HEDEGGER VE MMAR 1-barnma-iskn-

Bu yaz Adam Sharrn Mimarlar in Heidegger balkl kitab zerinden Heideggerin na Etmek skn Etmek Dnmek balkl metnini aktarma denemesidir. Adam Sharrn Mimarlar in Heidegger balkl kitab da Heideggerin mimarlk hakkndaki dncesini 1950-51de yazlm metine: na Etmek skn Etmek Dnmek, ey ve iirsel biimde, insan mesken tutar dayandrmaktadr. Adam Sharrn Mimarlar in Heidegger balkl kitabnn arka kapak yazsn buraya almay gerekli buldum:

ada mimarlk pratiinin kendi i sorunlaryla hibir ekilde ilgilenmeksizin, genelde kabul gren nceliklerini ve szde bilimsellik iddias tayan kavramlarn temelden kusurlu bulduu modern mimarlk anlayna topyekn meydan okuyan metin, radikal bir tavrla ina, iskn ve yer kavramlarn yeni batan tanmlayarak mimarlara insan varoluuna uygun ve sahici bir mimarlk modeli nerir: teknoloji ve uzmanlk yerine deneyimi, matematiksel veriler yerine de duygu ve sezgileri esas alan bir mimarlk. Kimileri bu ary cokuyla karlarken, kimileri de bunu filozofun Nazizm ile bann fikri temellerinin ifas olarak grp tmden reddetmitir.

Heidegger iirsel biimde, insan mesken tutar balkl metninde Hlderlinin iirinden uzun bir alnt yaparak na Etmek skn Etmek Dnmekte geen lme terimini etraflca ele alr. Heidegger sava sonrasnda yaanan konut kriziyle ada dnyada iskn etmenin bir sorun haline geldiini iddia eder. Adam Sharr, Heideggerin Hlderlinin iirinden yapt alntda insanlarn, lml (mortal) olmasndan gelen varlnn yannda drtly oluturan dier elementlerin de zikredildiini iaret eder. Toprak [yeryz], gk [gkyz], tanrsallar [Tanr], ve lmller [insan] Hlderlin iirinde geer. Toprak ile gk arasnda insann iskn etmesi iin llp ayrlan alan zellikle nemlidir, der (Sharr, 2010: 80). Heideggerin Hlderlinin iirinden yapt alnt udur:

Yaam hep didinmekse eer, bir insanGzlerini yukar kaldrp diyebilir: yleOlmak ister miydim ben de? Evet. efkat [Freundlichkeit]Saflk, hl kaldysa ayet yreinde, insanBoy lemez yersizceTanryla. Bilinmez midir Tanr?Belirgin midir gkyz gibi? Yelerdimnanmay sonuncusuna. nsann lsdr bu [Des Menschen Maa ists].Hner dolu, ama iirsel biimde, insanMesken tutar bu yeryznde. Ama daha saf deildirYldzl gecenin glgesi,Byle sylersem eer,Tanrnn sreti denen insandan.Bir l var mdr yeryznde? YokturHi.

Heideggerin na Etmek skn Etmek Dnmek (Bauen Wohnen Denken) balkl metni iki soru ile balar: 1) skn etmek [barnmak] nedir? 2) na etmek iskn etmeye nasl ait olur? Heideggere gre iskn etmeye [barnmaya] ina etme vastasyla ulayoruz. Kprler, hangarlar, demiryolu istasyonlar, barajlar, otobanlar iskn [barnma] yerleri deildir. Bu binalar insana bir ey iin yer salarlar, insan buralarda ikamet eder ama burada sakin olamaz. Mesken binalar ise gerekten konaklama salarlar. Dolaysyla barnma her trl ina etmenin zerinde bulunan [ona hkmeden] ama olacaktr (Heidegger, 2008: 76). na etme iskn etme iin sadece bir ara [ona doru] bir yol deildir; ina etmek kendi bana zaten iskn etmektir. Bunu bize kim sylyor? diyerek soru soran Heideggerin cevab udur: Bunu bize dil sylyor. Bir eyin z hakknda bize konuan dildir, yeter ki dilin zne sayg duyalm (Heidegger, 2008: 76). Bu noktadan sonra bauen-ina etmek ne demektir? aratrmasna girer.

Heidegger, eski Yksek Almancada kullanlan ina etmek anlamndaki buan kelimesinin iskn etmek-bir yerde kalmak-ikamet etmek anlamna da haiz olduuna iaret eder. Bu fiilin (yani Bauen), iskn etmek fiilinin asli anlam bugn kaypsa da onun rtl izi Almanca Nachbar (komu) szcnde korunmutur. Heidegger, Nachbar, Nachgebur, Nachgebauer kelimelerinin yakn oturan, yaknda oturan anlamlarna iaret eder. Buri, bren, bueren, beuron fiillerinin hepsinin barnmak, barnma yeri anlamna geldiini syler. Bylece karm uraya varr: Eski buan szc bize sadece bauen-ina etmek szcnn gerekte iskn etmek olduunu sylemez; ayn zamanda o bize syledii barnmay [iskn etmeyi] nasl dnmemiz gerektiiyle ilgili bir ipucu da sunar. skn etmeden sz ettiimizde () sadece sakin olmayz bu nerdeyse eylemsizlik olurdu- bir meslek icra ederiz, i yaparz () Bu u demektir, bauen, buan, bhu, beo eitli biimleriyle bin szcmzdr: ich bin, varm, du bist, varsn, emir kipi bis, varol. O halde ne anlama gelir ich bin (ben varm) demek? Binin ait olduu eski bauen szc cevap verir: varm, varsn demek, sakin oluyorum [barnyorum], sakin oluyorsun demektir (Heidegger, 2008: 77). Heidegger, eski bauen szc insan sakin olduu [barnd] kadaryla vardr, der. Ancak ekler: Bu bauen szc ayn zamanda gzetmek [ve aziz tutmak], [korumak] zerine titremek, bilhassa topra srmek ve baa bakmak [ilemek] da demektir. Byle bir ina etme sadece ihtimam gsterir, meyveleri kendi halinde olgunlatran gelimeye nezaret eder. Bakp yetitirmek (hegen und pflegen, ayn zamanda koruyup gzetmek) anlamnda ina etmek bir ey yapmaz (imal etmez) (Heidegger, 2008: 78). Heidegger bauen szc ile katl keyfiyete ular: 1) na etmek gerekten iskn etmektir; 2) skn etmek lmllerin yeryznde sakin olma (barnma) tarzdr; 3) skn etme olarak ina etme, gelien (byyen) eyleri gzetip kollayan ina etme ve binalar diken ina etmeye geit verir (alr) (Heidegger, 2008: 79). na ettiimiz iin iskn etmeyiz, tersine iskn ettiimiz, sakin olanlar olduumuz iin ina ederiz ve ina edegelmekteyiz. skn etmek, skna erimek demek, serbest (masun ve mahfuz) olan iinde, her bir eyi z ierisinde esirgeyen [gvence altna alan] serbest alanda sknette kalmak: eingefriedet [etrafn evirmek] demektir. skn etmenin temel ayrt edici zellii [ras] bu esirgemedir. O iskn etmeyi btn alan/menzili ierisinde nfuz ettirir (Heidegger, 2008: 80).

Heideggerin barnma (iskn-bauen) hakknda dilden hareketle vard menzili grm olduk. Bu ilk yazda Sharrn Heideggerin bina-mesken hakkndaki yorumuna da yer vermek istiyorum: Sharr diyor ki; Heidegger binann insan varlnn etrafnda ekillenip dzenlendiine ve bu varln faaliyetlerini zamanla dzene soktuuna inanr. Bina sakinleri yapy kendi ihtiyalarna gre ina eder ve sonradan iskn etme biimlerine gre oray yeniden dzenlerler. Buna karlk bina da onlarn yaamn dzenler. Bylece binann kendisi insan varlnn yerini tutar [stand for]. Bu bina yerin ve oturanlarn zelliklerine gre ina edilir, iinde bulunduklar fiziksel ve beeri toporafyayla ekillenir. Dahas topran meyvelerinden; ta, aa ve metallerden yaplr. Bina soyut nesnelerden ok, onun iinde oturan insanlarla ilgilidir. Bir binann biimi o insanlarn deer ve inan sistemini yanstr. Binann biimi varlklara ve yokluklara da iaret eder. Bir sakinin orada bulunuunu [presence] kantlad gibi bulunmayn da [ebsence] gsterebilir (Sharr, 2010: 10).

Cengiz Bektan Trk Evi kitabnda Antalyada ev yaptrmak isteyen ailelerin evlerini yapmaya raz olan ev ustalarnn ailecek i sahibi ile grmeye balad ifade edilir. Usta bununla aileyi iyice tanmak istemektedir. verenin maddi durumu, ocuk says, bakaca ocuk dnp dnmedii ustann renmek istedii konulardr. veren ustaya isteklerini de bildirir yaplmasn istedii rnek ev varsa ustay gtrp gstermektedir. Cengiz Bekta, konutuu ustaya Ya kt bir ey (kt rnek) gsterirse? diye sorduunda ald cevap u olur: Gsterecei kt bir ey yoktu ki. Bylece Heideggerin barnma-iskn hakkndaki yazdklar ile bize ait gelenekte baz benzerlikler kurulabilir diye dnebiliriz. Nitekim Heideggerin Bina soyut nesnelerden ok onun iinde oturan insanlarla yaplr. Bir binann biimi o insanlarn deer ve inan sistemini yanstr szn aktardmda Talha Hakan Alpin hatrlatt sz ayn vurguya sahipti: erefl-mekn bil-mekn (Meknn kymeti mekne/insana gredir).

- Bekta Cengiz, Trk Evi, Yem Yaynlar, 2013- Heidegger Martin, Dncenin ars, Say Yaynlar, 2008- Sharr Adam, Mimarlar in Heidegger, Yem Yaynlar, 2010

HEDEGGER VE MMAR 2-lmek ve iskan-

lkyazmzda Heideggerin Hlderlinin iirinden ald drtlye iaret etmitik. Bu drtl toprak [yeryz], gk [gkyz], tanrsallar [Tanr], ve lmller [insan] olarak Hlderlin iirinde gemekteydi. na Etmek skn Etmek Dnmek balkl metinde bu drtl ile yeniden karlarz. Heideggere gre yeryznde [topran zerinde] demek zaten gn altnda demektir. Bunun her ikisi de tanrsal olanlarn huzurunda kalmak anlamna gelir, der ve insanlarn varlnn birbirine ait olmasn ihtiva eder, diye ekler: Asli bir birlikle bu drt(l) yeryz ve gkyz, tanrsal ve lml olanlar- birlikte bire aittirler (Heidegger, 2008: 80). Heideggere gre yeryz dediimizde onunla birlikte dier n dnrz ve bu drdn basit birliine dikkat etmeyiz. Gk dediimizde de benzeri ekildedir. Tanrsal varlklar dediimizde Tanrsalln iaretlerine aran eliler, demi oluruz ve onlarla dier de dnlr. lmller ise insanlardr. lmek demek lm olarak lme muktedir olmak (lmeyi becerebilmek) demektir. Heideggere gre yerin zerinde, gn altnda, tanrsal varlklarn huzurunda kald srece, sadece insan ve aslnda srekli olarak lr (Heidegger, 2008: 81).

Ziya Osman Sabann Bir lnn Arkasndan iirinde lmeyi becerebilmek bir soru olarak sorulur:

Nasl ld Ya Rabbim, nasl leceiz! / Hangi sonsuz geceler, iklimler geeceiz, / Bundan sonra ayn gn ayn sofrada / Oturacak myz bir daha!

Yine Beyaz Ev iirinde Ziya Osman, lmle kopmaz bir dirime iaret eder: Hep geireceiz iimizden:Hayat beraber, lm beraber...u gklerin altnda,Olacaz o kadar bahtiyarKi kp mezarlarndan annemiz, babamz da,Beyaz evimize yerleecekler,Uzun k geceleri onlar da aramzdaGz gze bakacak, mangal eecekler..

Heideggerin lmllerden sz ettiimizde, onlarla birlikte zaten dier n dnyoruz, fakat bu drdn birlikteliine dikkat etmiyoruz (Heidegger, 2008: 81) ifadesinin Ziya Osman Saba iirinde aa ktn ileri srebiliriz.

Heideggerin na Etmek skn Etmek Dnmek balkl yazsn eviren Ahmet Aydoan evirinin dipnotunda u aklamay yapar: Heidegger, in sein Wesen szcn birok kez whren-srmek/devam etmek anlamnda kullanr. Bir eyin gidiatn takip ettii yol, zamanla olduu ey olarak ald tarz anlamna geldiini syler. Yine Heidegger Wesen isminin kken olarak quidditas (nelik) deil, fakat daha ok mevcuda geli olarak srp gitme (das whren als Gegenwart) anlamna geldiini yazar. Bir fiil olarak wesen burada vucuda gelmek, srp gitmek, devam etmek anlamn haizdir. Bununla birlikte wesen kknn barnmak anlamyla sein fiilinin anlamna tamamlayc olduu unutulmamaldr (Heidegger, 2008: 81).

Heideggere gre insan lml olarak drtlnn birliine aittir. Bu drdn birliine drtkatllk adn veren Heidegger lmller sakin olmakla (barnmakla) bu drtl ierisindedirler diyerek iskn edilmenin insan ve lmle ilikisini kesinletirir. Heideggere gre lm-can verme bir vaka olmayp, eksistensiyal bakmdan anlalmas gereken bir fenomendir. Dnya iinde varolmann hitam lmdr. Heidegger iin dnya iinde var olmak ise bir eyle urayor olmak, bir ey retmek, bir eyi ilemek, ve iyi halde bulundurmak, bir eyi kullanmak, bir eyden vaz gemek, bilgi almak, soruturmak, gzetlemek, tartmak, belirlemek gibi var olmann tarzlar ile ortaya kar. Sz konusu olan, iinde-var-olma tarzlarnn varlk minvali olan ilgilenmedir (kten, 2008: 168).

Heideggerin lml olma-yeryz ilikisini ge ve tanrsalla tamas onun insan dnya iinde olmak durumunu bir bozguncu olarak ele almaktan uzak tutmaktadr. lmller bu drtly asl varl (vcuda gelii) iinde gvence altna alacak tarzda barnrlar (iskn ederler) derken varln bir egemenin mstaniliinden saknmaktadr. Bu noktada daha da ileri giderek lmller yeryzn () koruyup gzettikleri kadaryla sakin olurlar diyecektir. Bylece Yeryzn korumak, onu smrmekten ya da hatta onu sonuna kadar kullanmaktan (yorup bitirmekten) daha farkl bir ynelii iaret eder: Yeryzn korumak snrsz yama ve talandan ber olan yeryzne efendi olmamak, ona boyun edirmemektir (Heidegger, 2008: 82). Heideggerin drt katl birlii sadece lml insann kendisini iskn ettirmesi olmaktan karak kendi dndaki ly de iskn etmeye dnmektedir: lmller g gk olarak kabul ettikleri kadaryla iskn ederler. Gnei ve ay devrdaimlerine, yldzlar gzerghlarna, mevsimleri hayrhah ve yr olmayan hallerine brakrlar () lmller tanrsal varlklar tanrsal varlklar olarak bekledikleri kadaryla iskn ederler () Kendileri iin sahte tanr edinmezler ve sahte tanrlara tapmazlar () lmller, kendi asl varlklarn lm lm olarak becerebilmelerini- iyi bir lm olabilsin diye, bu istidadn kullanmna sunduklar (soktuklar) kadaryla iskn ederler () Yeri korurken, g kabul ederken, tanrsal varlklar beklerken, lmlleri srlara mazhar klarken iskn etme drtlnn drt katl korumas olarak vuku bulur () Koruma olarak iskn etme drtly lmllerin birlikte kaldklar iinde: eyler iinde muhafaza eder () skn etme, (bu) drtly eylerde muhafaza ettii kadaryla, byle bir koruma olarak, ina etmedir (Heidegger, 2008: 83).

Sanrm Heideggerin na Etmek skn Etmek Dnmek balkl yazs hakknda yazdmz bu ikinci yaznn sonuna geldik. Barnmak tabiatn bize verdii aralarla ve tabiatmzn bize verdii istidatlar korumakla gerekleen bir iskn (skn bulma: mesken) tavrdr. Yeryznde yaayan halklar mlkszletirici ve yerinden eden bir tekno-bilim tarafndan tehdit edilmektedir. Modern kente g bir bakma Musann kavmi ile birlikte le srlne benzetilebilir. Oradaki srl de sahte tanr: bren altn neticesi olmutu; bu adaki srl de. Modern insan da beton lnde tpk Musa kavmi gibi patlcan, soan, mercimek, kabak istemektedir; bir ktla yakalanmtr. Kendimize barnak ina ederken meskenin yeri, g, lmlleri, tanrsal olan sakin klmay baaracak bir muhafaza eylemi olmasndan kanamayz.

- Heidegger Martin, Dncenin ars, Say Yaynlar, 2008- kten Kaan H, Varlk ve Zaman Klavuzu, Agora Kitapl, 2008

Ltfi Bergen

link