Handreiking Gevaarlijke stoffen voor de arbocatalogus...Hoofdstuk 5 geeft tools voor het beoordelen van de risico’s van stoffen op de werkplek. Hoofdstuk 6 bevat een overzicht van

“Handreiking Gevaarlijke stoffen” van AWVN en MKB-Nederland op www.DeArbocatalogus.nl - 1

Handreiking Gevaarlijke stoffen voor de arbocatalogus © Mei 2009, AWVN / MKB-Nederland DEXIS Arbeid, M. Fleuren Werkgeversvereniging AWVN, drs. J.L.L. Schaeffer MKB-Nederland, W.H.L. Peters en drs. I.S.A Larmoyeur


Inhoudsopgave Leeswijzer 3 1 Domein 42 Leidraad 73 Arborisico’s ten gevolge van gevaarlijke stoffen 174 Wetgeving gevaarlijke stoffen 285 Beoordeling van het risico van stoffen 356 Publicaties en links 40 Bijlage 1 Oplossingenregister 42


Leeswijzer Deze handreiking geeft uitleg over het onderwerp gevaarlijke stoffen en de wijze waarop u dit thema in een arbocatalogus kunt behandelen. U treft achtergrondinformatie aan die u in uw arbocatalogus kunt gebruiken, en krijgt advies over de manier waarop u het thema gevaarlijke stoffen in de arbocatalogus kunt opnemen. Hoofdstuk 1 omschrijft wat onder ‘gevaarlijke stoffen’ wordt verstaan. Hoofdstuk 2 geeft een leidraad voor het behandelen van gevaarlijke stoffen in de arbocatalogus. Hoofdstuk 3 beschrijft de arborisico’s die kunnen worden veroorzaakt door gevaarlijke stoffen. Hoofdstuk 4 bevat de weten regelgeving over gevaarlijke stoffen. Hoofdstuk 5 geeft tools voor het beoordelen van de risico’s van stoffen op de werkplek. Hoofdstuk 6 bevat een overzicht van relevante publicaties en links. Bijlage 1 bevat voorbeelden van concrete oplossingen voor arborisico’s die samenhangen met gevaarlijke stoffen.


1 Domein

1.1 Wat is een stof? Gevaarlijke stoffen zijn stoffen die door hun eigenschappen een veiligheids- of gezondheidsrisico opleveren. In deze handreiking bedoelen we met ‘stoffen’: ► zowel enkelvoudige stoffen als preparaten of producten die uit meerdere stoffen zijn

samengesteld; ► alle verschijningsvormen: gassen, dampen, nevel, rook, stofwolken, vloeistoffen of vaste

stoffen; ► echte ‘producten’ zoals we die uit de verpakking halen; ► maar ook producten die (soms onbedoeld) tijdens productieprocessen ontstaan, bijvoorbeeld

rook van een dieselmotor, dampen die vrijkomen bij sealen, tonerstof en ozon uit de laserprinter en metaaldamp bij het lassen.

In de volksmond wordt het woord ‘stof’ anders gebruikt dan in de wereld van de chemie en de wetgeving. In technische zin bestaat een stof uit één bestanddeel (enkelvoudige stof), terwijl de volksmond met de term ‘stoffen’ zowel enkelvoudige stoffen bedoelt als mengsels van allerlei stoffen. Dergelijke mengsels worden in de wet ‘preparaten’ genoemd en in de dagelijkse praktijk ook wel aangeduid als ‘producten’.

1.2 Stoffen in uw branche

Er zijn vele duizenden verschillende stoffen waar werknemers tijdens het werk mee in aanraking kunnen komen. Ook in branches waar werken met stoffen niet direct de hoofdactiviteit is, kunnen wel degelijk risico’s aan de orde zijn. Denk bijvoorbeeld aan schoonmaakmiddelen, ontkalker, chloor, afbijtmiddel, ovenreiniger, thinner of andere oplosmiddelen, bestrijdingsmiddelen, middelen voor ongediertebestrijding, toner, brandstoffen, spuitbussen e.d. Deze producten worden in vrijwel ieder bedrijf gebruikt. Of dit ook tot risico’s leidt, is afhankelijk van de manier waarop en de intensiteit waarmee deze stoffen worden gebruikt.

1.3 Reikwijdte van de handreiking

De handreiking is bedoeld voor uiteenlopende branches die in hun arbocatalogus het thema gevaarlijke stoffen willen opnemen. Gevaarlijke stoffen vormen een zeer breed thema, met uiteenlopende werksituaties en risico’s. Tussen branches bestaan grote verschillen: de aard van de stoffenproblematiek verschilt en ook de kennis die in de branche al aanwezig is. Bij het opstellen van deze handreiking zijn keuzes gemaakt met betrekking tot de uitgebreidheid en moeilijkheidsgraad van de informatie. De aangeboden informatie zal voor sommigen dus te diep gaan en voor anderen weer te oppervlakkig zijn. Als zich in de branche zeer complexe stoffenrisico’s voordoen, zijn wij ervan uitgegaan dat de branche over voldoende expertise beschikt om zelf oplossingen in de arbocatalogus op te nemen. In deze handreiking hebben wij ons daarom beperkt tot de situaties waarin er geen extreem hoge risico’s bestaan en die in de Arbowet aan de orde komen.


De handreiking gaat niet in op: ► biologische agentia (stoffen van biologische oorsprong of levende micro-organismen); ► geneesmiddelen en radioactieve stoffen (we gaan ervan uit dat deze worden gebruikt in

situaties waar voldoende expertise bestaat om zelf invulling te geven aan de arbocatalogus); ► maatregelen die gelden voor bedrijven die vallen onder het besluit ‘risico op zware

ongevallen waarbij gevaarlijke stoffen betrokken zijn’ (BRZO; zie artikel 6 van de Arbowet en afdeling 2 van het Arbeidsomstandighedenbesluit artikelen 2.2 t/m 2.5h) (De handreiking dekt niet alle aspecten die in de betreffende situaties aan de orde zijn. Voor deze situaties zijn bedrijven verplicht een aanvullende risico-inventarisatie en evaluatie (ARIE) op te stellen en maatwerkmaatregelen te nemen. Dergelijke bedrijven zullen daarvoor voldoende deskundigheid in huis hebben.);

► maatregelen die gelden in geval er sprake is van een explosieve atmosfeer in de zin van ATmosphère EXplosible (ATEX);

► milieuaspecten (REACH <http://www.senternovem.nl/REACH/Helpdesk/Index.asp>) en eisen voor vervoerders van gevaarlijke stoffen (Zie ook ‘De Arbowet en andere wetten over stoffenrisico’s’).

Er zijn dus meer aandachtspunten op het gebied van stoffen dan in deze handreiking worden behandeld. Om alle aspecten van het stoffengebruik goed te regelen zijn daarom aanvullende maatregelen noodzakelijk die niet in deze handreiking worden behandeld. Speciale aandacht vraagt de recent ingevoerde wetgeving Registratie, Evalulatie, Autorisatie en beperking van CHemische stoffen (REACH <http://www.senternovem.nl/REACH/Helpdesk/Index.asp>).

1.4 De Arbowet en andere wetten over stoffenrisico’s Het opslaan of werken met stoffen op de werkplek kan arbo- en milieurisico’s veroorzaken. Dit kunnen risico’s met zeer beperkte effecten zijn, maar ook risico’s met enorme gevolgen (rampen). Met name ter voorkoming van rampen is er op dit terrein vrij veel (internationale) wetgeving beschikbaar. Bij het ontwikkelen van een arbocatalogus vraagt het aandachtsgebied ‘stoffen’ zodoende om een afbakening. In de wetgeving is onderscheid gemaakt naar: ► milieuwetgeving (gericht op bescherming van de algemene bevolking en het leefmilieu) en ► arbowetgeving (gericht op bescherming van de werkende mens). Deze leidraad gaat uit van de arbowetgeving, maar er zijn veel raakvlakken met de milieuwetgeving en ook met de Warenwet. Het is belangrijk om rekening te houden met (en gebruik te maken van) de volgende wetten anders dan de Arbowet: ► de Europese regelgeving REACH: de stoffendossiers bevatten informatie over de gevaren

die mensen lopen als ze aan stoffen worden blootgesteld, en over de daarmee samenhangende beschermende maatregelen;

► de Wet milieubeheer <http://wetten.overheid.nl/BWBR0003245> en de Wet vervoer gevaarlijke stoffen, met bepalingen ten aanzien van het vervoer en de verpakking van gevaarlijke stoffen; inmiddels wordt deze wetgeving geleidelijk vervangen door nieuwe wetgeving (REACH en EU-GHS);

► de Wet milieubeheer, met bepalingen over het hanteren, opslaan en afvoeren van afvalstoffen;


► specifieke juridische bepalingen over geneesmiddelen, radioactieve stoffen en bestrijdingsmiddelen, onder meer in de Wet gewasbeschermingsmiddelen en biociden; voor deze stoffen gelden bijzondere vereisten die niet in de Arbowet zijn opgenomen;

► de Warenwet <http://wetten.overheid.nl/BWBR0001969>, die ervoor moeten zorgen dat stoffen die in producten zijn verwerkt, niet tot onaanvaardbare risico’s leiden.

Bovengenoemde wetgeving is dus primair gericht op het beschermen van het milieu. Het gaat dan om de veiligheid van omwonenden, consumenten en anderen die niet beroepsmatig aan stoffen worden blootgesteld. Deze wetten verplichten producenten en leveranciers tot het beschikbaar stellen van voldoende informatie over de betreffende stoffen. Daarvan gaat tevens een beschermende werking uit voor de werkende mens. Het is cruciaal dat bedrijven die stoffen gebruiken of verhandelen, zich in REACH verdiepen. Zij moeten namelijk melden hoe zij die stoffen behandelen. Als ze dit niet doen, mogen ze de betreffende stoffen in de toekomst niet meer gebruiken of verhandelen. Raadpleeg de REACH-website <http://www.senternovem.nl/REACH/Helpdesk/Index.asp> om te bepalen of dit voor u van toepassing is. Daarnaast is het belangrijk te weten dat REACH-producenten verplicht zijn per stof een dossier aan te maken. Daarin moeten zij de gevaren van de stoffen beschrijven, en ook de maatregelen die bij specifieke toepassingen vereist zijn. U kunt in deze dossiers dus bruikbare informatie vinden wanneer u de gevaren van de stoffen wilt vaststellen en u wilt nagaan wat de vereiste beschermende maatregelen zijn bij toepassing van die stoffen in uw branche.


2 Leidraad

Als stoffen een gezondheidsrisico of gevaar vormen voor medewerkers in een branche, dan kan de branche ervoor kiezen oplossingen voor een veilig gebruik van stoffen op te nemen in de arbocatalogus. In deze paragraaf is in stappen beschreven hoe u dit zou kunnen aanpakken.

Stap 2.1: Inventariseer welke stoffen de branche gebruikt

Stap 2.2: Selecteer de bedrijfsprocessen en de daarbij gebruikte gevaarlijke stoffen die u in de arbocatalogus wilt opnemen

Stap 2.3: Stel vast welke grenswaarden in de branche gelden

Stap 2.3: Verzamel of ontwikkel effectieve oplossingen

2.1 Inventariseer welke stoffen de branche gebruikt

De eerste stap heeft tot doel inzicht te krijgen in de bedrijfsprocessen of werksituaties in de branche waarbij medewerkers in aanraking kunnen komen met risico’s van stoffen. U kunt daarbij de volgende bronnen raadplegen: ► de brancheleden zelf: u kunt bijvoorbeeld actief inventariseren wat zij hierover in hun

risico-inventarisaties en -evaltuaties (RI&E’s) hebben staan; ► branche-inventarisaties uit het verleden, die bijvoorbeeld zijn opgesteld in het kader van de

arboconvenanten of de Versterking Arbeidsomstandighedenbeleid Stoffen (VASt) van het ministerie van Sociale Zaken en Werkgelenheid (SZW);

► geaggregeerde gegevens uit een branche-RI&E-instrument: als veel bedrijven in de branche een branche-RI&E-instrument gebruiken, is misschien zichtbaar (of zichtbaar te maken) welke arborisico’s vaak in de RI&E’s voorkomen;

► branche- of sectorrapporten van de Arbeidsinspectie waarin de stoffenproblematiek wordt beschreven;

► informatie van arbodiensten die in de branche actief zijn; ► informatie van andere sectoren of branches met vergelijkbare bedrijfsprocessen of

werksituaties; ► informatie van (koepels van) stoffenleveranciers of -producenten over het gebruik van

stoffen in de branche (REACH); betrek de leveranciers en producenten vanaf de start in het project; u zult hen nodig hebben bij het achterhalen van stoffeninformatie en het vinden van oplossingen;

► registraties van beroepsziekten of bedrijfsongevallen: zijn deze bekend in verband met stoffen in de sector (Nederlands Centrum voor Beroepsziekten <http://www.beroepsziekten.nl>, verzekeraars)?

► informatie bij onderwijs- of onderzoeksinstituten die mogelijk binnen de branche specifiek onderzoek hebben gedaan op het terrein van stoffen.

Welke informatie inventariseren? Bij het in kaart brengen van de stoffenrisico’s in de branche is het belangrijk vooraf zorgvuldig te bepalen welke informatie u over de risico’s moet verzamelen. Wat moet u weten om straks een selectie te maken van de meest relevante stoffen waarvoor u oplossingen wilt opnemen in de arbocatalogus? Denk goed na over de structuur van de inventarisatie.


De beste ingang om de risico’s gestructureerd in kaart te brengen is het bedrijfsproces (de werksituatie) waarbij gevaarlijke stoffen worden gebruikt. U inventariseert daarbij: ► welke bedrijfsprocessen (werksituaties) er in de sector zijn waarbij stoffen kunnen

vrijkomen; ► welke stoffen daarbij vrij kunnen komen; ► welke gevaren deze stoffen kunnen opleveren (zie hiervoor de site van het Rijksinstituut

voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM) <http://www.rivm.nl/rvs/gevaar/index.jsp>); ► hoe groot de kans is dat medewerkers met de stof in aanraking komen. Dit laatste is meestal

bepalend voor het feitelijke risico dat aanwezig is. Het onderstaande (voorbeeld)formulier kan bij de inventarisatie behulpzaam zijn:

Bedrijfsproces/

werksituatie

Aandeel

mede-

werkers

Stoffen Veiligheids-

en/of

gezondheids-

gevaren

Geva-

rensym-

bolen,

R- en S-

zinnen

Ernst van

het effect

Mate van

blootstelling

Kans

dat het

gebeurt

Lassen 15% Lasrook Longaandoening

bij inademing

n.v.t. Aanzienlijk

letsel

Voortdurend Goed

mogelijk

15% Lasgassen,

acetyleen in

combinatie met

zuurstof

Explosierisico en

brand

F+, O, E Ramp Voortdurend Onwaar-

schijnlijk

Spuiten 20% Oplosmiddelen Brand en explosie F+ Zeer ernstig Voortdurend Onwaar-

schijnlijk

5% Oplosmiddelen Organisch

psychosyndroom

(OPS)

Xn Zeer ernstig Dagelijks Goed

mogelijk

Isocyanaten Overgevoelig-heid Xi Aanzienlijk

letsel

Dagelijks Goed

mogelijk

Opslag 20% Brand-

gevaarlijke, zeer

giftige en

corrosieve

stoffen

Brand en

explosie,

vrijkomen van

giftige en

schadelijke

stoffen

F+, T+, C Zeer ernstig Maandelijks Onwaar-

schijnlijk

Afval verwerken 10% Giftige stoffen,

restant in

afvalverpakking

en

poetsmateriaal

Inademing en

huidcontact met

giftige stoffen

T Aanzienlijk

blijvend

letstel

Dagelijks Onge-

woon,

maar

mogelijk

Toelichting op het formulier ► Bedrijfsproces/werksituatie: werkzaamheden of een verzameling van werkzaamheden

waarbij stoffen kunnen vrijkomen. ► Aandeel medewerkers: het aandeel van de medewerkers dat aan de genoemde stoffen

blootstaat; als dit stofrisico veel medewerkers in de branche kan ‘raken’ is dit belangrijker dan wanneer er maar weinig medewerkers aan dit stofrisico blootstaan.

► Stoffen: omschrijving van de stof of groep van stoffen. ► Veiligheids- en/of gezondheidsgevaren: het type gevaar van de stof of stoffen.


► Gevarensymbolen, R- en S-zinnen: de indeling van de stof volgens de etikettering (R: Risk: omschrijving van het gevaar, S: Safety: veiligheidsaanbevelingen) of het veiligheidsinformatieblad.

►

De Fine en Kinney-risicobeoordeling werkt als volgt. U berekent de risicoscore volgens de formule Ernst (E) x Blootstelling (B) x Waarschijnlijkheid (W). De waarden voor E, B en W zijn:

E (ernst van het effect) B (blootstelling) W (waarschijnlijkheid, kans)

100 catastrofaal, vele doden 10 voortdurend 10 kan worden verwacht, bijna zeker

40 ramp, verscheidene doden 6 dagelijks tijdens de werkuren 6 goed mogelijk

15 zeer ernstig, één dode 3 wekelijks of incidenteel 3 ongewoon, maar mogelijk

7 aanzienlijk blijvend letsel 2 maandelijks 0,5 onwaarschijnlijk

3 tijdelijke arbeidsongeschiktheid 1 enkele malen per jaar 0,2 vrijwel onmogelijk

1 betekenisvol, EHBO vereist 0,5 zeer zelden 0,1 bijna niet denkbaar

In dit geval dus:

Bedrijfsproces/werksituatie

Stoffen Ernst van het effect

Mate van blootstelling

Kans dat het gebeurt

Risicobeoordeling

Lassen Lasrook 7 10 6 420

Lasgassen, acetyleen in combinatie met zuurstof

100 10 0,5 500

Spuiten Oplosmiddelen 15 10 0,5 75

Oplosmiddelen 15 6 6 540

Isocyanaten 7 6 6 252

Opslag Brandgevaarlijke, zeer giftige en corrosieve stoffen

15 2 0,5 15

Afval verwerken Giftige stoffen, restant in afvalverpakking en poetsmateriaal

7 6 3 126

In dit voorbeeld zijn de oplosmiddelen bij het spuiten en de lasrook en lasgassen bij het lassen dus de voornaamste aandachtspunten. Als u de blootstelling en de risico’s meer gedetailleerd in kaart wilt brengen, dan zijn er rekenmodellen beschikbaar die u kunt gebruiken om de risico’s onderling te vergelijken. U moet hiervoor wel eerst informatie invoeren over de eigenschappen van de stoffen, de manier waarop deze worden toegepast en eigenschappen van de werksituaties. Bij de berekeningen wordt dan rekening gehouden met de stofeigenschappen én met de eigenschappen van de


werksituatie. Een zeer geschikt hulpmiddel hierbij is de Stoffenmanager <www.stoffenmanager.nl> die is ontwikkeld in het kader van het project VASt <http://www.arbo.nl/stoffencentrum>. Op Europees niveau zijn algemene instructies beschikbaar voor de risicobeoordeling. Veel van de in Nederland gehanteerde instrumenten zijn hierop gebaseerd (zie bijlage 2, pagina 113 van het document Praktische richtsnoeren van niet-bindende aard <http://osha.europa.eu/fop/netherlands/nl/legislation/PDFdownloads/2261-NL.pdf>).

2.2 Selecteer de bedrijfsprocessen

Na de inventarisatie heeft u zicht op de omvang van de stoffenproblematiek in uw sector. U weet welke bedrijfsprocessen of stoffen daarin een rol spelen en u kent de ernst van de risico’s. Voor welke stoffen of werksituaties gaat u nu oplossingen in de arbocatalogus opnemen? Dat is afhankelijk van uw ambitie (hoe gedetailleerd wilt u zijn en hoe ver wilt u gaan?), de haalbaarheid (hoeveelheid tijd en geld hebt u ter beschikking?) en omgevingsfactoren (welke wensen hebben leden en vakbonden?). Als u niet voor alles een oplossing kunt of wilt aanbieden, zult u keuzes moeten maken. Maar hoe doet u dat? Hiervoor zijn twee scenario’s beschikbaar: ► selectie op basis van bedrijfsprocessen, aan de hand van vooraf vastgestelde criteria (2.2.1); ► selectie op basis van stofeigenschappen (2.2.2). 2.2.1 Selectie van stoffen of bedrijfsprocessen aan de hand van vooraf bepaalde criteria Op basis van een inventarisatie van gebruik van stoffen in de sector kunt u een selectie maken van de bedrijfsprocessen (werksituaties) en/of stoffen die u in de arbocatalogus opneemt. Om prioriteiten te stellen heeft u selectiecriteria nodig. Deze criteria hangen nauw samen met de motieven van de branche om een arbocatalogus te maken. Wilt u bijvoorbeeld alle risico’s opnemen of wilt u zich juist concentreren op een aantal prioriteiten? Maak met betrokken partijen (veelal vakbonden en vertegenwoordigers van brancheleden) vooraf afspraken welke criteria u hierbij hanteert. Dit helpt om snel keuzes te maken en voorkomt discussie achteraf. Een (niet uitputtend) overzicht van voorbeelden van selectiecriteria die voor u van belang kunnen zijn: ► De beleidsregels voor bepaalde stoffen zijn moeilijk te hanteren (behoefte aan maatwerk). ► De betreffende stoffen zijn buitengewoon gevaarlijk en kunnen dus een ernstig effect

veroorzaken (zie ‘Hoe medewerkers gevaren kunnen herkennen’). ► De betreffende stoffen worden veel gebruikt en er is een grote kans om ermee in contact te

komen (zie ‘Beoordeling van het risico van stoffen’). ► Veel medewerkers in de sector lopen gevaar of ondervinden hinder. ► Veel werkgevers hebben moeite met het beheersen van het risico. ► De betreffende stoffen of werksituaties kunnen een imagoprobleem veroorzaken of liggen

politiek gevoelig. ► Het gaat om ‘vergeten’ gevaarlijke of hinderlijke stoffen; voor de andere gevaarlijke stoffen

hebben brancheleden al voldoende geregeld. Het ligt voor de hand om in de arbocatalogus te beginnen bij de gevaarlijkste stoffen. Dat heeft de wetgever in eerste instantie ook gedaan: voor stoffen die kankerverwekkend zijn, die acuut


tot vergiftiging leiden of die rampen kunnen veroorzaken door explosie, brand of verspreiding van een gifwolk bevat de wetgeving gedetailleerdere voorschriften. Het risico wordt echter niet alleen bepaald door de gevaarlijke eigenschappen van stoffen. Ook de mate van blootstelling of de kans dat de stof vrijkomt zijn bepalend voor het risico. Wordt er veel gewerkt met de stof (in welke hoeveelheid, hoe lang, hoe vaak, door hoeveel mensen)? En wordt de stof bij gebruik over de omgeving verspreid of wordt de stof alleen in een gesloten proces verwerkt? De branche wil misschien juist voorkomen dat alle aandacht in de arbocatalogus uitgaat naar enkele zeer gevaarlijke stoffen. De brancheleden gebruiken die stoffen waarschijnlijk al heel gecontroleerd. Aandacht in de catalogus voor die ‘bekende’ problemen zou ten koste kunnen gaan van aandacht voor stoffen die weliswaar op zichzelf minder gevaarlijk zijn, maar waar wel heel veel mensen aan worden blootgesteld. Op basis van een goede inventarisatie en selectie kunt u dit effect voorkomen. 2.2.2 Selectie op basis van stofeigenschappen De hierboven geschetste aanpak gaat uit van het bedrijfsproces of de werksituatie. Dat veronderstelt dat in de praktijk voldoende kennis beschikbaar is over de gevaren van specifieke bedrijfsprocessen of werksituaties. Maar dat is niet altijd het geval. Ook kan het zijn dat de sector zeer veel verschillende werkzaamheden kent. Dan is deze aanpak eveneens minder vruchtbaar. In zo’n geval kunt u overwegen om eerst in kaart te brengen welke stoffen de branche gebruikt en welke daarvan gevaarlijke eigenschappen hebben. Vervolgens kunt u prioriteit geven aan de ‘gevaarlijkste’ stoffen. Voor die stoffen zoekt u dan uit waar ze worden toegepast en welke risico’s in die situaties kunnen optreden. Als u de gevaarlijkste categorie heeft verwerkt, gaat u verder met de volgende gevarencategorie enzovoorts. Een voorbeeld van een prioritering op basis van gevaarlijke eigenschappen zou kunnen zijn: ► prioriteit 1: producten of stoffen die zijn ingedeeld in de categorie ‘zeer vergiftig’ en/of

‘zeer licht ontvlambaar’ en/of ‘explosief’; ► prioriteit 2: producten of stoffen die zijn ingedeeld in de categorie ‘vergiftig’ en/of ‘licht

ontvlambaar’ en/of ‘bijtend/corrosief’; ► prioriteit 3: producten of stoffen die in de overige gevarencategorieën zijn ingedeeld. Let op! Deze indeling is louter gebaseerd op gevaarlijke eigenschappen. In welke hoeveelheden de sector de betreffende stoffen gebruikt blijft dus buiten beschouwing, evenals de mate waarin mensen met de stof in contact komen (blootstelling). Bovendien is de indeling op basis van de gevarencategorie zeer grofmazig. Om dit specifieker te maken kunt u de risico’s ook ordenen op basis van de R-zinnen. Die geven scherper aan met welke risico’s u rekening moet houden. Met de Stoffenmanager <www.stoffenmanager.nl> kunt u een nog specifiekere analyse maken. Daarbij wordt ook rekening gehouden met de mate waarin medewerkers aan de stof worden blootgesteld. De Stoffenmanager vereist wel dat u vooraf veel gegevens verzamelt en analyseert.


2.3 Vaststellen welke grenswaarden in de sector gelden

Voor gevaarlijke stoffen gelden zogeheten grenswaarden. Dit zijn de hoeveelheden van een stof die in de lucht van de werkomgeving aanwezig mogen zijn. Daarnaast bestaan er ook grenswaarden voor de hoeveelheden van een stof die in het lichaam aanwezig mogen zijn (zogeheten ‘biologische grenswaarden’), bijvoorbeeld het gehalte lood in het bloed. De definitie van grenswaarde luidt: een grenswaarde is de gemiddelde concentratie, gedurende een referentieperiode (tijd), van een enkelvoudige stof of een mengsel met een vaste samenstelling die het risico op gezondheidsschade doeltreffend beheerst, voor zover bekend met de huidige stand van de wetenschap, ook indien de blootstelling wordt herhaald gedurende een heel arbeidsleven (bron: leidraad SER). Wanneer deze grenswaarden worden overschreden, dan moeten bedrijven maatregelen treffen om de blootstelling van medewerkers aan deze stof te verminderen. Sinds 2007 wordt onderscheid gemaakt tussen wettelijke grenswaarden enerzijds en door werkgevers en werknemersvertegenwoordigers samen vast te stellen private grenswaarden anderzijds. 2.3.1 Wettelijke grenswaarden De overheid stelt voor een beperkt aantal gevaarlijke stoffen de grenswaarden vast. Deze zijn terug te vinden in de nieuwe Arbeidsomstandighedenregeling <http://wetten.overheid.nl/BWBR0008587>. In bijlage XIII <http://wetten.overheid.nl/BWBR0008587/BijlageXIII> staan onder A de grenswaarden van ongeveer 120 niet-kankerverwekkende stoffen en onder B de grenswaarden van ongeveer 50 kankerverwekkende stoffen. Voor huidblootstelling zijn er geen wettelijke grenswaarden. Als een stof gevaarlijk is bij huidcontact, dan moet de werkgever maatregelen nemen die huidcontact voorkomen. 2.3.2 Private grenswaarden

Als er geen wettelijke grenswaarden zijn, dan moet een gebruiker deze zelf bepalen (‘bedrijfsnorm’). Deze worden dan afgeleid uit onderzoeken of bijvoorbeeld van normen in het buitenland. Uit artikel 4.3 van het Arbobesluit valt af te leiden dat de private grenswaarde op een zodanig niveau moet worden vastgesteld dat er geen schade kan ontstaan aan de gezondheid van de werknemer. Behulpzaam hierbij zijn: ► de leidraad van de SER <www.veiligwerkenmetchemischestoffen.nl>; deze leidraad is

leidend in Nederland; ► de databank grenswaarden van de SER

<http://www.ser.nl/nl/taken/adviserende/grenswaarden.aspx>; ► gegevens over risico’s en veilig gebruik van stoffen die beschikbaar zullen komen in het

kader van REACH (helpdesk REACH <www.helpdesk-reach.nl>); ► oude grenswaarden (oude MAC-waarden) (zie de databank grenswaarden van de SER

<http://www.ser.nl/nl/taken/adviserende/grenswaarden.aspx>). Als alternatief voor het bepalen van grenswaarden mag u ook kiezen voor een ‘veilige werkwijze’. Een veilige werkwijze leidt tot een zodanig lage blootstelling dat de stof altijd beneden de grenswaarde blijft. De leidraad van de SER biedt ook ondersteuning bij het vinden van deze veilige werkwijzen. Een veilige werkwijze die is afgeleid uit de leidraad van de SER, heeft de goedkeuring van de Arbeidsinspectie.


Als er geen wettelijke grenswaarde is, moeten bedrijven die dus zelf vaststellen. Het kan praktisch zijn dat in brancheverband te doen. U kunt de aldus ontwikkelde grenswaarden (of veilige werkwijzen) vervolgens in de arbocatalogus opnemen. 2.4 Verzamelen of ontwikkelen van effectieve oplossingen

2.4.1 Eisen aan oplossingen

2.4.2 Toegankelijkheid van oplossingen

2.4.3 Het verzamelen van oplossingen

2.4.4 Het selecteren van oplossingen

2.4.5 Het ontwikkelen van oplossingen

2.4.1 Eisen aan oplossingen In de stappen inventariseren en selecteren is bepaald voor welke stoffen of processen u een oplossing moet vinden. In de stap vaststellen van grenswaarden is bepaald tot welk niveau de oplossing moet beschermen: de oplossing moet ervoor zorgen dat de stof onder de grenswaarde blijft. De volgende stap is het vinden of ontwikkelen van oplossingen die hiervoor kunnen zorgen. In Nederland geldt de verplichting om te streven naar oplossingen aan de bron. Maatregelen die meerdere medewerkers beschermen (collectieve bescherming bieden) hebben voorrang boven maatregelen die de individuele medewerker beschermen (zoals persoonlijke beschermingsmiddelen). Praktisch houdt dit in dat u bij het zoeken naar oplossingen altijd eerst moet kijken naar maatregelen die de risicobron wegnemen. Pas als dat redelijkerwijs niet mogelijk is, kunt u uitwijken naar andere maatregelen. Dit wordt de arbeidshygiënische strategie genoemd. Formeel gezien zijn oplossingen dus pas helemaal goed als ze het probleem aan de bron aanpakken. Omdat dit in de ene situatie wel haalbaar is, maar in de andere niet, horen ook oplossingen die niet geheel voldoen aan de arbeidshygiënische strategie thuis in de arbocatalogus. De gebruiker moet zelf bepalen of een bronaanpak in zijn situatie haalbaar is of dat hij moet uitwijken naar een oplossing die ‘lager in de hiërarchie’ staat. Het moet de gebruiker dan wel duidelijk zijn dat hij in dat geval eerst moet onderbouwen waarom een ‘betere’ oplossing redelijkerwijs niet van hem kan worden gevraagd. Een voorbeeld uit de meubelindustrie. Als je de wet strikt neemt, zou je moeten afspreken geen hout meer te gebruiken vanwege de houtstofblootstelling (bronbestrijding). Dat kun je redelijkerwijs niet vergen. Het gebruik van een specifieke plaatselijke afzuiging bij het handmatig schuren van houten meubelen voorkomt de blootstelling aan houtstof niet helemaal, maar is mogelijk de best haalbare oplossing. Deze oplossing hoort dus thuis in een arbocatalogus. Het gebruik van adembescherming kan dan aanvullend ook een ‘doeltreffende’ maatregel zijn om het restrisico te bestrijden. Oplossingen mogen niet strijdig zijn met de wet. De eisen die zijn verwoord in de Arbowet, het Arbeidsomstandighedenbesluit en de Arbeidsomstandighedenregeling, zijn bepalend. Een oplossing moet dus altijd zorgen dat het risico onder de grenswaarde blijft. De Arbeidsinspectie toetst of de oplossingen in de arbocatalogus aan deze eisen voldoen.


2.4.2 Toegankelijkheid van oplossingen Een afzonderlijke eis is dat oplossingen in de arbocatalogus toegankelijk moeten zijn voor iedereen. Toegankelijk betekent enerzijds dat de samensteller van de arbocatalogus oog heeft voor de moeilijkheidsgraad van de aangeboden informatie en anderzijds dat hij ervoor zorgt dat de gebruikers de gezochte informatie eenvoudig kunnen vinden. Het is essentieel vooraf goed na te denken over wie de beoogde gebruikers van de arbocatalogus zijn. De doelgroep bepaalt immers hoe de informatie eruit moet zien en via welke ingangen je die kunt vinden. De doelgroep is bijvoorbeeld bepalend voor de taal die u gebruikt (hoe deskundig zijn gebruikers?) en hoe u de informatie opbouwt (volgens welke logica zoekt een gebruiker?). Wat de logica betreft: gebruikers kunnen heel verschillend aankijken tegen het vraagstuk gevaarlijke stoffen. Arboprofessionals denken vaak vanuit de volgordes en thema’s die in de weten regelgeving zijn opgenomen, chemici vanuit de indeling van stoffen of stoffengroepen en medewerkers vanuit de werksituatie (‘welke werkzaamheden ben ik aan het doen?’). U moet oplossingen in de arbocatalogus zodanig beschrijven dat eindgebruikers alle mogelijke kenmerken (‘trefwoorden’) kunnen vinden. Het is handig om voor het beschrijven van oplossingen en werkwijzen in de arbocatalogus een vast format af te spreken. Wij adviseren in ieder geval op te nemen: ► de naam van de oplossing; ► de naam van de stof of het product (let wel: productnamen kunnen veranderen, dus veel

onderhoud!); ► het CAS-nummer van de stof of het nummer dat de fabrikant aan zijn product koppelt (let

wel: de productnummers van fabrikanten kunnen veranderen, dit vergt dus veel onderhoud!);

► het bedrijfsproces of de werksituatie waarin de stof wordt gebruikt en waarop de oplossing betrekking heeft (bijvoorbeeld ‘lassen’, ‘verven of lakken’, ‘vloerreiniging’, ‘desinfecteren’, ‘schuren’, ‘veilig opslaan’, ‘hanteren van gevaarlijk afval’, enzovoorts);

► het artikel van het Arbobesluit of de Arboregeling waarop de oplossing betrekking heeft; ► het niveau van de arbeidshygiënische strategie waarop de oplossing zich richt (vervanging

van de stof of het proces, voorkomen van emissie, afschermen van de bron, afzuiging en ventilatie, afschermen van de werkplek, organisatorische maatregelen, persoonlijke beschermingsmiddelen, voorlichting en instructie, (periodiek) medisch onderzoek);

► het type risico of de blootstellingsroute waarop de oplossing zich richt (brand of explosie, inademing, huidcontact, contact met ogen, veilige opslag, veilige verpakking en etikettering);

► trefwoorden die van het bovenstaande zijn afgeleid, bijvoorbeeld ‘huidproblemen’, ‘stofafzuiging’, ‘stofmaskers’, ‘EHBO’, ‘afval’, e.d. Dit zijn woorden die niet direct in de titel van de oplossing zijn opgenomen, maar die worden toegevoegd zodat de gebruikers de oplossing gemakkelijk kunnen vinden. Dit is bijvoorbeeld zinvol als er voor hetzelfde verschijnsel meerdere benamingen zijn, zoals ‘huidaandoeningen’, ‘eczeem’, ‘huidirritatie’ en ‘huidschade’.


2.4.3 Het verzamelen van oplossingen U kunt oplossingen gericht verzamelen door: ► een gerichte onderzoek onder brancheleden (format toezenden met een toelichting of

instructie); ► het overnemen van oplossingen uit arbocatalogi <http://www.arboportaal.nl/content/szw-

goedgekeurde-arbocatalogi> van sectoren die een vergelijkbare problematiek hebben; ► het overnemen van oplossingen of goede praktijken uit algemeen geaccepteerde literatuur

en normen (onder andere beleidsregels en Arbo-informatiebladen, maar ook materiaal dat in de afgelopen jaren is ontwikkeld in het kader van het VASt-programma <http://arboportaal.nl/stoffencentrum/praktijkvoorbeelden/praktijkvoorbeelden-2>).

Bedenk vooraf goed welke informatie u nodig heeft om een goede omschrijving van de oplossing te geven. Gebruik daarvoor de velden van het format voor oplossingen (zie het oplossingenregister in bijlage 1). De ervaring leert dat het schriftelijk vragen om oplossingen in te sturen vaak niet het gewenste resultaat oplevert. Voor veel bedrijven zijn oplossingen zo vanzelfsprekend, dat zij ze niet als ‘oplossing’ herkennen en dus niet reageren. Het is meestal veel effectiever om te bellen of langs te gaan. Stel hiervoor een werkgroep samen van mensen uit de praktijk en laat deze groep de oplossingen zoeken in de branche. 2.4.4 Het selecteren van oplossingen

Als u oplossingen heeft verzameld, moet u eerst nagaan of deze voldoen aan de eisen – dat wil zeggen: dat de oplossing ervoor zorgen dat de stoffen de grenswaarden niet bereiken, dan wel dat de werkwijze gegarandeerd veilig is. Dit kan op twee manieren: ► Er zijn voldoende metingen uitgevoerd waaruit blijkt dat met deze maatregelen de

blootstelling onder de grenswaarde blijft. ► Een gevalideerd rekenmodel heeft bewezen dat kans op overschrijding van de grenswaarde

zeer klein is (hiervoor is de Stoffenmanager <www.stoffenmanager.nl> vanaf versie 3.5 geschikt).

De tweede stap is dat sociale partners de ‘status’ van een oplossing vaststellen. Als sociale partners afspreken een oplossing in de arbocatalogus op te nemen, dan worden bedrijven in de sector geacht minimaal deze maatregel (of een betere) te treffen als zij te maken hebben met desbetreffend risico. In twee gevallen kan het lastig zijn om hierover overeenstemming te bereiken: ► De voorgestelde oplossing brengt grote bezwaren met zich mee voor (een deel van)

bedrijven in de sector. De vraag is dan of redelijkerwijs verwacht kan worden dat de hele sector de oplossing toepast of dat ook een maatregel lager in de arbeidshygiënische strategie kan volstaan.

► De oplossing voldoet (nog) niet aan de vereisten (of het is nog niet aangetoond dat deze veiligheid garandeert), maar is wel beter dan de huidige praktijk.

Het is de bedoeling dat sociale partners afspreken welke oplossingen in de arbocatalogus worden opgenomen. Als er geen overeenstemming is over de maatregel of de maatregel is nog niet bewezen veilig, dan kunnen de partners ervoor kiezen de oplossing vooralsnog niet op te nemen als ‘bindende afspraak’, maar als een ‘goede praktijk’.


Zo ontstaan oplossingen op verschillende niveaus: 1. maatregelen en veilige werkwijzen waarover sociale partners overeenstemming hebben

bereikt en die de veiligheid conform wettelijke eisen waarborgen; 2. oplossingen die garanderen dat het risico onder de grenswaarde blijft (veilige werkwijzen),

maar die niet bindend zijn voorgeschreven of waarover de sociale partners geen overeenstemming hebben bereikt;

3. oplossingen waarvan niet bewezen is dat zij geheel veilig zijn of die niet voldoen aan het vereiste van ‘bronaanpak’, maar die in specifieke situaties een goede bijdrage kunnen vormen.

Formeel behoort alleen type 1 tot de arbocatalogus; 2 en 3 zijn aanvullingen op de formele arbocatalogus (goede praktijken). De vraag voor sociale partners is uiteindelijk bij ieder stoffenrisico: ► Biedt de arbocatalogus een goede weergave van denkbare oplossingen, op de verschillende

niveaus van de arbeidshygiënische strategie? ► Bieden die oplossingen voldoende bescherming? ► Kunnen bedrijven uit de branche de oplossingen redelijkerwijs toepassen? 2.4.5 Het ontwikkelen van oplossingen

Na het verzamelen van oplossingen kan de conclusie zijn dat voor sommige risico’s nog geen oplossingen gevonden zijn of alleen oplossingen die niet geheel aan de eisen voldoen. Hoe worden deze witte vlekken opgevuld? ► Voor oplossingen die goed lijken, maar waarvan dit nog niet is aangetoond, worden

metingen gedaan of wordt een gevalideerd rekenmodel toegepast. Doel is aan te tonen dat de blootstelling onder de grenswaarde blijft als een bedrijf de maatregel toepast.

► Voor risico’s waarvoor nog geen goede praktijkoplossingen zijn gevonden, wordt bekeken wat de best haalbare oplossing is die bekend is. Uiteraard wordt ook bekeken of hiervoor een nieuwe oplossing is te verzinnen. Dit vergt de nodige deskundigheid en veelal een aanzienlijke (financiële) inspanning. Door op sectorniveau samen te werken hoeft niet ieder bedrijf zelf het wiel uit te vinden, maar kan de ontwikkeling van oplossingen collectief worden gefinancierd.

In het onderdeel ‘oplossingenregister’ (bijlage 1) treft u voorbeelden aan van oplossingen die in een arbocatalogus kunnen voorkomen. U kunt de daarin beschreven velden gebruiken om uw sectorspecifieke oplossingen te beschrijven. Let wel, dit zijn louter voorbeelden en nog geen gevalideerde oplossingen voor uw sector!


3 Arborisico’s ten gevolge van gevaarlijke stoffen

Dit deel van de handreiking geeft een overzicht van de gevaren die verbonden zijn aan stoffen. Aan welke gevaren moet u denken? En ook: hoe kunt u inschatten of een stof ernstige of minder ernstige gevaarlijke eigenschappen heeft? De wetgeving maakt onderscheid tussen: ► de milieuwetgeving (gericht op bescherming van de algemene bevolking of directe

omgeving); ► de arbowetgeving (gericht op bescherming van de werkende mens). Deze handreiking richt zich op gevaren die stoffen kunnen veroorzaken voor werknemers. Op de milieurisico’s en de milieuwetgeving gaan we hier niet dieper in, maar het is van belang te weten dat er raakvlakken zijn die bij het inrichten van de arbocatalogus een rol kunnen spelen (zie ‘De Arbowet en andere wetten over stoffenrisico’s’). Veilige stoffen bestaan eigenlijk niet. De ene stof heeft sterkere eigenschappen dan de andere. Sommige stoffen zijn alleen gevaarlijk bij contact met een grote hoeveelheid, bij andere kan al een zeer kleine hoeveelheid risico veroorzaken. Zelfs water kan schadelijk zijn voor de gezondheid! Om het risico voor de werknemer te bepalen, bekijken we twee dingen: ► Welke gevaarlijke eigenschappen heeft de stof? ► In welke mate kan de werknemer ermee in contact komen (de blootstelling)? Daarbij kijken

we zowel naar de hoeveelheid als de frequentie waarmee de werknemer in contact (kan) komen met die stof.

3.1 Herkennen van gevaren

3.2 Wanneer zijn de risico’s van stoffen voldoende beheerst?

Paragraaf 3.1 geeft uitleg over het beoordelen van de gevaarlijke eigenschappen. Paragraaf 3.2 omschrijft aan welke eisen een werkgever moet voldoen om arborisico’s ten gevolge van gevaarlijke stoffen te beheersen.

3.1 Herkennen van gevaren

Stoffen kunnen de volgende gevaren veroorzaken: ► brand of explosie; ► verdringing van zuurstof uit een ruimte, met risico op verstikking; ► gezondheidseffecten bij inademing; ► lokale gezondheidseffecten bij contact met de huid; ► gezondheidseffecten na opname via de huid; ► gezondheidseffecten na inname via de mond; Er bestaat bovendien het risico dat stoffen met elkaar in aanraking komen en er dan chemische reacties ontstaan met bovengenoemde gevaren tot gevolg.

3.1.1 Hoe medewerkers gevaren kunnen herkennen

3.1.2 Veiligheidsgevaren van stoffen

3.1.3 Gezondheuidsgevaren van stoffen

3.1.4 Gevaren beoordelen als informatie ontbreekt


3.1.1 Hoe medewerkers gevaren kunnen herkennen Etiketten en veiligheidsinformatiebladen Of een medewerker met een gevaarlijke stof te maken heeft, ziet hij: ► op het etiket van de verpakking; ► in het veiligheidsinformatieblad dat door de leverancier wordt geleverd. Het symbool op de verpakking en zogenoemde R- en S-zinnen (‘Risk’ en ‘Safety’) geven in één oogopslag aan met welke gevaren een medewerker rekening moet houden. Voor de betekenis van symbolen en het soort gevaren dat ze aangeven, verwijzen we naar ‘Veiligheidsgevaren van stoffen’ en ‘Gezondheidsgevaren van stoffen’. De Wet Milieubeheer en de EU-richtlijnen EU-GHS regelen de indeling in gevarenklassen en toekenning van de waarschuwingszinnen (vroeger R- en S-zinnen en tegenwoordig H-, P- en EUH-zinnen) op etiketten en in veiligheidsinformatiebladen. Omdat producenten verplicht zijn deze indeling aan te houden voor elke gevaarlijke stof die ze op de markt brengen, kan deze indeling goed dienst doen om na te gaan welke stoffen het gevaarlijkst zijn. Een nieuw systeem van indelen en etiketteren Vanaf 2009 wordt geleidelijk een nieuw systeem voor de etikettering van stoffen ingevoerd. De nieuwe standaard zal wereldwijd gelden. Zie hiervoor GHS (Global Harmonised System) <http://www.ghs-helpdesk.nl/aspx/get.aspx?xdl=/views/ghs/xdl/page&ItmIdt=183140&SitIdt=223&VarIdt=91>. De komende jaren kunt u dus zowel oude als nieuwe symbolen en waarschuwingszinnen tegenkomen op etiketten en in veiligheidsinformatiebladen. Hieronder staat een tabel met de oude en nieuwe symbolen. Let wel: u kunt ze niet één op één vertalen. De betekenis van de symbolen in het nieuwe systeem wijkt af van die in het oude. Zie voor nadere uitleg de website van SenterNovem-RIVM <www.ghs-helpdesk.nl>.



3.1.2 Veiligheidsgevaren van stoffen Deze paragraaf geeft aan welke veiligheidsgevaren aan stoffen kunnen kleven en hoe u deze op het etiket of in een veiligheidsinformatieblad kunt herkennen. Veiligheidsgevaren: brand, explosie en reacties van stoffen onderling Stoffen verschillen in het gemak waarmee zij kunnen ontbranden en de heftigheid waarmee dit gepaard gaat: ► Er zijn stoffen die bij kamertemperatuur spontaan kunnen ontbranden. ► Stoffen kunnen met elkaar reageren. Daardoor kan er veel warmte en brand ontstaan. In

contact met andere producten (zoals met water!) vormen ze soms brandbare (of giftige) gassen.

Verder zijn er ook stoffen die een brand sterk bevorderen. ► Mengsels van gassen of dampen, maar ook nevels en stofwolken kunnen exploderen. Denk

daarbij aan stofexplosies (bijvoorbeeld van houtstof), maar ook aan exploderen van een dampwolk van bijvoorbeeld benzine.

► Een extra aandachtspunt zijn producten die gewoonlijk onder druk worden opgeslagen (gasflessen, spuitbussen); bij brand kunnen zij extra explosierisico’s met zich meebrengen.

► Tot slot kunnen sommige stoffen de zuurstof uit een ruimte verdrijven. Dan dreigt verstikking van de aanwezige personen. Dit gevaar treedt op in besloten ruimtes (waar geen of weinig ventilatie is, zoals in tanks, putten of silo’s) of in kelders. Dit geldt bijvoorbeeld voor kooldioxide of een ander gas dat zwaarder is dan lucht: als het in een kelder wordt opgeslagen, kan het daar de zuurstof verdrijven.

Op het etiket worden deze gevaren als volgt aangeduid:

Categorie Symbool Aanduiding Betekent

Ontplofbaar

E Stoffen en preparaten in vaste, vloeibare, pasta- of

gelatineachtige toestand, die ook zonder de inwerking

van zuurstof in de lucht kunnen reageren. Hierbij

ontstaat warmte en ontwikkelen zich snel gassen.

Onder bepaalde voorwaarden kunnen deze stoffen

ontploffen, snel explosief verbranden of door verhitting

bij gedeeltelijke afsluiting ontploffen.

Oxiderend

O Stoffen en preparaten die sterk reageren bij aanraking

met andere (met name ontvlambare) stoffen. Bij zulke

reacties komt veel warmte vrij, hetgeen brand of

explosie kan veroorzaken of bevorderen.

Zeer licht

ontvlambaar

F+ Stoffen en preparaten in vloeibare toestand met een

uiterst laag vlampunt en een laag kookpunt, alsmede

gasvormige stoffen en preparaten die bij normale

temperatuur en druk kunnen ontbranden als ze aan de

lucht worden blootgesteld.


Licht

ontvlambaar

F Stoffen en preparaten die:

1. als ze bij normale temperatuur aan de lucht

worden blootgesteld, zonder toevoer van energie

in temperatuur kunnen stijgen en ten slotte

kunnen ontbranden;

2. in vaste toestand, door kortstondige inwerking van

een ontstekingsbron, gemakkelijk kunnen

ontbranden en na verwijdering van de

ontstekingsbron blijven branden of gloeien;

3. in vloeibare toestand een zeer laag vlampunt

hebben, of

4. 4) bij aanraking met water of vochtige lucht in een

gevaarlijke hoeveelheid zeer licht ontvlambare

gassen ontwikkelen.

Ontvlambaar - - Vloeibare stoffen en preparaten met een laag

vlampunt.

Explosiegevaar en ATEX Als er sprake is van verneveling of verdamping van grote hoeveelheden stoffen met een E-, F+- of F-symbool, moet u rekening houden met explosiegevaar. Dit geldt ook voor stofwolken van een organisch materiaal dat tot stofexplosies kan leiden. In dergelijke gevallen zijn de ATmosphère EXplosible- of ATEX-richtlijnen <http://www.euronorm.net/content/getfile.php?public=true&fileID=1085157246-51cc08e4-0001-478ee7d12f3e45aff7f779e516bd4f4f> van toepassing. In die gevallen is een aanvullende risicobeoordeling noodzakelijk om te bepalen hoe u het risico kunt verminderen. Explosiegevaar kan zich ook voordoen in delen van installaties, zoals transportleidingen, afzuigsystemen, e.d. 3.1.3 Gezondheidsgevaren van stoffen

Stoffen kunnen op zeer verschillende manieren een gezondheidseffect veroorzaken. De ene stof geeft bijvoorbeeld een direct effect op de huid, terwijl een andere stof door de huid wordt opgenomen en ergens anders in het lichaam een effect heeft. De producent heeft onderzocht langs welke route stoffen een effect kunnen veroorzaken en bij welke hoeveelheid dit tot schade leidt. Op basis van deze onderzoeken worden stoffen ingedeeld in gevarencategorieën. Daarbij wordt gekeken naar: ► Toxische eigenschappen: bij welke hoeveelheid opgenomen stof zijn er

gezondheidseffecten en zijn die dan ernstig of minder ernstig? Daarbij worden vragen gesteld als: Is een kleine hoeveelheid al direct dodelijk of treedt het dodelijke effect alleen op bij

grote opname? Kan de stof zich opstapelen in het lichaam? Welke organen worden aangetast? Heeft de stof invloed op de voortplanting? Kan de stof bij borstvoeding overgaan van moeder op kind en zodoende schade

aanrichten? Kan de stof kanker veroorzaken? Kan de stof overgevoeligheid veroorzaken? Enzovoorts.

► Bij contact met de huid of ogen: bij welke hoeveelheid geeft de stof effecten (van jeuk tot onherstelbare schade) en in welke mate gebeurt dat?

► Kan de stof door de huid worden opgenomen en zodoende schade in het lichaam veroorzaken?


Deze gevaren worden onderverdeeld in de volgende categorieën en uitgedrukt met de volgende symbolen: Categorie Symbool Aanduiding Betekent

Zeer vergiftig

T+ Stoffen en preparaten die – als iemand ze in een

zeer geringe hoeveelheid inademt of via de mond

of huid opneemt – ernstige acute of chronische

aandoeningen kunnen veroorzaken of dodelijk

kunnen zijn.

Vergiftig

T Stoffen en preparaten die – als iemand ze in een

geringe hoeveelheid inademt of via de mond of

huid opneemt – ernstige acute of chronische

aandoeningen kunnen veroorzaken of dodelijk

kunnen zijn.

Schadelijk

Xn Stoffen en preparaten die – als iemand ze

inademt of via de mond of huid opneemt – acute

of chronische aandoeningen kunnen veroorzaken

of dodelijk kunnen zijn.

Bijtend

C Stoffen en preparaten die bij aanraking met

levende weefsels (zoals huid en ogen) daarop

een vernietigende werking kunnen uitoefenen.

Irriterend

Xi Niet-bijtende stoffen en preparaten die bij directe,

langdurige of herhaalde aanraking met de huid of

de slijmvliezen een ontsteking kunnen

veroorzaken.

Sensibiliserend

R 42 en/of

R 43

Xi

Stoffen en preparaten die bij inademing of bij

opneming via de huid aanleiding kunnen geven

tot een zodanige reactie van hypersensibilisatie,

dat latere blootstelling aan de stof of het

preparaat karakteristieke nadelige effecten

veroorzaakt.


Kanker-

verwekkend

T of Xn Stoffen en preparaten die bij inademing of bij

opneming via de mond of huid kanker kunnen

veroorzaken of de frequentie van kanker kunnen

doen toenemen.

Mutageen


opneming via de mond of huid erfelijke

genetische afwijkingen kunnen veroorzaken of de

frequentie van deze afwijkingen kunnen doen

toenemen.

Voor de

voortplanting

vergiftig


opneming via de mond of huid bij het nageslacht

niet-erfelijke afwijkingen kunnen veroorzaken,

en/of aantasting van de mannelijke of vrouwelijke

voortplantingsfuncties of -vermogens, dan wel de

frequentie van deze afwijkingen of aantasting

kunnen doen toenemen.

Bij gezondheidseffecten is het van belang onderscheid te maken tussen acute effecten (die vrijwel direct optreden) en effecten op de lange termijn. Bij acute effecten is het effect direct merkbaar. Hier is voor iedereen duidelijk dat bescherming vereist is en ook dat EHBO-maatregelen goed geregeld moeten zijn. Bij effecten op de lange termijn is dit besef er vaak minder. Het kost dan ook meer moeite om maatregelen te nemen voor een effect dat (mogelijk) later gaat optreden. De wetgeving besteedt extra aandacht aan de bescherming tegen een aantal bijzondere effecten:


Acute effecten Het gaat hier om het vrijwel direct merkbare effect van contact met of opname van de stof in welke vorm dan ook. ► Sommige stoffen veroorzaken directe irritatie; lichte vormen daarvan zijn bijvoorbeeld:

prikkende ogen, stank, benauwdheid, prikkeling van de luchtwegen, prikkeling van de huid. ► Sterke zuren of basen etsen de huid (brandwonden) of ogen met soms onomkeerbare

schade. ► Sommige stoffen leiden bij inademing tot directe aantasting van de longen, waardoor

bijvoorbeeld longoedeem kan ontstaan en verstikking dreigt. ► Sommige stoffen hebben bij inademing of opname via de mond of huid een licht effect,

bijvoorbeeld een vorm van bedwelming (denk aan alcohol). Eigenlijk is dit de voorbode van een schadelijk effect dat zal optreden als het lichaam nog meer van die stof opneemt.

► Sommige stoffen zijn dermate giftig, dat zij al bij geringe hoeveelheden bij huidcontact, opname door de mond of bij inademing tot een acute vergiftiging leiden en bepaalde organen zeer zwaar beschadigen.

► Een bijzonder gevaar is verstikking die kan optreden in ruimtes waarin te weinig zuurstof aanwezig is. Zuurstof kan worden verdrongen door andere gassen. Denk daarbij aan besloten ruimtes zoals tanks, silo’s en riolen.

Langetermijneffecten Bij langetermijneffecten van stoffen moeten we denken aan: ► het ontstaan van stoflongen door opstapeling van stof in de longen (metaaldamp, lasrook,

kwarts, asbest, kolenstof, e.d.); ► de vergiftiging of aantasting van organen door langdurige overbelasting (denk aan

leverschade door alcohol, nierschade ten gevolge van kwik, aantasting van het zenuwstelsel door oplosmiddelen, enzovoorts);

► het ontstaan van overgevoeligheid, met als gevolg huidreacties of schade aan de longen; hierbij kan het jaren goed gaan, totdat iemand plotseling overgevoelig is geraakt en zelfs de kleinste hoeveelheden niet meer kan verdragen, met uitslag, andere huidreacties of kortademigheid als gevolg; als mensen dan toch doorgaan met hun werk, gaat hun longfunctie sneller achteruit; dit treedt bijvoorbeeld op bij blootstelling aan sommige harsen, isocyanaten en cosmetica, maar ook bij sommige biologische stoffen.

Bijzondere effecten: mutageen, carcinogeen of reprotoxisch De wetgeving besteedt extra aandacht aan een aantal ernstige effecten van stoffen. Dit betreft: ► mutagene stoffen: stoffen die bij opname schade aan het erfelijk materiaal veroorzaken of

bevorderen; ► kankerverwekkende (carcinogene) stoffen: stoffen waarvan is aangetoond dat zij kanker

kunnen veroorzaken, zoals asbest; ► reprotoxische stoffen (voor de voortplanting vergiftige stoffen): stoffen die schade

toebrengen aan de voortplanting; daarbij gaat het om schade aan het kind (tijdens de zwangerschap of via de borstvoeding) of aan het vermogen tot voortplanting (bijvoorbeeld onvruchtbaarheid of zwangerschaponderbreking), zowel bij de man als bij de vrouw.


3.1.4 Gevaren beoordelen als informatie ontbreekt

Gevaren in kaart brengen Voor een product dat kant-en-klaar door een bedrijf wordt ‘geleverd’, is informatie over gevaren dus beschikbaar. Maar dat is niet altijd het geval. Zo zijn er stoffen die zijn verwerkt in materialen en daaruit onbedoeld vrijkomen en stoffen die vrijkomen bij bedrijfsprocessen. Daarvan is het gevaar lastiger te bepalen. Om te beoordelen of stoffen een gevaar vormen voor werknemers kunt u de volgende routine volgen: Stap 1 – Is het een stof (of een product) waarvoor een veiligheidsinformatieblad (VIB) of een material safety data sheet (MSDS) beschikbaar is? Ja De gevaren zijn bekend. Nee Ga naar stap 2. Stap 2 – Kan de leverancier of producent van de stof of de ontwerper van het productieproces informatie geven over gevaren van stoffen die vrijkomen? Ja Beoordeel (met een deskundige) in hoeverre de gevaren voorzorgsmaatregelen vereisen. Nee Ga naar stap 3. Stap 3 – Is de samenstelling van de stoffen die vrijkomen bekend? Ja Beoordeel (met een deskundige) in hoeverre voorzorgsmaatregelen vereist zijn om gezondheidsrisico’s of veiligheidsrisico’s tegen te gaan. Nee Maak (met een deskundige) een beoordeling van de samenstelling van stoffen die vrij kunnen komen en bekijk vervolgens (met een deskundige) welke grenswaarden en voorzorgsmaatregelen vereist zijn. Informatie vinden Verschillende branches hebben een overzicht gemaakt van alle producten die in de branche worden gebruikt of geleverd, en de gevaren daarvan. De informatie is verzameld in een database. Voorbeelden zijn te vinden op de site van Arbouw <http://www.arbouw.nl/werkgever/tools/> (zoeken op PISA) en op de site van de Nederlandse Vereniging van Groothandelaren in de Tandheelkundige Branche (VGT <http://www.vgt.nl/#/wetgeving_producten/vib/>) (zoeken op veiligheidsinformatiebladen of dentale stoffenmanager). In het kader van REACH zal in de komende jaren meer informatie worden ontsloten over de gevaren van stoffen en een veilige werkwijze voor gebruik. Dat gebeurt in dossiers per stof. Daardoor zal de informatie straks gemakkelijker te vinden zijn. Zie hiervoor de helpdesk van REACH <www.helpdesk-REACH.nl>.


3.2 Wanneer zijn de risico’s van stoffen voldoende beheerst?

Bij het gebruik van gevaarlijke stoffen heeft iedere werkgever de plicht om de risico’s in kaart te brengen (de risico-inventarisatie en -evaluatie, RI&E). Op basis van deze beoordeling bepaalt de werkgever hoe hij de werkzaamheden zodanig vorm kan geven, dat deze de gezondheid en veiligheid van de werknemers niet schaden. Dit is de algemene verplichting die de werkgever vanuit de Arbowet opgelegd krijgt. In praktische zin betekent dit dat de werkgever de volgende stappen onderneemt: 1. Breng in kaart welke stoffen worden gebruikt of kunnen vrijkomen. 2. Breng in kaart welke gevaarlijke eigenschappen de stoffen hebben. 3. Stel vast welke grenswaarden voor de stoffen gelden. 4. Breng in kaart welke blootstelling en veiligheidsrisico’s kunnen optreden. 5. Neem maatregelen die ervoor zorgen dat de risico’s zo klein mogelijk zijn en in ieder geval

de blootstelling minder is dan de grenswaarde. Het risico is voldoende beheerst als: ► de gemiddelde blootstelling in een bepaald tijdsbestek onder de grenswaarde blijft; ► de kans dat er een ongeval gebeurt, zo klein mogelijk is en het effect van het ongeval

eveneens (bijvoorbeeld: geen sterk giftige of bijtende middelen gebruiken als het ook met minder agressieve stoffen kan; de hoeveelheid gevaarlijke stof zo klein mogelijk maken; de gevaarlijke installatie scheiden van de werkruimte; beschermende kleding dragen; een automatische blusinstallatie of nooddouche laten aanleggen, etc.).

De arbeidshygiënische strategie (bronaanpak) Bij het nemen van maatregelen moet de werkgever de bronaanpak of arbeidshygiënische strategie hanteren. Maatregelen die collectief – dus groepen werknemers – beschermen, hebben altijd de voorkeur boven maatregelen die het individu beschermen. Dat wil zeggen dat u bij het kiezen van oplossingen deze volgorde moet aanhouden: 1. Probeer eerst een alternatief te vinden voor de gevaarlijke stof. 2. Als dat niet kan: 3. Richt het gebruik zodanig in, dat de stof niet kan vrijkomen of in zo klein mogelijke

hoeveelheden (gesloten proces, afschermen van de bron, kleine hoeveelheden toepassen). 4. Neem maatregelen die ervoor zorgen dat vrijgekomen stoffen zo min mogelijk bij de

medewerkers kunnen komen (plaatselijke afzuiging en ventilatievoorzieningen die de stoffen afzuigen, afzonderlijke opslagruimtes, e.d.).

5. Scherm medewerkers van de stof af door aparte werkruimtes, maar ook door taakroulatie toe te passen, waardoor de belasting per persoon vermindert.

6. Verstrek persoonlijke beschermingsmiddelen (filtermaskers, handschoenen, e.d.). Deze volgorde is verplicht, dat wil zeggen dat u pas een maatregel van een lager niveau mag kiezen als u redelijkerwijs geen andere maatregelen kunt treffen. Persoonlijke beschermingsmiddelen gelden niet als doeltreffende maatregelen, maar als tijdelijke of noodmaatregel. Praktisch betekent dit dat u voor situaties waarin persoonlijke beschermingsmiddelen worden gebruikt, steeds verder moet zoeken naar maatregelen die het risico verder verkleinen. In de praktijk is het lastig te bepalen of de genomen maatregelen voldoende zijn. Daarbij is met name de vraag van belang wat er redelijkerwijs van de werkgever kan worden gevergd. Bijvoorbeeld: als medewerkers incidenteel een bijtende stof gebruiken, kunt u dan volstaan met het verstrekken van persoonlijke beschermingsmiddelen, moet u een alternatieve stof zoeken of moet u het proces automatiseren zodat de medewerker niet met de stof in aanraking kan


komen? Hierbij is bepalend wat in de sector (of vergelijkbare sectoren) in een dergelijke situatie gebruikelijk is. Dit legt u vast in de arbocatalogus. Daarbij moet u nagaan wat volgens de stand van de wetenschap en de techniek mogelijk is. Vervolgens bepaalt u wat binnen de sector als minimum beschermingsniveau redelijkerwijs verwacht mag worden. In het voorbeeld: als een groot deel van de sector al tot automatisering is overgegaan, kan voor dit proces ‘redelijkerwijs’ een geautomatiseerd proces worden gevergd. Stoffen die carcinogeen of mutageen zijn, kennen in principe geen ‘veilige blootstelling’. Daarom is hier het redelijkerwijsprincipe niet van toepassing. Als er mogelijkheden zijn om de belasting tot een minimum te reduceren, dan moet u deze benutten .


4 Wetgeving gevaarlijke stoffen In dit onderdeel treft u informatie aan over de arbowetgeving met betrekking tot het veilig gebruik van stoffen. U krijgt inzicht in de manier waarop de wetgeving is opgebouwd. We omschrijven kort wat er in de wetgeving wordt geregeld. Om het overzichtelijk te houden hebben we de exacte wetsteksten weggelaten. Voor meer informatie kunt u op de hyperlinks in de tekst klikken. Behalve met de Arbowet moet u ook terdege rekening houden met andere wetgeving op het gebied van stoffen (zie ‘De Arbowet en andere wetten over stoffenrisico’s’.

4.1 De opbouw van de arbowetgeving

4.2 Het verband tussen arbowetgeving en arbocatalogus

4.3 De inhoud van de arbowetgeving over stoffenrisico’s

4.1 De opbouw van de arbowetgeving

De arbocatalogus vormt een aanvulling op de arbowet- en regelgeving. Het geheel van de wettelijke bepaling op het gebied van arbeidsomstandigheden bestaat uit drie componenten: ► de Arbowet; ► het Arbeidsomstandighedenbesluit (Arbobesluit); ► de Arbeidsomstandighedenregeling (Arboregeling). Deze regels zijn algemeen bindend voor iedere Nederlandse werksituatie. Daarnaast zijn er beleidsregels die aangeven hoe je concreet invulling kunt geven aan maatregelen om aan de wet te voldoen. Deze regels hebben geen wettelijke status, maar bij de handhaving worden ze wel gebruikt om te toetsen of de genomen maatregelen doeltreffend zijn. De afspraken in de arbocatalogus kunnen in de plaats treden van deze beleidsregels. De volgende pagina’s geven kort aan wat er in de arbowet- en regelgeving is te vinden op het gebied van de bescherming tegen gevaarlijke stoffen. Uit dit overzicht kunt u afleiden waarop de arbocatalogus moet aansluiten. Uit hoofde van de leesbaarheid is het overzicht zo compact mogelijk gehouden: het is met name bedoeld als ‘leeswijzer’. Voor de concrete informatie verwijzen we naar de site www.wetten.nl <www.wetten.nl>. De arbocatalogus is gericht op arbeidsomstandigheden. Naast de arbowetgeving zijn er nog diverse andere wetten en regels die met name milieurisico’s van stoffen moet tegengaan. Daar gaan we hier niet dieper op in. Bij het opstellen van een arbocatalogus is het evenwel belangrijk te weten wat in andere wetgeving over stoffen is geregeld (zie ‘De Arbowet en andere wetten over stoffenrisico’s’. 4.2 Het verband tussen arbowetgeving en arbocatalogus

Het doel van de arbocatalogus is het aanreiken van de middelen waarmee de sector invulling kan geven aan de doelen van de arbowetgeving. Op sommige gebieden heeft de wetgever dat al voor een belangrijk deel gedaan. Grote risico’s Voor grote risico’s, zoals risico’s op zware ongevallen, risico’s in winningsindustrieën en risico’s met explosieven, vuurwerk en asbest, zijn zeer specifieke eisen gedefinieerd. Organisaties die met deze arborisico’s te maken hebben, moeten over de nodige deskundigheid


beschikken en bepalen in de regel zelf hoe zij de organisatie van het werk met de wettelijke eisen in overeenstemming brengen (maatwerk). Via milieuwetgeving en vergunningverlening is extra controle hierop gewaarborgd. Risico op ernstige schade Voor een aantal werksituaties waarin ernstige schade kan optreden, bevat de wet concrete maatregelen. Dit zijn met name situaties die een groot en acuut gevaar opleveren (brand, explosie, vergiftiging, verstikking en bedwelming in besloten ruimtes) en situaties waarin stoffen worden gebruikt die ernstige gezondheidsschade kunnen toebrengen (zoals mutagene en kankerverwekkende stoffen, stoffen die schadelijk zijn voor de voortplanting en vluchtige organische oplosmiddelen). Tot deze laatste categorie behoort ook een aantal stoffen die in principe zijn verboden (zoals loodwit, asbest en zandsteen). Gevaarlijke stoffen Voor maatregelen tegen gevaarlijke stoffen die niet in de voornoemde categorieën vallen, biedt de wetgeving maar beperkt houvast. De wet geeft globaal aan wat het doel is, maar laat – meer dan bij de grote gevaren – open hoe u dit doel bereikt. Juist voor deze categorie arborisico’s zult u in een arbocatalogus oplossingen moeten uitwerken. 4.3 De inhoud van de arbowetgeving over stoffenrisico’s

4.3.1 Stoffen in de Arbowet

4.3.2 Stoffen in het Arbobesluit

4.3.3 Stoffen in de Arboregeling

4.3.4 Stoffen in de arbobeleidsregels

4.3.1. Stoffen in de Arbowet De Arbowet <http://wetten.overheid.nl/BWBR0010346/> is de basis voor vereisten op het gebied van preventie van arborisico’s. In de Arbowet is in algemene bewoordingen aangegeven dat werknemers geen nadelige invloed mogen ondervinden van arbeidsomstandigheden, waaronder gevaarlijke stoffen op de werkplek. De Arbowet werkt deze algemene doelstelling niet nader uit. Op het gebied van gevaarlijke stoffen is in de Arbowet wel één specifiek artikel opgenomen, namelijk artikel 6. Dit artikel gaat over bescherming tegen zware ongevallen waarbij gevaarlijke stoffen zijn betrokken. Maar ook dit artikel verwijst slechts naar nadere regels op dit terrein. Deze zijn uitgewerkt in het Arbeidsomstandighedenbesluit en de Arbeidsomstandighedenregeling. 4.3.2 Stoffen in het Arbobesluit Het Arbeidsomstandighedenbesluit (Arbobesluit <http://wetten.overheid.nl/BWBR0008498/Hoofdstuk4/>) maakt concreet welke doelen u moet nastreven om veilig werken met stoffen mogelijk te maken. Daarnaast geeft het besluit voor een belangrijk deel ook al aan hoe u de maatregelen moet vormgeven.


Onderstaand de concrete wettekst van artikel 4.1c. die uitdrukt wat de bedoeling is:. Artikel 4.1c. Beperken van blootstelling; algemene preventieve maatregelen In alle gevallen waarin arbeid wordt verricht waarbij werknemers worden of kunnen worden blootgesteld aan gevaarlijke stoffen, wordt, in het kader van artikel 3 van de wet, de blootstelling van werknemers aan gevaarlijke stoffen voorkomen of geminimaliseerd door: a. het ontwerp en de organisatie van de arbeidssystemen op de werkplek; b. gebruik te maken van adequate arbeidsmiddelen; c. gebruik te maken van adequate voorzieningen bij het uitvoeren van reparatie- of

onderhoudswerkzaamheden; d. het aantal werknemers dat wordt of kan worden blootgesteld, te minimaliseren; e. de mate en duur van de blootstelling te minimaliseren; f. de grootst mogelijke zorgvuldigheid, ordelijkheid en zindelijkheid in acht te nemen; g. de hoeveelheid gevaarlijke stoffen op de werkplek zo veel mogelijk te beperken; h. passende werkmethoden in te voeren, met inbegrip van regelingen voor de veilige

behandeling, opslag en vervoer op de werkplek van gevaarlijke stoffen en van afvalstoffen die gevaarlijke stoffen bevatten;

i. op de verpakking van een gevaarlijke stof opvallend en goed leesbaar de naam van de stof en een aanduiding van de aard van het gevaar of de gevaren, verbonden aan die stof te vermelden;

j. arbeid slechts te laten verrichten door personen die in een zodanige lichamelijke en geestelijke toestand verkeren en op het gebied van die arbeid over een zodanige basiskennis beschikken, dat zij voldoende in staat zijn de daaraan verbonden gevaren te onderkennen en te voorkomen;

k. te zorgen dat op plaatsen waar gevaarlijke stoffen aanwezig zijn, niet wordt gerookt, gegeten, gedronken, geslapen of voedsel wordt bewaard.

In het Arbobesluit treft u verder zowel algemeen geldende richtlijnen aan als richtlijnen voor specifieke omstandigheden. Algemeen geldende richtlijnen Voor alle omstandigheden waarin gevaarlijke stoffen voorkomen, werkt het Arbobesluit algemene maatregelen uit die u moet treffen in situaties waarin gevaarlijke stoffen tot risico’s kunnen leiden. Het besluit omschrijft dus wat u in uw stoffenbeleid moet regelen. In algemene zin komt dit neer op: ► inventariseren – De werkgever zorgt ervoor dat hij de gevaren van de gebruikte stoffen

kent, hun aard, de mate van blootstelling en de grenswaarden waaraan deze stoffen moeten voldoen.

► maatregelen – De werkgever is verplicht de aanwezigheid van en blootstelling aan gevaarlijke stoffen zo laag mogelijk te houden. Daarbij neemt hij waar mogelijk maatregelen aan de bron (arbeidshygiënische strategie).

► kennis en instructie – Alle medewerkers moeten kennis nemen van de gevaren en de vereiste beschermingsmaatregelen.

► periodiek arbeidsgezondheidskundig onderzoek (PAGO) – Waar nodig regelt de werkgever een periodiek arbeidsgezondheidskundig onderzoek.

Specifieke omstandigheden Het Arbobesluit kent enkele specifieke omstandigheden waarvoor speciale wettelijke regelingen gelden. Het besluit bevat: ► de criteria om te bepalen of er sprake is van een situatie met ‘verhoogd risico op zware

ongevallen waarbij gevaarlijke stoffen betrokken zijn’; bovendien staat er in welke speciale maatregelen u moet treffen in geval van ‘risico op zware ongevallen’;


► de vereisten voor werkplekken waar een explosieve atmosfeer kan voorkomen; ► de vereisten voor werkplekken waar een atmosfeer kan voorkomen met gevaar voor

verstikking, bedwelming, vergiftiging of brand; ► speciale vereisten voor het werken met stoffen of processen die schadelijk kunnen zijn voor

de voortplanting of die kanker kunnen verwekken, en voor het werken met asbest of explosiegevaarlijke producten (zoals instabiele stoffen, vuurwerk en explosieven);

► een algemeen verbod op het werken met specifieke gevaarlijke stoffen (zoals loodwit, zandsteen, benzeen en vluchtige organische oplosmiddelen bij toepassing in binnenruimtes);

► speciale vereisten en verboden voor het werken met stoffen door jeugdigen, zwangeren of vrouwen die borstvoeding geven, en thuiswerkers;

► uitzonderingen, vrijstellingen en specifieke vereisten voor het werken in bijzondere omstandigheden en sectoren, zoals in tankschepen, zeeschepen, luchtvaartuigen, winningsindustrieën, defensie, justitiële inrichtingen en onderwijsinstellingen.

4.3.3 Stoffen in de Arboregeling De Arbeidsomstandighedenregeling (Arboregeling <http://wetten.overheid.nl/BWBR0008587/volledig/#Hoofdstuk4 >) geeft nadere specificaties voor een aantal punten uit het Arbobesluit en de Arbowet. Zo staat in de Arboregeling: ► aan welke precieze wettelijke grenswaarden een werkgever moet voldoen; ► hoe de gevaaraanduidingen op borden eruit moeten zien; ► onder welke omstandigheden en in welke hoeveelheden medewerkers in binnensituaties met

organische oplosmiddelen mogen werken; ► hoe je de hoeveelheid asbest precies moet meten. 4.3.4 Stoffen in de arbobeleidsregels De beleidsregels <http://wetten.overheid.nl/BWBR0013042/volledig/#Hoofdstuk2_Paragraaf4> geven specifieke aanwijzingen voor de wijze waarop u de wettelijke verplichtingen kunt invullen. Ze zijn niet algemeen bindend, maar dienen wel als referentiekader om vast te stellen of maatregelen als doeltreffend worden beschouwd. Bij de handhaving wordt dus bekeken of een werkgever deze regels toepast. Het is niet de bedoeling dat u deze beleidsregels opneemt in de arbocatalogus. De gedachte is dat de branche vervangende regels opstelt, die beter zijn toegesneden op uw praktijk in uw sector. Een deel van de beleidsregels richt zich op heel specifieke werkzaamheden of specifieke sectoren. Daarnaast zijn er beleidsregels die van toepassing zijn op veel of alle sectoren (‘algemeen geldend’) Onderstaand de thema’s die in beleidsregels vervat zijn. Als u op de titel klikt krijgt u een korte uitleg te zien waar de betreffende beleidsregel over gaat.


Algemene regels Zwangerschap en borstvoeding ► Aanwijzingen voor de aard en het tijdstip van de voorlichting aan zwangere werknemers en

vrouwen die borstvoeding geven. ► Een overzicht van de stoffen waaraan zij niet mogen worden blootgesteld. Hygiëne, orde en netheid, werkwijze ► Nadere aanwijzingen voor de werkwijze en de hygiëne in werksituaties waarin

medewerkers met gevaarlijke stoffen werken. Verpakking en etikettering ► Nadere aanwijzingen voor de wijze waarop gevaarlijke stoffen op de werkplek moeten zijn

verpakt en geëtiketteerd. Grenswaarden ► De bepaling dat maatregelen pas doeltreffend zijn als de blootstelling daarmee ten minste

onder de grenswaarde blijft. ► Een overzicht van de stoffen op de werkplek die niet in contact mogen komen met de huid

of de ogen. Meten van stoffen ► Voorschriften voor het meten van gevaarlijke stoffen. Persoonlijke adembeschermingsmiddelen ► Aanwijzingen voor het gebruik van persoonlijke adembeschermingsmiddelen bij het werken

met gevaarlijke stoffen en in het bijzonder kankerverwekkende stoffen. Persoonlijke beschermingsmiddelen ► Aanwijzing voor het beoordelen van de geschiktheid van persoonlijke

beschermingsmiddelen. Thuiswerk ► Aanwijzingen voor maatregelen bij thuiswerk met gevaarlijke stoffen. Regels voor specifieke stoffen met ernstige gezondheidsrisico’s Kankerverwekkende stoffen ► Eisen aan maatregelen ter voorkoming van blootstelling aan kankerverwekkende stoffen

(waaronder voorkomen van huidcontact of contact met ogen). Mutagene of kankerverwekkende stoffen ► Aanwijzingen voor de informatieverstrekking over en het afbakenen van werkplekken voor

het werken met mutagene of kankerverwekkende stoffen. Rook van lassen, gutsen, plasmasnijden en solderen ► Doeltreffende maatregelen bij blootstelling aan rook van lassen, gutsen, plasmasnijden en

solderen van metaal. Roetmetingen bij dieselmotoren ► Doeltreffende maatregelen bij het uitvoeren van roetmetingen bij dieselmotoren.


Asbest ► Aanvullende aanwijzingen voor asbestwerkzaamheden, waaronder eisen aan

adembescherming, hygiënische voorzieningen, het meten en beoordelen van aanwezigheid van asbest, melden van werkzaamheden met asbest en verpakken en transporteren van materiaal met asbest.

Kwarts ► Doeltreffende maatregelen bij werkzaamheden in de bouw waarbij blootstelling aan kwarts

kan optreden. Zandsteen ► Eisen en beschermende maatregelen bij het werken met zandsteen. Cytostatica ► Doeltreffende maatregelen bij het werken met cytostatica. Regels voor specifieke stoffen met ernstige veiligheidsrisico’s Installaties met risico op zware ongevallen, arbeidsveiligheidsrapport ► Nadere aanwijzingen voor de wijze waarop werkgevers kunnen nagaan voor welke situaties

zij een arbeidsveiligheidsrapport moet opstellen. Besloten ruimtes, atmosfeer met kans op brand, explosie, verstikking of vergiftiging ► Nadere aanwijzingen voor de wijze waarop de werkgever kan vaststellen of in een ruimte

kans bestaat op brand, bedwelming, verstikking of vergiftiging. ► Nadere aanwijzingen voor de (nood)maatregelen die zij in zulke situaties moeten treffen. Gascilinders ► Voorschriften voor veilig werken met gascilinders. Natriumhypochloriet ► Voorschriften voor het veilig verladen van natriumhypochloriet. Stoffen die branden explosiegevaar veroorzaken ► Aanwijzingen over te treffen maatregelen ter voorkoming van ongewilde gebeurtenissen bij

het werken met stoffen die brand- of explosiegevaar veroorzaken (aarding, statische oplading, ontstekingsbronnen, opwarming, noodmaatregelen).

Verfspuitcabines ► Specifieke maatregelen in verband met brand en explosie in verfspuitcabines. Kooldioxide of vloeibare stikstof ► Specifieke aanwijzingen ter voorkoming van verstikking of bedwelming bij het werken met

kooldioxide of vloeibare stikstof. Regels voor specifieke sectoren Kappersbedrijven ► Specifieke eisen ten aanzien van maatregelen bij kappersbedrijven. Verontreinigde grond, verontreinigd water ► Criteria en eisen bij het werken met verontreinigde grond en verontreinigd water.


Inhalatieanesthetica in ziekenhuizen ► Eisen aan het werken met inhalatieanesthetica in ziekenhuizen. Zwembadinrichtingen ► Specifieke aanwijzingen voor het werken met gevaarlijke stoffen in zweminrichtingen.


5 Beoordeling van het risico van stoffen

5.1 Wat houdt het beoordelen van risico’s van stoffen in?

5.2 Instrumenten voor de risicobeoordeling van stoffen

5.1 Wat houdt het beoordelen van risico’s van stoffen in? Als we de gevaarlijke eigenschappen van stoffen kennen, is vervolgens de vraag in welke mate medewerkers ook in contact kunnen komen met de stof (inademen, op de huid krijgen, in de ogen krijgen, inslikken). We noemen dit de blootstelling. Als er weinig contact mogelijk is of er worden kleine hoeveelheden van de stof gebruikt, dan zal het risico minder relevant zijn. Daarom wordt bij het onderzoek naar maatregelen in een specifieke werksituatie rekening gehouden met: ► Welke hoeveelheid van de stof wordt gebruikt of is aanwezig? ► In welke vorm komt de stof in de werksituatie voor (in zuivere vorm of gemengd met of

opgenomen in een samengesteld product; in vloeibare vorm, als een gas, als damp of rook, als vast materiaal in fijne deeltjes of in brokken)? Dit heeft invloed op de mate waarin een stof kan worden verspreid.

► Wat is de blootstellingsroute (hoe komen medewerkers in contact met de stof: door inademing of door huidcontact)?

► In welke mate wordt de stof op de werkplek verspreid (is het een geheel gesloten proces of wordt de stof vrij door de ruimte verspreid; is er groot verdampingsoppervlak of klein; wordt een product verwarmd, enz.)?

► Is de blootstelling veelvuldig of langdurig, of slechts incidenteel of kortdurend? ► Zijn er veel of weinig mensen die in aanraking kunnen komen? De uiteindelijke vraag is in hoeverre grenswaarden overschreden (kunnen) worden. Om dit te bepalen kunnen werkgevers in de meeste gevallen metingen laten doen. Dit moet volgens een specifieke methode gebeuren en daarvoor is specialistische kennis vereist (van een arbeidshygiënist). Richtlijnen voor het beoordelen van risico’s kunt u vinden in de Europese Praktische richtsnoeren van niet-bindende aard <http://osha.europa.eu/fop/netherlands/nl/legislation/PDFdownloads/2261-NL.pdf>. U kunt de blootstelling nog op een andere manier in kaart te brengen, door gebruik te maken van een berekeningsmodel. Daarbij wordt uitgegaan van algemeen geaccepteerde aannames over hoe een stof zich over de werkplek kan verspreiden (gelet op de eigenschappen en werkwijze). In de berekening kunnen beschermende maatregelen worden verdisconteerd. Voor iedere maatregel bevat het model een aanname met betrekking tot de mate waarin deze de blootstelling vermindert. Onder andere in de Stoffenmanager <www.stoffenmanager.nl> is een dergelijk berekeningsmodel opgenomen. Maak bij het beoordelen van blootstelling aan stoffen onderscheid tussen: ► ‘normale omstandigheden’ (bij het slijpen van metaal komt altijd stof vrij, bij het

schoonmaken met oplosmiddel komt damp vrij, enzovoorts); ► ‘ongewilde gebeurtenissen’ (ongevallen: bij het schoonspuiten kan de medewerker

materiaal in zijn ogen krijgen, bij het vullen van een installatie kunnen er spatten van het materiaal op zijn handen komen en als een verpakking lek raakt, kunnen onbedoeld materialen bij elkaar komen en gaan reageren).


Voor ‘normale omstandigheden’ wordt een beoordeling gemaakt van de gemiddelde blootstelling die er bij het werk optreedt (arbeidshygiëne). Deze gemiddelde blootstelling wordt getoetst aan de grenswaarde. Let erop dat u in de risicobeoordeling ook schoonmaak- en onderhoudswerk als normale omstandigheid meeneemt. Bij ‘ongewilde gebeurtenissen’ wordt vooral gekeken naar de kans dat het een keer misgaat (veiligheidskunde) en de ernst van het effect dat dan kan optreden. In de wetgeving zijn hiervoor geen normen aangegeven, maar voornamelijk concrete voorschriften over hoe de werkgever het bedrijf moet inrichten om deze gevaren tegen te gaan. 5.2 Instrumenten voor de risicobeoordeling van stoffen In deze paragraaf treft u algemeen geaccepteerde instrumenten aan die u kunt toepassen bij het beoordelen van risico’s van gevaarlijke stoffen in de werkomgeving. ► Beoordelingstool 1 : NEN 689 ► Beoordelingstool 2 : DOHSBase ► Beoordelingstool 3 : De Stoffenmanager (2008) ► Beoordelingstool 4 : De Verbetercheck Lasrook (2008) ► Beoordelingstool 5 : De Verbetercheck Oplosmiddelen (2008) ► Overige tools

Tool 1 NEN 689

Doelstelling

Het nauwkeurig in kaart brengen van het niveau waarop medewerkers aan gevaarlijke stoffen worden blootgesteld.

Te gebruiken door

Deskundigen (arbeidshygiënisten, veiligheidskundigen).

Vindplaats Nederlands Normalisatie Instituut <www2.nen.nl>.

Kwalificatie Een uitgebreide beschrijving van de wijze waarop een meetprogramma moet worden ingericht om betrouwbare schattingen te maken van de blootstelling aan stoffen in de lucht.

Extra info De Arbeidsinspectie erkent meetresultaten als ‘betrouwbaar’ als ze volgens deze norm tot stand zijn gekomen. Dit protocol is het recept waarmee deskundigen metingen uitvoeren.


Tool 2 DOHSBase

Doelstelling

Het selecteren van de meetmethode of het meetinstrument waarmee een stof kan worden gemeten.

DOHSBase is tevens een register van (internationale) grenswaarden.

Te gebruiken door


Vindplaats De site van DOHSBase <www.dohsbase.nl>.

Kwalificatie De Nederlandse standaard voor het vinden van een meetmethode voor stoffen.

Ook is hier voor veel stoffen een grenswaarde te vinden die in Nederland of in het buitenland wordt gehanteerd.

Tool 3 De Stoffenmanager (2008)

Doelstelling

Berekenen of bij het gebruik van een stof in een bepaalde werksituatie een gezondheidsrisico te verwachten is.

Het berekenen van het effect van een bepaalde beschermende maatregel.

Te gebruiken door


Vindplaats Arboportaal <www.arboportaal.nl>; De Stoffenmanager <www.stoffenmanager.nl>.

Kwalificatie De Nederlandse Arbeidsinspectie erkent alleen dit rekenmodel om betrouwbaar te berekenen of in een specifieke situatie de grenswaarde van een stof kan worden overschreden. Als de kans daarop kleiner is dan 90%, dan accepteert de Arbeidsinspectie de werkwijze als ‘veilig’.

Extra info Alleen versie 3.5 of hoger is geaccepteerd, eerdere versies werken met een rekenmodel dat niet toereikend is.

Het rekenmodel kan alleen worden toegepast op vaste stoffen, vloeistoffen en dampen, niet op gassen.

De methode is bewerkelijk: er zijn veel basisgegevens nodig om een berekening uit te voeren. Voor sommige branches is er een branchespecifieke stoffenmanager ontwikkeld, waarin veel basisgegevens al beschikbaar zijn gemaakt. In dat geval is de berekening minder tijdrovend.

Naast deze rekenmodule biedt de Stoffenmanager ook andere functionaliteiten om het stoffenbeleid in te richten, zoals het maken van een register van de in het bedrijf gebruikte stoffen.


Tool 4 De Verbetercheck Lasrook (2008)

Doelstelling

Berekenen of bij het lassen in een bepaalde werksituatie is te verwachten dat de lasrook tot een gezondheidsrisico leidt.


Te gebruiken door

Iedereen.

Vindplaats De site Vijf*beter <www.5xbeter.nl>.

Kwalificatie De Nederlandse Arbeidsinspectie vindt dit een betrouwbare methode om te berekenen of in een specifieke situatie de grenswaarde van lasrook kan worden overschreden.

Extra info U berekent de blootstelling, maar kunt ook bekijken welk effect bepaalde beschermende maatregelen in uw situatie kunnen hebben.

Tool 5 De Verbetercheck Oplosmiddelen (2008)

Doelstelling

Berekenen of bij het werken met oplosmiddelen in een bepaalde werksituatie een gezondheidsrisico te verwachten is.


Te gebruiken door

Iedereen.

Vindplaats De site Vijf*beter <www.5xbeter.nl>.

Kwalificatie De Nederlandse Arbeidsinspectie vindt dit een betrouwbare methode om te berekenen of in een specifieke situatie de grenswaarde voor oplosmiddelen kan worden overschreden.

Extra info U berekent de blootstelling, maar kunt ook bekijken welk effect bepaalde beschermende maatregelen in uw situatie kunnen hebben.


5.2.6 Overige tools Verscheidene branches hebben instrumenten ontwikkeld die u kunt gebruiken voor een risicobeoordeling. Deze instrumenten houden rekening met de eigenschappen van stoffen en kunnen dan voor concrete werksituaties voorspellen hoe hoog de blootstelling is. Deze waarden kunt u dan vergelijken met de grenswaarde. Zie bijvoorbeeld de site Arboportaal <http://arboportaal.nl/stoffencentrum/instrumenten/stoffenmanager-1>. De Stoffenmanager is in verschillende sectoren branchespecifiek ingericht voor de daar aanwezige bedrijfsprocessen. Zie bijvoorbeeld de site van Arbouw <www.arbouw.nl>.


6 Publicaties en links

Titels van publicaties over gevaarlijke stoffen Arbo-informatiebladen <http://www.sdu.nl/klanten/uitgaven/businessinformation/veiligheidenchemie/ai-atc.jsp> ► AI-03 Asbest. ► AI-05: Veilig werken in besloten ruimten, 4de druk. ► AI-06: Werken met kankerverwekkende stoffen en processen. ► AI-12 Zwangerschap en arbeid, 4de druk. ► AI-18: Laboratoria, 4de druk. ► AI-19: Industriële verfverwerking, 3de herziene druk. ► AI-22: Werken met verontreinigende grond/grondwater, 3de druk. ► AI-23 Toxische stoffen in de houtwerkende industrie, 2de herziene druk. ► AI-25: Preventie van zware ongevallen door gevaarlijke stoffen. ► AI-26 Veiligheidsinformatiebladen en werkpleketikettering, 4de druk. ► AI-28: Veilig werken met bestrijdingsmiddelen, 3de druk. ► AI-31: Gezondheidsrisico's van gevaarlijke stoffen, 2de herziene druk. ► AI-34: Veilig werken in een explosieve atmosfeer, 2de druk. ► AI-34: Veilig werken in een explosieve atmosfeer, 2de druk. ► AI-49: Beleid persoonlijke beschermingsmiddelen.

Links naar internetsites met informatie over gevaarlijke stoffen 1 Informatie over wetgeving stoffen ► Arbowet <http://wetten.overheid.nl/BWBR0010346/> ► Arbobesluit <http://wetten.overheid.nl/BWBR0008498/Hoofdstuk4/> ► Arbeidsomstandighedenregeling

<http://wetten.overheid.nl/BWBR0008587/volledig/#Hoofdstuk4> ► Beleidsregels Arbo

<http://wetten.overheid.nl/BWBR0013042/volledig/#Hoofdstuk2_Paragraaf4> ► REACH <http://www.senternovem.nl/REACH/Helpdesk/Index.asp> ► EU-GHS <www.ghs-helpdesk.nl> ► Wet Milieubeheer <http://wetten.overheid.nl/BWBR0003245/> ► Warenwet <http://wetten.overheid.nl/BWBR0001969/> ► ATEX <http://www.euronorm.net/content/getfile.php?public=true&fileID=1085157246-

51cc08e4-0001-478ee7d12f3e45aff7f779e516bd4f4f> ► PGS 15 veilige opslag

<http://www.publicatiereeksgevaarlijkestoffen.nl/publicaties/PGS15.html> 2 Stoffeninformatie, risicobeoordeling en grenswaarden ► Wettelijke grenswaarden

<http://wetten.overheid.nl/BWBR0008587/Hoofdstuk4/Paragraaf44/> ► Databank grenswaarden SER <http://www.ser.nl/nl/taken/adviserende/grenswaarden.aspx> ► Leidraad SER <http://www.veiligwerkenmetchemischestoffen.nl/default.aspx> veilig werk

met gevaarlijke stoffen (grenswaarden) ► Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM)

<http://www.rivm.nl/rvs/gevaar/index.jsp> ► REACH helpdesk <www.helpdesk-reach.nl> ► Stoffencentrum <http://www.arboportaal.nl/stoffencentrum> ► Stoffenmanager <http://www.stoffenmanager.nl>


3 Maatregelen en oplossingen ► Praktijkvoorbeelden Stoffencentrum en VASt

<http://www.arboportaal.nl/stoffencentrum/praktijkvoorbeelden/praktijkvoorbeelden-2> ► EU praktische richtsnoeren voor veilig werken met stoffen

<http://osha.europa.eu/fop/netherlands/nl/legislation/PDFdownloads/2261-NL.pdf> ► Voorbeelden van arbocatalogi <http://www.arbo.nl/content/szw-goedgekeurde-

arbocatalogi> ► Voorbeeld van oplossingen in de metaalbranche <http://www.5xbeter.nl/> (tabblad 2,

oplossingen) ► Voorbeeld van oplossingen in de bouwnijverheid <http://www.arbouw.nl/werkgever/tools/> ► Veilig werken met persoonlijke beschermingsmiddelen

<http://home.szw.nl/index.cfm?menu_item_id=13750&hoofdmenu_item_id=13825&rubriek_item=391923&rubriek_id=391817&set_id=2595&doctype_id=6&link_id=23046>


Bijlage 1 Oplossingenregister

In deze bijlage treft u voorbeelden aan van het soort oplossingen waar u aan kunt denken bij het ontwikkelen van oplossingen die passend zijn voor uw branche. Het zijn dus voorbeelden en geen ‘oplossingen’ die u één op één kunt overnemen. U zult namelijk altijd moeten nagaan of deze oplossingen passen bij de werkprocessen in uw branche. Ook moet u beoordelen of deze maatregelen voldoende doeltreffend zijn voor de werksituaties in uw branche. Gebruik deze voorbeelden dus ter inspiratie. Inmiddels hebben diverse branches arbocatalogi <http://www.arbo.nl/content/szw-goedgekeurde-arbocatalogi> ontwikkeld waarin u nog andere voorbeelden kunt vinden. Ook in het kader van het VASt-programma <http://arboportaal.nl/stoffencentrum/praktijkvoorbeelden/praktijkvoorbeelden-2> zijn diverse goede voorbeelden ontwikkeld. ► 1 Vervangen van kwartshoudende inbedmassa ► 2 Opslag in brandveilige kast ► 3 Aanpassen van verpakkingseenheden ► 4 Flexibele puntafzuiging ► 5 Push-pullafzuigsysteem ► 6 Planning van vervuilende werkzaamheden ► 7 Praktische voorlichting en instructie gevaarlijke stoffen ► 8 Centraal stofzuigsysteem


Algemene gegevens

Naam 1 Vervangen van kwartshoudende inbedmassa

Beschrijving In plaats van kwartshoudende inbedmassa wordt een kwartsvrije inbedmassa toegepast.

Aard Bronaanpak, eliminatie van de gevaarlijke component.

Relatie wetgeving Arbeidsomstandighedenbesluit art, 4.1c lid h.

Stof-/productnamen Kwarts.

CAS-nummers 14808-60-7.

Trefwoorden Eliminatie, vervangen, kwarts, Quartz, inbedden, uitbreken, stof.

Beoogde effecten

Arbo-effect Vervanging van het kwartshoudend materiaal elimineert het risico van blootstelling aan een kankerverwekkende stof geheel. De vervangende stof brengt wel andere risico’s met zich mee (sterk geurend oplosmiddel), maar deze zijn van een veel lagere orde.

Efficiency-effect Bij het gebruik van kwartshoudende inbedmassa hoort een strikt schoonmaakregime en moet een zeer sterke afzuiginstallatie worden toegepast. Als de stof is vervangen, is een minder stringent schoonmaakregime toereikend.

Het gebruik van het nieuwe materiaal leidt wel tot een iets langere procestijd in de gietafdeling.

Een besparing is te verwachten in de nabewerking, omdat de nieuwe inbedmassa tot een minder ruw eindproduct leidt (minder slijpen polijstwerk).

Andere voordelen De installatie voor afzuiging kan veel lichter worden uitgevoerd. Minder schoonmaakkosten. Lagere energielasten.

Mogelijke nadelen Er is een iets langere procestijd nodig. Er bestaat een iets hoger risico op breuk, waardoor het product opnieuw

gemaakt moet worden. De oventemperatuur moet iets lager worden ingesteld.

Kenmerken

Oplossing voor Inbedmassa voor gouden gietstukken.

Bron De alternatieven voor inbedmassa’s zijn te vinden op de site van de Nederlandse Vereniging van Groothandelaren in de Tandheelkundige branche <www.VGT.nl>.

Specificaties In plaats van de kwartshoudende inbedmassa is een alternatief product ontwikkeld dat onder diverse merknamen op de markt beschikbaar is. De kwaliteit van alternatieven voor kwartshoudende inbedmassa zijn inmiddels betrouwbaar bevonden.

Implementatie

Invoeringstermijn Twee maanden.

Benodigde inspanning

Niet alle gietmodellen zijn geschikt voor een kwartsvrije inbedmassa. Mogelijk moet u het gietmodel laten aanpassen.

Daarnaast vraagt de verwerking enige oefening van uw medewerkers. Omdat de standtijd in de gietafdeling langer wordt, kan een aanpassing in de

productieplanning noodzakelijk zijn (grotere batch); daarentegen kunt u de capaciteit van de nabewerking inkrimpen.

Succes- en faalfactoren

Omdat er een iets grotere kans is op breuk, is het van belang medewerkers hierop voor te bereiden en de voordelen van het materiaal toe te lichten. Anders zullen zij snel de indruk krijgen dat het nieuwe materiaal ‘niet werkt’. Maak ruimte om de medewerkers een dag te laten experimenteren met het materiaal en laat een andere gebruiker van dit nieuwe materiaal vertellen over zijn ervaringen (en aanloopproblemen).

Mogelijk is het gewenst in grotere batches te werken. Hiervoor moet op de gietafdeling voldoende ruimte zijn.


Algemene gegevens

Naam 2 Opslag in brandveilige kast

Beschrijving Een speciale brandveilige kast voor gevaarlijke stoffen voorkomt dat gevaarlijke stoffen her en der in de werkruimte worden opgeslagen.

Aard Afscherming, opslag.

Relatie wetgeving Arbeidsomstandighedenbesluit art, 4.1c lid h.

Stof-/productnamen Diverse.

CAS-nummers Diverse.

Trefwoorden Opslag, brandgevaar, brandbare stoffen, brandveiligheid, opslagkast, stoffenkast, ontvlambare stoffen.

Beoogde effecten

Arbo-effect Door gevaarlijke stoffen in een brandveilige kast op te slaan voorkomt u dat deze brand veroorzaken of bij brand aanvullende risico’s veroorzaken. Als stoffen onderling chemische reacties kunnen aangaan, verhindert u dat door de kast te compartimenteren. Ventilatie van de kast zorgt ervoor dat de gevaarlijke stoffen zich niet onnodig in de werkruimte verspreiden.

Efficiency-effect Bij goed gebruik van de kast weet iedereen de gevaarlijke stoffen altijd direct te vinden.

Mogelijke nadelen De kast moet op de buitenlucht worden geventileerd. De kast is zwaar en dus niet eenvoudig te verplaatsen.

Kenmerken

Oplossing voor Onveilig opslaan van gevaarlijke stoffen.

Bron VROM PGS 15, normen EN-14470-1 of NEN-EN-14470-1.

Link naar andere bronnen

Publicatiereeks gevaarlijke stoffen <http://www.publicatiereeksgevaarlijkestoffen.nl/publicaties/PGS15.html>.

Specificaties Het opslaan van beperkte hoeveelheden gevaarlijke stoffen in een speciaal daarvoor bestemde brandveilige kast die voldoet aan de norm EN-14470-1 of NEN-EN-14470-1.

Implementatie

Invoeringstermijn Direct.


Investering van ca. € 2500.


De kast moet op een centrale plaats staan. De deuren moeten steeds worden gesloten. De medewerkers moeten de stoffen steeds gedisciplineerd in de kast opbergen,

en niet ergens anders. - Ze mogen in deze kast geen ongevaarlijke stoffen opslaan.


Algemene gegevens

Naam oplossing 3 Aanpassen van verpakkingseenheden

Beschrijving Door stoffen in een andere (bijvoorbeeld kleinere) verpakking te kopen voorkomt u dat medewerkers stoffen moeten overhevelen of uitstorten.

Aard Bronaanpak. Techniek.

Stof-/productnamen Divers.

CAS-nummers Divers.

Trefwoorden Inkoop, verpakking, stofbestrijding, afwegen, overhevelen, verpakkingseenheid.

Beoogde effecten

Arbo-effect Deze maatregel kan het risico tot vrijwel nul verminderen.

Efficiency-effect Minder handelingen. Minder verlies van materiaal.

Andere voordelen Deze maatregel kan er ook voor zorgen dat de fysieke belasting afneemt, doordat de medewerkers met kleinere verpakkingseenheden werken.

Mogelijke nadelen De aanschaf van de stof in andere verpakkingseenheden is per eenheid duurder.

Kenmerken

Oplossing voor Situaties waarin stoffen worden overgeheveld, afgewogen, of in stofvorm of als vloeistof worden toegevoegd aan het productieproces.

Bron Niet bekend.


Niet bekend.

Specificaties Voor sommige situaties kan de stof in kant-en-klare gebruikshoeveelheden worden gekocht. Ze komen in de plaats van grootverpakking, waaruit de medewerkers kleinere eenheden moeten overhevelen en afwegen. Ook kunt u in sommige gevallen een verpakking kiezen die de medewerkers niet hoeven te verwijderen, maar die in het productieproces meegaat. Zo wordt voorkomen dat de stof vrij komt.

Implementatie

Invoeringstermijn Kan per direct.


Acceptatie van een hogere prijs. In sommige gevallen moet u de leverancier speciaal verzoeken in andere

eenheid of verpakkingsvorm te leveren.


Bij het afwegen van de meerkosten moet u een goede analyse maken van alle kosten die verbonden zijn aan de oude verpakkingsvorm, inclusief alle maatregelen die u feitelijk moet nemen om hetzelfde beschermingsniveau te bereiken.


Algemene gegevens

Naam oplossing 4 Flexibele puntafzuiging

Beschrijving Afzuiginstallatie met meerdere flexibele afzuigarmen en met variabele koppelstukken en vormen van afzuigmonden.

Aard Bronafzuiging. - Technisch.

Relatie wetgeving Arbeidsomstandighedenbesluit art. 4.4.

Stof-/productnamen Lasrook.

CAS-nummers Geen.

Foto

Trefwoorden Puntafzuiging, flexibele afzuiging, lasrook, stof, variabele werkplek, constructiewerk.

Beoogde effecten

Arbo-effect Doordat u afzuigmonden veel dichter bij het werk kunt plaatsen, zal de blootstelling naar verwachting geheel onder de grenswaarde blijven. Zoals met iedere puntafzuiging is wel vereist dat de medewerkers de mogelijkheden ook benutten en de afzuigmonden zo dicht mogelijk bij het laswerk plaatsen.

Efficiency-effect Door het flexibele karakter van de afzuigarmen kost de werkvoorbereiding minder tijd dan bij een niet-flexibele puntafzuiging. De medewerker hoeft het werk niet te onderbreken om de puntafzuiger te verplaatsen.

Andere voordelen Geen.

Mogelijke nadelen Geen.

Kenmerken

Oplossing voor Bij het lassen of polijsten van constructies met lassen op meerdere plaatsen kan de medewerker nu in één keer de installatie klaar zetten, zodat hij gewoon met het werk kan doorgaan als de installatie eenmaal is geplaatst.

Bron Er zijn diverse leveranciers van afzuiginstallaties en lasbenodigdheden die dit afzuigsysteem leveren.


Voor een beoordeling van de effectiviteit van lasrookoplossingen zie Vijf*beter <www.5xbeter.nl>.

Implementatie

Invoeringstermijn Enkele weken.


Kosten van de installatie en de energielasten. Let op de energiekosten (elektriciteit en warmte), de aanvullende geluidsbelasting en de flexibiliteit van de afzuigarmen.


Bespreek met de gebruikers de keuze van het type armen en de positie.


Algemene gegevens

Naam oplossing 5 Push-pullafzuigsysteem

Beschrijving Bij werk waar over een groot oppervlak stoffen (oplosmiddelen bijvoorbeeld) vrij kunnen komen, wordt niet alleen via een afzuigwand lucht weggezogen, maar ook lucht ingeblazen om de vervuilde lucht in de richting van de afzuiging te bewegen.

Aard Afscherming via afzuiging. Techniek.


CAS-nummers Divers.

Trefwoorden Luchtbeweging, afzuiginstallatie, push-pull, luchtinblaas, constructies, groot oppervlak, uitdampen, baden, afzuiging.

Beoogde effecten

Arbo-effect Deze methode kan een aanzienlijke vermindering van de belasting geven. Het is sterk afhankelijk van de concrete situatie of u hiermee voldoende waarborgt dat de grenswaarden niet worden overschreden.

Efficiency-effect Onbekend.

Andere voordelen Onbekend.

Mogelijke nadelen Er kan een tochtstroom voelbaar zijn. Energiekosten. Let op: veel van deze systemen werken met grote hoeveelheden

lucht. Om energie te besparen werken ze soms met het recirculeren van afgezogen lucht. Let er daarbij op dat de gerecirculeerde lucht schoon is. Niet alle stoffen worden door de gebruikte filtersystemen effectief verwijderd. Bij sommige stoffen is recirculeren verboden. Laat de leverancier hierover garanties geven voor de stoffen die u toepast.

Kenmerken

Oplossing voor Processen waarbij damp, nevel of stof vrijkomt over een relatief groot oppervlak, zoals bij ontvettingsbaden, spuiten, schuren e.d.

Bron Wordt door verschillende leveranciers geleverd.


Voor beoordeling van risico’s en maatregelen zie ook Vijf*beter <www.5xbeter.nl>.

Implementatie

Invoeringstermijn Enkele weken.


De investering in een relatief kostbare installatie.


Het rendement kan lager uitvallen als er sprake is van snelle bewegingen, sterke luchtstroming en veel obstakels in de stroom van de luchtbeweging.


Algemene gegevens

Naam oplossing 6 Planning van vervuilende werkzaamheden

Beschrijving Werkzaamheden waarbij oplosmiddelhoudende verf wordt toegepast, worden bij toerbeurt door twee personen aan het einde van de werkdag verricht, als de andere werknemers niet meer in de werkruimte aanwezig zijn.

Aard Plaats in de arbeidshygiënische strategie: afscherming. Organisatie.

Stof-/productnamen Divers, oplosmiddelen, verf, koolwaterstoffen.

CAS-nummers Divers.

Trefwoorden Organisatorische oplossing, planning, organische oplosmiddelen, verfspuiten, stankoverlast, verspreiding, koolwaterstoffen, OPS.

Beoogde effecten

Arbo-effect Er worden minder medewerkers gelijktijdig blootgesteld. De belasting wordt verdeeld over meerdere personen.

Efficiency-effect Doordat de medewerkers bij toerbeurt werken, leren zij allemaal spuitwerk te doen en is het bedrijf flexibeler.

Doordat alle spuitwerk wordt opgespaard, kan dit efficiënter worden gedaan.

Andere voordelen Geen.

Mogelijke nadelen Doordat het werk wordt opgespaard, neemt de doorlooptijd van producten toe. Er moet voldoende ruimte zijn om de werkstukken tijdelijk op te slaan. Er moet een BHV’er aanwezig zijn buiten de reguliere werktijden. Let op: omdat het werk wordt opgespaard, wordt er in korte tijd meer tegelijk gespoten. Als er geen adequate voorzieningen zijn, kan door deze maatregel de concentratie oplosmiddel tijdens het spuitwerk dus extra hoog zijn. Zorg voor voldoende voorzieningen om te voorkomen dat medewerkers die het spuitwerk verrichten, blootstaan aan te hoge concentraties oplosmiddelhoudende verf. Ook moet u voorkoen dat de concentratie oplosmiddel zo hoog wordt, dat brand en explosierisico’s dreigen. Bij grote partijen zijn voldoende ventilatie en een aparte, geventileerde uitdampruimte vereist!

Kenmerken

Oplossing voor Situaties waarin medewerkers vervuilende werkzaamheden verrichten in een ruimte waarin ze ook andere werkzaamheden doen. Dit is natuurlijk een noodmaatregel voor situaties waarin het om financiële redenen niet mogelijk is het spuitwerk in een speciale werkruimte te verrichten. Dit is vooral van toepassing als de hoeveelheid spuitwerk relatief gering is en investeren in betere oplossingen derhalve niet mogelijk is. Overweeg ook om dit werk uit te besteden.


Voor een berekening van de belasting met oplosmiddelen zie de oplosmiddelencheck op Vijf*beter <www.5xbeter.nl>.

Implementatie

Invoeringstermijn Drie weken.


Deze oplossing vraagt aanvullende planning en bereidheid van medewerkers om buiten reguliere werktijden te werken.


Geef goede uitleg over het nut van deze maatregel en waarom het niet mogelijk is te investeren in structurele oplossingen.

Als er ruimtegebrek is of als u last minute levert, is ‘opsparen’ geen optie.


Algemene gegevens

Naam oplossing 7 Praktische voorlichting en instructie gevaarlijke stoffen

Beschrijving De leidinggevende geeft ten minste eenmaal per jaar uitleg over de volgende aspecten: Welke gevaren hebben de stoffen waarmee je werkt en waar kun je de

informatie daarover vinden (uitleg over etiketten, veiligheidsinformatiebladen en eventuele werkplekinstructiekaarten)?

Welke veiligheidsmaatregelen zijn getroffen en hoe moet je daar veilig mee werken (indien van toepassing: praktisch voordoen hoe je persoonlijke beschermingsmiddelen moet gebruiken en onderhouden).

Indien van toepassing: welke risico’s voor de voortplanting en zwangerschap zijn er en hoe ga je daar mee om?

Indien van toepassing: welke medische onderzoeken biedt het bedrijf aan, waarom en hoe maak je daar gebruik van?

Indien van toepassing: welke stoffen mogen alleen door speciaal aangewezen medewerkers worden toegepast (en dus nooit door anderen)?

Hoe zijn de EHBO en BHV geregeld en wat moet je doen en vooral niet doen als er een ongeval met stoffen gebeurt?

Waar kun je terecht voor meer informatie en hoe doe je dat? Hiervoor is voor iedere afdeling een map ‘stoffeninformatie’ samengesteld, met gerichte informatie over de daar aanwezige stoffen en veilige werkwijzen.

Aard Plaats in de arbeidshygiënische strategie: persoonlijke bescherming. Gedragsbeïnvloeding.


CAS-nummers Divers.

Trefwoorden Voorlichting, medewerkersinstructie, informatievoorziening, werkplekinstructie, toolboxmeeting.

Beoogde effecten

Arbo-effect Dit is een verplichte ondersteunende maatregel die medewerkers en hun collega’s beschermt tegen onnodige risico’s door onveilig gedrag.

Efficiency-effect Geen.

Andere voordelen Verhoogt de betrokkenheid.

Mogelijke nadelen Geen.

Kenmerken

Oplossing voor Alle situaties waarin de technische maatregelen niet voldoende zijn om uit te sluiten dat medewerkers bij bedoeld of bij foutief handelen blootgesteld worden aan gevaarlijke stoffen (beheersen van restrisico’s).

Bron Nader in te vullen door de branche/organisatie.


Nader in te vullen door de branche/organisatie (bijvoorbeeld branchespecifieke stoffeninformatie of Stoffenmanager <www.stoffenmanager.nl>).

Specificaties Nader in te vullen door de branche/organisatie.

Implementatie

Invoeringstermijn Opstellen van map stoffeninformatie: enkele weken. De informatieoverdracht zelf kan in een gebruikelijk werkoverleg gebeuren.


Relatief laag: investeren in het samenstellen van een instructiemap; tijd van de leidinggevende; tijd in het werkoverleg.


Als er veel wijzigingen in de arbeidssituatie optreden, is het arbeidsintensief om de informatie up-to-date te houden. Wijs hiervoor iemand aan.


Algemene gegevens

Naam oplossing 8 Centraal stofzuigsysteem

Beschrijving Een stofzuigsysteem in de productieruimtes aanbrengen met aansluitpunten door de gehele werkruimte.

Aard Bronaanpak. Techniek.

Stof-/productnamen Divers, vaste stoffen.

CAS-nummers Divers.

Trefwoorden Schoonmaak, stofvrij houden, stofzuiger, housekeeping, bezemwagen, stofreiniging.

Beoogde effecten

Arbo-effect Deze maatregel kan het risico zeer aanzienlijk verminderen.

Efficiency-effect Schoonmaken gaat sneller.

Andere voordelen Deze maatregel kan er ook voor zorgen dat er minder fysieke belasting is, doordat de medewerkers geen schoonmaakapparatuur (industriële stofzuigers, afvalzakken) hoeven te verplaatsten.

Mogelijke nadelen Onbekend.

Kenmerken

Oplossing voor Situaties waarin stof in de werkruimte wordt verspreid en de medewekers regelmatig met bezems, stofzuigers, veegwagens en perslucht ‘schoonmaken’.

Bron Diverse leveranciers.


Niet bekend.

Specificaties Een groot deel van de stofbelasting wordt veroorzaakt doordat medewerkers met bezems, perslucht en stofzuigers met onvoldoende filtering de werkruimtes (en werkkleding) schoonmaken. Door een centrale stofzuiginstallatie te installeren met koppelpunten nabij de werkplekken waar veel stof ontstaat, kan iedereen ter plekke het stof opzuigen.

Implementatie

Invoeringstermijn Enkele maanden


De installaties hebben een hoge aanschafprijs. Energielasten.


Met perslucht krijg je verontreinigingen erg snel en grondig weg en dus is dat een erg geliefde schoonmaakmethode. Maar hij is wel ongezond. Zorg er daarom voor dat de stofzuiginstallatie voldoende zuigkracht heeft en zorg voor voldoende koppelpunten en hulpstukken, zodat iedereen er gemakkelijk gebruik van kan maken en de installatie effectief is.

Documents

Handreiking Gevaarlijke stoffen voor de arbocatalogus...Hoofdstuk 5 geeft tools voor het beoordelen van de risico’s van stoffen op de werkplek. Hoofdstuk 6 bevat een overzicht van