwartini flimkien rna' vers endekasillabu uniku rrepetut ghal tliet darbiet fil-bidu, fin-nofs u fi tmiem ilpoezija. Is-sabih u l-originaIita ta' Vella hija I-varjeta ta' vrus Ii juza.

Dak tieghu mhux il-vers hie1es, izda dak tradizzjonali. It-tieni, is-sitt, it-tmien u I-hdax-il strofa jinbnew fuq alternanza bejn issettenarju pjan u s-settenarju tronk; it-tie1et u l-ghaxar strofa jinbnew fuq alternanza bejn l-ottonarju pjan u l-kwaternarju tronk; ir-raba' u d-disa' strofa jinbnew fuq alternanza bejn l-endekasillabu pjan u s-settenarju tronk; is-seba' u t-tnax-il strofa huma mibnija fuq zewg kwaternarji tronki maghluqin bejn zewg kwaternarji

Leben i1-Malti • 25

pjani. Ir-rima hija dik tradizzjonali ABCB, jigifieri dik imqabbia.

Il-muiikalita f'Lil alta Falztinbena fuq numru ta' allitterazzjonijiet ("mohmi f'mhVf'ombra msahhnalbhal hamiema"; "b'dawk ghajnejk imeraldVintuskati bl-arseniku ta' l-odju"; "xkaffa/xakall"), ta' assonanzi ("lehnu tremolo/mohfi f'obwe jirbombja"), uta' rimi interni ("hamiemal gewwiena"; "koppletti/turretti").

Fuq livell lessikali l-poeiija ta' Mizzi hija iijed imlewna minn dik ta' Vella. F'Lil alta Falz Mizzi jaghmel uiu estensiv minn kliem mmanz bhal "falz" , "xakall", "xkaffa" , "muiew", "imeraldi", "ombra", "inkubatur", "jistordi", "jistira" u "filugranu". Hemm kliem mmanz marbut rna' ghelieqi lessikali differenti: "intuskati", "arseniku", "odju", (kimika); "tremolo", "obwe", "jirbombja" (muiika); "koppletti", "alkovi", "turretti" (arkitettura); "Spirtu sSantu", "etern", "messal illuminat" (religjon). Bhala kliem semitiku nsibu kliem marbut mal-gisem uman ("dahka", "tharisx", "ghajnejk", "lehnu" "demm") u man-natura ("hamiema" "dwieli" "gheneb")

" ".

Fuq in-naha l-ohra Vella jaghmel uiu esklussivament minn kliem semitiku, anki hawn marbut rna' l-elementi naturali li minnhom ilpoeta Frangiskan jissellef: "gholliq", "lehha", "ghabex", "iiffa", "smewwiet", "rih" u "nida". Ta' min jghid pero illi minkejja 1-ghaila assoluta ta' kliem semitiku, il-Iessiku wiat minn Vella huwa sempliCi ghall-ahhar.

Kemm Achille Mizzi kif ukoll Marjanu Vella jaghmlu uiu milloghba tal-kuntrasti. F'Lil alta Falz johrog car il-kuntrast bejn isshana u l-imhabba ta' I-All a Nisrani ("mohmi", "msahhna", "inkubatur") u l-kesha u l-mewt ta' I-alIa pagan ("xakall", "muiew", "imeraldi", "intuskati", "arseniku", "odju"). Il-Ioghba tal-kuntrast tohrog f'Vella anki fuq livelllessikali: "haj-setghanVmejtin/hajjin"; "bidu/tmiem"; "dawl/dell").

L-idea ta' I-AlIa Nisrani mimli shana, dawl u hajja tohrog f'Vella permezz ta' kliem bhal "jaqbad", "lehha", "nar", "heggeg", "jhaddar", "ahdar-niedi" u "nida". Id-dawl jidher ukoll f'Mizzi: "bhal hamiem fuq il-bajd/li tfaqqas id-dija gewwiena"; "fil-messal illuminat". Iida AlIa huwa wkoll hoss: "AlIa tieghi lehnu tremolo/mohfi f'obwe jirbombja" (Mizzi); "smajt il-Iehen t'Alla"; "nstema' iCaqcaq f'wens ta' skiet"; "sa dewa l-lehen t'Alla" (Vella).

26 • Lenen iI-Malti

Bhala aspetti grammatikaIi Ii jirrikorru nistghu nsemmu n-numru ta' negazzjonijiet Ii niltaqghu maghhom fiz-zewg poeziji: "la tharisx lejja"; "rna jsahhannix"; "AlIa tieghi mhux int" (Mizzi); "bla dell u ghabex"; "bla rna habbat"; "rna nafx"; "mhuxAlla" (Vella). F'Horeb insibu numru ta' verbi fl-ewwel persuna perfett bhal "rajt", "smajt", "ersaqt" u "fhimt". Mil-lat ta' Iicenzji poetiCi nistghu nsemmu 1-indirizz lill-alla Egizzjan tal-mejtin, ghassies ta' I-oqbra ('Ja Anubis"); I-anafora ("AlIa tieghi"); u I-interjezzjoni ("AlIa tieghi mhux int!") fil-poezija ta' Mizzi. F'Horeb insibu l-kjazmu ("kien miet f'qaIbi -f'qaIbi miet"); I-epizewski ("Fit-tarf, sew sew, tat-triq"; "bil-qaji ilqajl"); u l-onomatopea ("iCaqlaq"). Fiz-zewg poeziji nsibu zewg similitudnijiet biss: "Bhal hamiema fuq il-bajd" (Mizzi), u "bhal ziffa mis-smewwiet" (Vella).

Metafora kumplessa ghalkemm mill-isbah hi dik ta' Mizzi:

"Alia tieghi jistira mad-dwieli talfilugranu fil-messal illuminat bil-misteru ta' l-gheneb tad-demm"

Alla bhal donnu jsir haga wahda mad-dwieli mqabbia rna' filugranu (li jehtieg imhabba u pacenzja biex jinhadem). L-ghalqa bid-dwieIi tista' titqabbel mal-fidi li ssib fil-messal, filwaqt Ii hemm rabta bejn il-gheneb tad-dwieli u d-demm ta' Kristu, protagonist ewIieni fil-messal.

Lil alIa Falzu Horeb huma zewg poeziji mill-isbah grazzi ghallpregji partikulari taghhom. Mizzi bhala poeta modern ghazel Ii jilghab l-izjed fuq il-muzikaIitl tal-kelma, filwaqt Ii Vella, poeta Frangiskan u romantiku-modern, ghazel lingwa sempliCi u alternanza interessanti bejn versi tradizzjonaIi. Fit-tnejn johrog b'sahhtu s-sens ta' Alla haj u mimIi mhabba.


28 • Lehen il-lvlalti

Lil Alta Falz ta' Achille Mizzi

Ja Anubis alIa falz bid-dahka ta' xakalI, la tharisx lejja mill-ixkaffa tal-muiew b'dawk ghajnejk imeraldi intuskati bl-arseniku ta' l-odju.

AlIa tieghi mhux int! AlIa tieghi AlIa ta' I-Imhabba.

AlIa tieghi mohmi f'ruhi f ombra msahhna bhal hamiema fuq il-bajd Ii tfaqqas id-dija gewwiena. AlIa tieghi lehnu tremolo mohfi f'obwe jirbombja fqasbet ghadmi. U meta fl-inkubatur ta' hdanu ma jsahhannix Hu jitbissimIi Spirtu s-Santu fil-koppletti u l-alkovi kahlana tat -turretti fejn in-nifs jinqata' u l-mohh jistordi bl-gharfien etern.

AHa tieghi jistira mad-dwieli tal-filugranu fil-messaH illuminat bil-misteru ta' l-gheneb tad-demm.

Ja Anubis aHa falz bid-dahqa ta' xakaH, la tharisx lejja mill-ixkaffa tal-muzew b'dawk ghajnejk zmeraidi intuskati bl-arseniku ta' I-odju.

AHa tieghi mhux inti AlIa tieghi aHa ta' I-imhabba.


30 • Lehen iI-Malti

Horeb ta' Marjanu Vella

Rajt l-gholliq jaqbad, smajt il-Iehen t'Alla.

Ersaqt u rajt il-Iehha tan-nar minn go l-gholliq Ii kien, ftit ilu, jhaddar fit-tarf sew sew, tat-triq.

Rajt il-Iehha, smajt il-Iehen ta' Jahweh: l-istess lehen, l-istess lehha ta'Mose.

Ghax Alla tieghi, Alla haj-setghani, mhux Alla tal-mejtin: fih, bidu w tmiem, fih dawl bla dell u ghabex, Hu Alla tal-hajjin.


Meggeg l-gholliq u nstema' iCaqcaq f'wens ta' skiet, sa dewa l-lehen t'Alla bhal iiffa mis-smewwiet.

Melu l-lehen, qawwi, shih, smajtu jien mal-hoss tar-rih.

Ersaqt u rajt il-Iehha fil-qalba ta' l-gholliq Ii rajtu ahdar-niedi fit-tarf, sew sew, tat-triq.

Smajt lehen AlIa niezel gewwa qalbi bil-qajl il-qajl, hanin, u fhimt li AlIa tieghi ried jurini Ii Hu mhux tal-mejtin.

AlIa tieghi kien miet f' qalbi - f' qalbi miet -meta ghadda, bla rna habbat f'waqt ta' skiet...

Il-Iehen t'Alla fija nizel f'nida ta' sHem: x' qalli jien nafu wahdi, rna nafx inrodd fi kliem.

Melu l-lehen qawwi, shih, smajtu jien mal-hoss tar-rih.



JIEN U INT

Habib, meta herqan fuq it-tmun tieghek, Tgharrex ghall-kewkba li ddawwallek triqtek, Kun af, hekk naghmel jien; jien ngharrex mieghek;

U meta jhossok imsahhar bil-holqien, Jew tmissek b'idha i-iewqa tan-natura, Tinsiex li dak li thoss inhossu jien:

Il-herqa ghall-helsien, tal-fedl id-dija, In-nisga tat-tigrib imlewwen tieghek, In-niket kollu xewk f'waqtiet wahxija.

Mieghek naqsam is-sliem u d-dawl tat-Tama, Is-serh wild it-twemmin u l-hena tieghu, Il-hlewwa ta' l-imhabba f'qalb dahkana;

U jekk tiddellel b'xi hajbur mill-Fidi, Issejjah trid ilbierah, jew li mhabbtek Terga' mill-mewt, siehbi, tista' taqbad m'idi!

Jonfhu l-irjieh kontrik, habrieki u hili! Jekk qatt tarak mitluf, bahar madwarek, X'imkien fid-dghajsa tieghek tara lili;

U jekk ihossok bla kuntratt mal-hajja, Qed ighibu hbiebek bhal erwieh go holma, Jew dan qed tarah mieghi, jew warajja!

Joe Zammit Tabona


L-Universita ta' Malta Il-F akulta ta' 1-Arti Id-Dipartiment ta1-Malti

14 ta' April 1993

Is-Sur Joseph Borg BA Is-Segretarju L-Ghaqda ta1-Malti (Universita)

Ghaziz Joseph,

Wara li jghaddi 1-Kungress, li ghandu jkun okkazjoni tassew xierqa ulima tintesiex - 1-ewwel Kungress Letterarju Ma1ti f'Malta (jigifieri fid-Dinja! - qieghed niccajta, imma tara kemm fada1 xi jsir fostna, hdejn pajjizi ohrajn), nixtieq li, jekk il-Kumitat jaqbel, nidh1u gha1 progetti ohrajn li jibqghu maz-zmien. Inhalli f'idejk, gha1hekk, meta jidhirlek li dan kollu ghandu jiddahha1 fl-agenda.

1. Progett ta' Muzew ta' 1-Ilsien Malti fl-Universita. F'ghadd ta' artijiet ohrajn, fost diversi muzewijiet, hemm muzew ta1-lingwa ta1-pajjiz. F'dan il-muzew jingabru dokumenti li ghandhom x'jaqsmu ma1-Malti, minn arkivji u bib1joteki ecc. u jinzammu kif xieraq ghall-wiri u bha1a monument nazzjonali, b'mod permanenti, jigifieri bit-temperatura mehtiega, magh1uqin filhgieg, ecc. L-eqdem manuskritti, dokumenti, kotba (e.g. dizzjunarji, grammatiki, kotba 1etterarji, gurnali, karti ecc.) jitqieghdu f'ordni krono1ogiku.

Dan kollu '1 quddiem kollu jit10b li b'xi 1igi fil-Parlament, dawn iddokumenti mxerrdin '1 hawn u '1 hemm, mill-Kantilena (c. 1450) '1 hawn, jigu dikjarati bha1a monument nazzjonali u jkunu jistghu jinhargu minn fejn jinsabu u jitqieghdu f'dan il-muzew. Il-fatt li 1-post ikun fl-Universita - parastatali - jista' jhaffef kollox.

Lenen iI-Malti • 33

Flimkien rna' dawn id-dokumenti jkun hemm pitturi, kwadri, disinji ecc.li lkoll ikollhom x'jaqsmu mal-lingwa. U b'hekk, f'ordni kronologiku, il-Muiew jasal sa imienna.

Jista' jkun hemm ukoll librerija ta' kotba Maltin, sped ta' Melitensia "fl-ewwel edizzjonijiet", u anki librerija normali.

Dwar dan il-progett, snin ilu, jien ktibt lir-Rettur. (Hekk ukoll ktibt ghal ristrutturazzjoni shiha tal-Melitensia, u ghamilt rapport twil u dettaljat mimli proposti prattiCi, li jaqsmu I-Melitensia fi tnejn: (a) arkivju u (b) Iibrerija ta' konsultazzjoni.

L-Ghaqda tista' taghmel il-proposta formalment Iir-Rettur, bl-appogg tad-Dipartiment tal-Malti, u tibda biex titlob Ii

CD il-proposta tkun mistharrga u approvata; (ii) jinghaiel minnufih post fil-bini l-gdid Ii tiela' fl-Universita,

ghal dan il-muiew; (iii) tkun ivvutata somma fil-bagit ta' I-Universita. Din is-somma

mai-imien ikollha tiidied ghal ragunijiet ovvji, fosthom ghaIiex il-post jitlob ukollIi jkollu staff, ecc.

Mela, jekk il-proposta tintlaqa' mill-Ghaqda, il-proposta Ii ssir Iir-Rettur (lill-Universita) titlob Ii (a) tkun approvata I-idea u (b) jinghata post ghaIiha fil-kumpless il-gdid fl-Universita.

M'hemm xejn iddedikat lill-Kultura Maltija f'kulma qieghed jinbena fl-Universita Ghalhekk din hi raguni ohra. Fuq kollox, jaqbelIi l-proposta ssir issa, minnufih, meta ghadu tiela' I-bini.

2. Progett ta' hrug ta' sett ta' volumi Ii jigbru l-aqwa xoghIijiet letterarji mill-bidu sa imienna. Kullietteratura Ii naf biha jien ghandha sett/settijiet bhal dan. Hi hafna nixtieq nigbor f'sett ta' volumi l-ahjar awturi flimkien, f'ordni kronologiku. Is-sett kollu jista' jkun maghmul, nghidu ahna, minn ghaxar volumi, Ii jkopru awturi u epoki, f'ordni ta' imien.

L-awturi ewlenin f'kull epoka jkunu rappreientati bl-ahjar xoghIijiet (shah). Din m'hix antologija, iida gabra essenzjaIi.

34 • Let1en il-Malti

Nghidu ahna, Anton Manwel Caruana jkun ink1uz bir-rumanz shih f'vo1um Ii jink1udi rumanzi ew1enin ta' 1-epoka. Guze Muscat Azzopardi jkun ink1uz b'rumanz/i shih/shah u b'ghaz1a essenzjaIi ta' poeziji. Izda dan hu xogho1 ta' studju, Ii jien iIi Ii ghamilt u li rna jit10bx diffikulta kbira fih innifsu.

Madankollu, il-progett ta' ghaxar vo1umi jew aktar jit10b programm ta' kollaborazzjoni, kif jigri f'Universitajiet barranin f'kazijiet bha1 dawn. ]ekk taqbe1, 1-Ghaqda toffri li flimkien ma1-kontribut akkademiku taghti s-servizz billi grupp maghZu1 ta' membri ta' 1-Ghaqda jahdmu flimkien fit-thejjija ta' dawn il-vo1umi: stampar, prezentazzjoni, provi, u 1-bqija. Is-sett igib 1-isem ta' 1-Ghaqda u ta1-grupp kollu, u jkun edizzjoni ta' 1-Universita. Kull min ikollu dan is-sett, ikollu 1-letteratura Ma1tija essenzjali kollha, b'kumment introduttiv, b'xi illustrazzjonijiet u b'bib1jografija. Huwa sett ta' riferenza permanenti li m'huwiex shih jekk mhux bha1a sett - m'huwiex anto1ogija.

Nahseb li jkun gieh storiku kbir u uniku ghall-Ghaqda Ii isimha jintrabat gha1 dejjem rna' dan is-sett. Din il-proposta wkoll trid issir lir-Rettur, jekk 1-Ghaqda taqbel.

3. It-twaqqif ta' Premju Annwali ta' 1-Ghaqda wara konkors ta' (1) kritika 1etterarja jew/u (2) narrattiva. L-Ghaqda twaqqaf premju f'isimha gha1 (1) esej kritiku twil dwar tema maghzu1a minnha (sped ta' assignment ta' certu tu1, e.g., sittin pagna ttajpjata, b'pagni A4, bi spazju doppju jew wiehed u nofs, jew aktar/inqas) u/jew (2) novella twila (jew long short story) ta' madwar 1-istess tu1, ecc. Ikun il-Premju AnnwaIi Ghaqda ta1-Ma1ti (Universita).

B'gurija professjonali, b'sett ta' kundizzjonijiet, 1-Ghaqda taghti premju wiehed, Ii jinghata f'okkazjoni apposta u pubblika. Missnin tletin '1 hawn 1-Ghaqda tkun tista' tghid li se tkun hi, b'xi eccezzjonijiet zghar (il-Premju ta1-Gvern fi zmien Taht Tliet Saltniet, u 1-Premju Rothmans, li jien niftakru bha1a membru ta1-gurija, meta rebhu Frans Sammut b'Samuraj u 1-Premju Bugelli, Ii niftakru wkoll bha1a membru ta1-gurija), li waqqfet Premju serju, immexxi b'mod professjonali u fuq bazi regu1ari (annwali, jew bi-annwali -kif tiddededi 1-Ghaqda).


Jekk I-Ghaqda jirnexxilha tistabbilixxi dan il-premju b'serjeta kbira u b'regolarita ta' zmien, tkun introdudet f'Malta xi haga ohra Ii m'hawnx.

4. L-Ghaqda tista' tinstema' aktar fil-pubbIiku bil-hrug ta' stqarrijiet minn zmien ghal iehor. X'inhi I-identita ta' I-Ghaqda? Marbuta mal-Iingwa jew mal-letteratura? Jew mat-tnejn? Jekk malIetteratura I-aktar/jew ukoll, allura hemm ghadd ta' prinCipji Ii tista' ssemma' Iehinha dwarhom regolarment. Wara Ii jsir rendikont ta' kemm din il-vuCi tinstema' fix-xandir, tista' ssir stqarrija Iill-Awtorita tax-Xandir stess biex tigi stabbilita kemm, awtomatikament, ghandu jinghata gharfien fix-xandir iiI ghaqda maghmuia minn mijiet ta' membri.

Inselli ghaIik hafna. Tieghek dejjem,

Oliver Friggieri

Din l-ittra xxandret ghall-ewwel darba nhar id-9 ta' April 2001 mir-Radju ta' l-Universita fil-programm "L-I1TRA II - produzzjoni ta'Sergio Grech. Inqrat minn Marcel Zammit Marmara.

L-Editur


It-Tfal Jigu bil-Vapuri Il-kalvarju Ii tghaddi minnu amm iaghiugha

mhix miiiewga, u qassis qaddis eraj.

Oliver Friggieri jigbor l-ideat ewlenin li qanqluh jikteb dan ir-rumanz u li jfisser fili aspetti tar-realta bis-sahha ta' rikostruzzjoni ta' Malta ftl-bidu tas-seklu dsatax.

Il-hajja mfissra fir-rumanz hi mill-aktar kiefra, imqar jekk flistess nifs hi misterjuza, u rna nhossx Ii l-kundanna fuq min ihoss Ii rna jista' qatt jinfeda hi b'xi mod eccessiva jew qadima. It-tbatija hawnhekk hi mqieghda fi sfond qadim, u l-grajja kollha tizvo!gi ruhha f'dehra mlewna ta' kif kienet il-hajja fl-irhula madwar tmenin jew disghin sena ilu. L-imghoddi huwa dejjem esperjenza intima ghal min jirrakkonta, l-aktar jekk imiss iz-zghorija bikrija tieghu, aktar u aktar jekk jipprecedih.

Imma dan mhux l-aktar punt importanti f'dan ir-rumanz Ii bdejt nikteb kwazi minghajr rna hsibtu minn qabel u kontra ta' kif issohu jsehhli. Xi whud jistghu jifhmuh bhala rapprezentazzjoni ta' dilemmi mhabbla ta' qassis mill-aktar sensittiv. Il-kuncett tassacerdozju huwa dejjem migjub b'sensittivita kbira. Ohrajn jistghu jarawh bhala r-rikostruzzjoni tat-tbatija Ii tghaddi minnu omm mhix mizzewga, u Ii minnufih hi mcahhda ghal dejjem mill-wild taghha biex tibqa' eternament "omm bla wIied" f'aktar minn sens wiehed.


"Omm bla wlied": paradoss li nqieghed tul ir-rakkont kollu biex infisser il-kefrija mill-bidu sa I-ahhar. Susanna tippersonifika rrieda t-tajba, b'qalb li rna tieqaf qatt tkun nobbIi. Dak Ii hu insinifikanti jirbah I-aqwa valuri.

Ahna Ikoll niftakru I-prudenza u I-ghaqaI ta' ommijietna kull meta wegbuna li Hfal jigu bil-vapuri. "Kif jigu HfaI, rna?" "Bilvapur!" Stajna nobsru Ii xi ftit jew wisq dan rna kienx minnu, imma kienet gidba li toghgobna, ghax mimIija mhabba. II-hrejjef jghidu I-verita u kull omm trid il-gid ghal uliedha, imma dan ilprinCipju baziku xi darba jew ohra jrid jinkixef.

Min-naha I-ohra, I-istess illuzjoni, imqar jekk temporanja, aktarx holqot hafna tbatijiet. Imma fir-rumanz mhux dan Ii jigi ezaminat, ghax hawnhekk ir-responsabbilta taqa' bnadi ohra, u mhix imtebbgha jew imnaqqsa minhabba I-injoranza. It-tqala sikwit fissret bidla radikali fil-mod ta' kif naraw il-hajja fis-sens kollu taghha. Malajr nahsbu Ii certi sitwazzjonijiet m' ghadhornx jeZistu llum u li huma hwejjeg ta' I-imghoddi. Dan hu li jehtigilna ntambru biex il-prezent inkunu nistghu riirrakkuntawh bit-tama li nifhmuh. Ir-rumanz huwa aktarx I-ahjar forma effettiva biex insarrfu dawn il-veritajiet bis-sahha ta' sitwazzjonijiet partikulari.

Dan hu li ridt infisser f'It-TJaljigu bil-Vapuri (Mireva Publications). Ir-rumanz huwa mqieghed apposta fl-isfond ta' I-ewwel decennji tas-seklu ghoxrin, perijodu oskur, affaxxinanti u ambigwu li jista' biss jinftiehem fil-permanenza tieghu fejn kollox jibqa' fiss u jirrezisti I-bidla. Ir-rumanz iressaq quddiemna t-tezi li 1-permanenza hi parti min-natura umana, u I-istorja u I-izvilupp qatt rna jistghu jeghlbuha.

II-Verita, fissa, soda, u eterna kontra r-realta Ii tghaddi, tghib u tqarraq: fuq dan il-bazi kontrastanti li sikwit jaharbilna, il-grajja setghet tinbena biex turi kemm il-gudizzju taghna fuq il-hajja jaf ikun superficjali. Ghamilt hilti fit-tiftix bil-qari, bil-konsultazzjoni u billi zort inhawi tipiCi, biex nersaq fedelment Iejn dik il-hajja ta' tant zmien ilu. Kien vjagg Ii ghogobni, ikolli nammetti, u fl-istess nifs imIieni bid-diqa. Lejn it-tmiem taI-vjagg, ir-rumanzier jibda jsaqsi lilu nnifsu: liema sekIu hu dan? Fil-process kreattiv ta' xoghol Ietterarju din hi I-aktar haga li tissodisfa. Mhix differenti min-nifs Ii


niehdu biex nghixu. II-hajja hija wahda, u l-kitba trid trodd din 1-uniCita.

Ir-rikostruzzjoni ta' kuntest storiku, ghalkemm huwa komponent importanti ta' dan ir-rumanz, mhix il-mottiv principaIi tieghi. Li ridt naghmel jien kien Ii npitter ix-xbieha ta' din it-tfajla Ii kmieni fhajjitha ssib ruhha vittma tal-pregudizzju, uta' qassis qaddis u eroj Ii jghix il-Vangelu biex fl-ahhar isib ruhu mkasbar, ikkundannat u mgieghel jitlaq mill-parrocca u minn pajjiiu.

Dun Grejbel jisfa' umiljat ghalI-ahhar u jsib ruhu f'solitudni shiha. Imma l-integrita tieghu tibqa' shiha wkoll. Mill-gdid insibu Ii dak Ii l-bniedem ibassar hu dijametrikament oppost ghalI-verita divina - il-bniedem jipproponi imma AlIa jiddisponi. II-Poter, anzi kull tip ta' poter, jinftiehem bhala c-cahda tal-verita. Dan il-bniedem uniku, li b'mod jew iehor isib ruhu tradut minhabba l-istess rieda tajba tieghu, issa jifhem li s-salib tas-sacerdozju jfisser li l-veritajiet taghrafhom mill-kontradizzjonijiet u n-nuqqas tal-ftehim. II-karattri l-ohra kollha huma mcekkna fi bnedmin normali, ladarba dawn jinsabu fuq in-naha l-ohra tal-munita.

Li geghilni nasal nikteb dan ir-rumanz kienet il-fehma tieghi Ii f'socjeta modern a qassis bilfors hu eroj. Bil-kriterji kolIha, qassis huwa l-eiempju eccezzjonali Ii hafna nies jixtiequ jimitaw iida qatt ma jirnexxilhom jilhqu. Fil-process tal-kitba aktar bdejt nirrealizza Ii fil-biCca l-kbira tal-kaiijiet bdejt ninterpreta l-isforzi tieghu bhala inutli u bla frott, izda xorta validi u erojci billi jimplikaw sforz kbir uman kemm fiiiku kif ukoll morali.

Dan il-qassis huwa fuq kollox hassieb u traxxendentaIi -bniedem Ii bi hsibijietu jisfida l-ideat biex igarrafhom. Dan ifisser Ii l-verita, u AlIa, nistghu naslu ghalihom biss bis-sahha ta' process poetiku. L-ghan ewIieni ta' I-ide at huwa Ii jwassluna ghas-sentiment, u l-aqwa mument elokwenti huwa s-silenzju. II-karattri kollha f'din in-narrattiva eventwalment idubu fix-xejn, hekk kif itemmu l-parti taghhom, u finalment il-qarrej jisfa' wahdu.

It-TJal jigu bil-Vapuri jfittex Ii juri Ii qassis huwa qabelxejn poeta, ruh imgarrba Ii qieghda tfittex is-sens u t-tifsir; it-tnejn hawnhekk huma possibbli, iida qatt m'huma mifhuma ghal kollox.


Aktarx bi hjiel u b'lemhiet. Id-dinja Ii hloqt hi ghalhekk ostiIi ghaIih, imqar jekk tilqghu fi hdanha, filwaqt Ii tinkorpora dik 1-ghaila Ii tisfida x-xewqat baiiCi fin-natura umana: il-poter.

It-tradizzjoni ggorr fiha nfisha l-ambigwitl, imqar jekk suppost tiggarantixxi l-istabbilta u c-certezza. Jekk nifhmu l-qassis fiddawl ta' dak Ii jirrappreienta, huwa superjuri ghai-imien Ii jbiddel. Kif inhu hawnhekk. Il-bniedem jisfa' mfaqqar, iida moralment jibqa' shih sa l-ahhar.

Dun Grejbel: id-diminuttiv ta' "Grabiel". Bl-Ebrajk l-isem ifisser "bniedem ta' AlIa". U hekk hu fil-fatt. Il-qassis: ghaIiex jehtigilna nqeghduh f'nofs I-arena, jew inkella niddeCiedu Ii nistghu nghaddu minghajru? Nemmen Ii r-rumanz tieghi jaghti twegiba cara hafna.

Traduzzjoni ta} joseph Borg 16.12.2001

SIPARJU

Meta trid X'hin trid

Mulej, Tista' tniiiel is~siparju. Naf Ii qed niffissa, Imma nitolbok tniiilux Ghallinqas ghaIissa!


KUNTRAST

Il-Majja mhix hIief illuijoni, il-mewt hi biss realta trejqa Ii twasslek fi hdan l-eternita

Noel Fabri

Newbiet ta' Frans Sammut Oliver Friggieri

Diskors li nstema' l-ewwel darba nhar it-13 ta' Manu, 1998 f'u-Galledja Strada Stretta, iI-Belt.

terti kotba jgibu maghhom il-ferh gdid ta' twelid, ohrajn iroddu s-sodisfazzjon ta' maturita milhuqa. Kotba ohrajn jigbru z-zewg tifsiriet f'daqqa. Newbiet, jixhed il-process kreattiv ta' madwar t1etin sena li matu1hom in-narrattiva Maltija staghniet hafna u dah1et fid-dinja ta1-kontemporanjeta. Huwa dokument li jigbor 1-essenzjali ta' awtur ta' kalibru u li fih innifsu jissintetizza 1-ahjar avventuri tan-novella Maltija fit-tieni nofs tas-sek1u ghoxrin.

Il-konsistenza stilistika u 1-izvilup taghha jistghu jingharfu minnufih imqar b'harsa 1ejn Labirintu In-Naska, li bejniethom hemm kwazi t1etin sena, mil-1965 sa 1-1994. B'Labirint Frans Sammut daha1 mill-ewwel fil-kurrent 1etterarju ta' zmienu u daha1 sewwasew bissens ta1-kontemporanjeta: ix-xejriet internazzjonali bdew jitlahhmu fil-kitba Ma1tija, jinhassu bha1a mudelli mbidd1in f'ghazliet persunali, jitlewnu mill-qofo1 mediterranju li jibqa' karatteristiku ta1-kreattivita fi gzira mediterranja miftuha ghall-irjieh kollha. Sa mill-1965 Sammut jifhem Ii hemm modi diversi ta' narrazzjoni, u fuq kollox li 1-"fabu1a" Cil-grajja oggettiva, is-sensiela ta' 1-azzjonijiet) ghandha titbiddel f"'nisga" Cir-rikostruzzjoni persunali). In-novelli li xandar fil-bqija tas-snin sittin u fis-sebghinijiet huma marbutin b'xi mod rna' 1-ghaz1a ew1enija maghmu1a fl-1965. Hemm dejjem ilkoncentrazzjoni fuq il-karattru, aktar milli fuq 1-azzjoni li m'hix


ghajr arkivju tal-karattru. "Seta' kien" (1972) hi l-istorja ta' tbissima, bhalma "In-Naska" (1994), ix-xoghol l-izjed riCenti, hi l-kronaka ta' sentiment ta' mhabba. It-tmiem hu dejjem miftuh, in-novella tissokta wehidha fil-hsieb tal-qarrej.

Anki meta l-azzjoni titla' izjed fil-wiCc, bhal f' Il-Qtil fi Sqaq ilHorr, l-interess ewlieni ta' Sammut jibqa' fil-persuna, hi nnifisha u wehidha l-ghajn ta' l-ispirazzjoni. Werriet xieraq tar-realizmu storiku, l-izjed tat-tip li xtered fir-regjun fis-snin ta' wara l-gwerra, Sammut hu fuq kollox l-esponent tar-realizmu psikologiku; irrealta wahdanija, misterjuza u indefinibbli, tibqa' r-ruh tal-bniedem. L-azzjonijiet empiriCi huma biss hjiel, dehra mcajpra ta' kontinent li rna jistax ikun esplorat hlief f'waqtiet ta' riflessjoni narrattiva, jigifieri ta' thassib li jiehu l-ispunt u jitmexxa mill-azzjoni, izda biex iterraq wisq izjed lilhinn minnha. Fuq Tazza John Collins (1967), xoghol bikri, daqskemm Il-Biia' tal-Griegi (1993) huma esplorazzjonijiet tat-tema ewlenija ta' Sammut: ir-relazzjonijiet umani bhala process imwiegher ta' gharfien, dejjem limitat, miftuh ghall-kontradizzjoni.

Daqskemm huma Maltin il-persunaggi tieghu, huma wkoll universali, imqeghdin xi mkien xi darba biex jirriflettu verita akbar u itqal minnhom. Il-kwadrettizmu tieghu, li jittradik billi tahsbu folkloristiku bhal kartolina turistika, jinhall malajr f'inkjesta psikologika li rna tistax rna tqishiex bhala djarju miktub f'isem pazjent. Frans Sammut tan-novelli huwa l-istess wiehed tarrumanzi: Il-Gagga, Samuraj u II-Halma Maltija, fl-istruttura talqiegh taghhom, isawru trilogija dwar il-konflitt bejn il-wiehed u 1-hafna. Paceville jista' jixhed tipologija differenti izda aktarx li jrid ikun hemm xi mkien fih il-hjut li jorbtuh rna' l-ohrajn.

L-unita tematika mseddqa b'aktar minn tIe tin sena ta' kitba narrattiva tidher anki fl-unita stilistika. Il-qima kbira ta' Sammut lejn il-kelma Maltija, il-medda lessikali wiesgha tieghu, il-qlubija li juri fit-thaddim kalm ta' kliem li ghoddu ntesa, id-dixxiplina fittiswir tas-sentenza, in-naturalezza fil-holqien tal-frazjologija: dawn huma x-xejriet ta' klassiCita moderna, xhieda li I-mediterranjeta ghadha hajj a fil-letteratura Maltija.

Il-ktieb hu wkoll dokument uman, interpersunali. Aktar minn stharrig kritiku llum jixraq li tinghata merhba lill-awtur bhala


persuna u min-naha tieghi bhala habib u kollega antik. Niftakar Labirint tinkiteb madwar nofs is-snin sittin, lejlet it-twaqqif talMoviment Qawmien Letterarju. Niftakarni naqraha ghall-ewwel darba u nikteb wiehed mill-ewwel apprezzamenti tieghi dwarha. Imbaghad il-hrug tal-ktieb b'Labirintu ohrajn. Hemm imbaghad is-snin imlewna tal-hidma fi hdan il-Moviment, l-entuzjazmu tazzghozija, l-ideali, id-determinazzjoni taghna li nibnu letteratura moderna, imsejsa sewwasew fuq il-kelma-muftieh: ilkontemporanjeta. Imbaghad wasal Il-Gagga, ir-rumanz Ii kkondensa f'metafora wahda l-ansjeta umana u kreattiva ta' 1-epoka. F'dawn is-snin kollha Frans Sammut baqa' konsistenti fissejha letterarja, jesplora I-metodi tan-narrazzjoni, jorqom il-kelma Maltija, jirrifletti perijodu storiku, iqim il-kontinwita bejn l-imghoddi u I-preient bhala holoq ta' katina wahda li m'hemmx hliefha.

Tul madwar hams a u tletin sena shah lil Frans Sammut aftu dejjem bhala kittieb konvint mill-prinCipju fundamentali: il-kittieb m'ghandu xejn ghajr il-kelma, u dik il-kelma - hoss, sens u haga -trid tkun shiha, bhal gebla mqieghda f'postha b'reqqa u bi skruplu, b'kompromess rna' l-unika lingwa perfetta li ghandu I-bniedem: is-silenzju Ii twieled bih. Ghalhekk il-kompromess Iingwistiku jrid isir bil-qima, bhal min fi rtir qieghed jikser is-silenzju ghall-bzonn. Dan hu l-qofol tematiku ta' Il-Gagga, Ii minnha I-persunagg irid jahrab, ta' Samuraj Ii jesplora I-monologu, uta' Il-Holma Maltija, ir-rikostruzzjoni ta' l-idealista ewlieni ta' l-istorja Maltija, Vassalli, il-bniedem wahdu par excellance. Jekk f'Paceville hemm protagonista, dan jista' jkun in-narratur, li jista' jkun l-awtur jew 1-awtur impIikat jew il-Malti wild is-sittinijiet fid-dinja differenti taddisghinijiet. Fir-rumanzi, mela, daqskemm fin-novelli Sammut huwa l-awtur li bis-sahha tar-rikostruzzjoni tal-lingwa jemmen Ii jsehh il-bini ta' kultura moderna Ii ghandha l-gheruq imfanndin sewwa. Kollox jibqa' jdur mal-kelma.

Nifrah lill-habib tieghi Toni Cortis ghall-hrug ta' din l-edizzjoni, imfassla bhala antologija Ii tirrifletti I-mixja letterarja ta' awtur, u ghalhekk fiha nnifisha rakkont ta' epoka mgarrba u mistharrga. Lil Frans Sammut nifrahlu minn qalbi ghal darba ohra bhal dejjem ghal xoghol serju uta' livell gholi, bhal dak in-nhar, xi darba lejlet il-hrug ta' l-ewwel ktieb tieghu, meta wrieni kopja ta' Labirint. Issnin jghaddu izda l-kIiem mahdum tajjeb jibqa' jiggedded, qisu newbiet.


LE GRAND TANGO Omagg lit Astor Piazzolla

1. Bid-dlarn f'ghajnejk tohrog tizfen it-tango. Go sidrek hernrn dal-lehen qieghed jghajjat: arah id-dernrn se jtir rna' wiCcek abjad. Fittex aghfasni ha ndellkek bid-drnija. M'jien xejn ghajr gisern shun u storja twila.

Fid-dlarn t'ghajnejk nohrog nizfen it-tango.

Jien il-poeziji rnigbura tieghek. Jiena gisern zaghZugh lest li jinkixef fil-berah tal-gonna ta' dil-belt rieqda. Jien qtar id-dernrn rnarid bid-dipressjoni. Jien il-fdal ta' rnessaggi cellulari: . l-ahhar tango jirnxi bilrnod rnagenbek jittrateni qabel rna jaqbad triqtu. Jien kif nista' naghfsek rnieghi jekk lanqas naf min int u rnnejn int gejja?

M'int xejn ghajr gisern shun u storja twila.

2. Ahna zewg hlejjaq hZiena li ggerrejna go toroq rnhux rnaghrufa f'nofs iljieli.

lorna sodod barranin u ohrajn qribna; zorna Igsrna li lanqas konna nafu; dhalna f'djar bla ndirizz biex irnteddejna.

L-ispirtu fittixnieh f'tghanniq li jifgak, u skoprejnieh fin-nifs rnaqtugh tal-gost.


3. Kemm jinstema' mdejjaq it-tango llejla -donnu skura bis-shab Ii gera lejna; donnu tqal bid-dmugh; donnu nkiser, spiCca biex tilef in-noti Ii kienu jzommu rna' gismek, rna' gismi, jithabblu mhegga fil-lozor trasparenti tal-misteru.

Kemm jinhass vojt il-hars Ii ndendlu f'wiccna biex inharsu lejn xulxin kull filghaxija malli nhossu d-dlam jittanta jidfinna.

Illejla t-tango qed inhossu mdejjaq daqs l-ikbar firxa ramel minghajr ilma, daqs l-isbah fjura samra niezla tokrob, daqs l-itwal triq Ii nsew kif jghaddu minnha, daqs l-iswed par ghajnejn bid-dmugh jittawwal, daqs din il-poeiija Ii harbitIi.

Immanuel Mifsud


MAJKU

Fid-dawl tal-lamp a Xbihat jizzeffnu mal-hajt. Liem'huma I-veri?

Inhares cassa bil-ktieb miftuh quddiemi naqra l-hsibijiet.

Arja perfetta mill-aqwa kompozitur -ghasfur fuq sigra.

Kotba mifruxa mal-karti fuq il-mejda -l-istudjuz mitluf.

Shab griz fis-sema, l-ghasafar ifittxu l-kenn -thabbira tat-temp.

U Kristu mislub ... Maskarati ghaddejjin f'daghdigha sagra.

46 • Lenen il-Malti

Bil-parabbola Kristu ma ridniex nifhmuh u ried jghallimna.

Il-poeiija aqraha, hossha u hobbha u qatt tistudjaha.

Kieku nghoddu l-hin Ii nghaddu fi stennija, nghixu zewg hajjiet.

Dizzjunarju kIiem u kelma wahda ma nsibx Ii tfisser qalbi.

Josette Attard

II-Genesi tal-Mafkar f' gieh Dun Karm

joseph Borg

Fis-17 ta' Novembru ta' 1-1988 il-Prof. Oliver Friggieri sejjah laqgha generali ta' l-Ghaqda tal-Malti (Universita) u fiha fisser ixxewqa li jitwaqqaf monument bil-figura shiha tal-poeta nazzjonali taghna. Ftit taz-zmien wara l-kumitat ikkummissjona lill-iskultur Toni Ellul biex jahdem numru ta' abbozzi u bdew jingabru l-fondi mill-iskejjel u l-pubbliku. Kien mill-bidu nett il-hsieb li l-istudenti Maltin u Ghawdxin jiehdu sehem f'dan il-progett, kif fissirt flartiklu Monument Nazzjonali lit Dun Karm: lfsibijiet li deher filLeben il-Malti ghadd 23 fl-1989. Ghal dan il-ghan ukoll kienet saret stiker bil-wiee tal-poeta mid-disinn ta' Luciano Micallef.

Fit-22 ta' Lulju 1992, fil-prezenza ta' Dr Ugo Mifsud Bonnici dak iz-zmien Ministru ta' l-Edukazzjoni, gie maghzul il-mudell u saret applikazzjoni biex il-mafkar jitwaqqaf f'masgar viCin l-Istitut Kattoliku, il-Furjana minhabba r-rabta tal-poeta mal-lokal.

Il-gibs tal-monument tlesta f'Ottubru ta' 1-1992 u ntbaghat lillFonderia d'Arte fi Pietrasanta, l-Italja fi Frar 1996. Il-Ministeru ta' l-Edukazzjoni ha hsieb jifdi l-ispejjez kollha, kemm tal-bronz kif ukoll tal-pedestall, filwaqt li s-SeaMalta Company Ltd offriet ilgarr b'xejn. L-Ambaxxata Taljana hadet hsieb tohrog iC-eertifikat ta' l-arti biex tigi ezentata t-taxxa filwaqt li I-Bank Centrali ha hsieb ihallas il-vjagg bejn il-port ta' Livorno u Pietrasanta (Lucca).


Fit-13 ta' April 1994 l-Awtorita ta' l-Ippjanar harget il-permess biex il-mafkar jitqieghed quddiem Triq l-Assedju l-Kbir (Ii tmiss rna' Triq San Publiju). F'Marzu ta' 1-1995 beda l-iskavar imma 1-Kunsill Lokali tal-Furjana oggezzjona minhabba li quddiem il-post maghZul kellu jinbena parkegg u ssir pompa tal-petrol.

Minnufih l-Ghaqda bdiet tfittex post iehor ghall-mafkar. Minn fost il-postijiet suggeriti (fi gnien l-Indipendenza, Tas-Sliema; ilBarrakka ta' Fuq, il-Belt; fil-Gonna ta' San Anton, Mal Balzan) intgt1azel il-gnien tal-Mall, mill-gdid fil-Furjana. Imma wara Ii giet mgharbula mill-Kumitat tal-Plakek u l-Monumenti, mid-Direttur tal-Muzewijiet u mill-Heritage Advisory Committee, l-Awtorita ta' l-Ippjanar rna laqghetx din it-taIba.

Sa daz-zmien fl-Iskola tal-Bini Glormu Cassar tfassal u nbena 1-pedestall tal-gebel f'wiehed mill-imhazen. Aktar 'il quddiem dan il-pedestall sar tal-konkos u nkesa bl-irham tat-travertin. Hekk kif il-monument tlesta u wasal Malta f'Settembru 1997, il-kumpanija Allwoods & Steel Ltd hadet hsieb is-sigurta tieghu sakemm instab l-ahjar post ghall-mafkar.

Fit-12 ta' Ottubru 1998 saret it-tielet applikazzjoni li fiha l-Ghaqda flimkien mal-Kunsill Lokali tal-Furjana ghazlu l-masgar li jmiss rna' Triq Sant'Anna, il-Furjana. Il-permess hareg fit-30 ta' Lulju 1999.

Wara tnax-il sena u sitt kumitati, fit-22 ta' Ottubru 2000 inkixef mill-President ta' Malta l-E.T. Guido de Marco fi programm kommemorattiv Ii beda fl-10 ta' filghodu. Il-programm tmexxa mis-Sur George Peresso u saru diskorsi minn Joseph Borg u millProf. Oliver Friggieri. Is-Sinjuri Monica Attard, Alfred Mallia, Theresa Friggieri u Charles Abela Mizzi qraw ghazla ta' poeiiji ta' Dun Karm imzewqa b'interludji muzikali mill-Banda tal-Forzi Armati ta' Malta u l-Kor Sine Macula. Madu sehem ukoll il-Boyscouts u 1-Girlguides. Tfal mill-iskola primatia tal-Furjana qieghdu fjuri f'riglejn il-mafkar u wara d-diskors tieghu, il-Ministru ta' l-Edukazzjoni Dott. Louis Galea qassam lill-istess studenti busti ta' tifkira. Id-diskors ta' l-gheluq sar mill-E.T. Prof. Guido de Marco.


Il-monument huwa twil tmin piedi u sitt pulzieri (259 centimetru) Bil-pedestall b 'kollox huwa sittax-il pied gholi mill-an, f'qaghda meditattiva. Il-kliem imnaqqax fuq il-pedestall jaqra:

DUN KARM 1871 - 1961

IL-GVERN U L-POPLU B'MIDMA TA'

L-GMAQDA TAL-MALTI (UNIVERSITA.)

OTTUBRU 2000

DU I KAAM

Documents

Gl1aqda tal-Malti (Universita)