Hallka që mungon - Polio Pluspolioplus.org.mk/margina/dokumenti/Alkata-sto-nedostasuva-B5-al.pdf · handikap gjatë krijimit të politikave publike, miratimit të vendimeve dhe përforcimit

Hallka që mungon

Demistifikimi i të drejtave të personave me handikap në

Republikën e Maqedonisë me vështrim mbi të drejtën në arsim

ПОЛИО ПЛУСдвижење против хендикеп

Publikimi “Hallka që mungon” - demistifikimi i të drejtave të per-sonave me handikap në Republikën e Maqedonisë me vështrim mbi të drejtën në arsim është përpiluar në kuadër të projektit: Мargina Obscura – çështja e handikap në aderimin drejt Bashkimit Evropian. Qëllimi kryesor i projektit është që ta përforcojë ndikimin e sektorit qytetar nëpërmjet Zërit të vetëm të Organizatave të personave me handikap gjatë krijimit të politikave publike, miratimit të vendimeve dhe përforcimit të dialogut qytetar dhe politik.

Publikimi është përgatitur me përkrahje financiare të Bashkimit Evropian.

Përmbajtja e këtij publikimi është përgjegjësi vetëm e Polio Plus dhe, në asnjë mënyrë, nuk i pasqyron pikëpamjet e Bashkimit Evropian

Hallka që mungon Demistifikimi i të drejtave të personave me handikap në


Përmbajtja

4

Hyrje ....................................................................................................................... 7

krEu I StanDaRDet nDëRkoMbëtaRe juRiDike ........................................ 101. konventa mbi të Drejtat e Personave me Handikap e okb ............................. 122. keDnjLth – Protokolli 12 i keDnjLth dhe karta evropiane Sociale ............ 153. Pikëpamjet përfundimtare të Raportit inicial të Republikës së Maqedonisë nga komiteti mbi të Drejtat e Personave me Handikap ......................................... 16

krEu II koRniza juRiDike koMbëtaRe ............................................................ 261. Legjislacioni i vendit dhe harmonizimi i tij me kDPH ...................................... 272. Statistika dhe të dhëna në nivel kombëtar ......................................................... 323. Perceptimi për diskriminimin në bazë të aftësive të kufizuara ........................... 44

krEu III DeMiStifikiMi i çëSHtjeS Së aftëSiSë Së kufizuaR në ReaLiziMin e Së DRejtëS në aRSiM ........................ 481. objektivi, lënda dhe shembulli i hulumtimit .................................................... 492. analiza kuantitative dhe kualitative e përgjigjeve të pyetësorëve ..................... 53

konkluzione dhe rekomandime ............................................................................ 76

bibliografia ........................................................................................................... 83

“Hallka që mungon” - DEmIstIfIkImI I të DrEjtavE të PEr-sonavE mE HanDIkaP në rEPublIkën E maqEDonIsë mE vësH-trIm mbI të DrEjtën në arsIm

botuesPolio Plus – lëvizje kundër handikapit

Për botuesin zvonko Shavreski

Përkthimi, lekturaoz dizajn

shtypHonoR Peçat

Dizajni dhe përpunimi tekniko-grafik ognjen fidanoski

tirazhi 1000 ekzemplarëViti 2018

iP – katalogjizimi në publikimbiblioteka kombëtare dhe universitare “Shën kliment ohridski”, Shkup

343.733-056.26/.36:340.13(497.7)(047.31)

iSbn 978-608-4608-27-1© Polio Plus – lëvizje kundër handikapit

Mendimet që janë shprehur këtu u takojnë autorëve dhe nuk i pasqyrojnë qëndrimet e Polio Plus

Publikimi mund të riprodhohet për dedikime eduka-tive, në çfarëdo mënyre, pa pagesë. Gjatë kopjimit për qëllime tjera, për përdorim në publikime tjera ose për përkthim dhe adaptim duhet të sigurohet leje paraprake nga botuesit

Publikimi është në dispozicion në formë elektronike në www.polio plus.org.mk

5



HYrjEДали лицата со хендикеп во остварувањето на правото на образование ги уживаат истите права на еднаква основа со другите?

Polio Plus - Lëvizje kundër aftësive të kufizuara, në kuadër të projektit “Margin obscura”, të financuar nga bashkimi evropian, ka përpiluar anal-izën me titull “Hallka që mungon” - demistifikimi i të drejtave të personave me handikap në Republikën e Maqe-donisë me vështrim mbi të drejtën në arsim.

njohja e nevojës për përfshirjen e personave me handikap, si çelës për realizimin e të drejtës për arsimim është nxitur veçanërisht në 30 vitet e fundit dhe e njëjta është inkorporuar në konventën mbi të Drejtat e Personave me Handikap (në tekstin e mëtejmë: kDPH).

analiza synon të grumbullojë in-formacione dhe për të parë se çfarë mendimi ka komuniteti me handikap në ushtrimin e së drejtës për arsimim, nëse ata i gëzojnë këto të drejta në baza të barabarta me të tjerët, si dhe për t’i interpretuar të njëjtat në dritën e detyri-meve të shtetit në zbatimin e kDPH -së në kontekstin kombëtar. Për këto arsye, sfida ishte që, në një vend, të shqyrtohet

gjendja e personave me handikap në ushtrimin e kësaj të drejte në përgjithësi dhe specifikat që i rregullon kDPH-ja, si në karakterin material, ashtu edhe në atë teknik.

Publikimi është përpiluar duke apli-kuar metodologji të kombinuar, e cila përbëhet: nga shqyrtimi i literaturës dhe dokumenteve, analizës së 1000 pyetësorëve të marra nga personat me handikap dhe prindërve të fëmijëve me handikap, grupet e fokusit dhe intervi-stat gjysmë të strukturuara.

Për më tepër, ky publikim sqaron kup-timin, fushëveprimin, si dhe pyetjet e hapura dhe diskutimet rreth kDPH-së, si dhe i prezanton pikëpamjet e komite-tit mbi të Drejtat e Personave me Han-dikap pranë organizatës së kombeve të bashkuara (në tekstin e mëtejmë: okb) në mënyrë që të nxirren konkluzione dhe rekomandime për përmirësimin e gjendjes.

HYrjE

7

Hallka që mungon Demistifikimi i të drejtave të personave me handikap në Republikën e Maqedonisë me vështrim mbi të drejtën në arsim

analiza përbëhet prej katër kapitujve:

• kapitulli I - jep pasqyrë për të drejtën e arsimimit për personat me handikap në përputhje me standardet ndërkombëtare, me theks të kDPH, duke shpjeguar procesin dhe përmbajtjen, duke përfshirë edhe interpretimin e kuptimit dhe përfshirjen e kësaj të drejte.

• kapitulli II – e analizon situatën në mënyrë indikative në nivel kombëtar nga aspekti i harmo-nizimit të kornizës legjislative me kDPH, si dhe të dhënat në dispozicion në nivel kombëtar dhe lokal. në të njëjtin janë përfshirë edhe pikëpamjet dhe raportet ekzistuese në këtë sferë.

• kapitulli III – e analizon gjend-jen në terren rreth asaj se si është perceptimi i komunitetit me han-dikap, sa i përket ushtrimit të së drejtave në sferën e arsimit.

• kapitulli Iv – i përmbledhë të gjitha konkluzionet nga kapitujt e mëparshëm dhe jep rekomandime që kanë të bëjnë me hapat që shte-

ti duhet të ndërmarrë për të har-monizuar legjislacionin dhe për të ndryshuar praktikat në lidhje me ushtrimin e së drejtës për arsim.

ky publikim duhet të shërbejë si mjet për përpilimin e programeve, masave dhe politikave sistemore për ndryshimin e ndërgjegjes kolektive mbi këtë çështje, si dhe për të kontribuar në harmonizimin e kornizës legjislative me kDPH-në.

HYrjE

8



krEu I

konventa ndërkombëtare mbi të Dre-jtat e Personave me Handikap dhe Pro-tokolli fakultativ i saj u miratuan me konsensus në asamblenë e Përgjithshme të organizatës së kombeve të bash-kuara (në tekstin e mëtejmë okb) në mbledhjen e saj të 61-të, të mbajtur më 13 dhjetor të vitit 2006, me Rezolutën a /ReS/61/1061. aktualisht, 162 shtete e kanë nënshkruar konventën, ndërsa 177 shtete janë palë kontraktuese. ndërsa, nga ana tjetër, 92 shtete e kanë nënshkru-ar Protokollin fakultativ dhe 92 shtete e kanë ratifikuar të njëjtën2.

kDPH është përgjigje nga bashkësia ndërkombëtare e historisë së gjatë të diskriminimit, përjashtimit dhe dehu-manizimit të personave me handikap. ajo thekson se pakica më e madhe në botë duhet t’i gëzojë të njëjtat të drejta dhe mundësi, sikurse të gjithë të tjerët. ajo mbulon shumë fusha në të cilat diskriminohen personat me handikap,

përfshirë qasjen në drejtësi, pjesëmar-rjen në jetën publike dhe politike, ar-simin, punësimin, ndalimin e torturës, shfrytëzimin dhe dhunën, si dhe lirinë e lëvizjes. Duke iu qasur ratifikimit të Pro-tokollit opsional, individë ose shtetet anëtare që kanë ngritur padi për të drejtat e tyre dhe kanë shteruar mjetet juridike vendore mund të kërkojnë përgjigje të përsëritur nga një organ ndërkombëtar i pavarur.

Republika e Maqedonisë e ka nënsh-kruar kDPH më 30 mars të vitit 2007, ndërsa të njëjtën e ka ratifikuar më 5 dh-jetor të vitit 2011. Për më tepër, shteti e ka nënshkruar Protokollin fakultativ të konventës më 29 korrik të vitit 2009 dhe e ka ratifikuar më 5 dhjetor të vitit 20113. instrumentet për ratifikim janë deponuar në organizatën e kombeve të bashkuara më 29 dhjetor të vitit 2011.

1[Shih: Rezoluta është miratuar nga asambleja e Përgjithshme e okb-së, më 13 Dhjetor të vitit 2006, 24 janar të vitit 2007. në dispozicion në: < https://treaties.un.org/doc/source/docs/a_ReS_61_106-e.pdf > ]

2[kjo situatë është prej nëntorit të vitit 2018. Për më shumë informacione për statusin e nënshkrimit dhe rat-ifikimit të kDPH mund të merren në: <http://treaties.un.org/Pages/ViewDetails.aspx?src=tReatY &mtdsg_no=iV-15&chapter=4&lang=en>]

3[Shih: Ligji për ratifikimin e konventës për të drejtat e personave me invaliditet dhe Protokollin fakultativ të konventës për të drejtat e personave me invaliditet, kuvendi i RM-së, viti 2011, faqe 19, mund të merret në: <http://www.slvesnik.com.mk/issues/eD1ff6fC1C8a1f4a8f36f48efDe95e55.pdf> ]

StanDaRDet nDëRkoMbëtaRe juRiDike

krEu I

11




arsimor, pa diskriminim dhe në bazë të mundësive të barabarta.

Për t’u realizuar neni 24 (1) (a), arsimi doemos duhet të fokusohet në zhvillimin e tërësishëm të potencialit njerëzor dhe ndjenjës së dinjitetit dhe vetërespektit, si dhe të shpie në drejtim të përforcimit të respektimit të të drejtave të njeriut dhe promovimit të diversitetit shoqëror. ele-mente bartëse në këtij neni janë: parimi i mosdiskriminimit dhe përshtatjes adekuate, që kanë për qëllim realizimin e mjedisit jetësor që do të garantojë praninë, pjesëmarrjen dhe zhvillimin e personave me handikap7, ku përkrah-ja individuale dhe përshtatja adekuate duhet të jenë pa pagesë dhe të arritshme në çdo nivel të sistemit arsimor8.

në mënyrë plotësuese, intenca e nenit 24 është të sigurojë të drejtën e fëmijëve me handikap të zgjedhin lirshëm se në çfarë institucioni do të arsimohen, res-pektivisht në sistemin e rregullt arsimor

apo në sistemin e arsimit special. Dhe, në këtë drejtim, komiteti për të Drejtat e Personave me Handikap përcakton se: “vendosja e nxënësve me handikap në klasat e rregullta, pa ndryshime adekuate strukturore, për shembull: në organiza-të, program mësimor dhe aplikimin e strategjive të mësimdhënies, nuk është inklizion. Vetë integrimi automatikisht nuk garanton kalimin nga segregimi në përfshirje”9.

Prandaj, neni 24 (2) (c) udhëzon në atë që shtetet doemos duhet të siguro-jnë përshtatje të logjikshme që do t’u mundësojë nxënësve me handikap të kenë qasje në arsim në bazë të njëjtë me të tjerët. Për më tepër, vetë procesi arsi-mor duhet të bazohet dhe t’i shfrytëzojë format alternative të komunikimit siç është shkrimi braj, gjuha e shenjave, shkathtësitë alternative për shkrim dhe ngjashëm, si dhe mënyrat dhe mjetet që do të maksimalizojnë zhvillimin e tyre

Sipas nenit 118 të kushtetutës së Re-publikës së Maqedonisë4, dispozitat e kDPH-së zbatohen direkt në legjisla-cion, duke përfshirë edhe gjykatat kom-bëtare, të cilat, me kalimin e kohës, duhet të mundësojnë krijimin e një praktike të qëndrueshme gjyqësore.

1.konventa mbi të Drejtat e Per-sonave me Handikap e okb

në të drejtën ndërkombëtare personat me handikap njihen si bartës të së dre-jtave, ku shtetet kanë detyrimin të njohin të drejtën për arsimim për personat me handikap pa diskriminim edhe në bazë të mundësive të barabarta në të gjitha nivelet, duke përfshirë të mësuarit e për-jetshëm.

kDPH-ja është instrumenti i parë lig-jërisht i detyrueshëm që përmban ud-hëzime dhe i referohet konceptit për arsim cilësor, inkluziv për personat me

handikap. në të njëjtën frymë të kDPH-së është edhe objektivi 4 nga “objekti-vat e zhvillimit të qëndrueshëm deri më 2030”, të cilat e konfirmojnë vlerën e ar-simit inkluziv, cilësor dhe të barabartë5.

arsimi inkluziv ka rëndësi thelbësore për arritjen e arsimit të cilësisë së lartë për të gjithë nxënësit, duke përfshirë nxënësit me handikap. edhe në rapor-tin e zyrës së komisionarit të Lartë të kombeve të bashkuara për të Drejtat e njeriut të okb-së6 u theksua se “vetëm arsimi inkluziv mund të sigurojë arsim cilësor dhe zhvillim social për personat me handikap dhe garanci për univer-salitetin dhe mosdiskriminimin në të drejtën për arsim”.

neni 24 i kDPH-së, i referohet të drejtës së arsimit inkluziv të personave me handikap në të gjitha nivelet (fillor, të mesëm, të lartë, duke përfshirë edhe mësimin e përjetshëm) dhe në të gjitha sferat (shtetërore dhe private) të procesit

krEu I krEu I

7[Shih: “koment i përgjithshëm nr. 13 (1999), neni 13: e drejta e arsimit” – neni 13 (2) e drejta e arsimit, faqe 3 okb komiteti për të drejta ekonomike, sociale dhe kulturore. në dispozicion në: < http://www.refworld.org/docid/4538838c22.html >]

8[Shih: “koment i përgjithshëm nr. 4 (2016), neni 24: e drejta e arsimit inkluziv” – paragrafi 17 okb komiteti për të drejtat e personave me handikap, në dispozicion në: <http://www.refworld.org/docid/57c977e34.html >]

9[ Shih: “koment i përgjithshëm nr. 4 (2016), neni 24: e drejta e arsimit inkluziv” – paragrafi 11okb komite-ti për personat me handikap. në dispozicion: <http://www.refworld.org/docid/57c977e34.html >]

4[Shih: Publikimi: “kushtetuta e Republikës së Maqedonisë, me amendamentet e kushtetutës i – XXXii“, nP Gazeta zyrtare e RM-së, faqe 55, edicioni 55, në dispozicion në: < http://www.slvesnik.com.mk/content/ustav%20na%20RM%20-%20makedonski%20-%20finaLen%202011.pdf >]

5[Shih: “objektivat për zhvillim të qëndrueshëm deri më 2030”, gjendet në:< https://www.un.org/sustain-abledevelopment/education/ >]

6[Shih: “Studim tematik për të drejtën e personave me handikap në arsimim. Raporti i zyrës së komision-arit të Lartë të kombeve të bashkuara për të Drejtat e njeriut të okb, a/HRC/25/29 and Corr.1, paragrafi 3 dhe 68. në dispozicion në: <https://www.ohchr.org/en/HRbodies/HRC/RegularSessions/Session25/Docu-ments/a-HRC-25-29_en.doc>]

1312




në realizimin e së drejtës për arsimim-in e fëmijëve me handikap nuk duhet për-jashtuar fëmijët me handikap që jetojnë në institucione12. Duhet të përfundohet, në drejtimin e qëndrimit të komitetit se arsimi inkluziv është jokampitibël me institucionalizimin13.

2 kEDnjlth – Protokolli 12 i kED-njlth dhe karta Evropiane sociale

në nivel rajonal, konventa evropi-ane për të Drejtat e njeriut dhe Liritë themelore është dokument ligjërisht detyrues për të gjitha shtetet evropiane që e kanë ratifikuar, dhe janë pajtuar të sigurojnë kushtet për realizimin e të drejtave themelore të njeriut në kuadër të sistemit të tyre kombëtar. ato shtete janë të detyruar të zbatojnë kDPH në mënyrë që drejtësia e vendit do t’i proklamojë të drejtat e garantuara nga

ajo konventë dhe me protokollet shtesë të tyre dhe të sigurojë mbrojtje juridike për secilin individ në nivel kombëtar.

në kuadër të këshillit të evropës është miratuar edhe karta Sociale ev-ropiane, në fushën e të drejtave ekono-mike dhe sociale. Duke marrë parasysh rastet gjyqësore (rasti Mental Disabil-ity advocacy Center v. bulgaria dhe rasti autism-europe) mbrojtja që e ofron kara e rishikuar, veçanërisht në fushën e mosdiskriminimit, përmes mundësisë së parashtrimit të ankesave kolektive është mjet i rëndësishëm në luftën kundër formave institucionale të diskriminimi, duke u thirrur në vler-at kryesore, siç është dinjiteti njerëzor dhe përfshirja sociale të personave me handikap14.

3. Заклучни согледувања на иницијалниот извештај на

akademik dhe social. ashtu që, në rast të personave me dëmtim në të dëgjuarit dhe pengesa në të folurit, gjuha e shen-jave duhet të njihet si gjuhë që fëmijët duhet të kenë qasje, ndaj edhe rëndësia e saj duhet të njihet në mjedisin sho-qëror10.

e drejta për arsim të personave me handikap nuk do të zbatohet plotësisht nëse nuk ekziston detyrimi i shteteve që të marrin masa për punësimin e sta-fi mësimor, duke përfshirë mësuesit me handikap, të cilët janë të kualifikuar në gjuhën e shenjave dhe/shkrimit braj dhe të sigurojnë trajnim për kuadrin mësi-mor që punon në të gjitha nivelet e ar-simit. ky trajnim do të përfshinte ngrit-jen e vetëdijes për çështjen e aftësisë së kufizuar dhe përdorimin e mënyrave alternative, pajisjeve dhe formave të komunikimit, materialeve arsimore dhe teknikave për mbështetjen e personave me handikap (neni 24 (4)).

Sidomos e drejta për arsimim deklar-on se “... programet mësimore në shumë shtete sot pranojnë se personat me hand-

ikap është më mirë të arsimohen në siste-min e rregullt arsimor. ... shtetet duhet të sigurojnë që personeli mësimor të tra-jnohet në ofrimin e arsimit për fëmijët me handikap në shkollat e zakonshme dhe të sigurojë qasjen dhe pajisjen dhe mbështetjen e nevojshme në mënyrë që personat me handikap të arrijnë të njëjtin nivel të arsimit si të tjerët”. Politikat që e rregullojnë këtë institut duhet të mira-tohen në nivel kombëtar, lokal dhe në të gjitha nivelet e infrastrukturës arsimore. justifikimi se shteti ka “mungesa të buri-meve dhe krizë financiare ekonomike” për të justifikuar “mosndërmarrjen e ak-sionit”, në thelb, paraqet shkelje të nenit 2411.

Për realizimin e të drejtave të per-sonave me handikap, si dhe zbatimin efektiv të kDPH, është e rëndësishme përfshirja aktive e organizatave të per-sonave me handikap, individët me hand-ikap, fëmijët me handikap, ku gjatë kësaj duhet pasur kujdes në përfaqësimin e të të gjitha formave të aftësisë së kufizuar, si dhe balancën gjinore.

10[Shih: “koment i përgjithshëm nr. 5 (1994), Persona me handikap, paragrafi 35, faqe 8-9, okb komiteti për të drejtat ekonomike, sociale dhe kulturore. në dispozicion: < http://www.refworld.org/docid/4538838f0.html >]

11[ Shih: “koment i përgjithshëm nr. 4 (2016), neni 24: e drejta e arsimit inkluziv” – paragrafi 28, okb komiteti për të drejtat e personave me handikap. në dispozicion: <http://www.refworld.org/docid/57c977e34.html >]

12[Shih: Poposka zh. Publikimi, “interpretues i konventës ndërkombëtare për të Drejtat e Personave me Han-dikap i organizatës të kombeve të bashkuara”, faqe 69-70, 2018 Polio Plus, në dispozicion: <http://polioplus.org.mk/margina/dokumenti/tolkuvac-b5-mk.pdf> ]

13[Shih: “koment i përgjithshëm nr. 4 (2016), neni 24: e drejta e arsimit inkluziv” – paragrafi 66, okb komiteti mbi të drejtat e personave me handikap. në dispozicion: <http://www.refworld.org/docid/57c977e34.html >]

14[ Dr. Poposka zh, Dr. jovevski L. Publikimi: “e drejta antidiskriminuese”, oSbe në Shkup, faqe 57. ]

14 15

krEu I krEu I




Pikëpamjet përfundimtare të rapor-tit inicial të republikës së maqedo-nisë nga komiteti mbi të Drejtat e Personave me Handikap

në vitin 2018, në Sesionin e 20-të të okb-së, në komitetin për të Drejtat e Personave me Handikap u vlerësua zbatimi i konventës për të Drejtat e Personave me Handikap në Republikën e Maqedonisë. në sesionin dyditor, u vlerësuan të drejtat civile dhe politike, si dhe të drejtat ekonomike dhe sociale për qytetarët me handikap, në përputhje me konventën për të Drejtat e Personave me Handikap. në pikëpamjet përfundim-tare të Raportit inicial të Republikës së Maqedonisë15, komiteti për të Drejtat e Personave me Handikap përcakton disa rekomandime për ushtrimin e së drejtës për arsim (neni 24) i kDPH-së. Përveç rekomandimeve dhe vërejtjeve në nenin

24, në këtë pjesë do të shqyrtojmë edhe një pjesë të disa vërejtjeve dhe rekoman-dimeve të komitetit, që janë të lidhura ngushtë me realizimin e së drejtës për arsim.

15[Shih: Pikëpamjet përfundimtare të raportit inicial të Republikës së Maqedonisë nga komiteti për të drejtat e personave me handikap, të miratuara nga komiteti në mbledhjen e 20-të (27 gusht-21 shtator 2018). okb komiteti për të drejtat e personave me handikap. në dispozicion në: < https://tbinternet.ohchr.org/_layouts/treatybodyexternal/Doënload.aspx?symbolno=CRPD/C/MkD/Co/1&Lang=en> ]

16 17

arsimimi (neni 24)

vërejtje rekomandime

komiteti është i shqetësuar se Ligji për mbrojtjen e fëmijëve dhe Ligji për arsimin fillor ende lejojnë segregimin e nxënësve me handikap dhe ende ka ambiente të segreguara arsimore, veçanërisht për nxënësit me handikap intelek-tuale.

Më tej, komiteti është i shqetësuar se nuk ka një strategji gjithëpërfshirëse për një sistem arsimor inkluziv, me afate dhe rezultate fikse, si dhe as burime të përshtatshme financiare, njerëzore dhe teknike, veçanërisht për nxënësit me handikap intelektuale. (paragrafi 39).

në përputhje me komentin e përgjithshëm të komite-tit nr. 4 (i vitit 2016) mbi të drejtën për arsim inkluziv dhe objektivat 4.5 dhe 4.8 të “objektivave të zhvillimit të Qëndrueshëm”, komiteti i rekomandon Shtetit (para-grafi 40):

(а) të rishikohet Ligji për mbrojtjen e fëmijëve dhe Ligji për arsimin fillor, pasi ato do të kishin promovuar arsimin inkluziv dhe të njëjtat do të inkorporojnë bazën e aftësive të kufizuara në klauzolën mbrojtëse për mbrojtjen nga diskriminimi, duke përfshirë ndalimin e refuzimit të përshtatjes së arsyeshme, si një formë e diskriminimit sipas bazës së aftësive të kufizuara;

(b) të miratohet një plan tranzicioni me qëllim që të sigurohet arsimi inkluziv për personat me handikap në të gjitha nivelet në sistemin arsimor, përfshirë këtu edhe institucionet e arsimit të lartë;

(c) të sigurohet mbështetje adekuate, burime dhe trajnime të kualifikuara për mësuesit dhe personelin ndihmës për të përshpejtuar inkluzionin, veçanërisht për nxënësit me handikap intelektuale dhe psiko-sociale, si dhe për vajzat me handikap;

(ç) të sigurohet qasje deri në hapësira arsimore, duke përfshirë edhe universitetet;

(d) Menjëherë dhe në mënyrë eksplicite të ndalohet përjashtimi i nxënësve me handikap nga shkollat e rreg-ullta në bazë të aftësive të kufizuara të tyre

krEu I krEu I




18 19

obligimet dhe parimet e përgjithshme (nenet 1-4)vërejtje rekomandime

komiteti është i shqetësuar për (para-grafi 5) :

(а) Mungesën e harmonizimit të legjis-lacionit, politikave dhe programeve nacional me konventën dhe përfaqësimin e qa-sjes mjekësore ndaj çështjes së aftësive të kufizuara;

(b) Vlerësimet e ndryshme për përcak-timin e gjendjes së aftësive të kufizuara dhe definicioneve ekzistuese në legjis-lacion, që nuk janë në përputhje me qasjen e të drejtave të njeriut ndaj çështjes së aftë-sive të kufizuara.

(c) Mungesës dhe planet e paqarta, si dhe rreth asaj se nuk ka

Komiteti i rekomandon shtetit (paragrafi 6):(а) nevojitet revizion i tërësishëm i legjislacionit

dhe politikave ekzistuese dhe harmonizim i tyre i plotë me konventën;

(b) Duhet të mënjanohen termet fyese që kanë të bëjnë me çështjen e aftësive të kufizuara dhe të ofrohet respekt ndaj dinjitetit të të gjithë personave me handikap;

(c) të sigurohet metodë për vlerësimin e gjendjes së aftësive të kufizuara që tërësisht e përfshinë qas-jen e bazuar në të drejtat e njeriut, përmes:

• Përfshirjes së organizatave të personave me handikap në krijimin e vlerësimit për katego-rizimin e personave me handikap;

• Përfshirjen dhe angazhimin e personave me handikap në krijimin e informacionit në bazë të të cilit janë kryer vlerësimet;

• eliminimit të një sërë vlerësimesh dhe katego-rizimesh, me qëllim që të mënjanohen barrierat e panevojshme;

• informacionit për kushtet si dhe kërkesat për vlerësim të jenë të arritshme dhe në forma të disponueshme;

• kryerjes së revizione të shpeshta të metodave për vlerësimin e kategorizimit të personave me handikap.

kornizë kohore ose fonde buxhetore për të siguruar realizimin progresiv të të drejtave të personave me handikap në konsultim me organizatat e per-sonave me handikap.

(ç) të sigurohet se organizatat e personave me handikap janë të përfshira në mënyrë aktive në krijimin dhe vlerësimin e ligjeve, politikave, plane-ve të veprimit, kornizave kohore dhe në buxhete, dhe se mendimet e tyre do të merren në konsideratë, para miratimit të vendimeve që kanë të bëjnë me ato.

barazia dhe mosdiskriminimi (neni 5)


komiteti (paragrafi 7) është si shqetësuar se:

(а) neni 9 i kushtetutës së shtetit nuk e përmban bazën e aftësive të ku-fizuara për mbrojtje nga diskriminimi;

(b) nuk ekzistojnë dënime/ndëshkime në ligjet nacionale për institucionet publike dhe private apo individë që kryejnë diskriminim ndaj personave me handikap

Komiteti (paragrafi 8) i rekomandon shtetit:

(а) Rishikimin e tërë legjislacionit, duke përf-shirë bazën e aftësive të kufizuara në mbrojtjen nga diskriminimi, duke përfshirë mbrojtjen nga diskriminimi në baza të ndryshme dhe diskrimin-imin intersektorial;

(b) aplikimi i masave/mjete juridike me qëllim që të sigurohet dëmshpërblimi, duke përfshirë edhe kompensimin për personat që janë ballafaquar me diskriminim mbi bazën e aftësive të kufizuara dhe aplikimin e masave për ndësh-kimin e fajtorëve;

krEu I krEu I




20 21

dhe nuk ka mjete juridike ligjore kundër diskriminimit bazuar në aftësitë e kufizuara;

(c) nuk janë siguru-ar trajnime të rregullta për mosdiskrimin-im dhe përshtatje të arsyeshme për aktorët publik dhe privatë.

(c) aplikimi i trajnimeve të rregullta të aktorëve publikë dhe privatë për mosdiskriminim dhe për-shtatjen e arsyeshme për personat me pengesa të bazuar në të drejtat e njeriut e jo në qasjen tradicio-nale mjekësore dhe të mëshirës.

imit dhe stereotipave ndaj fëmijëve me handikap, si dhe qasjen e vazh-dueshme ndaj izolimit dhe institucionalizimit;

(d) Mungesa e ndë-rhyrjes së hershme dhe e politikave/dispozitave për shërbime të pavarura të jetesës;

(dh) Mungesën e me-kanizmave me të cilat do të sigurohej pjesëmarrja e fëmijëve me handikap në proceset vendimmarrëse që ndikojnë në jetën e tyre.

në veçanti, ekziston mungesa e mekanizmave me të cilat do të sigurohet dhe do të merret parasysh mendimi i fëmijëve me handikap për çështjet që lidhen me to dhe familjet e tyre, si dhe pjesëmarrja e tyre në të gjitha me-kanizmat mbrojtës.

(d) të miratohen masa për tejkalimin e stigma-tizimit dhe luftës kundër diskriminimit, si dhe stereoti-pat kundër fëmijëve me handikap;

(dh) të sigurojë përkrahje të vazhdueshme për fëmi-jën nga ndërhyrja e hershme deri te jetesa e pavarur;

(е) të promovohen strategji gjithëpërfshirëse dhe mekanizma për pjesëmarrjen e plotë të fëmijëve me handikap në konsultime, në proceset e vendimmarrjes dhe politikave, përmes organizatave reprezentative me qëllim që të promovohet zgjedhja adekuate e shërbi-meve që më së miri u përgjigjen nevojave të fëmijëve, duke marrë parasysh aftësitë e fëmijëve që zhvillohen.

fëmijët me handikap (neni 7)


komiteti (paragrafi 15) është i shqetësuar për:

(а) Mungesën e leg-jislacionit specifik për të drejtat e fëmijëve me handikap;

..........

(ç) ekzistimin dhe mbisundimin e stig-matizimit, diskrimin-

komiteti (paragrafi 16) i rekomandon shtetit:

(а) të miratojë legjislacion të posaçëm, sa u përket të drejtave të fëmijëve me handikap;

.......

(ç) të vihen në fokus të drejtat e fëmijëve me han-dikap, duke përfshirë parimin e interesit më të mirë për fëmijën në të gjitha politikat, planet, programet kombëtare dhe në të gjitha kornizat ligjore gjithëpërf-shirëse në lidhje me fëmijët dhe të rinjtë në përgjithë-si;

krEu I krEu I




22

aksesi (neni 9)


komiteti vëren se legjislacioni i shtetit ofron një qasje siste-matike dhe gjithëpërf-shirëse për të drejtën për qasje fizike. Meg-jithatë, komiteti është i shqetësuar (paragrafi 19) që:

(a)nuk ka masa dhe sanksione specifike

dhe efektive për zbatimin e legjisla-cionit që siguron qasje në mjedisin fizik dhe në sistemet e informa-cionit, komunikimit dhe teknologjisë;

(b)Qasja në objektet, shërbimet e transportit dhe institucionet pub-like dhe shërbimet e tjera jashtë kryeqytetit është i pamjaftueshëm,

Sa i përket nenit 9 të konventës dhe komentit të përgjithshëm nr. 2 (2014), komiteti reko-mandon që shteti-anëtar në pjekjet e veta të realizojë objektivin 9 dhe objektivat 11.2 dhe 11.17 nga “objektivat e zhvillimit të Qëndrue-shëm” (paragrafi 20):

• (а) të rishikojë legjislacionin në mënyrë që të sigurojë zbatim të detyrueshëm i standardeve të aksesueshmërisë në të gjitha fushat, në veçanti qasjen në objektet, shërbimet e transportit, objektet dhe shër-bimet e tjera të hapura për publikun, si dhe teknologjitë dhe sistemet e informacionit dhe komunikimit dhe të vendosë sanksione të rrepta për ata nuk do t’i zbatojnë ;

• (b) t’i vendos standardet për akses si kusht në të gjitha furnizimet publike dhe shërbi-met dhe ndërtimet dhe ta ndjekë implemen-timin;

• (c) të sigurohet se aksesi në ndërtesa, transport, teknologji dhe sisteme të in-formacionit dhe komunikimit, si dhe

ku ekziston mungesë e zbatimit të të gjitha stan-dardeve ndërkombëtare të aksesit në aeroportin ndërkombëtar;

(c)niveli i bashkëpun-imit ndërmjet insti-tucioneve qeveritare dhe agjencive me organizatat e personave me handikap, sa i përket implementimit dhe monitorimit të stan-dardeve të aksesit është minimal;

(ç) Legjislacioni nuk siguron qasje sistematike ose të plotë në ushtrimin e të drejtës për qasje në informacione dhe komu-nikime, duke përfshirë teknologjitë dhe sistemet e informacionit dhe ko-munikimit.

objektet dhe shërbimet për publikun dhe institucionet publike dhe shërbimet janë të disponueshme në tërë territorin e shte-tit-anëtar;

• (ç) të përshpejtohet miratimi i një plani gjithëpërfshirës kombëtar të veprimit për zbatimin e standardeve të aksesueshmërisë në konsultim të ngushtë me organizatat e personave me handikap, me një afat kohor të përcaktuar qartë, si dhe me kritere të përcaktuara qartë të monitorimit dhe vlerësimit.

23

krEu I krEu I


liria e shprehjes dhe e mendimit dhe qasja në informacione (neni 21)


komiteti është i shqetësuar për vëllimin e kufizuar të informa-cioneve të karakterit publik që është në dispozicion për person-at me handikap, duke përfshirë interpretimin e gjuhës së shenjave dhe formateve tak-tile, siç është alfabeti braj, formate lehtë të lexueshme dhe forma të tjera alternative të komunikimit në mediat publike dhe private.

komiteti, po ashtu, është i shqetësuar për shkak të mungesës së standardizimit, njohjes dhe zbatimit të gjuhës së shenjave si gjuhë zyrtare (neni 38).

komiteti (neni 39) i rekomandon shtetit:

• (а) të miratojë ligj për të drejtën e qasjes në informata dhe eliminimin e të gjitha ku-fizimeve që e vështirësojnë ushtrimin e të drejtës së personave me handikap në lirinë e tyre për të kërkuar dhe marrë informacione dhe të japin informacione dhe ide në baza të barabarta me të tjerët, si dhe të sigurojë që ueb faqet të jenë të disponueshme për person-at me handikap, veçanërisht për ata që janë të verbër ose me shikim të dëmtuar;

• (b) të ndërmerren masa konkrete juridike dhe masa për zbatim, në mënyrë që të standard-izohet, të njihet dhe të përdoret gjuha e shen-jave si gjuhë zyrtare që duhet të ligjërohet në shkolla, të formohet grup i përkthyesve të kualifikuar të gjuhës së shenjave dhe mësues me shkathtësi për njohjen taktile, alfabetin braj dhe shkathtësi për të përshtatur tekstin në një format të lehtë të lexueshëm, si dhe të sigurohet që, stacionet televizive dhe pro-gramet, të ofrojnë në formate të aksesueshme, veçanërisht për personat të cilët janë të shurd-hër, persona të shurdhër – të verbër apo që kanë vështirësi gjatë dëgjimit.

24

krEu I


Republikën e Maqedonisë me vështrim mbi të drejtën në arsimkoRniza juRiDike koMbëtaRe

krEu II

krEu II

1. legjislacioni i vendit dhe harmo-nizimi i tij me kDPH

Legjislacioni kombëtar mbulon disa dispozita që kanë të bëjnë drejtpërdrejt ose tërthorazi me personat me handikap në sferën e arsimit.

Legjislacioni në sferën e arsimit, nga aspekti i mbrojtjes kundër diskrimin-imit ndaj komunitetit me aftësi të ku-fizuar nuk ofron qasje sistematike për realizimin e së drejtës për arsimim pa diskriminim dhe në baza të barabarta me të tjerët. Ligji për arsim fillor16 (në teks-tin e mëtejmë: Laf), Ligji për arsim të mesëm17 (në tekstin e mëtejmë: LaM), Ligji për arsimin e lartë18 (në tekstin e mëtejmë: Laa) përmbajnë dispozita për mbrojtjen kundër diskriminimit, por në

të njëjtat baza e aftësive të kufizuara nuk është përfshirë. korniza ligjore nuk e rregullon të drejtën e përshtatjes së ar-syeshme dhe mbështetjes individuale e as format e komunikimit, që lë një hapë-sirë mjaft të gjerë për përjashtimin e fëmijëve me handikap nga sistemi i rreg-ullt arsimor, si në shkollat shtetërore, po ashtu edhe në ato private.

Propozim-ligji i ri i arsimit fillor19 e ka përfshirë bazën aftësive të kufizuara në mbrojtjen nga diskriminimi, duke i klasifikuar nxënësit me handikap si “nx-ënës me funksionalitete të ndryshme”. Me këtë klasifikim, propozim-ligji i ri i arsimit fillor vë në dukje përfshirjen e kushtëzuar të nxënësve me handikap në varësi të shkallës së funksionalitetit të tyre dhe ruajtjen e qasjes mjekësore ndaj çështjes së aftësive të kufizuara.

16[Ligji i arsimit fillor, tekst i konsoliduar, („Gazeta zyrtare e Republikës së Maqedonisë”, nr. 103/2008, 33/2010, 116/2010, 156/2010, 18/2011, 42/2011, 51/2011, 6/2012, 100/2012, 24/2013, 41/2014, 116/2014, 135/2014, 10/2015, 98/2015, 145/2015, 30/2016, 127/2016 dhe 67/2017),МaSH, në dispozicion në: <http://www.mon.gov.mk >]

17[Ligji i arsimit të mesëm, tekst i konsoliduar, („Gazeta zyrtare e Republikës së Maqedonisë”, nr. 103/2008, 33/2010, 116/2010, 156/2010, 18/2011, 42/2011, 51/2011, 6/2012, 100/2012, 24/2013, 41/2014, 116/2014, 135/2014, 10/2015, 98/2015, 145/2015, 30/2016, 127/2016 dhe 67/2017),МaSH, në dispozicion në: <http://www.mon.gov.mk >]

18[Ligji i arsimit të lartë, MaSH, në dispozicion në: < http://www.mon.gov.mk/images/documents/zakoni/zakon_ViSokoto_obRazoVanie-final.pdf> ]

19[ Propozim-ligji i arsimit fillor, MaSH 2018, në dispozicion në: < http://www.mon.gov.mk> ]

27




krEu II

28 29

Duke pasur parasysh kDPH-në (neni 24-b), korniza ligjore në fushën e arsim-it, përfshirë edhe propozim-ligjin e ri të arsimit fillor, nuk lejojnë që personat me handikap të kenë qasje në arsimin inklu-ziv cilësor dhe pa pagesë të arsimit fillor dhe të mesëm. në këtë drejtim, sistemi arsimor nuk e mbulon plotësisht dhe nuk e rregullon çështjen e qasjes, pranimit dhe përshtatjes, me çka nxënësit me han-dikap janë plotësisht në pozitë të papër-shtatshme krahasuar me nxënësit tjerë pa handikap.

Sa i përket mbështetjes për nxënësit me handikap, propozim-ligji i ri i ar-simit fillor, përveç masave të llojllo-jshme (shërbime dhe qendra) që duhet të ofrojnë mbështetje për nxënësit me handikap, nuk kanë ndonjë qëllim dhe nuk kanë për qëllim ofrimin e qasjes efektive në arsim, që do të kontribuojë për të arritur integrimin e plotë social të mundshëm dhe zhvillimin individual të nxënësve me handikap.

në të njëjtin propozim-ligj për arsimin fillor mungon plotësisht përkrahja in-dividuale dhe përshtatja e arsyeshme. Përveç kësaj nëpërmjet sistemit të propo-zuar shihet mosnjohja e shërbimeve mbështetëse, kështu që është përzier shërbimi i asistencës personale me asis-

tentët edukativë. Shërbimet e propozu-ara janë tërësisht të pa harmonizuara me nenin 19 të kDPH dhe komentin e përg-jithshëm nr. 5 të okb-së të komitetit për të Drejtat e Personave me Handikap për nenin 19.

edhe përpos përpjekjeve për arsim gjithëpërfshirës, sistemi ekzistues në mënyrë të ndjeshme promovon seg-regimin dhe përfshirjen e nxënësve me handikap në shkolla speciale ose në klasa të veçanta në shkollat e rregullta. Përveç segregimit, fokusohet në aftësitë e kufizuara faktike apo perceptim dhe “dëmtimeve” dhe kufizimin e mundësive të bazuara në supozimet paraprakisht të definuar dhe negative rreth potencialit të personave me handikap. një qasje e tillë mjekësore defektologjie reflektohet plotësisht në programet arsimore.

ky sistem i këtillë nuk lejon që per-sonat me handikap të kenë arsim të barabartë cilësor në të njëjtën bazë me të tjerët, dhe janë të detyruar të edukohen për vende pune që janë larg arritjes së potencialit dhe talentit të tyre. Për shem-bull, në LaM thuhet se: “në arsimin e mesëm për nxënësit me handikap eduko-hen nxënës sipas programeve për profe-sione adekuate, respektivisht në profile arsimore apo për aftësim për punë”.

Programet specifike dhe speciale të har-tuara nëpërmjet byrosë për zhvillimin e arsimit (në tekstin e mëtejmë: bzHa) janë reduktuar plotësisht në qasjen mjekësore dhe të bazuar në “dëmtimet” ose “funksionalitetin” e personave me handikap. Programi i përgjithshëm arsi-mor nuk ofron plane mësimore fleksibile dhe metoda për mësim të përshtatura për përparësi të ndryshme, kërkesa dhe stile të mësimit. ndaj, me këtë edhe kuadri që del nga fakultetet arsimore nuk janë të edukuar në lidhje me çështjen e aftësive të kufizuara nga aspekti i të drejtave të njeriut e as nuk janë të trajnuar për të punuar me nxënës me handikap.

Përkundër mungesës së një sistemi arsimor për edukimin e mësuesve, para-doks shtesë janë pikët e vendosura, ku inkluzioni vlerësohet me pikë. Sipas Ligjit të inspekcionit arsimor20, pikat bazohen në atë nëse mësimdhënësi ka realizuar mësim në klasë të rregullt me nxënës me “nevoja të veçanta arsimore” (8 pikë) ose punon pjesërisht (4 pikë).

Programet arsimore nuk përmbajnë dispozita me të cilat do të promovohesh-in dhe zbatoheshin format e ndryshe e as dispozita ku do të qëndronte detyrimi që të njëjtat duhet të jenë në formate të ak-sesueshme. kjo praktikë është pasqyruar edhe në Ligjin për tekste shkollore për arsimin fillor dhe të mesëm21. në Ligj nuk është theksuar se librat shkollorë duhet të përpilohen edhe në format që do të jenë në dispozicion për të gjithë nxënësit, pa marrë parasysh llojin e af-tësive të kufizuara, duke përfshirë edhe libra elektronikë në formë të qasshme, libra me alfabet braj, libra që janë le-htë të lexueshëm dhe në audio-format, si dhe përdorimi i gjuhëve, duke marrë parasysh përkatësinë etnike të nxënësit me aftësi të kufizuar.

Programet arsimore gjithëpërfshirëse doemos duhet të kenë për qëllim pro-movimin e respektit të ndërsjellë dhe vlerës për të gjithë personat, duke përf-shirë edhe personat me handikap dhe të ndërtojnë mjedise arsimore në të cilat qasja në të mësuarit është kultura e një

20[indikatorët për cilësinë e punës së shkollave, MaSH, në dispozicion: http://mirceacev-lisicani.weebly.com/uploads/2/5/2/8/25280659/indikatori.pdf ]

21[Ligji i teksteve shkollore për arsim fillor dhe të mesëm (“Gazeta zyrtare e Republikës së Maqedonisë”, nr. 98/2008, 99/2009, 83/2010, 36/2011, 135/2011, 46/2012, 24/2013, 120/2013, 29/2014, 146/2015, 217/2015 dhe 30/2016)]

krEu II




22[Ligji për arsimtarët në shkollat fillore dhe të mesme (“Gazeta zyrtare e Republikës së Maqedonisë”, nr. 10/2015, 145/2015, 30/2016, 127/2016 dhe 67/2017) ]

23[ Shih: Raport nga organizatat e personave me handikap dhe organizatave të qytetarëve për implementimin e kDPH, i dorëzuar për shqyrtim në sesionin e 20-të të okb komiteti mbi të drejtat e personave me handikap, viti 2018. në dispozicion: < https://tbinternet.ohchr.org/_layouts/treatybodyexternal/Download.aspx?symbol-no=int%2fCRPD%2fCSS%2fMkD%2f31979&Lang=en> ]

24[ Ligji për standardet e nxënësve (“Gazeta zyrtare e Republikës së Maqedonisë” nr. 52/2005, 117/2008, 17/2011, 135/2011, 15/2013, 41/2014, 146/2015 dhe 30/2016)]

25[ [ Shih: najçevska M., kadriu b., jandrijeska jovanova k., çavkovska b., Mora bajrami V., të padukshëm për shoqërinë, Vlerësim i gatishmërisë për ratifikimin e konventës mbi të drejtat e personave me pengesa, fon-dacioni Shoqëria e Hapur – Maqedoni, Shkup, viti 2011. në dispozicion në: <http://soros.org.mk/dokumenti/fooM-nevodlivi-za-opstestvoto-Mk.pdf>]]

26[Ligji për parandalimin dhe mbrojtjen nga diskriminimi, Gazeta zyrtare e RM-së, nr. 50/2010, i datës 13 prill 2010. në dispozicion në: <http://www.mtsp.gov.mk> dhe <http://www.slvesnik.com.mk>.]

30 31

institucioni arsimor. këto karakteris-tika janë lënë jashtë planit-programit ekzistues për personat me handikap.

Ligji i mësimdhënësve22 (neni 18) në pjesën e kompetencave themelore pro-fesionale të mësimdhënësve thotë se “përfshirja sociale dhe arsimore është një nga fushat në të cilat mësuesit duhet të kenë vlera dhe njohuri profesionale dhe mirëkuptim, si dhe aftësi dhe kom-petenca profesionale”, pa u marrë para-sysh dispozitat e kDPH-së dhe detyri-met e mësuesve.

trajnimi i kuadrit mësimor, lidhur me çështjen e aftësive të kufizuara, shumë shpesh zhvillohet përmes projekteve dhe përkrahjen nga fondacionet dhe institucionet ndërkombëtare, pa ndon-jë strategji të Ministrisë së arsimit dhe Shkencës (në tekstin e mëtejmë: MaSH) dhe byrosë për zhvillimin e arsimit

për përfshirjen aktive të fëmijëve dhe nxënësve me handikap në sistemin e rregullt arsimor në baza të njëjta me të tjerët23.

në sistemin e përgjithshëm të krijimit të kuadrit mësimor mungojnë masat për punësimin e administratës, të kuadrit mësimor dhe jomësimor me shkathtësi që në mënyrë efikase të punojnë në mje-diset arsimore gjithëpërfshirëse, të kual-ifikuar në gjuhën e shenjave dhe/ose me alfabetin braj, si dhe orientim dhe mo-bilitet.

në këtë linjë janë edhe dispozitat e Ligjit për arsim profesional dhe trajnim, të Ligjit për arsimin e të rriturve dhe Ligjin e standardit të nxënësve24. në to, përpos mungesës së klauzolës për mbro-jtje nga diskriminimi, të njëjtat nuk i përfshijnë parimet e qasjes, barazisë dhe përshtatjes adekuate.

nga të gjitha dispozitat ligjore të lartpërmendura, sa i përket mbrojtjes kundër diskriminimit, përjashtim bën Ligji për mbrojtjen e fëmijëve (në teks-tin e mëtejmë: LMf) LMf e parashikon bazën e mbrojtjes së fëmijëve me “nev-oja të posaçme arsimore” nga diskrimin-imi (neni 12 LMf). Përveç mbrojtjes nga diskriminimi, ligji nuk parashikon obligimin për sigurimin e përshtatjes së arsyeshme e as dispozita për inicimin e masave për përfshirjen e fëmijëve me handikap në institucionet parashkollore, pa marrë parasysh aftësitë e kufizuara të tyre në një bazë të barabartë me fëmijët tjerë, si dhe as masa me të cilat mund të hiqet animoziteti ndaj përfshirjes së fëmijëve me handikap në kopshte nga publiku i përgjithshëm dhe stafi i insti-tucioneve25. Për më tepër, akoma nuk janë miratuar programet për arsim dhe edukim të fëmijëve me aftësi të kufizuar, që duhet t’i hartojë bzHa në këtë sferë.

nga ana tjetër, Ligji për parandalim-in dhe mbrojtjen nga diskriminimi26 (në tekstin e mëtejmë: LPMD) e ka para-shikuar bazën e aftësive të kufizuara në mbrojtjen nga diskriminimi dhe, në mënyrë paralele, parashikon edhe dis-pozita me të cilat mossigurimi i aksesit dhe përshtatjes adekuate do të konsid-erohet diskriminim në sferën e arsimit.

korniza e përgjithshme ligjore në fush-ën e arsimit nuk përmban asnjë dispozitë, përmes të cilave do të identifikoheshin barrierat materiale, fizike, gjuhësore, komunikuese, financiare, ligjore dhe të tjera për arsimim në të gjitha nivelet, me çka personave me handikap do t’u ishte mundësuar arsimim në të gjitha nivelet me bazë të barabartë me të tjerët.

Paralelisht me këtë, sistemi nuk ka për obligim që, gjatë krijimit të politikave dhe buxheteve për institucionet arsi-more, të njëjtat të përpilohen nga aspekti i çështjes së aftësive të kufizuara, si dhe

krEu II krEu II




32 33

obligimin për përfshirjen e detyrueshme të personave me handikap, duke përf-shirë fëmijët me handikap në të gjitha proceset në sistemin arsimor.

kategorizimi i fëmijëve dhe të rinjve me handikap është një problem i madh në sigurimin e arsimit gjithëpërfshirës. kategorizimi i fëmijëve me handikap bazohet në qasjen mjekësore, ku është lënë jashtë tërësisht qasja ndaj të dre-jtave të njeriut. kjo qasje i kufizon in-stitucionet arsimore për të ndërmarrë hapa më seriozë në ushtrimin e së dre-jtës për arsimim për personat me han-dikap dhe për të siguruar përfshirjen e tyre në sistemin e arsimit të rregullt në bazë të barabartë me fëmijët e tjerë.

Mungesa e stafit të kualifikuar dhe të përkushtuar shkollor, mungesa e infrastrukturës adekuate për qasje, si dhe mungesa e shërbimeve të vendosu-ra dhe të zhvilluara për përkrahje dhe mungesa e mirëkuptimit dhe kapacitetit mbeten pengesa të rëndësishme për ar-simin gjithëpërfshirës.

2. statistika dhe të dhëna në nivel kombëtar

Sistemi arsimor i Republikës së Maqe-donisë organizohet përmes arsimit paras-hkollor, fillor, të mesëm dhe të lartë.

arsimi special për fëmijët me hand-ikap është një praktikë në vend, pavarë-sisht nga fakti se neni 24 i kDPH shtetit i imponon detyrimin për të siguruar dhe garantuar aksesin për fëmijët me hand-ikap në “arsim fillor dhe të mesëm inklu-ziv, cilësor dhe pa pagesë në mënyrë të barabartë me të tjerët në komunitetet në të cilat ata jetojnë”.

arsimi fillor zgjat nëntë vjet dhe është i detyrueshëm dhe pa pagesë për të gjithë nxënësit (të moshës 6-14 vjeç). në ven-din tonë ka 1.100 shkolla fillore (duke përfshirë edhe ato rajonale). numri i përgjithshëm i nxënësve në vitin shkol-lor 2016/2017 ishte 190,225 në arsimin fillor27.

në pajtim me të dhënat e entit Shtetëror të Statistikës (në tekstin e mëtejmë eSHS), në pasqyrën statistiko-re për shkollat fillore dhe të mesme janë evidentuar 45 shkolla speciale për fëmi-jë “me pengesa në zhvillimin mental”, 1 shkollë fillore për fëmijët me dëgjim

të dëmtuar, 1 shkollë fillore për fëmijët me shikim të dëmtuar, 1 shkollë fillore për fëmijët më dëgjim të dëmtuar dhe pengesa në të folurit, 1 shkollë fillore për fëmijët me handikap fizike dhe 1 shkollë fillore për fëmijët me pengesa edukative.

Tabela 1: Prezantim i shkollave të rregullta fillore, sipas viteve dhe numrit të nxënësve

27[Shkollat fillore dhe të mesme në fund të vitit 2016/2017, Pasqyrë statistikore nr. 2.4.18.05/896, enti Shtetëror i Statistikës, 2018, faqe 10. në dispozicion në http://www.stat.gov.mk/Publikacii/2.4.18.05.pdf ]

krEu II krEu II




33[ Mbrojtja sociale e fëmijëve, të rinjve dhe të rriturve, 2017, Pasqyrë statistikore nr. 2.4.18.10/901, enti Shtetëror i Statistikës, 2018 në dispozicion në:< http://www.stat.gov.mk/PrikaziPoslednaPublikacija.aspx-?id=22> ]

34 35

tabela 2: Prezantim i shkollave fillore speciale, sipas viteve dhe numrit të nx-ënësve (në këtë tabelë janë mënjanuar të dhënat për shkollën speciale për fëmijët me pengesa edukative)

Sipas të dhënave të eSHS mund të vërehet se në vitit shkollor 2016/2017 ka rritje për 40% të numrit të përgjith-shëm të nxënësve me handikap në shkol-lat fillore speciale, në krahasim me vitin shkollor 2015/2016.

nëse bëjmë krahasimin e të dhënave nga shkollat fillore të rregullta me të dhënat e shkollave speciale mund të shi-het se është më i vogël numri i pjesëmar-rjes së fëmijëve/nxënësve me hand-ikap në arsimin fillor. në vitin shkollor

28 Shkollat fillore dhe të mesme në fund të vitit 2012/2013 Pasqyrë statistikore nr. 2.4.18.05/896, enti Shtetëror i Statistikës, 2014, faqe 40. në dispozicion në <http://www.stat.gov.mk/Publikacii/2.4.18.05.pdf

29Shkollat fillore dhe të mesme në fund të vitit 2013/2014 Pasqyrë statistikore nr. 2.4.15.07/816, enti Shtetëror i Statistikës, 2015, faqe 40. në dispozicion në:< http://www.stat.gov.mk/Publikacii/2.4.15.07.pdf




2016/2017 numri i përgjithshëm i nx-ënësve ka qenë 190.225 në shkollat e rregullta, ndërsa përfaqësimi i nxënësve me handikap është 0.65% edhe atë në shkollat speciale.

Duke pasur parasysh faktin se 10-15% e numrit të përgjithshëm të nxënësve i takojnë kategorisë së nxënësve me af-tësi të kufizuar, ky indikator tregon se fëmijët/nxënësit me aftësi të ku-

fizuar nuk janë përfaqësuar dhe nuk janë përfshirë në sistemin arsimor.

në mënyrë plotësuese, ekziston mos-konsistencë e të dhënave nëpër institucione. kjo mund të vërehet edhe nga të dhënat e marra nga MaSH dhe të dhënat nga eSHS lidhur me shtesën e posaçme dhe kompensimet nga mbrojtja sociale.

Sipas të dhënave në Pasqyrën statistiko-re nr. 2.4.18.10/90133 (Grafiku 1) në vitin 2016 numri i përgjithshëm i nxënësve që kanë qenë përfitues të shtesës së posaçme për fëmijë ka qenë 7.346, ndërsa në vitin 2017 – 7.301. Sipas Pasqyrës së njëjtë, numri i personave të mitur me aftësi të kufizuar, përfitues të mbrojtjes sociale, sipas gjinisë dhe moshës në vitin 2017 ka qenë 3.118 përfitues (në këtë numër nuk janë përfshirë përfituesit e mbrojtjes sociale të moshës 18-26 vjeç) dhe, nëse i heqim vetëm personat e moshës 7-15 vjeç, numri i përfituesve ka qenë 1.729 (tabela 3)

Shifrat tregojnë se një numër i madh i përfituesve të shtesës së posaçme për

në përputhje me evidencën e MaSH, e në bazë të të dhënave të dorëzuara nga drejtoritë e të gjitha shkollave fillore dhe të mesme shtetërore dhe komu-nale, në vitin e kaluar shkollor 2017/2018 ka pasur 1.246 fil-loristë me nevoja të posaçme arsimore, prej të cilëve 431 në shkollat fillore të posaçme dhe 815 nxënës në shkollat fillore të rregullta.

krEu II krEu II




36 37

Grafiku 1

Tabela 3: numri i përfituesve me handikap të mbrojtjes sociale sipas gjinisë dhe moshës, viti 2017

fëmijë të mbrojtjes sociale nuk janë përfshirë në arsimin fillor. nëse këto të dhëna i shikojmë nëpërmjet kategorive të personave me handikap, do të vërejmë

se edhe këta persona të evidentuar, sipas kategorive, janë humbur nëpër labirintet e sistemit.

Tabela 4: numri i shkollave fillore speciale, klasat dhe nxënësit

krEu II krEu II




38 39

nëse bëjmë krahasim të tabelës 3 dhe 4, lidhur me kategoritë e personave me aftësi të kufizuar, mund të vërejmë se gjithsej 523 persona/fëmijë nuk janë përfshirë në arsim, prej të cilëve 17 per-sona me handikap intelektuale, 90 per-sona me dëgjim të dëmtuar, 90 persona me pamje të dëmtuar, 32 persona/fëmijë me dëgjim të dëmtuar dhe pengesa në të folurit dhe 294 persona/fëmijë me hand-ikap fizike.

Me decentralizimin e shkollave u krijua një gjendje ku janë lënë anash politikat lokale për inkluzivitet. Për ata nxënës që ndjekin shkollën, zgjedhja e tyre është një shkollë e rregullt apo

shkollë speciale. Po ashtu, ekzistojnë edhe paralele për nxënësit me handikap në shkollat fillore të rregullta.

edhe në këtë qasje për fëmijët me han-dikap të vendosur në klasa të posaçme – mbase janë nën kulmin e njëjtë, meg-jithatë, në praktikë ata janë të ndarë nga moshatarët e tyre, ku mësimin e ndjekin me orar të shkurtuar dhe u është shkurtu-ar e drejta për qëndrim të zgjatur.

nëpërmjet të dhënave ekzistuese mund të vërehet edhe ndasia gjinore te personat me handikap. në fakt, nga numri i përgjithshëm i fëmi-jëve të evidentuar me aftësi të kufizuar (tabela 3) 40% e fëmijëve janë të gjinisë femërore, ku përfaqësim më të vogël ka të vajzave me handikap te fëmijët me handikap fizike (20%).

Mungesa e statistikave për popullatën me handikap është një faktor shumë i kufizuar në përcaktimin e numrit të per-sonave me handikap që janë përfshirë në klasat e rregullta, sa janë ndarë në klasa të veçanta në shkollat e rregullta dhe sa nga fëmijët me aftësi të kufizuar e re-alizojnë arsimin e tyre ekskluzivisht në shkolla speciale, si institucione të veçan-ta.

Paralele të këtilla ka në 21 shkolla në 18 komuna dhe janë pjesë përbërëse të shkol-lave fillore që tani janë në kompetencë të komunave. këto klasa funksionojnë si mjedise me “kushte të posaçme” në kuadër të shkol-lave të rregullta.

Deklaratë e një pjesëmar-rësi në intervistë

Shteti duhet të obligojë çdo institucion arsimor të mbajë evidencë dhe statisti-ka mbi numrin e personave me hand-ikap të përfshirë në sistemin arsimor, të shpërndarë sipas kategorive të aftësisë së kufizuar, në përputhje me nenin 2 të kfPak, duke marrë parasysh edhe as-pektin gjinor.

nga numri i përgjithshëm i shkollave të mesme ekzistuese (116), më shumë se 100 janë publike, ndërsa të tjerat janë private apo religjioze. Përafërsisht 14% e shkollave të mesme janë gjimnaze, 34.5% janë profesionale, ndërsa 29% ofrojnë gjimnaz dhe arsim profesional; 4 shkolla janë për fëmijët me handikap dhe 5 janë shkolla arti.

Tabela 5: numri i përgjithshëm i shkollave të mesme të rregullta, klasave, nx-ënësve 2013 -201734

34[Shkollat fillore dhe të mesme në fund të vitit 2016/2017, Pasqyrë statistikore nr. 2.4.18.05/896, enti Shtetëror i Statistikës, 2018, faqe 44. në dispozicion në:< http://www.stat.gov.mk/Publikacii/2.4.18.05.pdf>]

krEu II krEu II




40 41

35 Shkollat fillore dhe të mesme në fund të vitit 2012/2013 Pasqyrë statistikore nr. 2.4.18.05/896, enti Shtetëror i Statistikës, 2014, faqe 62. në dispozicion në:< http://www.stat.gov.mk/Publikacii/2.4.18.05.pdf





Tabela 6: numri i përgjithshëm i shkollave të mesme speciale, klasat, nxënësit me handikap, periudha vjetore 2013 -2017

numri i përgjithshëm i nxënësve në shkollat e mesme të rregullta në vitin shkollor 2016/2017 ka qenë 72.482 (tabela 5), derisa numri i nxënësve me handikap në vitin shkollor 2016/2017 ka qenë 221 (tabela 6).

nga analogjia e pjesëmarrjes së nx-ënësve me handikap në arsimin fillor dhe në arsimin e mesëm në vitin shkol-lor 2016/2017, përfaqësimi i nxënësve me handikap është 0.3%, i përgjysmuar

nga pjesëmarrja e nxënësve me aftësi të kufizuar në arsimin fillor për vitin shkol-lor 2016/2017.

arsimi i mesëm special për fëmijët me handikap është organizuar në 4 in-stitucione, prej të cilave 2 janë shkolla të mesme për personat me handikap in-telektuale, 1 shkollë për personat me shi-kim të dëmtuar dhe 1 shkollë për person-at me dëgjim të dëmtuar dhe me pengesa në të folur (tabela 7).

Tabela 7: Shkollat e mesme speciale, sipas llojit të pengesës së nxënësve, 2016/2017

krEu II krEu II




Duke i pasur parasysh të dhënat nga arsimi fillor special (tabela 2), mund të vërehet se një numër i vogël i nxënësve me handikap e vazhdojnë arsimimin.

kualifikimet e personave me aftësi të kufizuar në këto shkolla të mesme janë në 7 sfera. Problemi me këto drejtime është se nuk janë me vëllim dhe cilë-si të njëjtë sikurse te shkollat e mesme të rregullta. nxënësit që shkollohen në shkollat e specializuara zakonisht nuk pajisen me diploma të njohura dhe kanë akses të kufizuar në arsimin e mesëm dhe të lartë. edhe përpos të dhënave të pamjaftueshme të besueshme, duket se

sapo hyjnë në arsimin special ata shumë rrallë mund të ri-integrohen në arsimin standard. një qasje e këtillë vetëm mund të thellojë margjinalizimin e personave me aftësi të kufizuar në shoqëri dhe e njëjta kontribuon në rrit-jen e paragjykimeve ndaj tyre.

në tabelën 8 mund të shihet se num-ri më i madh i personave me handikap është në drejtimin grafik. Por, kur bëhet fjalë për drejtimin grafik, nxënësit me handikap marrin diplomë apo aftësohen për lidhës-librash, punëtorë të mak-inave të shtypit, punëtorë kartonësh, ngjitës dhe punë tjera manuale të sferës grafike. Profesioni i shëndetësisë në ar-simin e mesëm profesional katërvjeçar përmban 5 profile arsimore: teknik dhëmbësh, infermiere, teknik i labora-torit mjekësor, teknik i laboratorit far-maceutik dhe teknik fizioterapeutik. njerëzit me handikap në këtë profesion zakonisht janë në drejtimin si teknik fizioterapeutik.

kur do të merret parasysh fakti se programet për aftësim për punë janë të vjetruara, ndërsa vendet e punës që aftësohen personat me handikap za-konisht nuk korrespondojnë me nev-ojat e tregut të punës, lind pyetje nëse

në përputhje me evidencën e MaSH, e në bazë të të dhënave të dorëzuara të drejtorive të shkollave të mesme, në vitin e kaluar shkollor 2017/2018 ka pasur 525 nxënës të shkol-lave të mesme me nevoja të posaçme arsimore, prej të cilëve 240 në shkollat e mesme për nxënës me nevoja të posaçme dhe 285 nxënës në shkollat e mesme të rregullta.

Tabela 8.40 Shkollat e mesme speciale, sipas drejtimit

40[ Shkollat fillore dhe të mesme në fund të vitit 2016/2017 Pasqyrë statistikore nr. 2.4.18.05/896, enti Shtetëror i Statistikës, 2018, faqe 63. në dispozicion në http://www.stat.gov.mk/Publikacii/2.4.18.05.pdf]

42 43

krEu II krEu II




ia vlen ky arsimim, e më pas edhe për mundësitë reale për barazimin e shan-seve të personave me aftësi të kufizuar në tregun e përgjithshëm të punës. Pa marrë parasysh potencialet e personave me handikap, në pajtim me kornizën ligjore, ata janë të paracaktuar të arsi-mohen për vende pune manuale dhe me pagesë të ulët.

Programet mësimore për nxënësit me handikap duhet të drejtohen në profesi-one më bashkëkohore dhe më të sofisti-kuara, që kërkohen në tregun e përgjith-shëm të punës.

Problem shtesë paraqet, gjithash-tu, edhe mungesa e qasjes së vetë in-stitucioneve arsimore për personat me handikap. Problemi është aq i madh saqë edhe shkollat speciale janë të paar-ritshme (pa akses fizik) për nxënësit me handikap.

3. Perceptimi për diskriminimin në bazë të aftësive të kufizuara

edhe pse ekziston legjislacioni, meg-jithatë në praktikë, personat me handikap kanë një nivel më të ulët të pjesëmar-rjes në të gjitha fazat e procesit arsimor, veçanërisht në arsimin e mesëm dhe të lartë. Personat me handikap intelektuale janë ata që shpesh nuk e vazhdojnë ar-simin e tyre në një nivel më të lartë. një vështirësi tjetër shtesë është mungesa e qasjes së institucioneve arsimore. Hu-lumtimet kanë treguar se nga 334 shkol-la fillore në vend41, të analizuara në 238 shkolla, prej tyre pengesa aksesi në hyr-je kishin 18.9% e shkollave, hapësira të brendshme të përshtatura (klasa dhe tualete) kishin 10.9% e shkollave dhe asnjëra prej shkollave nuk kishte ashen-sor të brendshëm. nga shkollat e anal-izuara, 74.3% e shkollave përdorimin kompjuterë në procesin mësimor, meg-jithatë vetëm 40.8% e nxënësve me han-dikap përdorin kompjuterët në mënyrë të barabartë me nxënësit tjerë, kryesisht për

shkak të papërshtatshmërisë të pajisjeve kompjuterike (pajisje ndihmëse) dhe përshtatshmërive softuerike. ndërsa në shkollat e mesme profesionale rezultatet tregojnë se 59% e shkollave nuk kanë pengesë, 78% nuk përdorin teknologji ndihmëse, madje vetëm 65% e tyre nuk kanë hapësira të përshtatura42.

Sipas hulumtimit “Shkollat e përshtat-ura për fëmijë”43 69% e mësimdhënësve që punojnë me fëmijët me “pengesa në zhvillim” në Maqedoni dhe 50% e të gjithë mësimdhënësve konsiderojnë se fëmijët me handikap nuk duhet të përc-jellin mësim të rregullt.

këto vëzhgime janë vërejtur edhe në hulumtimin “identifikimi i Vet politi-kave dhe praktikave arsimore për përf-

shirjen sociale dhe kohezionin social”, sipas të cilit “ekzistojnë mundësi të kufizuara për arsim dhe fëmijëve me nevoja të veçanta arsimore. kjo lidhet kryesisht me mungesën e kapaciteteve të nevojshme fizike në shkolla, por edhe për shkak të idesë gjerësisht të pranuar që nxënësit me handikap nuk duhet të përzihen me nxënësit e tjerë në mësim të rregullt”44.

në raportin “e drejta për arsimimin e fëmijëve me handikap: qasje në ar-sim gjithëpërfshirës” është vlerësuar se vetëm 15% e fëmijëve me handikap nd-jekin shkollën në vend, kryesisht shkolla speciale dhe stigmatizimi është penge-sa kryesore për arritjen e përfshirjes së plotë45.

41[Shih: Raport nga hulumtimi: zbatimi i teknologjisë informatike asistive në shkollat e rregullta fillore në Maqedoni, nevojat dhe gjendja aktuale, Hapni dyert, Shkup, mars 2011, faqe 9-15.]

42[Shih: adrijana isahi-Palloshi, Lidushka Vasilevska, Lepa tërpçeska, Goran Spasovski, Radmilla Stojkovs-ka-aleksova, David Crabtree, inkluzioni në arsimin e mesëm profesional, doracak për punë me nxënësit me nevoja të posaçme, këshilli britanik, Shkup, viti 2014, faqe 69 ]

43[Shih: Publikimi: “arsimi inkLuziV në kuadër të shkollave të përshtatura për fëmijë: rezultate dhe re-komandime nga studimi për Maqedoninë” MaSH, në dispozicion në: <http://www.unicef.org/tfyrmacedonia/inCLuSiVe_RePoRt_MkD(1).pdf >]

44[Shih: Raport: “Mapimi i Vet praktikave dhe politikave arsimore për inkluzionin dhe kohezionin social në ballkanin Perëndimor, turqi dhe izrael. Raporti për Maqedoninë” viti 2013, në dispozicion në:< http://docplayer.net/79775693-Mapping-of-vet-educational-policies-and-practices-for-social-inclusion-and-social-cohesion-in-the-western-balkans-turkey-and-israel.html> ]

45[ Shih: zhaneta Poposka, bekim kadriu, elena Grozdanova, Rexhepali çupi, elena koçoska, analiza e praktikave diskriminuese në sferën e arsimit, oSbe dhe MPPS, Shkup, viti 2014, faqe 103 ]

44 45

krEu II krEu II




nga rezultatet e hulumtimit “Studentët me handikap pranë universitetit ‘Shën kirili dhe Metodi’ në vitin 2011” vetëm 47 studentë me handikap janë evidentuar në fakultetet pranë universitetit “Shën kirili dhe Metodi” në vitin 2011. Prej tyre 30 studentë janë me handikap fizike, 2 me dëgjim të dëmtuar, 5 studentë me shikim të dëmtuar, 5 me sëmundje kro-nike dhe 5 studentë me pengesa të kom-binuara në zhvillim.

Shumica e shkollave (70%) gjatë reg-jistrimit të nxënësve me handikap nuk parashtrojnë rezultate dhe mendime nga enti i Shëndetit Mendor dhe në shkol-la nuk ekziston procedurë standarde për identifikimin dhe përcjelljen e nxënësve me nevoja të veçanta arsimore.

testimi ekstern dhe matura janë pro-cese në të cilat assesi nuk mbahet llogari për qasjen. Gjatë testimit ekstern, nx-ënësit duhet të përdorin kompjuterë “të rëndomtë”, me çka për disa persona me handikap fizike paraqet sfidë të madhe (për shembull, një person i verbër nuk mund të përdorë një lexues të ekranit).

jo zyrtarisht, rezultatet e nxënësve me handikap nuk bëjnë pjesë në mesataren e shkollave dhe në mesataren e përg-jithshme kombëtare (ku bëhet një listë e veçantë dhe pastaj rezultatet e tyre nuk përfshihen kur llogaritet mesatarja)46

46 Shih: koçoska e., Shavreski z., jovanovska V., Llazovski V., Publikimi analiza e gjendjes së personave me pengesa fizike në Republikën e Maqedonisë”, viti 2016, komiteti i Helsinkit. në dispozicion në:< http://www.mhc.org.mk/system/uploads/redactor_assets/documents/2545/________________________________5_.pdf

e drejta për arsim duhet të interpretohet përmes një vizioni të zgjeruar të arsimit që shkon përtej arsimit të detyrueshëm dhe formal. kjo duhet të përf-shijë edhe edukimin parash-kollor dhe atë të lartë, por edhe aktivitetet jashtëshkollore dhe arsimin joformal.

njerëzit me handikap në shoqëri duhet të kenë qasje në mundësi të tilla të të mësuarit në mënyrë të barabartë me të tjerët dhe shteti duhet t’i ofrojë dhe garantojë këto mundësi.

46

krEu II

avokati i Popullit (në tekstin e mëte-jmë: aP), në Raportin nga vizitën e 6 shkollave të posaçme fillore dhe të mesme të Maqedonisë në vitin 2013, bën me dije se “është e nevojshme përpilimi i teksteve shkollore që do të jenë të për-shtatshëm për fëmijët. Shumica e shkol-lave speciale përballen me mungesën e bashkëpunimit nga ana e prindërve, madje jo i kënaqshëm është edhe bash-këpunimi me institucionet mjekësore, që i japin rezultatet dhe mendimet për aftësitë e kufizuara të fëmijëve”.

në bazë të situatës së shfaqur, avoka-ti i Popullit ka vënë në dukje se si sh-kak më i shpeshtë i braktisjes së para-kohshme të arsimit special janë martesa, përkeqësimi i gjendjes shëndetësore, mungesa e kushteve dhe pamundësive për arsimim të mëtejshëm në sistemin e rregullt arsimor për shkak të gjendjes së dobët ekonomike, si dhe për shkak të fa-voreve të caktuara të cilat i siguron shte-ti për grupet e ndryshme të prekshme.

nga informata e aP mund të shihet se prindërit e fëmijëve me handikap të

moderuara dhe të shumëfishta që mar-rin shtesa speciale i çregjistrojnë fëmijët nga shkolla, për shkak se me vendosjen e fëmijëve në konvikt kjo shtesë spe-ciale u ndërpritet47.

Praktika dhjetëvjeçare e segregimit ka bërë të dukshme pasojat serioze të edukimit të veçantë të fëmijëve. Seg-ragimi shkollor jo vetëm që diskrimi-non fëmijët dhe cenon të drejtën e tyre për arsimim në baza të barabarta me të tjerët, por edhe i zvogëlon mundësitë për të fituar aftësitë thelbësore të jetës përmes kontaktit me të tjerët; ky shpesh është hapi i parë në rrugën jetësore të shënuar nga segregimi.

47[ Shih: Raport i avokatit të Popullit: “informacion për gjendjen e përfshirjes së fëmijëve me nevoja të posaçme në shkollat speciale fillore dhe të mesme”, avokati i Popullit 2013, në dispozicion në:< http://ombuds-man.mk/upload/documents/2013/izvestaj-Posebni%20ucilista-2014.pdf> ]

krEu II


Republikën e Maqedonisë me vështrim mbi të drejtën në arsimDemistifikimi i çështjes së aftësisë së kufizuar në realizimin e së drejtës në arsim

krEu III

krEu III

1 objektivi, lënda dhe shembulli i hulumtimit

analiza – “Hallka që mungon” - është përpiluar në kuadër të projektit “Mar-gina obscura - çështja e aftësisë së ku-fizuar në procesin e pranimit në be” të cilën e realizon Polio Plus - Lëvizja kundër aftësisë së kufizuar.

Qëllimi i analizës ishte që të zbard-het çështja e aftësisë së kufizuar në praktikë ose për të pasqyruar gjendjen aktuale në drejtim të realizimit të të drejtave të fëmijëve dhe personave me aftësi të kufizuar në fushën e arsimit. analiza është konceptuar si një mjet në duart e aktorëve relevantë në këtë fus-hë për avancim të praktikës dhe për të harmonizuar dhe përmirësuar kornizën ligjore me kDPH.

Për qëllimet e analizës është krijuar një shabllon prej 1000 kopjeve, prej të cilave 500 prej tyre përfshijnë personat me handikap dhe 500 prindërit e fëmi-jëve me handikap, duke pasur kujdes në atë që në këtë mjedis të ketë përfaqë-sues nga të gjitha format e aftësisë së kufizuar.

në këtë drejtim, nga ana e personave me handikap janë pranuar përgjigjet nga 185 personat me handikap fizike, 145 persona me probleme me shikim-in, 140 persona me dëgjim të dëmtuar dhe 30 personat me handikap intelek-tuale. Prej prindërve të fëmijëve me handikap u morën përgjigje kthyese nga 120 prindërve të fëmijëve me handikap fizike, prindërit e fëmijëve me shikim të dëmtuar - 35, prindërit e fëmijëve me të dëgjim të dëmtuar - 60, prindërit e fëmi-jëve me handikap të kombinuara - 105 dhe 180 përgjigje nga ana e prindërve të fëmijëve me handikap intelektuale.

në bazë të informacioneve të mar-ra nga terreni, lidhur me përfaqësimin gjinor, u morën informacione kthyese nga 265 femra dhe 235 meshkuj. te prindërit e fëmijëve me handikap lid-hur me përfaqësimin gjinor janë mar-rë përgjigje nga 245 meshkuj dhe 225 femra. (Grafiku 3)

49




Lidhur me përkatësinë etnike, 645 pjesëmarrës janë deklaruar si maqedo-nas, 270 shqiptarë, 25 boshnjakë, 30 turq, 10 vlleh, derisa 20 pjesëmarrës janë deklaruar se janë nga bashkësia rome.

Shikuar nga aspekti i mbulimit terri-torial, në kuadër të këtij hulumtimi janë përfshirë si zonat urbane ashtu edhe ato rurale. Përfaqësim më të madh ka në Shkup, ku janë përfshirë 200 anketues, më pas tetova me 165 anketues, e më pas vijojnë nga Velesi me 80 anketues, Prilepi – 75 anketues, Gostivari -70, Gjevgjelia – 35 anketues, Strumica,

Struga, Radovishi, ohri, negotina, Do-jrani dhe Vinica – 15 anketues, Gradsko – 30 anketues, Resnja – 25, Probishti-pi, Shtipi, kërçova, kriva Pallanka dhe bogovinja me nga 20 anketues, koçani, kratova, kumanova, me nga 10 an-ketues, Manastiri, bërvenica, Debarca me nga 5 anketues.

te personat me handikap dominojnë përgjigjet e anketuesve me handikap të grupmoshave 30-40 vjeç, më pas paso-jnë anketuesit e moshave 40-44 vjet, de-risa te prindërit më e përfaqësuar është grupmosha 35-39 vjet, më pas vijojnë ata të moshës mbi 50 vjet. (Grafiku 4)

krEu IIIkrEu III

50 51

Grafiku 2. Shembull nga terreni – persona me handikap, mbi bazën e aftësive të kufizuara

Grafikui 3. Shembull nga terreni – persona me handikap dhe prindër të fëmijëve me aftësi të kufizuar Tabela 9: Shembull nga terreni – persona me aftësi të kufizuar dhe prindër të

fëmijëve me aftësi të kufizuar sipas përfaqësimit etnik




52 53

Struktura arsimore e të anketuesve është e ndryshme, ku më dominuese është arsimi i mesëm te të dy grupet. te personat me aftësi të kufizuar % është e madhe e personave me arsim fillor, si dhe 18% nuk kanë arsimim formal. Për

dallim nga prindërit, 33% kanë kryer ar-simin sipëror, kjo % te personat me aftë-si të kufizuar është shumë e ulët – vetëm 8% e të anketuarve kanë treguar se kanë arsimim sipëror.

Grafiku 4: Shembull nga terreni – persona me handikap dhe prindër të fëmijëve me aftësi të kufizuar në bazë të grupmoshave

Grafiku 5. Shembull nga terreni – persona me aftësi të kufizuar dhe prindër të fëmijëve me handikap në bazë të arsimimit

2. analiza kuantitative dhe kualita-tive e përgjigjeve të pyetësorëve

në sferën e arsimit, të anketuarit u përgjigjën në 10 pyetje. në mënyrë plotësuese të anketuarit kishin edhe pyetje për sfera të caktuara, që janë të lidhura ngushtë me gjendjen e aftë-sive të kufizuara dhe arsimit, dhe për të cilat të dyja grupet tregojnë njohuri të vogla ose nuk i përmendin fare në për-ditshmëri, edhe përkundër faktit që janë element i rëndësishëm në përcaktimin e politikave arsimore.

Lidhur me diskriminimin, 87% e të anketuarve konsiderojnë se janë të diskriminuar në shoqërinë tonë, ku arsimi gjendet në vendin e tretë - si sferë ku personat me aftësi të kufizuar janë deklaruar se janë të diskriminuar (70,5%).

një nga obligimet e shtetit, kur i ndërmerr të gjitha masat e nevojshme për sigurimin e të drejtës për arsim për personat me handikap, është të sigurojë qasjen fizike, pra aksesin deri në ndër-tesa, si dhe të sigurojë qasje në të gjitha informatat dhe komunikimet për fëmi-jët dhe të rriturit me handikap.

Sa i përket qasjes, 85.5% e të an-ketuarve kanë treguar se institucionet arsimore nuk janë të arritshme, kurse 12% mendojnë se janë pjesërisht të ar-ritshëm, ndërsa 2.5% kanë deklaruar se nuk e dinë (Grafiku 8).

“nxënësit me handikap duhet të ndjekin shkollat speciale, ku aty do të kenë mësim të përshtatur për ta dhe më lehtë do të mund të gjinden, sepse në ato shkolla ka vetëm fëmijë me handikap”, deklaratë nga një pjesëmarrës i grupit të fokusit.

“në shkolla ka izolim të fëmijëve me handikap, për shkak të nivelit të ulët të vetëdijes tek fëmijët e tjerë, por edhe për shkak të mungesës së teknologjisë ndihmëse dhe pa-jisjeve të nevojshme për të punuar me fëmijët me handikap. orët e edukatës fizike duhet të zbatohen edhe për fëmijët me handikap, këta aktualisht janë të përjashtuar nga kjo”, deklaratë nga një pjesëmarrës i grupit të fokusit.

krEu IIIkrEu III




54 55

Grafiku 6. a janë të diskriminuar personat me handikap në shoqërinë tonë?

Grafiku 7. në cilën sferë të jetës shoqërore personat me handikap janë më shpesh të diskriminuar?

ky mendim është identik si te prindërit e fëmijëve me handikap ashtu edhe te personat me handikap. 44% e personave me handikap mendojnë se institucionet arsimore nuk janë të arritshme, ndërsa 41.5% e prindërve e ndajnë këtë men-dim. 12% e numrit të përgjithshëm të të anketuarve mendojnë se institucionet

arsimore janë pjesërisht të aksesueshme. (Grafiku 8).

këtë mendim e ndajnë 7.5% e prindërve të fëmijëve me handikap dhe 4.5% e vetë personave me aftësi të ku-fizuar. 1.5% e personave me aftësi të

kufizuar kanë treguar se nuk e dinë nëse institucionit arsimore janë të arritshme apo jo, derisa vetëm 1% e prindërve e kanë këtë qëndrim. Lidhur me vetë gru-pet te personat dhe prindërit me aftësi të kufizuar ekzistojnë variacione të cak-tuara.

18.5% e personave me handikap fizike besojnë se institucionet nuk janë të ar-ritshme, krahasuar me prindërit e fëmi-jëve me handikap fizike, ku 10.5% men-dojnë se nuk janë të arritshëm dhe 1.5% mendojnë se institucionet janë pjesër-isht të aksesueshme. 12, 5% e personave

Grafiku 8. Sipas jush, nëse kopshtet/shkollat janë të arritshme për personat/fëmijët me handikap dhe në çfarë shkalle ?

krEu IIIkrEu III




56 57

me shikim të dëmtuar mendojnë se in-stitucionet nuk janë të arritshme, ndërsa 2% mendojnë se ato janë pjesërisht të aksesueshme. ky mendim është i ng-jashëm edhe me prindërit e fëmijëve me shikim të dëmtuar, ku 1% e tyre men-dojnë se institucionet janë pjesërisht të aksesueshme. Personat me dëgjim

të dëmtuar dhe pengesa gjatë të folurit kanë pikëpamje pothuajse të ngjashme sikurse personat me pamje të dëmtuar. 12% e tyre mendojnë se institucionet nuk janë të arritshme, ndërsa 2% prej tyre kanë treguar se ato janë pjesërisht të aksesueshme. Për dallim nga pikëpam-jet e personave me dëgjim të dëmtuar dhe pengesa në të folur, 1% e prindërve

të fëmijëve me dëgjim të dëmtuar dhe pengesa në të folur nuk e dinë nëse insti-tucionet arsimore janë të aksesueshme.

këto mendime u konfirmuan edhe nga pjesëmarrësit e grupit të fokusit, ku konk-luzioni i përgjithshëm është se shkollat fillore dhe të mesme, si dhe fakultetet në Maqedoni, nuk i përmbushin standardet

e aksesueshmërisë. Më shpesh, me qasje pjesëmarrësit nënkuptojnë aksesin fizik, domethënë rampë dhe ashensor, derisa parkingun dhe tualetet e aksesueshme as që i përmendin.

Duke u bazuar në përgjigjet e dhë-na nga të anketuarit, mund të vihet në përfundim se ata konsiderojnë se insti-tucionet arsimore nuk janë të qasshme

për personat me handikap. Duke qenë se njerëzit me shikim dhe dëgjim të dëmtu-ar dhe personat me pengesa në të folurit, personat/fëmijët me handikap intelek-tuale dhe të kombinuara, që realizojnë arsimin e tyre në shkolla speciale, nuk janë të vetëdijshëm për të gjitha ele-mentet e aksesueshmërisë jashtë grupit të tyre në komunitetin me aftësi të ku-fizuar.

Duke pasur parasysh se arsimi fillor dhe i mesëm është obligues dhe vetëm një numër i vogël i shkollave janë të qasshme, lind pyetja se si dhe në çfarë mënyre fëmijët me handikap mund ta ushtrojnë të drejtën e tyre për arsim.

Sa i përket qasjes dhe dis-ponueshmërisë së materialeve arsimore (tekstet shkollore, mjetet mësimore etj.), si dhe teknikat edukative, 95.5% e numrit të përgjithshëm të të anket-uarve konsiderojnë se ato nuk janë të përshtatshme, nga të cilët 49% janë per-sona me handikap, ndërsa 46.5 % janë mendime të prindërve të fëmijëve me handikap. Vetëm 4.5% e numrit të përg-jithshëm të të anketuarve janë përgjigjur pozitivisht, ku 3.5% e prindërve konsid-erojnë se materialet arsimore (tekstet shkollore, mjetet mësimore etj.) dhe

teknikat edukative janë të përshtatshme për nxënësit me handikap. Grafiku 10.

Shikuar përmes prizmit të vetë gru-peve, (Grafiku 11) mund të vërehet se personat me handikap fizike (1%),

prindërit e fëmijëve me handikap fizike (2.5%), si dhe me % shumë të vogël të prindërve të fëmijëve me shikim të dëmtuar dhe prindërit e fëmijëve me dëgjim të dëmtuar dhe pengesa në të folurit kanë mendimin se materialet janë të përshtatshme për personat me handikap.

Grafiku 9. Sipas jush, a kanë kopshtet/shkollat qasje dhe akses për personat/fëmijët me aftësi të kufizuar dhe deri në çfarë shkalle?

jam nënë e një vajze 8 vjeçare me zhvillim më të ulët. kërkova nga shkolla që të përshtatej tavolina, karrigia dhe tualeti që vajza ime të ndiqte mësimin, por më refuzoi drejtori i shkollës me konstatimin se “tani për një fëmijë unë do të duhet të rinovoj ...”

Deklarata e një pjesëmarrësi nga fokus grupi

krEu IIIkrEu III




Grafiku 10. nëse materialet arsimore (librat, pajisjet ndihmëse mësimore dhe ngjashëm) dhe teknikat edukative janë të përshtatshme për nxënësit me handikap?

Grafiku 11. nëse materialet arsimore (librat, pajisjet ndihmëse mësimore dhe ngjashëm) dhe teknikat edukative janë të përshtatshme për nxënësit me handikap?

këto mendime janë konfirmuar edhe nga pjesëmarrësit e grupit të fokusit, ku konkluzioni i përgjithshëm është se ato nuk janë të pajisura në mënyrë adekuate teknikisht dhe materialisht, fëmijët me nevoja të veçanta mësojnë në bazë të përmbajtjeve të papërshtatshme dhe të pa harmonizuara mësimore që nuk janë në gjendje t’i zotërojnë dhe nuk ka të tekste të veçanta shkollore që do të lehtësonin edukimin e kësaj kategorie fëmijësh.

krahas qasjes në shkollat fillore dhe të mesme, 72,5% e të anketuarve në pyet-jen: “nëse personat me aftësi të kufizuar kanë mundësinë që të kenë qasje në ar-simin sipëror, trajnim profesional, arsim për të rritur dhe mësim të përjetshëm pa diskriminim dhe në bazë të barabartë me të tjerët?” konsiderojnë se nuk kanë mundësi të barabarta që të kenë qasje deri në ato institucione.

“nëna ime më përshkruante mësimet me shkronja më të mëdha që të mund të mësoj. Provuam që të më lexojë me zë, por nuk munda që të koncentrohem ashtu”, deklarata e një pjesëmarrësi të grupit të fokusit.

“Studenti me aftësi intelektuale të kufizuara lexon, shkruan dhe mëson ngadalë. asistenti më tha se jam përtac, ndërsa unë kam nevojë për më shumë kohë që të mësoj materialin dhe më shumë kohë gjatë dhënies së kollokuiumit ose provimit. Mësoja me motrën time, e cila mi ndante leksionet në paragrafë më të vogël sepse ashtu më lehtë koncentrohem dhe më lehtë mësoj. Gjatë studimeve asistentët dhe profesorët e kanë kuptuar atë dhe më mundësuan që të përgjigjem me gojë ose më japin më shumë kohë gjatë provimit me shkrim”, u shpreh një student nga grupi i fokusit.

tekstet shkollore, lektyrat dhe librat e ngjashme nuk janë të qasshme në formate të përshtatshme për të verbrit ose fëmijët me shikim të dobët. “të gjitha librat dhe lektyrat ia shkruaj në font më të madh që të mund t’i lexojë”, u shpreh një prind i fëmijës me aftësi të kufizuar.

58 59

krEu IIIkrEu III




Grafiku 12. a kanë personat me handikap mundësinë për të hyrë në arsimin e lartë, trajnimin profesional, arsimin e të rriturve dhe në të mësuarit e përjetshëm pa diskriminim dhe në mënyrë të barabartë me të tjerët?

Grafiku 13. a e kanë mundësinë personat me handikap për të hyrë në arsimin e lartë, trajnimin profesional, arsimin për të rritur dhe të mësuarit e përjetshëm pa diskriminim dhe në mënyrë të barabartë me të tjerët?

nga 72% e të anketuarve, 42% e të anketuarve janë persona me handikap, ndërsa 30.5% janë prindër të fëmijëve me handikap. 19.5% e të anketuarve – prindër të fëmijëve me handikap nuk e dinë nëse fëmijët/personat me handikap mund të ushtrojnë të drejtën e tyre për arsim të lartë, trajnimin profesional, arsimim për të rritur dhe të mësuarit gjatë gjithë jetës pa diskriminim dhe në mënyrë të barabartë me të tjerët, që është fakt mjaft shqetësues. Grafiku 13

nga të dhënat në këtë grafik mund të konstatohet se prindërit e fëmijëve me handikap nuk kanë njohuri për mundësitë

dhe të drejtat që i kanë apo nuk i kanë personat me handikap kur janë të rritur.

në pyetjen “nëse gjatë procesit arsi-mor ju është siguruar juve/fëmijës tuaj adaptim i duhur?”, 61.5% e të anketu-arve janë përgjigjur negativisht (Grafi-ku 14), nga të cilët 35% janë persona me handikap dhe 26.5% janë prindër të fëmijëve me handikap. Vetëm 1.5% e të anketuarve – prindër të fëmijëve me handikap janë përgjigjur pozitivisht, res-pektivisht gjatë procesit arsimor u është siguruar përshtatje e duhur fëmijëve të tyre me handikap.

Grafiku 14. nëse gjatë procesit arsimor ju është siguruar juve/fëmijës tuaj adap-tim i duhur?

60 61

krEu IIIkrEu III




“fakulteti im është i kalue-shëm. Vetëm një shkallë është jashtë dhe babai im duhet të më ndihmojë këtu”, deklaratë e një personi me handikap.

“nëna ime ose gjyshja ime më shoqërojnë në fakultet për të kaluar shkallët. Përndryshe unë mundem vetë. ndonjëherë edhe kolegët po më ndihmojnë”, deklaratë e vajze me handikap.

“nxënësit dhe studentët shko-jnë në shkollë/universitet me të afërmit e tyre, më shpesh me prind”, deklaratë nga një përfaqë-sues i institucioneve.

Përqindja është shumë e lartë e të an-ketuarve që nuk kanë dhënë një përgjig-je. nga 37% e të anketuarve, 22% janë prindër të fëmijëve me handikap, ndërsa 15% janë persona me handikap. Vëzh-guar përmes vetë grupeve, mund të vëre-het se përshtatje adekuate iu është of-ruar prindërve me handikap fizike (1%) dhe prindërve të fëmijëve me shikim të dëmtuar (0.5%).

në Grafikun 15 mund të shihet se per-sonat dhe prindërit e fëmijëve me hand-ikap nuk e njohin mjaftueshëm institu-tin për adaptimin adekuat. në anketim ka gjithashtu një përqindje të lartë të të anketuarve që nuk i janë përgjigjur kësaj pyetjeje, ku përqindja më e mad-he paraqitet te prindërit e fëmijëve me handikap intelektuale (9.5%), pastaj te prindërit e fëmijëve me handikap të kom-binuara (4.5% ), pasuar nga prindërit e fëmijëve me handikap fizike (4%). në të anketuarit me handikap niveli më i lartë i që nuk e njohin institutin e adaptimit adekuat është në mesin e personave me handikap me shikim të dëmtuar (5%) dhe te personat me aftësive të kufizuara fizike (4%).

në pyetjen: “a ndihmon sistemi arsi-mor në zhvillimin e personalitetit, tal-enteve, kreativitetit dhe aftësitë e nx-ënësve/fëmijëve me handikap?”, 19% e të anketuarve konsiderojnë se sistemi arsimor ndihmon pjesërisht në zhvillim-in e talenteve, kreativitetit dhe aftësive të personave me handikap.

81% e numrit të përgjithshëm të të anketuarve konsiderojnë se sistemi arsi-mor nuk ndihmon në zhvillimin e per-sonalitetit, talenteve, kreativitetit dhe

Grafiku 15. nëse gjatë procesit arsimor ju është siguruar juve/fëmijës tuaj adap-tim i duhur?

Grafiku 16. a ndihmon sistemi arsimor në zhvillimin e personalitetit, talenteve, kreativitetit dhe aftësitë e nxënësve/fëmijëve me handikap?

62 63

krEu IIIkrEu III




aftësive të nxënësve/fëmijëve me hand-ikap. këtë mendim e ndajnë 47% e të an-ketuarve që janë persona me handikap.

në këto të dhëna, prindërit e fëmi-jëve me handikap kanë më pak mendim negativ në qasjen e sistemit arsimor në zhvillimin e personalitetit, talenteve, kreativitetit dhe aftësive të nxënësve/fëmijëve me handikap - 34%. është in-teresant fakti që konsideratat për zhvil-limin e pjesshëm është më i shprehur te prindërit e fëmijëve me handikap fizike

(4.5%) dhe te prindërit e fëmijëve me shikim të dëmtuar (1.5%).

Derisa te personat me handikap ky mendim është më i lartë te personat shi-kim të dëmtuar (2%) dhe te personat me dëgjim të dëmtuar dhe pengesa në të folurit. Përgjigja më e madhe negative në komunitet është për personat me han-dikap fizike (18%), ndërsa te prindërit – te prindërit e fëmijëve me handikap fizike (7.5%). Grafiku 17..

Графикон 17. Дали образовниот систем помага за развој на личноста, талентите, креативноста и способностите на учениците/децата со хендикеп?

“Përfshirja është punë e mirë vetëm për ata me aftësi të lehta fizike dhe mentale të kufizuara. Me ata që janë në gjendje më të rëndë nuk mund të punohet gjatë më-simit të rregullt. kjo merr kohën që duhet t’u përkushtohet gjithë nxënësve. Madje edhe vetëm një shkronjë po të mësohet, fëmijët e tjerë shkojnë para. kjo nuk është mirë edhe për vet fëmijën, sepse do të ndjejë veten më pak të vlef-shëm...”, deklaroi një pjesëmarrës nga grupi i fokusit.

“unë kam pengesa me të dëgjuarit. jam artist pa diplomë. kam mbaruar për bravapunues, sepse vetëm atë e ofron shteti në shkollën e mesme speciale. Doja të regjistrohesha në art, por nuk kishte mundësi – isha i shurdhër”, deklaroi një pjesëmarrës i grupit të fokusit.

Me qëllim që fëmijët me handikap të kenë qasje të lirë deri te institucionet ar-simore, tërësisht të marrin pjesë në ak-tivitetet arsimore dhe të rrisin nivelin e arritjes së tyre arsimore, duhet të përm-bushen katër parakushtet në vijim: 1) af-tësim të rrethinës fizike, siç janë dyert, korridoret, ashensorët dhe barrikadat e shkollave, si dhe të siguruarit e pro-grameve dhe materialeve mësimore dhe të pajisjeve; 2) trajnime dhe aktivitete të tjera për përforcimin e kapaciteteve të kuadrit mësimor dhe të punësuarve në shkolla; 3) ngritje të vetëdijes tek nxënësit, kuadri mësimor dhe persone-lit tjetër të punësuar për nevojat dhe kushtet në të cilat jetojnë personat me handikap; dhe 4) të siguruarit e siste-meve për mbështetje dhe ndihmë.

në atë drejtim, në pyetjen (Grafiku 18) “nëse shkollat/kopshtet kanë kuadër të trajnuar mësimor për punë me nxënësit/fëmijët me handikap?” 64,5 % e të an-ketuarve kanë bërë me dije se institucio-net nuk kanë kuadër të trajnuar. këtë mendim e ndajnë 40% e të anketuarve me handikap, ndërsa shumë më e vogël është përqindja tek prindërit e fëmijëve me handikap (24,5%). 27,5 % e të an-ketuarve megjithatë konsiderojnë se ka kuadër të trajnuar mësimor në institucio-

net arsimore, por është i pamjaftueshëm. edhe te ky mendim ekziston dallimi i madh mes personave me handikap në krahasim me prindërit me handikap, ku 21% e prindërve konsiderojnë se ka

64 65

krEu IIIkrEu III




kuadër, ndërsa ky mendim te personat me handikap është 6,5 %.

Duke u nisur nga vetë grupet, mund të vërehet se përgjigjet negative janë më të

mëdha në mesin e personave me hand-ikap fizike (16%), pasuar nga personat me shikim të dëmtuar (12%) dhe person-at me dëgjim të dëmtuar dhe pengesa në të folurit (10,5 %).

Grafiku 18. nëse shkollat/kopshtet kanë kuadër të trajnuar për punë me nx-ënësit/fëmijët me handikap?

Grafiku 19. nëse shkollat/kopshtet kanë kuadër të trajnuar për punë me nx-ënësit/fëmijët me handikap?

tek prindërit opinioni negativ krye-sisht shprehet nga prindërit e fëmijëve me handikap fizike (7%), ndërsa pastaj nga prindërit e fëmijëve me handikap intelektuale (9%). Mendimet e këtilla janë gjithashtu një tregues i mjaftue-shëm që shteti duhet, megjithatë, të marrë masa për të punësuar kuadër arsi-mor, duke përfshirë edhe mësimdhënës me aftësi të kufizuar të cilët janë të kualifikuar për gjuhën e shenjave dhe/ose alfabetin braj, dhe të ofrojë tra-jnime për stafin mësimdhënës që punon në të gjitha nivelet e arsimit.

Sistemi arsimor si një bazë duhet të ketë supozimin se të gjithë fëmijët mund të mësojnë dhe të kenë potencial për t’u arsimuar. kjo nënkupton zhvil-limin e pritjeve të larta në aspektin e re-zultateve të mësimit për të gjithë fëmi-jët. kjo gjithashtu do të thotë se sistemi duhet të identifikojë nevojat specifike të mësuarit të fëmijëve të ndryshëm dhe për të përshtatur praktikat e më-simdhënies në rrethanat specifike për të përmbushur këto nevoja dhe për të sig-uruar të gjithë fëmijëve mundësi të për-shtatshme për të mësuar në shkollë, si dhe jashtë saj. Shkurtimisht, ky parim do të thotë se shtetet duhet të marrin parasysh që rrethanat ekonomike, so-

“Përfshirja e fëmijëve të shurd-hër në sistemin arsimor nuk është realizuar, dhe kryesisht varet nga vullneti i individëve, mësimdhënësve apo stafit tjetër, ku atyre nuk u punohet dhe puna e tyre nuk vlerësohet. Studimi i gjuhës së gjesteve në arsim duhet të bëhet lëndë e detyrueshme. Për të shurdhrit, gjuha amtare është gjuha e gjesteve. nxënësit e shurdhër nuk lejohen të in-terpretojnë gjuhën e gjesteve”, deklaratë e një prej pjesëmar-rësve të grupit të fokusit.

ciale, kulturore apo personale të mos shndërrohen në burime të diskriminimit që do të parandalojnë disa fëmijë që të kenë përvojë cilësore të të mësuarit mbi baza të barabarta me të tjerët.

në këtë drejtim është edhe nevoja e të siguruarit të mbështetjes së nevojshme në kuadër të sistemit arsimor, ku 98% e të anketuarve konsiderojnë se në siste-min arsimor nuk janë në dispozicion sistemet për mbështetje të nxënësve me handikap që synojnë fitimin arsimin

66 67

krEu IIIkrEu III




efektiv. (Grafiku nr. 20). këtë mendim e ndajnë 49.5% e personave me aftësi të kufizuar, ndryshe nga prindërit e fëmi-jëve me handikap, ku 48.5% janë shpre-

hur se në sistemin arsimor nuk janë në dispozicion sistemet për mbështetje të nxënësve me handikap që synojnë fiti-min arsimin efektiv.

Grafiku 20. nëse në sistemin arsimor janë në dispozicion sistemet për përkrah-jen e nxënësve me handikap që kanë për qëllim përvetësimin e arsimimit efikas?

Grafiku 21. nëse në sistemin arsimor janë në dispozicion sistemet për përkrah-jen e nxënësve me handikap që kanë për qëllim përvetësimin e arsimimit efikas?

Lidhur me këtë pyetje, nuk ka ndry-shime të mëdha në të gjitha grupet e komunitetit. Pa dyshim edhe personat me handikap dhe prindërit e fëmijëve me handikap janë në të njëjtën linjë sa i përket pamundësisë së mbështetjes nga shteti.

në Grafikun 22 mund të shihet se 53.5% e të anketuarve konsiderojnë se puna e institucioneve arsimore nuk është e mirë, 27% janë deklaruar se nuk u pëlqen fare, ndërsa 19.5% e kanë ndjesinë se nuk është ajo që nevojitet.

Grafiku 22. Si e vlerësoni punën e institucioneve arsimore lidhur me personat me handikap?

Grafiku 23. Si e vlerësoni punën e institucioneve arsimore lidhur me personat me handikap?

68 69

krEu IIIkrEu III




Me vlerësimin “nuk është e mirë” janë deklaruar 27 % e të anketuarve me han-dikap dhe 26.5% e prindërve. Përqindja se nuk u pëlqen fare puna e institucione-ve arsimore lidhur me personat me han-dikap është më shumë e shprehur te të anketuarit me handikap (17.5%) në kra-hasim me prindërit e fëmijëve me han-dikap (10%). 13.5% e prindërve kanë “ndjesinë se nuk është ajo që duhet të jetë” që është 6.5% më e madhe se men-dimi i të anketuarve me handikap (6%).

Përqindja më e madhe e përgjigjeve se nuk është e mirë puna e institucioneve arsimore në lidhje me personat me han-dikap është shprehur nga personat me handikap fizike (11.5%) dhe te prindërit e fëmijëve me handikap intelektuale (9.5%). Grafiku 23

të anketuarve u ofruam 7 përgjigjeve dhe ata të zgjedhin se çfarë do t’u kishin propozuar shkollave/kopshteve që të përmirësohet inkluziviteti i fëmijëve me handikap në procesin e rregullt mësimor.

Grafiku 24. çfarë do t’u kishit propozuar shkollave/kopshteve për t’u përmirë-suar inkluziviteti i fëmijëve me handikap në procesin mësimor të rregullt?

“Mësimdhënësit nuk janë të tra-jnuar mjaftueshëm për të punuar me fëmijët me handikap: arsimi inkluziv nuk është studiuar në masën e duhur në fakultetet ped-agogjike. Mundësitë në dispozi-cion për zhvillimin profesional të mësimdhënësve janë iniciativa të sektorit civil, por janë zgjidhur në mënyrë sistematike”, deklaratë nga një pjesëmarrës i grupit të fokusit.

nga propozimet e dhëna (Grafiku 24) 86% e të anketuarve kanë treguar se është e nevojshme të ofrohen materiale arsimore të qasshme dhe të arritshme për fëmijët me handikap, ndërsa 72.5% e të anketuarve mendojnë se nevojitet tra-jnim i detyrueshëm për stafin ekzistues arsimor për të punuar me fëmijët me handikap të llojllojshme dhe përfshirjen e detyrueshme të çështjes së aftësisë së kufizuar në programet arsimore.

Vetëm 47% e të anketuarve vunë në dukje krijimin e një ekipi të veçantë për të punuar me fëmijët me handikap. 39% e të anketuarve theksuan planet individ-uale, ndërsa vetëm 30,5% do të kishin ofruar trajnime për kuadrin mësimor të gjuhës së shenjave.

bazuar në përgjigjet e theksuara, dalli-met kryesore mund të vërehen te person-at dhe prindërit e fëmijëve me handikap. Derisa 39% e prindërve do të propozo-nin krijimin e ekipeve speciale për të punuar me personat me handikap, këtë do ta kishin propozuar vetëm 8% e per-sonave me handikap.

Gjithashtu, 39% e prindërve do të propozonin zhvillimin e planeve in-dividuale, ndërsa personat me hand-ikap nuk do ta kishin sugjeruar fare

atë. ka edhe ndryshime të mëdha edhe në propozim-masat për përfshirjen e çështjes së aftësisë së kufizuar në pro-gramet arsimore ku 40.5% të personave me handikap do ta kishin propozuar këtë masë, për dallim nga prindërit (32%).

Situata është e ngjashme me aplikimin e trajnimit të detyrueshëm për kuadrin ekzistues, ku 38.5% e personave me handikap do ta kishin propozuar atë si një masë, për dallim nga prindërit ku vetëm 34% e të anketuarve do ta kishin propozuar këtë masë.

70 71

krEu IIIkrEu III




në pyetjen “çfarë lloj shkolle duhet të ndjekin personat me handikap?” 61% e të anketuarve janë përgjigjur se ai duhet të jetë arsim i rregullt, ndër-sa 39% konsiderojnë se ajo duhet të ndodhë në shkolla speciale.

edhe te kjo pyetje ka variacione të ndryshme midis prindërve dhe per-sonave me aftësi të kufizuar. në fakt, 10.5% e personave me handikap janë

për shkolla speciale, krahasuar me 28.5% të prindërve me fëmijë me han-dikap. 39.5% e personave me handikap janë për arsimim të rregullt, ndërsa 28.5% janë prindër të fëmijëve me han-dikap.

nëse shikojmë Grafikun 27 do të shohim se 12.5% e prindërve të fëmi-jëve me handikap intelektuale janë për shkolla speciale. Madje 3% e prindërve

Grafiku 25. çfarë do t’u kishit propozuar shkollave/kopshteve për t’u përmirë-suar inkluziviteti i fëmijëve me handikap në procesin mësimor të rregullt?

Për shkak të ndryshimeve të mëdha në masa të caktuara, rezultati është që per-sonat me handikap nuk janë të përfshirë në mënyrë aktive në procese të caktu-ara të iniciuara nga shteti dhe prindërit e fëmijëve me handikap. kjo mund të shihet qartë edhe nga përqindja e dallu-ar tek individët dhe prindërit e fëmijëve me handikap për zhvillimin e planeve individuale ose inkorporimin e ekipeve

speciale për të punuar me fëmijët me handikap në arsim.

Prandaj është e nevojshme që shteti dhe institucionet arsimore të përfshijnë personat me handikap, duke përfshirë edhe fëmijët me handikap intelektuale, në krijimin e të gjitha programeve, ma-save ose propozim aktiviteteve, edhe nëse janë ato të kota dhe të thjeshta, në të siguruarit e arsimit gjithëpërfshirës.

Tabela 10: çfarë kategoritë e personave me handikap do t’u kishin propozuar shkollave/kopshte për t’u përmirësuar inkluziviteti i fëmijëve me handikap në procesin mësimor të rregullt?

72 73

krEu IIIkrEu III




të fëmijëve me handikap fizike konsid-erojnë se fëmijët e tyre duhet të shko-jnë në një shkollë speciale. ndryshe nga prindërit, te personat me handikap përqindja është si në vijim: 1% e per-sonave me handikap intelektuale, 4.5% tek personat që kanë problem me dëg-jimin dhe pengesa në të folurit dhe 5% e personave me shikim të dëmtuar.

Qëndrimet e këtilla janë një tregues shtesë se që nga ratifikimi i konventës për të Drejtat e Personave me Hand-ikap, shteti nuk ka punuar për të ngritur ndërgjegjësimin e opinionit, si te pub-liku i gjerë, prindërit, ashtu edhe te vet personat me handikap.

Përfshirja në arsimin e rregullt është e rëndësishme jo vetëm për shkak se ajo

siguron mjedisin më të mirë arsimor për nxënësit me handikap, por për shkak se ajo ndihmon edhe në ballafaqimin me stereotipat dhe paragjykimet që kanë nxënësit tjerë pa handikap dhe publiku i gjerë për personat me handikap, ashtu edhe në tejkalimin e tyre.

Qëllimi i arsimimit special do të jetë vetëm për të përgatitur nxënësit për përfshirje në procesin e rregullt arsimor në ndonjë instancë të ardhshme e jo të bëhen institucione të tyre arsimore.

“Pse persona që kanë problem me të dëgjuarin të shkojnë në arsim të rreg-ullt - ejani ju në shkollë të mesme për të shurdhër, si do të kuptoheni ju me ne” - deklaratë e një pjesëmarrësi të grupit të fokusit.

Grafiku 26. çfarë shkolla duhet të ndjekin nxënësit me handikap?

Grafiku 27. çfarë shkolla duhet të ndjekin nxënësit me handikap?

74 75

“Prindërit e fëmijëve me handikap nuk duhet të mohojnë se ata kanë një fëmijë me handikap, sepse kur të regjistrohet fëmija në arsimin e rregullt do të mungojnë rezultatet për shkak të asaj. në testimin ekstern nuk lejohet sho-qërimi”, deklaratë e një pjesëmarrësi të grupit të fokusit.

“në dekadën e fundit arsimi i mesëm është i detyrueshëm, por qasja nuk është përmirësuar fare. fakti që arsimi i mesëm është bërë i detyrueshëm duhet të nënkuptojë një detyrim për shtetin që të ofrojë arsim të mesëm gjithëpërf-shirës. nuk duhet punët të varen nga ajo që çfarë personaliteti është drejtori i shkollës”, deklaratë e një pjesëmarrësi të grupit të fokusit.

“notimi i nxënësve me handikap që përcjellin një plan edukimi individual nuk është zgjidhur. Mësuesit kanë dilema se si të veprojnë, ku në shumicën e rasteve ‘bëjnë lëshime’, por ai është një reflektim i pritjeve të tyre të ulëta”, deklaratë e një pjesëmarrësi të grupit të fokusit.

krEu IIIkrEu III


Republikën e Maqedonisë me vështrim mbi të drejtën në arsimkonkluzione dhe rekomandime

• Përkundër ekzistimit të standardeve fort të bazuara ndërkombëtare që nda-lojnë diskriminimin dhe detyrimeve që rrjedhin nga legjislacioni kombëtar kDPH, legjislacioni nacional ende lë vend për paqartësi në lidhje me ndalim-in e ndarjes së shkollës mbi bazën e aftësisë së kufizuar.

• Legjislacioni në fushën e arsimit nuk ofron një qasje sistematike dhe të rrum-bullakosur për realizimin e së drejtës për arsimim të personave me aftësi të kufizuar pa diskriminim dhe në baza të barabarta me të tjerët, në pajtim me konventën për të drejtat e personave me handikap dhe, gjithashtu, nuk ka sanksione efektive në rastin e segregimit shkollor ndaj nxënësve me hand-ikap.

• institucionet arsimore nuk kanë obligim për aftësim përkatës dhe të njëjtat nuk janë përgjegjëse për mosrealizimin e pajustifikuar të së njëjtës, që është një pengesë serioze në luftën kundër diskriminimit ndaj personave me han-dikap dhe krijimin e mundësive të barabarta. Sipas hulumtimit 85.5% të personave me handikap dhe prindërve të fëmijëve me handikap besojnë se shkollat nuk janë përgjithësisht të qasshme për personat me handikap, 86% e të anketuarve treguan se materialet arsimore duhet të jenë të qasshme.

• Sistemi ekzistues i arsimit të lartë, trajnimi i vokacioneve, arsimi i të rriturve dhe të mësuarit e përjetshëm nuk përfshijnë çështjen e aftësisë së kufizuar dhe nuk ofrojnë mundësi për përfshirje më aktive të personave me handikap. Sipas anketës 72.5% e të anketuarve (personat me handikap dhe prindërit e fëmijëve me handikap) besojnë se ata nuk kanë mundësi të barabarta për qasje në arsimin e lartë, formimin profesional, arsimimin e të rriturve dhe të mësuarit e përjetshëm pa diskriminim mbi baza të barabarta me të tjerët.

konkluzione

77




• Personat me aftësi të kufizuar dhe organizatat e personave me handikap nuk janë të përfshirë në mënyrë aktive në krijimin e sistemit arsimor, si dhe as në politikat dhe projektet të cilat janë ngritur në këtë fushë.

• Vlerësimi i hyrjes së fëmijëve me handikap në sistemin arsimor bëhet në baza mjekësore-defektologjike që paraqet një pengesë serioze për përfshirje më aktive të personave me handikap në sistemin arsimor në të gjitha nivelet.

• institucionet arsimore në të gjitha nivelet nuk nxisin përfshirjen e kuadrove me handikap në hartimin e politikave, si dhe në përfshirjen aktive të organiza-tave të personave me handikap, individëve me aftësi të kufizuar ose fëmijëve me handikap.

• Praktika tregon se shteti nuk ndërmerr përpjekje të mjaftueshme për të zbat-uar plotësisht detyrimet e ndërmarra me ratifikimin e konventës për të Dre-jtat e Personave me Handikap dhe nevojitet përmirësim i konsiderueshëm, në mënyrë që të realizohen në mënyrë efektive të drejtat e personave me hand-ikap.

• nga rezultatet e hulumtimit konstatohet se shumica e personave me aftësi të kufizuar dhe prindërve të fëmijëve me handikap nuk i njohin të drejtat e tyre/të drejtat e fëmijëve të tyre me handikap, ndaj interpretimin e tyre më së shpe-shti e lidhin me qasjen mjekësore të shikimit të situatës së aftësisë së kufizuar. Po kështu, edhe personat me handikap dhe prindërit e fëmijëve me handikap kanë një nivel të ulët të njohurive rreth infrastrukturës ekzistuese instituciona-le për të drejtat e tyre.

• institucionet shpesh marrin vendime për planifikimin e arsimit pa pasur përf-shirjen sociale si qëllim dhe pa përfshirjen e organizatave të personave me handikap, vetë fëmijët dhe nxënësit me handikap. Për shembull, vendimi për të hapur ose për të mbajtur shkolla të caktuara apo vendimet për të hapur klasa të reja në shkollat e caktuara shpesh sillen pa marrë parasysh nevojat e fëmijëve me handikap në arsimin gjithëpërfshirës. Sipas sondazhit 42% e personave dhe prindërve me handikap besojnë se duhet të ketë ekipe të veçan-ta për të punuar me persona/fëmijë me handikap në sistemin arsimor, 39% e prindërve të fëmijëve me handikap besojnë se duhet të kenë plane individuale, ndërkohë që personat me handikap konsiderojnë se nuk ka nevojë për ato.

• Mësimdhënësit shpesh ndihen të përgatitur në mënyrë joadekuate për të më-suar fëmijët me handikap. kompetencat e nevojshme për praktikën efektive nuk zhvillohen në mënyrë sistematike dhe nuk ofrohet mbështetje adekuate në sistemin arsimor.

• ekzistimi i sistemit segregues të arsimimit të fëmijëve me aftësi të kufizuar nuk ofron kualitet më të lartë të arsimit dhe ulje të animozitetit ndaj fëmijëve me handikap dhe më tej, e njëjta nuk mundëson zhvillimin e kapaciteteve individuale, talenteve dhe aftësive të personave me handikap. Sipas anketës, 61% e të anketuarve besojnë se nxënësit me handikap duhet të shkojnë në arsim të rregullt.

• Mosndërmarrja e masave për të siguruar cilësinë e arsimit në të gjitha shkollat në mënyrë të barabartë ushqen rrethin vicioz të cilësisë më të ulët të arsimit, veçanërisht në klasa të veçanta dhe speciale për fëmijët me handikap, pas çka sistemi arsimor ka pritshmëri të ulëta ose asnjë lloj pritshmërie nga fëmijët me handikap.

• një nga barrierat kryesore në diskriminim ndaj fëmijëve me handikap në siste-min arsimor është mungesa e një vetëdije kolektive për rëndësinë e arsimit gjithëpërfshirës për kohezionin social dhe krijimin e një shoqërie, ku fëmijët dhe nxënësit me handikap do të kenë mundësi të barabarta.

konkluzione konkluzione

78 79




• nevojitet reformë urgjente të ligjit për tekstet shkollore, me përcaktim të qartë të detyrës për përpunimin e tyre në formate të arritshme.

• është i nevojshëm një kuadër rregullator adekuat që të mënjanohet përqen-drimi i lartë i nxënësve me handikap në shkollat speciale, si dhe masa me të cilat disa nga këto shkolla do të mbyllen, ndërsa disa do të ishin të reformuara në qendra tranzicioni nga arsimi special në arsim të rregullt.

• janë të nevojshme politika aktive që të përcaktohen nevojat arsimore dhe të mundësohet përfshirje të nxënësve me handikap të cilët më vonë janë të përf-shirë në sistemin e arsimit, veçanërisht personat e rritur me aftësi të kufizuar të cilët, për shkak të një numri të caktuar rrethanash, nuk kanë qenë të përf-shirë në arsim. Gjithashtu, janë të domosdoshme edhe masat për përfshirje të nxënësve me handikap, që janë të vendosur në institucione dhe objekte shëndetësore.

• është i nevojshëm zhvillimi i shërbimeve për mbështetje të institucioneve arsimore me përfshirje aktive të personave me handikap.

• është i nevojshëm një ndryshim ligjor dhe struktural në Qendrën për arsim Profesional, ku do të përfshihen kuadro me handikap.

• Që legjislacioni të ketë efektin e dëshiruar për këtë grup të banorëve, i një-jti duhet të jetë i shoqëruar me masa tjera shtesë, si për shembull ngritja e vetëdijes, ndërtim të kapaciteteve të institucioneve përgjegjëse dhe analizë detale të legjislacionit dhe politikave dhe promovimin e tyre të duhur.

• ndryshim dhe njohje të gjuhës së gjesteve si gjuhë zyrtare dhe obligim për mësimin e saj në shkolla.

• Marrje e masave dhe politikave për fushata të vazhdueshme për ndryshimin e mentalitetit në nivel të shoqërisë. Me rëndësi të madhe është shoqëria në tërë-si, bartësit e vendimeve dhe të gjithë pjesëtarët të përfshirë në fushën e arsimit ta kuptojnë tërësisht nevojën e ndryshimit të kësaj paradigme.

• Legjislacioni kombëtar në sferën e arsimit duhet tërësisht të reformohet në drejtim të përputhjes së tërësishme me konventën për të Drejtat e Personave me Handikap dhe të vlejë si për institucionet arsimore publike, ashtu edhe për ato private.

• ndalimi i diskriminimit si dhe përshtatja e duhur në bazë të aftësive të ku-fizuara në të gjitha nivelet duhet qartë të përcaktohet në kornizën ligjore dhe pastaj e njëjta të vlejë për regjistrimin dhe kushtet për regjistrim të nxënësve në institutin arsimor adekuat; qasja e nxënësve për cilëndo lëndë mësimore, institucion ose interes të cilin e ofron instituti arsimor; ose çregjistrimin e nxënësit nga instituti arsimor; ose çfarëdo sanksioni tjetër i ndërmarrë kundër nxënësit.

• Me rëndësi të madhe është të përpunohet sistemi gjithëpërfshirës i vlerësimit të nevojave arsimore të nxënësve me handikap. ky sistem duhet të jetë i pa-varur nga shkollat, ndërsa puna e tij duhet të përcillet me kujdes dhe rregull-isht nga ana e shtetit, ku do të jenë të përfshira kuadro dhe profesionistë me handikap. Planet arsimore individuale për personat me handikap duhet të jenë të përshtatura dhe të krijuara në pajtim me nevojat e fëmijës dhe me përf-shirjen aktive të personave dhe fëmijëve me handikap në të gjitha proceset.

• është e nevojshme reforme urgjente e programeve mësimore, ku qartë do të përcaktohet detyra për përpunimin e tyre në formate të arritshme, si dhe hyrje e detyrueshme e lëndës për çështjen e aftësive të kufizuara, ndërsa në fakulte-tin Pedagogjik do të ishin krijuar profile të reja për mbështetje dhe punë me nxënësit me handikap, si për shembull asistentë arsimorë.

• Duhet të ripërcaktohen detyrat dhe përgjegjësitë e profesionistëve të shërbi-meve profesionale të shkollës me qëllim të sigurohet mbështetje adekuate për mësimdhënësit dhe nxënësit. Vendi i tyre është në klasë, ku do të marrin pjesë në mënyrë aktive për mësimin e nxënësve.

rekomandime Препораки

80 81




• inkorporimi i detyrimit për përfshirje të obligueshme të organizatave të per-sonave me handikap dhe individualëve me handikap, si dhe vetë fëmijët me handikap, pastaj duke marrë parasysh të gjithë format e aftësive të kufizuara dhe bilancin gjinor, në krijimin e të gjitha programeve, masave ose propozim aktivitetet, pa marrë parasysh nëse janë më të thjeshta dhe më të zakonshme në procesin e sigurimit të arsimit gjithëpërfshirës.

• ngritja e vetëdijes te personat me handikap dhe prindërit e fëmijëve me han-dikap për konventën për të Drejtat e Personave me Handikap, të drejtat e tyre dhe përgjegjësitë e shtetit të marra me ratifikim të konventës.

• nga të dhënat e hulumtimit rekomandohet që është e nevojshme rritja e kapac-itetit dhe organizatave të personave me handikap për përfaqësim dhe përf-shirje në miratimin e politikave që i kanë të bëjnë me personat me handikap.

Rezolutë e miratuar nga asambleja e Përgjithshme e okb-së, më 13 Dhjetor të vitit 2006, 24 janar të vitit 2007. në dispozicion në: https://treaties.un.org/doc/source/docs/a_ReS_61_106-e.pdf >

Statusi i nënshkrimit dhe ratifikimit të kDPH. në dispozicion në: <http://treaties.un.org/Pages/VieëDetails.aspx?src=tReatY &mtdsg_no=iV-15&chap-ter=4&lang=en>

Ligji për ratifikimin e konventës për të drejtat e personave me invaliditet dhe Protokollin fakultativ të konventës për të Drejtat e Personave me Handikap, ku-vendi i RM-së, viti 2011, faqe 19, në dispozicion në: <http://www.slvesnik.com.mk/issues/eD1ff6fC1C8a1f4a8f36f48efDe95e55.pdf>

Publikimi: “kushtetuta e Republikës së Maqedonisë, me amendamentet e kushtetutës i – XXXii“, nP Gazeta zyrtare e RM-së, faqe 55, edicioni 55, në dispozicion në: < http://www.slvesnik.com.mk/content/ustav%20na%20RM%20-%20makedonski%20-%20finaLen%202011.pdf >

“objektivat për zhvillim të Qëndrueshëm deri më 2030” – objektivi 4. në dis-pozicion në:< https://www.un.org/sustainabledevelopment/education/ >

“Studim tematik për të drejtën e personave me handikap në arsimim. Raporti i zyrës së komisionarit të Lartë të kombeve të bashkuara për të Drejtat e nje-riut të okb, a/HRC/25/29 and Corr.1, paragrafi 3 dhe 68. në dispozicion në:< https://www.ohchr.org/en/HRbodies/HRC/RegularSessions/Session25/Docu-ments/a-HRC-25-29_en.doc>

“koment i përgjithshëm nr. 13 (1999), neni 13: e drejta e arsimit” – neni 13 (2) e drejta e arsimit, faqe 3 okb komiteti për të Drejtat ekonomike, Sociale dhe kulturore. në dispozicion në: < http://www.refworld.org/docid/4538838c22.html >

Bibliografia

82 83

rekomandime




“koment i përgjithshëm nr. 4 (2016), neni 24: e drejta e arsimit inkluziv” – para-grafi 17 okb komiteti për të drejtat e personave me handikap, në dispozicion në: <http://www.refworld.org/docid/57c977e34.html >

“koment i përgjithshëm nr. 4 (2016), neni 24: e drejta e arsimit inkluziv” – para-grafi 11okb komiteti për personat me handikap. në dispozicion në: < http://www.refworld.org/docid/4538838f0.html >

Poposka zh. Publikimi, “interpretues i konventës ndërkombëtare për të Drejtat e Personave me Handikap i organizatës të kombeve të bashkuara”, faqe 69-70, 2018 Polio Plus, në dispozicion në: <http://polioplus.org.mk/margina/dokumenti/tolkuvac-b5-mk.pdf>

Dr. Poposka zh, Dr. jovevski L. Publikimi: “e drejta antidiskriminuese”, oSbe në Shkup

Pikëpamjet përfundimtare të Raportit inicial të Republikës së Maqedonisë nga komiteti për të Drejtat e Personave me Handikap, të miratuara nga komiteti në mbledhjen e 20-të (27 gusht-21 shtator 2018). okb komiteti për të Drejtat e Per-sonave me Handikap. në dispozicion në: < https://tbinternet.ohchr.org/_layouts/treatybodyexternal/Download.aspx?symbolno=CRPD/C/MkD/Co/1&Lang=en>

Ligji i arsimit fillor, tekst i konsoliduar, („Gazeta zyrtare e Republikës së Maqe-donisë”, nr. 103/2008, 33/2010, 116/2010, 156/2010, 18/2011, 42/2011, 51/2011, 6/2012, 100/2012, 24/2013, 41/2014, 116/2014, 135/2014, 10/2015, 98/2015, 145/2015, 30/2016, 127/2016 dhe 67/2017), МaSH, në dispozicion në: <http://www.mon.gov.mk/>

Ligji i arsimit të mesëm,tekst i konsoliduar, („Gazeta zyrtare e Republikës së Maqedonisë”, nr. 44/1995, 24/1996, 34/1996, 35/1997, 82/1999, 29/2002, 40/2003, 42/2003, 67/2004, 55/2005, 113/2005, 35/2006, 30/2007, 49/2007, 81/2008, 92/2008, 33/2010, 116/2010, 156/2010, 18/2011, 42/2011, 51/2011, 6/2012, 100/2012, 24/2013, 41/2014, 116/2014, 135/2014, 10/2015, 98/2015, 145/2015, 30/2016, 127/2016 dhe 67/2017), MaSH, në dispozicion në: < http://www.mon.gov.mk>

Bibliografia Bibliografia

84 85

Ligji për arsimin e lartë, MaSH, në dispozicion në: < http://www.mon.gov.mk/images/documents/zakoni/zakon_ViSokoto_obRazoVanie-final.pdf>

Ligji i arsimit të lartë, MaSH, në dispozicion në: < http://www.mon.gov.mk/>

indikatorët për cilësinë e punës së shkollave, MaSH, në dispozicion në: http://mirceacev-lisicani.weebly.com/uploads/2/5/2/8/25280659/indikatori.pdf

Ligji i teksteve shkollore për arsim fillor dhe të mesëm (“Gazeta zyrtare e Republikës së Maqedonisë, nr. 98/2008, 99/2009, 83/2010, 36/2011, 135/2011, 46/2012, 24/2013, 120/2013, 29/2014, 146/2015, 217/2015 dhe 30/2016)

Ligji për arsimtarët në shkollat fillore dhe të mesme (“Gazeta zyrtare e Repub-likës së Maqedonisë”, nr. 10/2015, 145/2015, 30/2016, 127/2016 dhe 67/2017)

Raport nga organizatat e personave me handikap dhe organizatave të qytetarëve për implementimin e kPLH, i dorëzuar për shqyrtim në sesionin e 20-të të okb komiteti mbi të drejtat e personave me handikap, viti 2018. në dispozicion në: < https://tbinternet.ohchr.org/_layouts/treatybodyexternal/Download.aspx?symbol-no=int%2fCRPD%2fCSS%2fMkD%2f31979&Lang=en>

Ligji për standardet e nxënësve (“Gazeta zyrtare e Republikës së Maqedonisë” nr. 52/2005, 117/2008, 17/2011, 135/2011, 15/2013, 41/2014, 146/2015 dhe 30/2016)

najçevska M., kadriu b., jandrijeska jovanova k., çavkovska b., Mora ba-jrami V., të padukshëm për shoqërinë, Vlerësim i gatishmërisë për ratifikimin e konventës mbi të drejtat e personave me pengesa, fondacioni Shoqëria e Hapur – Maqedoni, Shkup, viti 2011. në dispozicion në: <http://soros.org.mk/dokumenti/fooM-nevodlivi-za-opstestvoto-Mk.pdf>

Ligji për parandalimin dhe mbrojtjen nga diskriminimi, Gazeta zyrtare e RM-së, nr. 50/2010, i datës 13 prill 2010. në dispozicion në: <http://www.mtsp.gov.mk> dhe <http://www.slvesnik.com.mk>.




Shkollat fillore dhe të mesme në fund të vitit 2016/2017, Pasqyrë statistikore nr. 2.4.18.05/896, enti Shtetëror i Statistikës, 2018. në dispozicion në: < http://www.stat.gov.mk/Publikacii/2.4.18.05.pdf

Shkollat fillore dhe të mesme në fund të vitit 2012/2013 Pasqyrë statistikore nr. 2.4.18.05/896, enti Shtetëror i Statistikës, 2014. në dispozicion në: < http://www.stat.gov.mk/Publikacii/2.4.18.05.pdf>

Shkollat fillore dhe të mesme në fund të vitit 2013/2014 Pasqyrë statistikore nr. 2.4.15.07/816, enti Shtetëror i Statistikës, 2015. në dispozicion në:<http://www.stat.gov.mk/Publikacii/2.4.15.07.pdf>

Shkollat fillore dhe të mesme në fund të vitit 2014/2015 Pasqyrë statistikore nr. 2.4.16.06/851, enti Shtetëror i Statistikës, 2016. në dispozicion në:< http://www.stat.gov.mk/Publikacii/2.4.16.06.pdf>

Shkollat fillore dhe të mesme në fund të vitit 2015/2016 Pasqyrë statistikore nr. 2.4.17.05/874, enti Shtetëror i Statistikës, 2017. në dispozicion në:< http://www.stat.gov.mk/Publikacii/2.4.17.05.pdf >

Mbrojtja sociale e fëmijëve, të rinjve dhe të rriturve, 2017, Pasqyrë statistikore nr. 2.4.18.10/901, enti Shtetëror i Statistikës, 2018, në dispozicion në:< http://www.stat.gov.mk/PrikaziPoslednaPublikacija.aspx?id=22>

Raport nga hulumtimi: zbatimi i teknologjisë informatike asistive në shkollat e rregullta fillore në Maqedoni, nevojat dhe gjendja aktuale, Hapni dyert, Shkup, mars 2011, faqe 9-15.

adrijana isahi-Palloshi, Lidushka Vasilevska, Lepa tërpçeska, Goran Spasovski, Radmilla Stojkovska-aleksova, David Crabtree, inkluzioni në arsimin e mesëm professional, doracak për punë me nxënësit me nevoja të posaçme, këshilli bri-tanik, Shkup, viti 2014, faqe 69

86 87

Publikimi: arsimi inkLuziV në kuadër të shkollave sipas masës së nxënësve: rezultatet dhe rekomandimet nga studimi për Maqedoninë, MaSH, viti 2010, në dispozicion në: <http://www.unicef.org/tfyrmacedonia/inCLuSiVe_RePoRt_MkD(1).pdf >

Raport: “Mapimi i Vet praktikave dhe politikave arsimore për inkluzionin dhe kohezionin social në ballkanin Perëndimor, turqi dhe izrael. Raporti për Maqe-doninë” viti 2013, në dispozicion në:http://docplayer.net/79775693-Mapping-of-vet-educational-policies-and-practices-for-social-inclusion-and-social-cohesion-in-the-ëestern-balkans-turkey-and-israel.html>

zhaneta Poposka, bekim kadriu, elena Grozdanova, Rexhepali çupi, elena koçoska, analiza e praktikave diskriminuese në sferën e arsimit, oSbe dhe MPPS, Shkup, viti 2014, faqe 103

koçoska e., Shavreski z., jovanovska V., Llazovski V., Publikimi analiza e gjendjes së personave me pengesa fizike në Republikën e Maqedonisë”, viti 2016, komiteti i Helsinkit. në dispozicion në:< http://ëëë.mhc.org.mk/system/uploads/redactor_assets/documents/2545/________________________________5_.pdf >

Raport i avokatit të Popullit: “informacion për gjendjen e përfshirjes së fëmijëve me nevoja të posaçme në shkollat speciale fillore dhe të mesme”, avokati i Pop-ullit 2013, në dispozicion në:< http://ombudsman.mk/upload/documents/2013/izvestaj-Posebni%20ucilista-2014.pdf>

Bibliografia Bibliografia

Polio plus – lëvizja kundër handiklapit

Polio Plus është organizatë maqedonase multietnike, multikonfesionale qytetare e personave me dhe pa handikap e cila punon në lidhje esenciale dhe realizimit të plotë të së drejtave dhe lirive themelore të personave me handikap.

Misioni ynë është përforcimi i besueshmërisë të personave me handikap dhe krijimin e shoqërisë me mundësi të barabarta për të gjithë.

Misionin e realizojmë nëpërmjet përfaqësimit dhe lobimit për ndryshime dhe menaxhim të legjislacionit, arsimit, punësimit dhe jetës së pavarur të personave me handikap nga njëra anë, si dhe ngritjes së vetëdijes publike, afirmimit të kreativitetit të tyre dhe kontribut në bashkësi nga ana tjetër.

“Polio Plus nuk udhëton vetë”. Misionin tonë e realizojmë së bashku me faktorë tjerë të shoqërisë.

Kontakt

Polio Plus – lëvizje kundër handikapit

Bulevar Avnoj 64 lokal 2

1000 Shkup, Maqedoni

Telefon/faks: +389 2 2400 544

Е- posta: [email protected]

Documents

Hallka që mungon - Polio Pluspolioplus.org.mk/margina/dokumenti/Alkata-sto-nedostasuva-B5-al.pdf · handikap gjatë krijimit të politikave publike, miratimit të vendimeve dhe përforcimit