NR 118

Dla cudzoziemców zaawansowanychna poziomie C

Redaktor serii: Kultura i Język Polski dla CudzoziemcówMałgorzata Kita

Recenzenci wydania pierwszegoAnna DąbrowskaKazimierz Ożóg

Redakcja: Olga Nowak

Projekt okładki i stron tytułowych oraz redakcja techniczna: Marek Francik

Korekta: Ksymena Zawada

Copyright © 2009by Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego

Wszelkie prawa zastrzeżone

ISSN 1644-0552ISBN 978-83-226-1898-1

WydawcaWydawnictwo Uniwersytetu Śląskiegoul. Bankowa 12B, 40-007 KatowiceWydanie II. Nakład: 200 + 50 egz. Ark. druk. 39,5Ark. wyd. 44,0.Papier offset. kl. III, 90 g Cena 66 złŁamanie: Wydawnictwo Gnomeul. Drzymały 18/6, 40-059 KatowiceDruk i oprawa: SOWA Sp. z o.o.ul. Hrubieszowska 6a, 01-209 Warszawa

Spis treści

Spis tabel, definicji i schematów __________________________________________ 7

Do Czytelnika ________________________________________________________ 11

Część pierwsza — Dźwiękowa strona języka. Graficzna strona językaWprowadzenie _____________________________________________________ 15Relacja głoska — litera ______________________________________________ 18Spółgłoski i ich charakterystyka _______________________________________ 30Wymowa samogłosek nosowych _______________________________________ 33Wymowa spółgłosek i grup spółgłoskowych ______________________________ 37Sylaba. Akcent _____________________________________________________ 45Samogłoski i spółgłoski w mówieniu ___________________________________ 50Onomatopeje ______________________________________________________ 61Intonacja _________________________________________________________ 65Dyktanda _________________________________________________________ 72

Część druga — FleksjaWprowadzenie _____________________________________________________ 77Wymiany morfonologiczne ___________________________________________ 82Kategorie gramatyczne ______________________________________________ 93Deklinacja rzeczowników ____________________________________________ 108Wyrażenia przyimkowe ______________________________________________ 140Deklinacja przymiotników ____________________________________________ 148Liczebniki ________________________________________________________ 164Przysłówki. Spójniki. Partykuły ________________________________________ 168Ćwiczenia utrwalające _______________________________________________ 175Czasowniki. Koniugacja _____________________________________________ 177Imiesłowy _________________________________________________________ 218

Część trzecia — SłowotwórstwoWprowadzenie _____________________________________________________ 229Słowotwórstwo rzeczowników _________________________________________ 233Rzeczowniki złożone ________________________________________________ 267Słowotwórstwo przymiotników ________________________________________ 273Słowotwórstwo czasowników _________________________________________ 285Neologizmy _______________________________________________________ 303Ćwiczenia utrwalające _______________________________________________ 309

6 Spis treści

Część czwarta — SkładniaWprowadzenie ____________________________________________________ 315Podmiot i orzeczenie (związek główny) _________________________________ 325Przydawka. Dopełnienie. Okolicznik ___________________________________ 341Rodzaje wypowiedzeń pojedynczych ___________________________________ 364Analiza składniowa zdania pojedynczego _______________________________ 382Operatory składniowe _______________________________________________ 389Szyk wyrazów w zdaniu pojedynczym __________________________________ 393Zdania złożone podrzędne i współrzędne _______________________________ 400

Podręczny indeks terminologii gramatycznej ____________________________ 451Literatura ________________________________________________________ 467Literatura uzupełniająca ____________________________________________ 469Indeks nazwisk ____________________________________________________ 471

Spis tabel, definicji i schematów

Część pierwsza — Dźwiękowa strona języka. Graficzna strona języka1. Alfabet fonetyczny ________________________________________________ 152. Od litery do głoski ________________________________________________ 183. Od głoski do litery ________________________________________________ 204. Opis spółgłosek według kryterium artykulacyjnego ______________________ 305. Charakterystyka spółgłosek _________________________________________ 316. Wymowa samogłosek nosowych _____________________________________ 337. Wymowa niektórych grup spółgłoskowych (w ujęciu normatywnym) ________ 378. Akcent wyrazowy _________________________________________________ 459. Klityki _________________________________________________________ 48

10. Charakterystyka samogłosek ________________________________________ 50

Część druga — Fleksja11. Podział morfemów ze względu na funkcje _____________________________ 7712. Podział morfemów fleksyjnych ______________________________________ 7713. Flektywy ________________________________________________________ 7814. Wymiany morfonologiczne _________________________________________ 8215. Wymiany spółgłoskowe ____________________________________________ 8316. Palatalizacje _____________________________________________________ 8317. Alternacje spółgłosek miękkich ______________________________________ 8418. Depalatalizacje ___________________________________________________ 8419. Spółgłoski funkcjonalnie miękkie ____________________________________ 8420. Wymiany (alternacje) samogłoskowe __________________________________ 8521. Części mowy (kryterium semantyczne) ________________________________ 9322. Części mowy (kryterium gramatyczne) ________________________________ 9523. Gramatyczne kategorie fleksyjne _____________________________________ 9624. Kategoria przypadka ______________________________________________ 9725. Kategoria liczby __________________________________________________ 9726. Kategoria rodzaju _________________________________________________ 9827. Kategoria czasu __________________________________________________ 9928. Kategoria osoby __________________________________________________ 9929. Kategoria trybu __________________________________________________ 10030. Kategoria strony __________________________________________________ 10031. Kategoria aspektu _________________________________________________ 10032. Kategoria stopnia _________________________________________________ 10133. Podział rzeczowników na deklinacje __________________________________ 10834. Końcówki przypadkowe rzeczowników ________________________________ 10835. Zestawienie końcówek przypadkowych rzeczownika _____________________ 11336. Wyrażenia przyimkowe przyimek + grupa imienna w przypadku zależnym ___ 14037. Końcówki przypadkowe przymiotnika ________________________________ 14838. Oboczności spółgłoskowe w przymiotnikach męskich liczby pojedynczej

i mnogiej _______________________________________________________ 150

8 Spis tabel, definicji i schematów

39. Stopniowanie przymiotników _______________________________________ 15340. Deklinacja zaimków osobowych _____________________________________ 15741. Odmiana liczebników głównych ____________________________________ 16442. Sposoby tworzenia przysłówków ____________________________________ 16843. Stopniowanie przysłówków ________________________________________ 16844. Podział czasowników na koniugacje _________________________________ 17745. Pełny paradygmat czasownikowy ____________________________________ 17746. Alternacje głoskowe w koniugacji ___________________________________ 17947. Koniugacja czasownika być ________________________________________ 18048. Tematy czasownika _______________________________________________ 18649. Schemat tworzenia form czasownikowych _____________________________ 18650. Niektóre czasowniki o tematach supletywnych _________________________ 18651. Budowa form czasu przeszłego _____________________________________ 18752. Czas przyszły ___________________________________________________ 19153. Strona bierna ____________________________________________________ 19454. Tryb przypuszczający (warunkowy) __________________________________ 19955. Budowa trybu rozkazującego _______________________________________ 20356. Aspekt czasowników ______________________________________________ 21057. Końcówki ruchome _______________________________________________ 21358. Imiesłowy ______________________________________________________ 218

Część trzecia — Słowotwórstwo59. Podział wyrazów ze względu na ich budowę słowotwórczą ________________ 22960. Relacja motywacji słowotwórczej ____________________________________ 23061. Gramatyczny charakter podstawy słowotwórczej i derywatu _______________ 23062. Budowa derywatu ________________________________________________ 23163. Typy formantów _________________________________________________ 23264. Kategorie słowotwórcze derywatów rzeczownikowych ___________________ 23365. Formanty kategorii słowotwórczych derywatów rzeczownikowych __________ 23366. Typy rzeczowników złożonych ze względu na gramatyczny charakter członów __ 26767. Formanty rzeczowników złożonych __________________________________ 26768. Dystrybucja interfiksów rzeczowników złożonych _______________________ 26769. Formanty sufiksalne w rzeczownikach złożonych _______________________ 26870. Złożenia jednostronnie motywowane i quasi-złożenia ____________________ 26871. Dystrybucja formantów przymiotnikowych w zależności od gramatycznego

charakteru podstawy słowotwórczej __________________________________ 27372. Formanty prefiksalne i sufiksalne przymiotników odprzymiotnikowych _____ 27873. Formanty prefiksalno-sufiksalne przymiotników odrzeczownikowych _______ 27974. Formanty sufiksalne przymiotników odrzeczownikowych ________________ 27975. Typy złożeń przymiotnikowych ze względu na charakter gramatyczny członów ___ 28076. Budowa słowotwórcza przymiotników złożonych _______________________ 28077. Współwystępowanie formantu interfiksalnego i derywacyjnego

w przymiotnikach złożonych _______________________________________ 28178. Podział derywatów czasownikowych ze względu na gramatyczny charakter

podstawy słowotwórczej ___________________________________________ 28579. Podział derywatów czasownikowych ze względu na formant ______________ 285

Spis tabel, definicji i schematów 9

80. Formanty derywatów czasownikowych ________________________________ 28681. Prefiksy czasownikowe ____________________________________________ 28682. Ogólny schemat znaczeń przekazywanych przez prefiksalne czasowniki

odczasownikowe _________________________________________________ 28783. Znaczenie poszczególnych prefiksów czasownikowych ___________________ 28884. Czasowniki odrzeczownikowe paradygmatyczne ________________________ 29885. Czasowniki odprzymiotnikowe paradygmatyczne ________________________ 298

Część czwarta — Składnia86. Wyrazy w wypowiedzeniu __________________________________________ 31587. Składniki syntaktyczne ____________________________________________ 31688. Stosunki między składnikami syntaktycznymi __________________________ 31689. Typy szeregów ___________________________________________________ 31790. Typy związków ___________________________________________________ 31791. Typ wyrażania zależności składniowych między nadrzędnikiem a podrzędnikiem __ 31892. Związki w wypowiedzeniu __________________________________________ 31893. Związki składniowe oparte na stosunku podrzędności (niewspółrzędności) ____ 31994. Związki składniowe w zdaniu _______________________________________ 31995. Rodzaje podmiotów _______________________________________________ 32596. Zdania bezmianownikowe __________________________________________ 32897. Rodzaje orzeczeń _________________________________________________ 33298. Orzeczenie imienne _______________________________________________ 33499. Struktura części zdania ____________________________________________ 341

100. Przydawka w zdaniu ______________________________________________ 341101. Rodzaje przydawek _______________________________________________ 342102. Rodzaje dopełnień ________________________________________________ 342103. Rodzaje okoliczników _____________________________________________ 343104. Charakter gramatyczny okolicznika __________________________________ 343105. Budowa zdania rozwiniętego ________________________________________ 344106. Typy konotacyjne czasowników ______________________________________ 345107. Formy wypowiedzeń ______________________________________________ 364108. Podstawowe typy schematów zdaniowych ______________________________ 365109. Klasyfikacja zdań ze względu na liczbę orzeczeń ________________________ 366110. Klasyfikacja zdań złożonych ze względu na stosunki składniowe między

zdaniami składowymi _____________________________________________ 367111. Typy wypowiedzi ze względu na modalność intencjonalną _________________ 367112. Wykresy zdań pojedynczych ________________________________________ 383113. Wskaźniki zespolenia zdania złożonego _______________________________ 400114. Lista spójników __________________________________________________ 400115. Relacje między zdaniami składowymi zdań złożonych (schematy zdań złożonych) _ 401116. Rodzaje znaczeniowe zdań podrzędnych _______________________________ 413117. Sposoby połączenia wypowiedzeń podrzędnych _________________________ 414118. Rodzaje znaczeniowe wypowiedzeń współrzędnych ______________________ 415119. Sposoby połączenia wypowiedzeń współrzędnych _______________________ 415120. Zdania czasowe __________________________________________________ 435121. Analiza składniowa zdania złożonego _________________________________ 439

Do Czytelnika

Książka przeznaczona jest dla osób, które opanowały już — przynajmniej w zarysie — polskisystem gramatyczny, dla których ten system przestał być obcy i które wstępny etap borykania sięz polską morfologią mają za sobą.

Zakładam, że sięgający po tę książkę zna podstawowe pojęcia gramatyczne, dlatego też nie po-daję żadnych definicji, np. rzeczownika, głoski, zdania... Koncentruję się natomiast na praktycz-nym zastosowaniu gramatyki. Czytelnikowi, któremu nazewnictwo gramatyczne sprawiałoby mi-mo to kłopoty, proponuję zestaw polskojęzycznych słowników terminologii gramatycznej (języ-koznawczej) w przekonaniu, że mogą mu one być przydatne w kontakcie z gramatyką.

Książka składa się z czterech części, z których każda przedstawia poszczególne poziomy języka:dźwiękowy, fleksyjny, słowotwórczy i składniowy. Każdej części towarzyszy podręczny indeksodpowiedników podstawowych polskich terminów gramatycznych w czterech językach: angiel-skim, francuskim, niemieckim i rosyjskim, mający układ rzeczowy.

Informacje gramatyczne należy traktować jako syntetycznie przedstawiony, a może tylko przy-pomniany, repertuar środków i mechanizmów gramatycznych języka polskiego.

Wskazując gramatyczne prawidłowości i mechanizmy języka polskiego, kieruję również uwagęCzytelnika na zjawiska bardziej subtelne, na niuanse tkwiące w gramatyce, których świadomośći znajomość oraz celowe wykorzystanie w praktyce komunikacyjnej sprawiają, że poznawany ję-zyk staje się coraz bliższy.

Skala trudności ćwiczeń jest zróżnicowana: obok łatwych są również ćwiczenia wymagająceznacznego wysiłku intelektualnego. Moim zamierzeniem jest to, by Czytelnik wykonując ćwicze-nia, nie wpadał w pułapkę mechaniczności i rutyny, by jego podejście do stawianych mu zadańbyło kreatywne, by rozwiązując problemy gramatyczne o różnym stopniu złożoności, czuł się nieobiektem nauczania, lecz partnerem tej pasjonującej formy interakcji społecznej, jaką jest procespoznawania języka. Jej drugą stroną — za pośrednictwem autorki i jej propozycji oraz ewentual-nego nauczyciela, który będzie miał bezpośredni kontakt ze studiującym — jest sam JĘZYK orazdziedzictwo kulturowe Polaków wyrażone w tym języku. Stąd wynika dobór tekstów literackich(będących egzemplifikacjami poszczególnych zjawisk gramatycznych), które zaczerpnięto z pol-skiej spuścizny literackiej, mocno zróżnicowanej językowo, stylistycznie, treściowo, emocjonalniei (częściowo) chronologicznie.

Proponuję, by — poznając teksty literackie — Czytelnik szukał odpowiedzi na pytanie, co jestprzyczyną wystąpienia danej formy gramatycznej. Pytanie: dlaczego? powinno Mu stale towarzyszyć.

Tytuł książki nawiązuje do następującej anegdoty historycznej:Francuski krytyk literacki, zwany „księciem krytyków”, Charles Augustin Sainte-Beuve zo-stał wyzwany na pojedynek przez pewnego paryskiego dziennikarza. Sekundanci oznajmiliwyzwanemu, że ma prawo wyboru broni.— Wybieram gramatykę! — zawołał Sainte-Beuve. — Powiedzcie mojemu przeciwnikowi,że już nie żyje!

12 Do Czytelnika

Życzę Czytelnikowi, by mógł uznać własną świadomość gramatyczną i umiejętności gramatycz-ne za swoje mocne strony. Mam nadzieję, że po wykonaniu zadań efekt będzie taki, jak przy ukła-daniu puzzli: prawidłowo uporządkowane cząstki złożą się w całość; poszczególne zagadnieniagramatyczne połączą się w spójny system gramatyczny.

Zakres materiału zaproponowany w podręczniku odpowiada wymaganiom gramatyczno--syntaktycznym stawianym uczącym się języka zgodnie z programem nauczania języka polskiegojako obcego, opracowanym przez prof. dr. hab. Władysława Miodunkę dla Ministerstwa EdukacjiNarodowej, określonym jako poziom zaawansowany C.

Pragnę wyrazić serdeczne podziękowania Recenzentom, Pani Profesor Annie Dąbrowskiej i PanuProfesorowi Doktorowi hab. Kazimierzowi Ożogowi, za cenne uwagi, propozycje i sugestie.

Dziękuję też Dyrekcji Szkoły Języka i Kultury Polskiej w Katowicach, Pani Profesor JolancieTambor i Panu Profesorowi Romualdowi Cudakowi, za życzliwość oraz słowa zachęty do przy-gotowania drugiego wydania.

M.K.

Indeks nazwisk

Aleksandrowicz Karol 196Andrzejewski Jerzy 47, 196, 370, 371

Bakuła Hanna 149Balbus Stanisław 71, 467Bańko Mirosław 470Bartmiński Jerzy 470Bartnicka Barbara 469Bełza Władysław 369Bereza Henryk 196Białoszewski Miron 182, 242Bieńkowski Zbigniew 159Bonaparte Napoleon 370Borowski Tadeusz 91, 220Bralczyk Jerzy 469Broniewski Władysław 70Brzechwa Jan 41, 72, 92, 132, 146, 165, 205, 249,

376, 430Brzękowski Jan 352Bubak Jan 467Buczkówna Mieczysława 219Bursa Andrzej 154, 172, 292

Chęciński Jan 251Cudak Romuald 12, 469

Dukiewicz Leokadia 470Dyszak Andrzej 470

Fajkowska Jolanta 149Ficowski Jerzy 47Fredro Aleksander 421

Gajda Stanisław 469Gałczyński Konstanty Ildefons 60, 386Gary Romain 213Grabias Stanisław 467Grochowiak Stanisław 43, 116, 134, 207, 337Grochowski Maciej 467Groński Ryszard Marek 329

Gruszczyński Włodzimierz 469Grzegorczykowa Renata 112, 113, 143, 232, 268, 269,

274, 278, 279, 280, 281, 286, 287, 298, 317, 318,328, 345, 364, 366, 367, 435, 467, 469, 470

Hamilton 240, 250Handke Kwiryna 160Herbert Zbigniew 104, 353, 374Hillar Małgorzata 241

Iłłakowiczówna Kazimiera 255, 311Iredyński Ireneusz 329, 369, 370Iwaszkiewicz Jarosław 41, 42, 73, 241, 250, 353

Jadacka Hanna 469Jakobson Roman 66Jakubowski Jan Zygmunt 65Jastrun Mieczysław 352, 353Jedlička Alois 466, 467Jędrzejko Ewa 382, 467, 469Jodłowski Stanisław 467Jurandot Jerzy 368

Kaden-Bandrowski Juliusz 220Kaleta Zofia 148, 154, 157, 168, 169, 187, 211, 213,

467, 469Kamieńska Anna 129, 375Karaś Mieczysław 22, 467Karpowicz Tomasz 469Karpowicz Tymoteusz 119, 127, 329Kern Ludwik Jerzy 59, 63Kita Małgorzata 469Klebanowska Barbara 50, 467Klemensiewicz Zenon 470Kochanowski Jan 133Kochański Witold 50, 467Kołakowski Leszek 162, 173, 193, 310, 312Konopnicka Maria 251Konwicki Tadeusz 91, 200Kornhauser Julian 144

472 Indeks nazwisk

Kossak Zofia 175Kowalikowa Jadwiga 45, 467Kozioł Urszula 204, 352Krynicki Ryszard 428Krzempek Monika 469Krzysztoń Jan 65Krzyżanowski Lech 56Krzyżyk Danuta 73, 467Kubiak Tadeusz 49, 70Kuncewiczowa Maria 197, 252Kuśniewicz Andrzej 43, 392Kwiek-Osiowska Janina 229, 467

Laskowski Roman 122, 113, 143, 232, 268, 269,274, 278, 279, 280, 281, 286, 287, 298, 467,469

Latocha Janina 315, 316, 317, 325, 467Lec Stanisław Jerzy 26, 266, 275, 293, 309, 389Lem Stanisław 201 304, 309, 381Lengren Zbigniew 252Lipska Ewa 431Loewe Iwona 469Lubaś Władysław 37, 467

Łazuka Bogdan 370Łochocka Krystyna 58

Madejowa Maria 22, 467Madelska Liliana 35, 467Majewski Janusz 149Majkiewicz Anna 470Makuchowska Marzena 469Makuszyński Kornel 380, 381Marianowicz Antoni 167Markowski Andrzej 50, 467Maurois André 40Mickiewicz Adam 65, 214, 430Międzyrzecki Artur 70Miłosz Czesław 185, 352Mittelstaed Wojciech 149Mizerski Witold 469Mleczko Andrzej 370, 371Młodożeniec Stanisław 63Mrożek Sławomir 64, 175, 192, 201, 321, 375

Nagórko Alicja 179, 180, 341, 342, 343, 414, 415,467, 469

Nałkowska Zofia 196

Nowak Tadeusz 201Nurowska Maria 65, 66, 163, 189, 412

Odojewski Włodzimierz 35, 36, 56, 122, 189, 412, 413Ohnheiser Ingeborg 469Ostaszewska Danuta 17, 31, 467, 470

Parandowski Jan 196Parnicki Teodor 42, 56Pawelec Radosław 469Pawlikowska-Jasnorzewska Maria 40, 41, 121, 196,

220Podracki Jerzy 469Polański Kazimierz 319, 467, 469, 470Poświatowska Halina 155, 216Przemyska Anna 91, 92Przerwa-Tetmajer Kazimierz 133Przybora Jeremi 335Pyzik Józef 470

Ratoń Kazimierz 134, 207Rejter Artur 469Różewicz Tadeusz 71, 131, 132, 185, 219, 320, 373Rutkiewicz Wanda 148

Saloni Zygmunt 95, 96, 467, 470Samozwaniec Magdalena 309Sartre Jean-Paul 40Satkiewicz Halina 469Sawicka Irena 470Siejak Tadeusz 59Singer Isaak Bashevis 161Skarżyński Mirosław 470Słonimski Antoni 196Stachura Edward 116, 125, 135, 207, 336, 377, 388,

395Staff Leopold 62, 63, 69Starowieyski Franciszek 370Stawiński Jerzy Stefan 65Strutyński Janusz 48, 78, 83, 84, 86, 94, 99, 165, 177,

187, 188, 218, 229, 233, 236, 467, 469Swinarski Artur Marya 59Szaniawski Jerzy 101, 201, 311, 380Szczypiorski Andrzej 413Szpyra-Kozłowska Irena 470Szymborska Wisława 181, 335, 336Szymczak Mieczysław 248, 457Szymonowic Szymon 133

Indeks nazwisk 473

Śliniak Tadeusz 204Śmiech Witold 291, 467Świdziński Marek 470

Taine Hippolyte 370Tambor Jolanta 12, 17, 31, 467, 468, 469, 470Tao Li Jin 186, 467Topolińska Zuzanna 399, 401, 407, 467, 468, 469Tuwim Julian 62, 64, 166, 182, 265, 304, 311

Urbańczyk Stanisław 37, 85, 333, 467, 468, 469

Wańkowicz Melchior 220Warchala Jacek 44, 468Wieczorkiewicz Bronisław 57, 468Wilkoń Aleksander 467Witaszek-Samborska Małgorzata 35, 467Witkiewicz Stanisław Ignacy 70, 306, 303

Wojaczek Rafał 114, 207, 372, 429Wołek Jan 320Wróbel Henryk 112, 113, 143, 232, 268, 269, 274,

278, 279, 280, 281, 286, 287, 298, 467, 469, 470Wyka Kazimierz 422

Zagajewski Adam 217Zawieyski Jerzy 197Zawistowska Kazimiera 160Zechenter Witold 308Zimińska-Sygietyńska Mira 381

Żebrowska Maria 265Żeromski Stefan 265Żuławski Jerzy 133Żuławski Mirosław 197Żydek-Bednarczuk Urszula 45, 467