Henri Classen & Peter Skalnik - Erken Devlet .pdf

8/17/2019 Henri Classen & Peter Skalnik - Erken Devlet .pdf

http://slidepdf.com/reader/full/henri-classen-peter-skalnik-erken-devlet-pdf 1/357

H n r i J . . l e e 1

k l ik

ER N

DEVET



HENRI J.M. CLAESSENPETERSKALNÎK

ERKEN DEVLETK u r a m l a r - Ve r i l e r - Yo r u m l a r





HENRIJ. M. CLAESSEN PETERSKALNİK

ERKEN DEVLETKuramlar-Veriler-Yorumlar

Çeviren; Alâeddin Şenel

imgekitabeyi



Henri J. M. Claessen, Peter Skaltıik (Edş.)The Early State (TheHague, 1987, Mouton Publishers, 689 p.) kimlikli yapıtın BirinciKesim ve-Üçüncü Kesim bölümlerinin Alâeddin Şenel tarafından

çevrilmiş biçimi olup. Erken Devlet (Kuramlar Veriler Yorumlar) başlığı altında 1993 yılında yayımlanmıştır.

Yapıtm Özgün İngilizce basımı, Netherlands Foundation For PüreScientific Research tarafından sağlanan bağışla gerçekleştirilmiştir.



imge Kitabevi Ya5anlan: 59Ocak 1993

İmge KitabeviYaymalık Paz. ve Satı. Tic. Ltd. Şti.Konur Sokak No: 3 Kızılay/ANKARA

Tel: 417 01 37 - 41819 42 - 425 52 02Fax:4256532

Baskı: Özkan Matbaacılık Ltd. Şti.

ISBN 975-533-039-9

G Bu çevirinin tüm yayın haklanİmge Kitabevi Yayınlan Ltd. Şti.'ne aittir.

Kaynakça notu:Hemi J. M. Claessen ve I^ter SkalnBc (der.).

Erken Devlet (Kuramlar Veriler Ycvumlar) çev. AlâeddUıAnkara, 1993 tmBe Kt Mvi Yaynlan 338 1 .



ÇEVİRENİN ÖNSÖZÜ

Henri J. M. Claessen, Peter Skalnik (Eds.)The Early State, Lahey,Paris, New York, 1978, Mouton Publishers, 689 p. kimlikli bilimselyapıt, 1975'de başlatılıp 1978'de sonuçlandırılan bir ortak çalışmanın

parlak ürünüdür.Bu çalışma HollandalI bilim adamı Henri J. M. Claessen ile

Çekoslavak meslektaşı Peter Skalnik'in girişimiyle, 7 ABD'li, 7SSGB'li, 3 HollandalI, 3 Çekoslovakyalı, 1 Hintli, 1 FederalAlmanyalI olmak üzere, 22 bilginin katkılanyla gerçekleşmiştir.

Erken Devlet, aynı konuda birbirinden bağımsız makalelerderlemesi olmayıp, başından sonuna dek eşgüdüm içinde yürütülmüşuluslararası bir bilimsel çalışma olarak, türünün ender örneklerinden

biridir. Çalışmaya yazılarıyla katkıda bulunanların dışında, birçok bilim adamı da çeşitli biçimlerde destek vermiştir. Finansmanına birkaç bilimsel kurum katılmıştu'.

Sonuçta, sık (sayfa başına 44) satirli 689 sayfalık dev bir yapıtortaya çıkmıştır, İngilizce baskıda 230 sayfa tutan birinci ve üçüncükesimlerin çevirisinin Türkçe baskıda 330 sayfa tuttuğu gözönünealınu'sa, yapıtın tümünün çevirisinin 1000 sayfa dolaylarında bir ciltoluşturm;ağı anlaşılacaktır.

V



Bu çapta bir bilimsel,yapıtın çevirisinin finansmanını, kısadönemde kâr amacını gütmeyen bilimsel kurumlann üstlenmesi beklenir. Oysa iki kesiminin (elinizdeki) çevirisi bile, çalıştığım

kurum tarafından geri çevrilmiştir. Çeviri bedeli istemeyebileceğimi belirtmeme, yayın programlarında dergi dışında başka bir yapıtın bulunmadığını belirtmelerine karşın "kağıt bedelinin finansmanısorununun çözülemediği" gerekçesiyle geri çevrilmiştir, Y^ıtm apaçıkyardımcı ders kitabı niteliği de bu sonucu önleyememiştir.

Bu durumda, yapıtın tümünün çevirisinin basımını (çeşitliformüllerle önermişsem de) çoğunun "zarar etmemekten" başka kâramacı taşımadığım bildiğim özel yayınevlerinden beklemek gerçekçiolmayacaktı. Çözümü, kendi içinde bir bütünlük oluşturabilen 1. ve 3.kesimlerin Türkçe'ye kazandmlmasmda bddum.

Gerçekten, "Tez" başlığını taşıyan Birinci Kesim, devletkuramlarının özetle gözden geçirilip, "erken devlet" adı verilenformasyonun yapısına ilişkin başlangıç varsayımlannm ortaya

konduğu ve eıken devlet çalışmasımn bazı sorunlan üzerinde durulduğu"kuramsal" bölümlerden oluşmaktadu.

Yapıtın en geniş kesimini oluşturan "Antitez" başlığını taşıyanikinci Kesim, başlangıç varsayım!^ doğrultusunda (Ankor, Ankole.Aksum, Aztek, Çin, Mısır, Fransa» Havai, Gürcistan, İnka, Jimma,Kaçari, [Küba değil] Küba, Maurya, Moğolistan, Norveç, Iskitya,Tahiti, Volta, Yoruba, Zande olarak) 21 erken devlet hakkında, 21yazarca yazılan, herbiri yaklaşık 20 sayfa tutan örnekolay çahşmalannıiçermektedir.

"Sentez" başlığını taşıyan Üçüncü Kesim, İkinci Kesimdekiörnekolay çalışmalannda elde edilen verilerin 20 çizelgeye dökülüp,değerlendirildiği bölümle, verilerin yorunılandığı öteki bölümlerdenoluşur. Bu bölümlerde, aynca, eıken devletin 5 1 yapısal karakteristiközelliği ortaya konm^tadır. Eıken devlet olgusu, verilere dayanılarak,"yapı" ve "süreç" olarak kuramsal düzeyde ortaya çıkarılmayaçalışılmaktadu.

VI .



Kısacası, Üçüncü Kesim, İkinci Kesimin verilerini derleyip,toplayıp, değerlendirerek, bu kesimin kuramsal içeriğini deiçermektedir. Böylece, birinci ve üçüncü kesimler kuramsal düzeyde bir

bütünlük oluşturduklarından, tarihsel, somut ömekolaylardan oluşanİkinci Kesim'in çevrilmemiş olması, çevirinin kuramsal değerinisakatlamamaktadır.

Bu düşüncelerle, iki kesimin Erken Devlet (Kuramlar, Veriler,Yorumlar) başlığı altında çevrilip basılmasında hiçbir özür görtnedim.Aynca, kuramsal birinci kesimde, salt rastlantı ürünü olarak, göçebetopluluklar uzmanı Lavvrence Krader'in, Türkler ve Moğollar haickmdaaz çok örnekolay ç^ışması niteliği taşıyan "Asya Göçebeleri AndındaErken Devletin Kökeni" adlı bir makalesi bulunmaktadır. Bu veüçüncü kesimde Yirmiyedinci Bölüm'de "erken devletlerin doğuşkoşulları"; sonu vb. konularda, ikinci kesimde verilen bilgilerin,ülkeler tek tek ele alınarak özetlenmesi, somut tarihse), gelişmelerkesiminin çeviriye alınmamasının eksikliğini bir ölçüdegidermektedir.

Somut tarihsel gelişmelerin monografik örnekolay çaiışmalarinıiçeren İkinci Kesim'in Türkçe'ye; kazandırılması, herşeye karşın bireksikliği tamamlayacağı gibi. Erken Devlet (Örnekolay Çalışmalan) başlığını taşıyabilecek böyle bir çevirinin kendi başına ayn bir tadı vedeğeri de olacaktır. Yayınevlerinin ve çevirmenlerin ilgilerini bekliyorum.

Çevirinin, 1. kesimden 3. kesime. 4. bölümden 25. bölümeatlaması, yapıtın özgün kesim ve bölüm numalannı değiştirmemedüşüncesinin ve İkinci Kesim'in bir gün mutlaka çevrileceği ve arayasokulup yapıtın tek bir cilt olarak yayınlanabileceği umudununürünüdür.

A.Ş.

VII



ÖNSÖZ

Erken devletler hakkında bir kitap üretme gibi çetin bir girişim,Şikago'da 1973 yılında yapılan "Antropolojiyle ve Etnolojiyle İlgilifiilimler IX. Uluslararası Kongresi" ertesinde yavaş yavaş oluşmuş birdüşüncenin ürünüdür. Elinizdeki yapıtın derleyicileri olacak kişiler, sözkonusu kongrenin "fiatı Afrika'nın Kültürel Dinamikleri" oturumunda,neredeyse bir rastlantı sonucunda tanıştılar. Otelde yapılan, bazenkahve bazen bira içilen kısa görüşmeler sırasında, birbirimizin erkendevletlerle ilgilendiğini öğrendik. Böylece, daha sonrakihaberleşmelerimizde, bu konu ile ilgili çağdaş çözümlemeleri birarayagetirecek bir derlemenin yaran üzerinde görüş birliğine vardık.

1974 yılı boyunca, kendilerine çağrıda bulunduğumuz çok sayıda bilginin katılmasıyla gerçekleştirilecek bir kitabın kaba planı üzerindearamızda anlaşmaya ulaştık. Söz konusu bilginlerin seçimindekullandığımız ölçütler, doğrusu bir sürü karışık hesabın bir ürünüydü.İlkin, coğrafya bakımından olduğu kadar tarihsel bakış açısından daolabildiğince geniş bir yelpaze oluşturacak örnekolay (case)*amaçladık. Sonra, ileride işbirliğinde bulunacağımız bilginleri, çokçeşitli disiplinlerden çekmeye çalıştık. Bu düşünceyle, söz konusukimseleri antropologlar, arkeologlar, tarihçiler, sosyologlar ve siyaset bilimcileri arasında aradık. Aynı zamanda, aslında hiç de kolayolmayan bir görevle, çeşitli ideolojik dayanaklara (background) sahipmeslektaşları biraraya getirmeye çalıştık. Şansımızdan, aldığımızyankılar son derece yüreklendirici oldu. Bunun üzerine, 1975'in

Nisanmda çağrımızı kabul edenlere bir "Genel Bilgilendirme Mektubu''gönderildi. Bu mektupta, kitabın planının aynntılannm birçoğu ortayakonurken, yapılabilecek örnekolay çalışmalarında (case study)

* Yazariann, yapıt boyunca, çeşitli âvram ve sözcüklerin altını çizerek (italik dizdiıerek) vurgulama yoluna çok sık ba şvm ^dan nı gözönüne alarak, söz konusu vuıgulanıalardan biri olduğu izlenimine yolaçmamak için, Türkçe olmayıp Latin alfabesiyle yazılan bu tür yabancı (İngilizce, Latince vb .) sözcüklerin altını çizerek (faıkb karakterle dizdirerek) belirtme kuralını biı çeviride izlememeyi uygun buldum (ç.n.).

VIII



tartışılması beklenen soruların oldukça ayrıntılı bir listesi eklenmiş bulunuyordu. Elde edlecek verilerin birbirleriyle karşılaştınlabilmeleriolanağına sahip olabilmemiz için, kitaba makale göndererek katkıda

bulunacaklardan bu sorulana araşhnlmasına özel bir özen göstermeleriistendi. Elde edilecek verilere bireşimci (sentezci) bir açıdanyaklaşabilmek amacıyla böyle bir istekte bulunmuştuk.

Yapıtta, örnekolay çalışmalan yanı sıra, son zamanlann kuram-lanndan ve yaklaşımlarından örneklerin sunulduğu birkaç kuramsal bölümün bulunmasının gerektiğini düşündük. Bu tiir bölümleri yazmaçağrımızı kabul etmeye yatkın olduklarını gördüğümüz Prof. Ronald

Cohen (ABD, Evanston. Northwestern Üniversitesi) Dr. AnatoliHazanov (SSCB, Moskova, Bilimler Akademisi) ve Prof. LawrenceKrader (Batı Berlin Özgür Üniversitesi) gibi kişileri bulabilecek kadarşanslı olduğumuzu göldük.

Hazırlıklar sırasında, başta çağrımızı kabul etmiş olan birkaçmeslektaşımız, çeşitli nedenlerle, projeden çekilmek zmıında kaldılar.Yazarları seçeıken az çok keyfi davranmamız yanı sıra bu da. ele

aldığımız erken devlet örneklerinin sonunda gelişigüzel denebilecek birörnekleme biçimini alma.sına yolaçtı.

"Uygulamalı Antropoloji Derneği" (Society for AppliedAnthropology) toplantılanndan 1975 Martında Amsterdam'da yapılan"34. Yıllık Toplantı"da, elinizdeki yapıtın derleyicileri [H.J.M.Claessen ve P. Skalnik]* olarak. AZtekler hakkındaki bölümü yazan(ABD, Milwaukee, Wisconsin Üniversitesi'nden) Dr. Donald V. Kurtz

ve Havai hakkındaki bölümü yazan (ABD, Ohio, Browling GreenEyalet Üniversitesi'nden) Dr. S. Lee Seaton ile birlikte, projeningelişmesinin ne durumda olduğunu tartışma olanağı bulduk. Buradaaynı zamanda, derlemeyi düşündüğümüz yapıtın birçok sorununutartıştığımız Prof. Lavvrence Krader ile karşılaşmıştık. Krader’in değerliöğütlerinden, kendisiyle daha sonraki (Berlin’de ve Roma’da)karşılaşmalarımızda da yararlanma şansım bulacaktık. Prag'da (Prag,Charles Üniversitesi'nden) Dr. Jan Peçirka (Prag, NaprstekMüzesi'nden) Dr. Timoteus Pokora ve Dr. Josef Kandert ile yapıtın

* T en i belirtilmedikçe, köşel i ayraçlar çevirenindir (ç.n.).

IX



planını tartıştık. İleride Dr. Pokora, Çin üzerine; Dr. Kandert. Zandeüzerine olan bölümleri yazacaktı.

Henri* Claessen, 1975 güzünde, Leiden Üniversitesi, Kültürel veToplumsal Araştırmalar Enstitüsü'nde. "Devletin Oluşması"konusunda bir seminer örgütledi. Bu seminere (Leiden Üniversitesi,Mısır Âraştırmalan Enstitüsü’nden) Dr. Jac. J. Janssen (UtrechtÜniversitesi, Ortaçağ Tarihi Enstitûsü'nden) Dr. Henri B. Teunis ve(Lahey Toplumsal Araştumalar Enstitüsü'nden) Dr. Martin Doomboskatıldı. Bunlardan birisi [Janssen] Mısır ile, ötekisi [Teunis] Fransa ileilgili bölümlerle, yapıta katkıda bulundular. Dr. Doornbos ise, daha

sonraki bir evrede, kitap üzerinde yararlı bir eleştiride bulunacaktı.Derlemeye makaleleriyle katkıda bulunan öteki yazarlarla ilişkimiz,yalnızca mektuplaşarak yürütüldü. Yazı yoluyla ilişkiler genelliklekişisel görüşmelerden daha hantal ilerlemekle birlikte, böyleyürüttüğümüz ilişkilerden bazıları, son derece hoşnutluk verici biryolda gelişti.

Peter Skalnik ile daha yakın bir ilişkiden ve işbirliğindenyararlanmak üzere Henri Claessen. 1975 Ocağında ve 1976 Mayısında,Prag'a birkaç gün süren iki gezi yaptı. Her iki gezisinin giderleri deLeiden Üniversitesi, Kültürel ve Toplumsal Araştırmalar Enstitüsütarafından karşılandı.

Bu konukluklar sırasında, ilk planda değişikliklere gidildi; plan,yapılan önerilerle kazanılan deneyimlere uygun duruma sokuldu.Projenin gelişmesine ötekilerin katkılarını küçümseme gibi birdüşüncemiz olmadan [Northwestern Üniversitesi’nden] RonaldCohen’in (ABD, Madison, Wisconsin Üniversitesi'nden) Prof. HerbcrtLewis'in (SSCB, Moskova, Bilimler Akademisi'nden) Dr. AnatoliHazanov ile Dr. Natalya Koçakova'nın (SSCB, Tiflis, GürcistanBilimler Akademisi'nden) Dr. Curam Koranaşvili'nin ve aramızdakidil engeline karşın kendisinden yararlanma, karşılaştığımız sorunlar.üzerine çok yararlı tartışmalar yapma olanağı bulduğumuz Dr. Donald

V. Kurtz gibi kimselerin katkılannı özellikle anmak istiyoruz.* İngilizce baskısının dış kapağında "Henıy" biçiminde verilnıi}; yapıt boyunca "Henri" yazılımına bakarak, onu da "Henri" olarak vermeyi uygun buldum (çjı.).



İ976’mn ilkbahannda, hemen tüm ömekolay çalışmalan vekuramsal bölümler derleyenlere ulaşmış bulunuyordu: böylecekarşılaştırmalı kesimin çalışmalarını başlatma olanağı doğmuşoluyordu. Karşılaştırmalı çalışma kesimiyle ilgili bölümlerinderleyenlerce yazılan taslakları, tamamlandıktan sonra, projeye katılan

^tüm yazarlara gönderilip, kendilerinden, bu taslaklar hakkındakiGörüşlerini bildirmeleri istendi. Onlardan ilginç yorumlar, eklemeler veöneriler aldığımızı söylemek yetmez. Yazdığımız karşılaştırmalıçalışma bölümlerinin herhangi bir değeri varsa, bunu projeye katılan bu kimselerin eleştirel, daha önemlisi uyarıcı yorumlarına borçluyuz.

Düşüncelerimizi besleyenler, yalnızca projeye katılan yazarlarlasınırlı kalmadı. Onların dışındaki meslektaşlanmız da, yorumlarını,düşüncelerini, eleştirilerini ve düşüncelerimizi uyaran görüşlerinisunmaktan kaçınmadılar. Bu konuda (ikisi de Leiden Üniversitesi,Kültürel ve Toplumsal Araştırmalar Enstitüsü'nden) Martin A. vanBakel'e ve Piet van de Velde'ye borcumuzu özellikle anmalıyız;kendileri girişimin ta başından beri bizi sabmla dinleyip, yüreklendirip,eleştirel yorumlarda bulunarak, bize destek oldular. Aynı Enstitü'den

Prof. Patrick E. de Josselin de Jong, yazdığımız bölümlerden biri ileilgili yorumlarını sundu. Kendisi aynı zamanda HollandalI derleyenin[(Tlaessen'in] derlemeyle ilgili gezilerinin ve öteki harcamalarınıngerektirdiği fonların sağlanmasında en çok emeği geçen kimseydi.ABD, New York. Oswego, SUNY'den* Prof. M. Estellie Smith. bizeçok uyarıcı mektuplar yazdı ve dikkatimizi daha önce bilmediğimizyazına (literatüre) çekti. Lahey Üniversitesi'nden Dr. Lucien Baeck,

derleyicilerin yazdığı bölümlerin taslaklarının hepsini büyük bir özengöstererek okudu; kendisinin bu yoldaki etkisini şükranla anıyoruz.Prag, Charles Üniversitesi'nden Dr. Jan Peçirka, Dr. SusanDruçker-Brown ve Profesör Mayer Fortes (ikisi de Birleşik Krallık,Cambridge Üniversitesi’nden) Çekoslovak derleyene [Skalnik'e] dahaönce birçok kereler yaptıkları gibi bu girişiminde de öğütlerde bulunma inceliğini göstererek yardımcı oldular. Hindistan. Yeni Dehli.Jawaharlal Nehru Üniversitesi’nden Prof. Romila Thapar, bir bölümü büyük bir isteklilikle okuyup, onun üzerine görüşlerini bildirdi.

* State Univeısily r f New York (ç.n.).

XI



Leiden, Devlet Etnografya Müzesi'nden Dr. Simon Kooijman,Polinezya ile ilgili bölümleri büyük bir dikkaüe okuyup, yorumlarda bulundu. İsrail, Tel-Aviv Üniversitesi’nden Dr. Myron Aronoff,düşüncelerimiz ve yöntemlerimiz lıakkındaki değerli yorumlarımsundu.

Kitap, üç kesime bölünmüştür; bunlar:I. Tez başlığı altmda birkuramsal kesim olup, sorunun genel bir

sunuluşunu, çalışma varsayımlannı içeren [derleyenlerce yazılan] bölümle. Cohen'in, Hazanov'un ye Krader'in yazdığı bölümlerdenoluşmaktadır.

II. başbğı altında mm\an örnekolay çdlışnraları kesimi,yapıtın en geniş (ana) kesimini oluşturmaktadır.^ Burada yirmi birömekolay, devletlerin adına göre alfabetik sıra ile sunulmuştur. *'

III. Se/ıter başlığını taşıyankarşılaştırmalı çalışma kesimi ise,derleyenlerin, ömekolay çalışmalarında toplanan verilerden genelsonuçlar çıkarma girişimlerinin ürünüdür. Bu kesimde, önce erkendevletin yapısal karakteristik özellikleri hakkında bir tartışma; sonra,

erken devletin içinde bulunduğu koşullarla ilgili verilerinişlevsel-süreçsel bir bireşimini sunma girişimi bulunmaktadır. Bir başka bölümde ise, erken devlet, toplumsal biçimlerin [toplum biçimlerinin] gelişimi genel çerçevesi findeki yerine oturtulmaktadır.Yapıt, Sentez kesiminde ulaşılan bellibaşlı sonuçları özetleyen bir bölümle sona eımektedir.

Çok çeşitli ülkelerden seçilmiş yazarlann katkılarının bulunduğu böyle bir yapıtın, sonunda okunaklı bir İngilizce ile sunulabilmesini.Leiden Üniversitesi'ndeki, Lengüistik ve Antropoloji KrallıkEnstitüsü'nden Bayan Maria van Yperen’e borçluyuz. Kendisieiyazmasını, sabırla ve her bir yazarın ne demek istediğini şaşılacak birkavrayışla anlayarak düzeltti.

Derleyicilik çalışmasının tamamlanabilmesi için Peter Skalnik'eyarım yıl Hollanda'da kalabilme olanağını veren bağışı (bursu)Cömertçe sağlayan Hollanda Salt Bilimsel Amaçlı Araştırmalar

* "Çevirenin Önsözü"nde belirtilen nedenlerle, bu kesim , ne yazık ki çevirtilip Türkçe çeviriye konulamamıştır (ç.n.).

XII



Vakfı'na büyük bir şükran borçluyuz. Bu Vajaf aynı zamanda, basımgiderlerini sübvanse eden bir Ödemeyle, bize kitabın yayınlanmaaşamasmda bir destdc verdi. -

Henri Claessen'in, girişimle ilgili olarak Prag'a yaptığı iki gezisiniolanaklı kılmakla kalmayıp, aynı zamanda metnin dil bakımındangözden geçirilmesi ve elyazmasının daktiloya çekilmesi olanağını daveren iki İMiğışuı yapılmasını kabul eden Leiden Üniversitesi, Kültürelve Toplumsal Araştumalar Enstitüsü Yönetim Kurulu'na en derinşükranlarımızı sunanz. Bu bağışlar olmasaydı, girişimimizi hiç birzaman sonuçlandıramayabilirdik. Henri Claessen'in, bu yapıtınderlenebilmesi için gerekli yanm yıllık iznini alabilmesi, bu süreiçinde kendisinin eğitsel ve yönetsel görevlerini üzerine alanAntropoloji Bölümü'ndeki meslektaşlarının gönüllü yardımlarıylaolanak içine girdi.

Elyazmasının daktilo edilmesi, düzeltmelerin yapılıp yenidendaktilo edilmesi gibi hiç de kınanılacak nitelikte olmayan bir işi. onuSOT derece büyük bir yeterlilikle ve neşesini yitirmeksizin yapanBayan Ria Böss-Bakkers üstlendi; kendisine bu işte bir süre için BayanJoyce van der Smitte yardım etti. Yapıtın sanatsal tasanmı (artwork)Mr. Paul Bijvoet tarafından yapıldı.

Son bir teşekkürü, bu kitabın hazırlanışı sırasında tam üç yıl boyunca, kocalarına yaşamın her zaman yalnızca bilimdenoluşmadığına inandırmalarından başka değerli yanlan da bulunankanlanmız let Claessen'e ve Dagmar Skalnikova'ya bca-çluyuz.

Hollanda, Wa$senaarOcak, 1978

Henri J.M. ClaessenPeterSkalnik

XIII



Derlemeye Yazılarıyla Katkıda Bulunan Yazarların Listesi*

Claessen, Henri J M * Cohen.Ronald^

Gurevkh, Aranla. Hazariov, Anatoli M* Janssen, Jac. J. Kandert.Jösef Kopişçanov, Yurt M, Koçakova, Natalya B.

Koranaşvili, Guram Krader,Lawrenc(* Kurtz, Donald,

Lewis, Donald V. Lewis, Herbert S. Maretina, Sofıya A. pökora, Tirfioteus Schaedel, Richard P. 'Seaton, S. Lee

Sedov, Leonid A. Seneviratne, Sudarsan

Skalnik, Peter*

Steinhart,EdwardI. Teunis, Henri B. Vansina, Jan

HoOanda, Leiden Ü niv ^te siABD, Illinois, Evanston, NorthwestemÜniversitesiSSCB, Moskova, Bilimler AkadenoisiSSCB, Moskova, Bilimler AkademisiHollanda, Leiden Üniva^tesiÇekoslovakya, Prag, Naprstek MüzesiSSCB. Moskova, Bilimler AkademisiSSCB, Moskova, Bilimler Akademisi

SSCB, Tiflis, Bilimler AkademisiBatı Ba'lin, Berlin Özgm ÜnivmitesiABD. Milwaukee, Wiscoosin Üniv.ABD, Milwaukee, Wisconsin Üniv.ABD, Nkıdison, Wisconsin Üniv.SSCB, Leningrad, Bilimler AkademisiÇeıkoslovakya, PragABD, Austin, Texas ÜniversitesiABD, Ohio, Browling Green EyaletÜniversitesiSSCB, Moskova, Bilimler AkademisiHindistan, Yeni Delhi, Jawaharlal, NehruÜniversitesiÇekoslovakya, Bratislava, ComeniusÜniversitesi eski üyesiABD, Austin, Texas ÜniversitesiHöllanda, Utrecht ÜniversitesiABD, Madison, Wisconsin Üniv.

* Yapıtın elinİ2 deki Türkçe çevirisinde, yalnızca (*) işaretiyle belirtilmiş yazarlann yazılan bulunmaktadır. '

XIV



İÇİNDEKİLER

Sevirenin Önsözü.......................................................... ....... . Vnsöz............... ................ .............................. ..........................VIII

Derlemeye Yazılanyla Katkıda Bulunan Yazarların Listesi...... XIVBlRÎNCl k e s i m : TEZ. ............. .............. ...............................1

1. Erken Devlet: Kuramlar ve Varsayımlar................... 3 Henri J.M. Claessen ve Peter Skalnik

2. Devletin Kökenleri - Yeniden Değerlendirme.....................43 Ronald Cohen

3. Erken Devlet Çalışmasının Bazı Kuramsal Sorunları........ 113 Anatoli M. Hazanov4. Devletin Asya Göçebeleri Arasındaki Kökeni........... ....... 135 Lawrence Krader

ÜÇÜNCÜ KESİM: SENTEZ............. ........ . ........................ 15525.* Erken Devlet: Yapısal Bir Yaklaşım.

............................ 156 Henri J.M. Claessetî

26. Bir- Süreç Olarak Erken Devlet.................... ......... . 247Peter .Skalnik

27. Sınırlar: Erken Devletin Başlangıcı ve Sonu.... ;.......... . 277 Henri J M . Claessen v t Peter Skalnik

28. Modellerde ve Gerçeklikte Erken Devlet... . ............... . 301 Henri J.M. Claessen ve Peter Skalnik

Kaynakça Notlan....... . ......... . ....... ........... .............. ’............... 321Ad Dizini.................... .................................. .......... ................ 325Kavram Dizini............... ......................... ........................... . 328

Yapıtın bu Tüıkçe çeviriye alınmayan S.-24. bölümlerini oluşturan "Antitez" başlıklı "İkinci Kesimi"nde bulunan, yazılar ve yazarları şunlardır: S. Ankor: Tcçlum ve Elevlet,

Leonid A. Sedov; 6. Ankole: Çoban Hegemonyası. Edward l. Steinhart; 7. Aksum,Yuri M. Kobişçanov; 8. Aztek Devletinin Meşroiyeti. Donald V: Kurtz, 9. Çin. Timoteus Pokora; 10. Eski Mısır'da Elken Dev\et,JacJ.Janssen; 11. Fransa'da Elken Dev let ,/fenr i B. Teunis; 12. Eski Gürcistan'da Kurulan Erken Devletler, Gurdm Koramjvili; 13 . Havai'deki Elken Devlet, S .Xee Scaton; 14. tnkalann Erken Devleli, Richard P. Schaiedel; 15. Jimma Abba Jifar'm Galla Devleti, Herbert S. Lewis; 16. Kaçari Devleti: Kuzeydoğu Hindistarim Dağlık Bölgelerinde Görülen Devlet Benzeri Formasyonların Karakterleri, Sofıya A. Maretina; 17. Küba Devleti, Jan Vansiıta; 18. Maurya Devleti,Sııdarsan Seneviratne; 19. Norveç'teki Eıken Devlet, Aron la. Gureyich; 20. İskitlerde Eıken Devlet,

Anatoli Hazanov; 21. Tahiti'deki Erken Devlet, Henri J.M. Claessen; 22. Volta Havzası'nm Erken Devletleri, Peter Skalnik; 23. Yoraba Kent Devletleri -Ondokuzuncu Yüzyıl Başmdâ- Natalya B, Koçakova; 24. Zande./ose/' Kandert.

Y V





Birinci Kesim

TEZ

Birinci Kesim okuyucuyu erken devlet çalışmaları ile tanıştırmak düşüncesiyle kaleme alınmıştır. Özellikle Birinci Bölüm, derleyiciler tarafından bu amacı yerine getirmek için yazılmıştır. Derleyicilerin başlangıç tanımlâmaları, bakış açıları, varsayımları ve sorunları, bu bölümde sunulmuştur. Bununla birlikte bu bölüm, bir denemeler derlemesinin içindeki örnekolay çalışmalarında dile getirilen düşünceleri özetleyen geleneksel bir sunuş biçimini taşımamaktadır. Tersine ye kitabın [özel] amaçlarına uygun olarak. Birinci Bölüm, erken devlet ile ilgili birkaç temel kuramı tartışmakta ve bu yolla örnekolay çalışmaları denemelerinin değerlendirilmesine yarayacak eleştirel bir temel hazırlamaktadır. Bu bölümün içindeki düşünceler,

ikinci Kesim'de ortaya konan verilerin karşıt güçleriyle denetlenmeleri gereken, başlangıç niteliğinde goriller olarak görülmelidir. Bu bölüm, örnekolay çalışmaları yazılarının derleyicilere erişmesinden önce

yazılmıştır. Birinci Bölüm'ü izleyen kuramsal nitelikteki üç denemede, konuyla

ilgili tartışmalarla kalınmayıp, derleyicilerin'varsayımlarına yeni yeni düşünceler eklenmektedir. Birinci bölüm ile birlikte bu [kuramsal]

bölümlerin karşısındaki kefeye, İkinci Kesim’de elde edilen taze veriler konacaktır. Birinci Kesim’deki kuramsal yaklaşım, konuyu ikinci Kesim'de tek tek erken devletlerin incelenmesinden elde edilen verilerin sunulmasına hazırlamaktadır.



CS ‘-2

i2 o*

o>CÛo

c4>>. s

•a o 2 'S' ■3 _•i c S■g < a« =•2 UUi^ o

C -g S]o 5.&• < -çI, t;

cc« c .,*c9 rt - co3 Euo* s C K ^3 ,

c4 N^ ® .> ’“ sü X ^■ 3 C 3

c s o 'ü «/3

l l ö"S ' ; : '

« £':°Ü ON’ X i . •a — ON

gO *~1-;-r‘B2i ô J2 HE •.M • OC o 00 r-



ERKEN DEVLET

KURAMLAR VE VARSAYIMLAR

birinci Bölüm

HenriJM . Cîaessen Peter Skatnik

Devlet, yeryüzünde ilk kez birkaç binyıl öncesi gibi geç bir tarihtegörünen toplumsal bir olgudur. Onun^ktênlerini ve doğuşunu izleyengelişmesini açıklamak amacıyla birçok kuram geliştirilmiş bulunuyor.Bu bilmeceyi filozoflar, tarihçiler, siyaset bilimcileri ve sonzamanlarda aynı zamanda arkeologlar, sosyologlar ve antropologlarolmak üzere, her türlü bilgin çözmeye çalıştı. Tüm bu kimselersorunu, kendi [disiplinlerinin] özel bakış açılarından bakarakaydınlatmaya çalıştılar. Bu alanda geniş bir yazının bulunduğu gibi,

şimdiden çok zengin olan malzeme kümesine her yıl yeni yeniyorumlar eklenmektedir.

Devleti inceleyenleri, konularım sağlam bir biçimdekavrayabilmekten alıkoyan en önemli engeller arasında şunlar

bulunmaktadır

(1) Bilginler topluluğunun tümü tarafından benimsenen herhangi bir devlet tanımı bulunmamaktadır. Bu, ister istemez, hemen her bir bilginin kendi tanımını geliştirmesi gibi bir duruma yolaçmaktadır;söz konusu tanımlann bazılarının benzer yaklaşımlann ürünü olan"okullar" oluşturduklan söylenebilirse dei'her bir tanım, şaşmaz biçim-de, daha önceki tanımlardan az çok farklılık göstennektedir. Bu gidişle

(2) Devletin çeşitli dönemlerde kazandığı karakter ile ilgilikuramlar, birçok örnekte, yetersiz verilere ya da erken doğurtulmuşyorumlara dayanmaktadır. Bu tür kuramları ileri süren bilginler,kuramlarının doğruluğunu, üzerinde çalıştıkları örneklerde kanıtlamayıgenellikle başarabilmektedirler; ne var ki bu kuramlar tüm dünyayı

3



kapsayan ölçeklerde kullanılmaya kalkıldığında, yetersizlikleri h ^ e nortaya çıkmaktadır.

(3) Özellikle devletin oluşumu (formation) veerken

[evreleruidc^]

Elinizdeki kitap daha çok bu üçüncü sorun ile ilgilenmektedir.Amacı: (1) "erken devlet" üzerinde çağımızın ileri araştırniayöntemleriyle yapılmış bazı ömekolay deneme yazılarını toplamak ve(2) devletin kökeni ve erken evrelerindeki gelişmesi üzerine yeni bakışaçılarının dayanabileceği sağlam bir temel kurabilmek için, ortalıktaki

kuramlardan bazılarını bu ömekolay çalışmalarından elde edilenverilerin sınavmdan geçirmektir.

Erken devletin incelenmesi yolunda, elinizdeki kitabın yönünüyöntemini saptamada derleyenlere rehberlik e to temel program ilkelerinelerdir derseniz; ilkin, olgusal verilerle kuram arasında diyalektik birilişkinin bulunduğuna inanıyor ve bu yolda şu inancı paylaşıyoruz:

"Olgulann taşıdıkları anlamı ortaya çıkaran kuramlardan bağunsız bir olgular dünyasının bulunduğu varsayımı tümden bilim-dışıdır. Bilim, günlük gözlemlerin ve sağduyunun aldatıcı apaçıklığına meydan okuyuşlarla ilerler" (Blackbum, 1972:10)*.

Öte yandan, ampirik verilerle sıkı bir bağlantı kurulmadan heıhangi birkuram da yaratılamaz. Ne olgusalcı (pozitivistik) ne de kuramsalcıuçlar bize çekiçi gtklinmektedir.

İkinci olarak, toplumsal ilişkilerin bir ürünü olan devletin putlaştırılmaması gerektiğine inanmaktayız. Radcliffe-Brown'akatılarak devletin:

"niteliklerinden birinin, bazen "egemenlik" kavramıyla dile getirilenvarlıkmış gibi konuşulan, bir toplumu oluşturan insan bireyloinin üzerinde ve onlardan üstün bir vadık" (1940:xm)

* Bu göndenne sisteminde, sırayla a) söz kcmusu yapıtın yazanmn bölüm sonuna ekli alfabetik sıraya konmuş "Başvuru Kaynaklan"ndaki soyadı; b) yapıtının yayın yıh; c) alıntının ya da göndennenin'yapddığı sayfa numarası verilmektedir (ç jı.).





konusu geçişin karakteristik özelliklerini çeşitli üretici topluluklararasındaki özgül, betızersiz ilişki türlerinin gelişmesi, toplumunsınıflara bölünmekte oluşu ve erken devletin varlığı oluşturmaktadır.Bununla birlikte, erken devlet üzerinde bu odaklaşmanın, buradageliştirilen görüşlerin, devletin çağdaş, endüstrileşmiş türünü ya dagenel olarak devlet sorununu anlamaya yaramayacağı anlamınagelmeyeceği açık.

Son zamanlarda yapılan karşılaştırmalı çalışmalar (karş.* Krader,1968; Claessen^ 1970) tarihin herhangi bir döneminde,, dünyanınherhangi bir yerinde görülen tüm devletlerin, yapılannın, işleyişlerininve evrimlerinin belirgin benzerlikler gösterdiğimi ortaya koymuş bulunmaktadır. Bu bulgular, erken devletin çoğu kimse tarafındankabul edilebilecek bir tanımının yapılabileceğine, onun temelkarakteristik özelliklerinden bazılarının ortaya konabileceğine,inanmamıza yolaçtı. Var olduğu sanılan böyle bir kategorik birliğin

bulunup bulunmadığını, kuşkusuz, ancak bu kitabın İkinciKesim'indeki örnekolay çalışmalannın deneme yazıları ve ÜçüncüKesim'indeki karşılaştırma bölümleri ortaya çıkarabilecek. O noktaya

gelinene dek, erken devletlerin yapılan, işleyişleri ve evrimleri arasında bulunduğu düşünülen birliği ve benzerliği, geçerliliği ya da.geçersizliği çalışma sonunda ortaya çıkacak bir varsayım, bir çahşmavarsayımı (woıking hypothesis) olandc görülecektir.

1. KURAMLAR Bu bölükte** devletin kökeni ve erken evrelerindeki gelişmesi

hakkında ileri sürülen bazı kuramlann. oldukça kısa bir incelemesisunulacaktır. Bu konu üzerinde, uzun yıllar boyunca, sayısız görüş vekuram formülleştirildi. Service, geçenlerde yayımlanan kitabmda(1975, 2. bölümünde) söz konusu kuramlardan bazılanmn ilginç birÖzetini sunarken; Krader (1968,1. bölümünde) dTîertefelt (1%8'de) veCameiro (1970'de) bu kuramlan ele almaktadırlar. Dolayısıyla bu

bölük, yalnızca eıken devlet ile ilgili olmalarına bakılar^ seçilmiş bhkaç çağdaş kuram ile sınırlı tutulabilir.

*lng. cf.; karjdaşUrm ankunma gelen "cûmpare" sözcüğünün kısdtılımjı dan bu işaret, bazen de "bakmız” anlamında kuOanılıyor (^ .).**Part "kesim", dufiter "bdüm", section "bölük" ile karşılandı (ç.n.).



£>evletin kökeni ve gelişmesiyle ilgili kuramlar üzerine yapılacak bir inceleme, Rousseau'nun 1762'de yayımlanan Du contrat social (Toplum Sözleşmesi) yapıtıyla başlatılabilir. Bu denemedeformülleştirilen düşünceler, çeşitli kuramlann ve tartışmalann hareketnoktasını oluştuımuştur. Bununla birlikte Rousseau, birçok bakımdan,aynı zamanda, özel bir düşünce döneminin sonunu, kendisinden çokönce Hobbes’un (1642'de) mutlak monarklan savunmak için yazdığı

Leviathan ile Locke'un (1690’da) bunaTwo Treatises on Governmem (Yönetim Üzerine İki Deneme) adlı yapıtıyla yanıt vermesiyle

başlayan bir dönemin kapanışın ı' temsil etmektedir. Bu,Montesquieu'nun (1721'de) Lettres persanes (Acem Mektupları) ve

(1748’de) De l’Esprit des Lois (Yasaların Ruhu'nu) yazıp, Vico’nun(1744'te) Principi di una Scienza Nuova (Yeni Bir Bilimin tikeleri)yapıtını yayımladığı bir dönemdir. Gene de söz konusu tartışmayı ilk başlatan kişi Hobbes sayılmaz; Jean Bodin (îbn Haldun'un Mukaddime adlı yapıtında I377'de, kendisinden iki yüzyıl önce yaptığına benzer biçimde) 1583'te yayımlanan Les six livreş de la R4pubiique (DevletinAltı Kitabı) adlı kitabında, devletin, bir çatışmanın ürünü olarakgördüğü kökenlerini tartışmış bulunuyordu ve Machiavelli (1532'de)hükümet etmenin ilkelerini formülleştiren II Principe (Prens) adlıyapıtını yazmıştı. Söz konusu ilkeler, ashnda kendisinden önce FransaKralı XI. Louis gibi yöneticilerce uygulanmış bulunuyordu (karş.Kendall, 1971).

Tüm bu düşünürlerde ortak olan ndcta, verilerinin son derece sınu’lıolmasıydı. Kuramlarını daha çok, kendilerine inandudıklan bir geçmiş

ile, istedikleri bir gelecek üzerine dayandırmışlardı; yani, ancak yarımyamalak bilinen olguları, böyle bir amaca hiç bir biçimde uygunolmayan verilerle açıklamaya kalkmışlardı (karş. Fortes veEvans-Pritchard, 1940:4).

Devletin kökenlerinin ve erken evrelerindeki gelişmesinin ampiriktürde bir çözümlemesinin ne zaman yapıldığmı görmek için geçmişinfazlaca gerilerine bakmak gerekmez, Maine, Comte ve Spencer bu

ktmuyla daha önce bir parça ilgilenmişlerse de, konunun enine boyuna'ilk tartışıldığı kaynak, çalışmasını tarihsel ve antropolojik verilere,dayandıran Friedrich Engels'in kitabında bulunmaktadır. 1884'te



yayımlanan Der Ursprung der Familie, des Privateigentunit j ^ des Slaats (Aiienin,Özel Mfilkiyetin ve Devletin Kökeni) adıni:t|lışlyanyapıtında Engels bir yandan Morgan'ın Ancient Society kitabını özetleyip, öte yandan politika ve ekonomi alamnda kö(#iininöteki kaynaklardan yaptığı alıntıları yanı sıra, daha çok M m 'ınMorgan'ın kitabından yaptığı alıntılara dayanan önemli efc bilgilerledestekledi (karş. Skalnik, 1973a; Krader, 1972,1973,1975). Bigels'e

■göre devlet, gelişen özel mülkiyeti koruma gereğinin artması ûzeşrinekurutmuştu (Engels, 1964:121). Bu, devletin sınıf toplutnonukorumak için geliştirildiği anlamına gelin Kendi sözcükleriyle(1972:231):

"Devlet, bir yandan sınıf zıtlıklarmı (antagonizmleri) denetimaltında tutmak gereksiniminden doğduğu, ama öte yandan sınıflacoasıkavganın en yoğun noktasında ortaya çıktığı için, normal olâıaken güçlü sınıfın, ekonomik bakımdan ağm basan konumda olansınıfın devletidir ve bu sınıf, onun kanalıyla, aynı zamanda siyasal

' bakımdan da ağır basan sınıf durumuna gelir ve böylece baskıaltındaki sınıfı altta tutmaya ve sömürmeye yarayan '^"‘niyeniaraçlar ele geçirmiş olur...”

Engels'in kuramının hareket noktası, daha önce üretim araçtan üzerinde

bir değerlendirmesi için karş. Firth, 1972: 17vd). Nüfus artışının vegeçim yollarının gittikçe farklılaşmasının çağırdığı bir olguyla,toplumsal işbölümünün giderek artması, üretimin durmaksızınartınlmasmı bir gereklilik durumuna getirdi. Bu gidişin bir ürünü,artık yiyecek üretimine katılmayanlann gereksinimlerinin karşılanmasıyolunda kullandabilecek bir artı (surplus) oldu (Engels, 1964:178vd.).Engels'e göre bu sorunun bir çözümü, öteki şeyler yanı sna, köleliğingeliştirilmesinde bulundu. Bu görüş Engels'in daha çok optitnumdurum olarak düşündüğü şey üzerinde, yani Avrupa'nın tarihselgelişmesi üzerinde yoğunlaşmasının bir ürünüydü (karş. Godelier,1970:99-100; Ecsedy, 1972; Skalnik, 1973a; Krader 1975:279-280).

Bununla birlikte Engels. daha önceki yapıtı olan (1877-1878tarihlerinde yayımlanan) Anti-Dühring adlı kitabmda, başka bir yoldan, bir sınıf toplumunun ve devletin gelişmesine varmış olabilecek biryoldan söz etmişti. Burada, "işlevsel" erkin, yavaş yavaş "sömürücü"

8



erke dönüştüğünü ileri sürmüştü. Sınıf oluşumunun ve de devletindoğup gelişmesinin bu özel sürecini (eskiçağ klasik dönemininülkelerini dışarda bu-akarak) çoğu Avrupa devletlerini kapsayan dahaevrensel bir yol olarak gördü. Krader'in (1975:275'te) yazdığı gibi:

"topluluğun hizmetçisi onun efendisi durumuna gelir; kabileşefleri, toplumun ilkel toplum durumundan sınıf toplumu durumuna geçerek biçim değiştirmesiyle, yöneticilere dönüşürler. Devletinen kaba biçimi, toplumda, içte banşı koruma, dışta savaş yürütmeve [topluma] su sağlama yollarını denetleme işlevlerini görendoğu despotluğudur. Toplumsal işlevler bu organ [savunmanın bu organları-der.] kanalıyla toplumdan bağımsızlaşınca toplum üzerinde egemenlik kurma noktasına geçtiler" (Krader, 1975: 274;karş. Engels, 1939: 197-199, 201).

Engels'in devletin kökenine ilişkin görüşlerinde, askeri gücün, savaşmve fetihin etkisine önemli bir yer verilmiştir; aynı şey kamugörevlilerinin (functionaries) iş yöneticiliği (menajerlik)rolü için desöylenebilir (aynı zamanda karş. Godelier, 1970:1(X)-102; Hazanov'1972:146; Krader, 1973:150). Koranaşvili tarafından (1976:39-4Q’da)gösterildiği gibi, Engels'in Doğu'da devletin doğuşuyla.ilgili kuramı,

bir artı ürünün çıkışım, nüfusun artışını ve tanm topluluktan arasındaartan ilişkileri önemli etmenler olarak gördüğünden (Antt-DMhr/ng adlıyapıtında dile getiriliş biçimiyle) çoknedenli idi. Kamu görevlilerinden(memurlardan) oluşan ince bir katman, bu etmenleri hep birliktedüzenlediler ve bu yolla, toprak ve öteki zenginlik kaynaklan üzerindeözel sahipliğin (ownership) varbğına dayandmlan toplumda "topluma

yararlı işlevleri" yerine getirdiler. Bununla birlikte Der Ursprung’da ("K-öken"de) toplumun sınıflara bölünmesinin baş nedeninin(Anti-Dühring adlı yapıtmda "ikinci yol" olarak gördüğü) kölelikolduğunu vurguladı. Burada ["Köken"de] nüfus [Anti Dühring'deki gibij özgür olan - özgür olmayan ya da yöneten - yönetilen ölçütlerinegöre bölünmüş değildi; sömüren - sömürülen ölçütlerine asal t o önemyüklenmiştik Der Ursprung'da (”Köken"de) Germenler örneği, Engels'e

bir karşıt kanıt hizmeti görerek, daha önceki yapıtında[Anti-Düfıring'de] kuvvet üzerine yaptığı tartışmayı anımsattı. Cermendevleti, doğrudan doğruya yabancı topraklann fethinden doğmuştu; ki-



bu, egemenlik yollannın klan örgütünce sağlanmadığı bir durumdu.Burada gerçekten, devletin şeflik yoluyla doğuşu gibi sık sık karşıçıkılan varsayımın, yani Engels’in "askeri demokrasi” dediği görüşünkökleri yatmaktadır (bak. Hazanov, 1974).'

Engels'in Der Urspnmg'da ("Köken "de) ekonomik tabakalaşmasürecine öncelik tanıdığı açıkça görülmektedir. Önemli'ekonomikişlevler, belli bazı ailelerin [babadan oğula geçen] kalıtsal işi olmaeğilimi gösterdiler, Engels tarafından "tam bir asalak" olarak nitelenen,üyelerinin "üretimin kaymağım alırken" karşılığında ancak ufak tefekhizmetler verdikleri ve bu yolda kendilerine, toplumda büyük etkikazandıran ve üretim üzerinde gittikçe artan bir etkiye sahip olabilmeolanaklarını sağlayan çok büyük zenginlikler biriktiren bir tacirlersınıfı gelişti (1964:185vd.).

Engels, Yunan, Roma ve Cermen tarihlerinden sağlanmış verilerikullanarak, sınıf oluşumunun ve onunla birlikte devlet erkinindoğuşunun; bunun egemen sınıfın üstünlüğünün kalıcı olmasınıgüvence altına alacak bir siyasal erk gereğini doğurduğunu, anaçizgileriyle göstermiş oldu. Gerçekten, bu konuda Engels şunlan ilerisürmüştü:

"toplum çözümsüz bir çelişkiye saplandı ve kurtulmaya gücününyetmeyeceği, uzlaştırılamaz zıt cephelere bölündü. Ama buzıtlıkların (antagonizmlerin) yani birbirlerininkiyle çatışanekonomik çıkarlara sahip sınıfların kendilerini ve verimsiz birkavgaya Süreklenmiş toplumu yiyip bitirmemesi için, toplumunüzerinde olaçağı besbelli bir erke, çatışmayı yumuşaltacak ve onu"düzen"in sınırlan içinde tutacak bir erke gerek doğdu ve toplumuniçinden çıkan, ama kendisini onun üstüne koyup kendinitoplumdan gittikçe daha'fazla ayıran (yabancılaşan) bu erk.devlettir'^ (1972:229).

Az çok retorik olduği[ söylenebilecek biçemi bir yana konursa,Engels'in burada son derece önemli bir ilişkiye, yani özel sahipliğin vesınıfların gelişmesiyle, devletin kökeni arasındaki ilişkiye değindiğigörülmektedir. 1Fried'in (1976) Godelier'nin (1969.1970) Hazanov'un(1971, 1972, 1974, 1975) Teıtay'm (1975) Eder'in (1976) ve daha

birçok kimsenin çalışmalan, bu ilişkinin, Engels'in ortaya koyduğu

10



gibi ve Semenov (1974) ya da Hindess ve Hirst (1975) gibi dahaçağdaş yazarlann düşünür göründükleri gibi, yalın nedensel bir ilişkiolmadığım gösterdi. Elinizdeki kitabın Üçüncü Kesim'indekitartışmanın bu önemli sorunun aydınlatılmasına bir parça daha ışık

tutabileceğini sanıyoruz.Bu bağlamda bir başka önemli sorun, erken devlet kavramı ile

Asyatik üretim biçimi denen şeyin birbirleriyle ne derecede ilişkiliolduklarıdır. Kari Marx (ye bir ölçüye dek aynı zamanda Anti-Dühring içinde Engels) Hint, Çin, İran'ın ve öteki İslam ülkelerinin tarihselgelişmelerini ele alırken, 1850'lerden başlayarak, daha çok AvrupalIolmayan bu ülkelerdeki devletin özel karakteri üzerine durdu. Buülkelerdeki tarım toplulukları ile devlet örgütü arasında görülen,sulama sistemleri kurup sürdürme gereğinin yolaçtığı ilişkinin çatallı(dikotomik) niteliği üzerinde özellikle durdu. Marx, köytopluluklarında yaşayan üreticilerin sömürülmelerinin toprak üzerindeözel sahipliğe değil çoğu durumda devleti kişileştiren, tannlaştınlmışve despotik bir yöneticiye bağlılığa (sadakate) dayandığını ortayaçıkardı. Bu, mal, emek, hatta para biçiminde düzenli ya da düzensiz bir

haraç-vergi* sağlanmasına yolaçtı, Devlet gelirinin, sulamasistemlerinin örgütlendirilmesi kadar, aynı zamanda, toplulukların veticaretin sözde ya da gerçekte korunmalarmın karşılığı olduğu ilerisürüldü. Marx, devletin-bu türünün, sınıf toplumunun ilk biçiminekarakterini kazandıran belirleyici etmen olduğunu düşündü; gerçekten, bu devlet türü, ona göre ilkel (ve birincil) toplum biçimlerinden uygar(ikincil) toplum biçimlerine geçiş aşamasını temsil etmekteydi. Buörgütlenme biçimi Asyatik üretim biçimi olarak tanımlandı (karş.Marx, 1859, 1953, 1964; Vitkin. 1972; Skalnik, 1975; Krader,1973:118 vd.). Ona göre, Asyatik üretim biçimi, toplumun ya dauygarlığın ekonomik biçimlenişinde, ilk "ilerici" dönemi, ekonomi

politik toplumunun (Marx tarafmdan aynı zamanda "sivil toplum"

* Ing. "tribute"; bu sözcük "haraç", "aşın vergi", "baç" (geçiş vergisi) "saygı, itaat belirten armağan", "düZeıisiz vergi", hatta "vergi" gibi çeşitli anlamlara gelmektedir.. Bağlamında hangi anlamda kullanıldığı kesin anlaşıldığı durumlarda bu çeşitli karşılıklarıyla, anlaşılmadığı ya da banlan kapsayan genel anlamıyla kullanıldığı durumlarda "haraç-vergi" ile karşıladım (ç.n.).

11



"uygar toplum” ya da "siyasal toplum" olarak adlandırılan toplumun) başlangıcını temsil etti. .

Mara'm Mcn'gan'dan, Maine'dan, Phear'dan ve Kovalevsid'den aldığınotlar yakın tarihlere dek yaymlanmadı (karş-. Gamaiunov, 1968:270,343-412; Krader, 1972, 1975:196). Bununla birlikte bu notlar,Marx'm ölümünden sonra Engels tarafından (1884'te) Der Ursprung'âa (”Köken"de) bir dereceye kadar kullanıldı; ne var ki Engels Asyatiküretim biçimi kavramını kullanmadı (karş. Krader, 1975:271-280;Baeck, 1976).

Bununla birlikte, devlet örgütlenişinin eıken biçimlerinin. Marx'm

Doğu'da bulduklanna benzer bazı evrensel özellikler gösterdikleridüşüncesi, geçtiğimiz kırk elli yıl içinde, hem Manı'dan yana, hemManı'a karşı düşünürler arasmda (örneğin Wittfogel, 1957; Skalnik vePokora, 1966; Peçirka-Peşek, 1967; Tökei, 1969; Godelier, 1969;Vitkin, 1972; Koranaşvili, 1976’da) canlı tartışmalara yolaçtı.Yandaşlarından kimileri (özellikle Krader, 1975 tarihli yapıtında)Manc'ın söz konusu düşüncelerini az çok evrensel uygulanabilirliğiolan bir kurama dek geliştirmeyi başardı. Bü kurama göre, sulamasistemleri ve despotluk ancak ikincil önemde özelliklerioluştururlarken; toprağın komünal işleme sistemlerine (communalland tenure) sahip köy toplulukları ile siyasal, ideolojik ve ekonomikerke sahip devlet örgütü arasındaki temel sınıf zıtlığı, Asyatik üretim

biçimi olgusunun özünü oluşturmaktadır. Ne var ki, Marx'ın ve Engels'in devletin kökeni ve erken bi

çimlerinin karakteri hakkmdaki kuramları, ondokuzuncu yüzyılın veyirminci yüzyıhn başlannın toplum bilimleriyle uğraşan bilginleriçevresinde pek ilgi çekmedi. Bu durum, bir dereceye dek, Marx'm veEngels'in çoğu kez kalemlerinden kan damlayan haşin biçemlerinin,zamanın burjuva eğilimli yazarlannca pek değerli bulunmayışıgerçeğiyle; bir dereceye dek de, evrimci eğilimli toplum bilimiokulunun ondokuzuncu yüzyılın sonunda hızla sönmesi olgusuylaaçıklanır. Antropolojide ve öteki disiplinlerde, daha çok alançalışmasına dayanan yeni düşünceler evrimciliğin yerini aldılar;evrimcilik antropolojik ilginin bir odağını oluşturma konumuna ancakyirminci yüzyıhn ikinci yansında yeniden kavuşabildi (karş. Harris,1968).2

12



Bu, devletin kökeni ve daha sonraki gelişme evreleri sorunuylaartılı hiç ilgilenihnediği anlamına gelmez. Tersine, 1900 yılmdan azsonra Gumplowicz'i (onun 1899 tarihli yapıtım) izleyen Alman sosyo

log Oppenheimer, ünlü "fetih kuramı" (Ueberlagemngstheorie)görüşünü söz konusu Soruna yanıt olarak ileri sürmüştü (Oı^nheim-er, 1909).* Yapıtı tarihsel bir çözümleme amacıyla yazılmış olmakla

birlikte, aslında yaklaşımı bakımından evrimci bir nitelik taşıyordu.Söz konusu yapıt. Engelsin görüşleriyle yakın benzerlikler gösterir.Çüıikü Oppenheimer için de devlet, t<q)lumsal eşitsizliği onaylamaamacıyla düşünülmüş bir baskı aracıydı. Bununla birlikte, O f^nhei-

mer'ın görüşüne göre, bu eşitsizlik, fetihten ve bir halkm ötekisini boyunduruk altma almasmdan doğmuştu. Bu bpyuneğdifme, Oj^ıenhei-mer'ı Engels'in görüşlerine çok yaklaştıran bir yorumla, yenilen yanmekonomik bakımdan sömürülmesinden b a ^ bir amaç taşımamaktaydı(Oppenheimer, 1932:6vd,). Dolayısıyla devletin temelinde fetih yatmaktaydı. Çoban topluluklar, özellikle onlann örgütlenme yeteneklerini hareketlilikleriyle ve etkili vurucu güçleriyle biraraya getirenleri,daha hareketsiz tanmcılan [çiftçi toplulukları] yenilgiye uğratıp boyuneğdirebildiler. Tanmalar, yenildikten sonra da eski yerlerinde kalarak,

bağımlılık konumlannı benimseyip, topraklarını fethedip kendileriniyenenlere haraç (tribute) ödediler. Böyle bir haracı elde etme yolundagerek duyulan örgüt devlet i n (0{qıenheimer, 1932:42).

Oppenheimer'ın bu görüşleri şiddetli eleştirilere uğradı. 1922yılmda Lowie, bu g ö rüşlü karşı düşüncelerini, daha sonra bir kitapta

(Lowie, 1927) topladığı birkaç makalede-ortaya koydu. Söz konusukitabında Lowie, (a) fethin her zaman devletin oluşumunayolaçmadığuu; (b) bazı devletlerin fetihin desteği olmaksızın doğupgeliştiklerinin anlaşıldığını ve (c) C^ıpenheimer'm kurammın fetihçihalklarmm fetihten önce o ya da bu türden Inr tabakalaşmaya uğramışolmaları gerektiğini gösterdi. Bu noktalar Lowie'yi, fetihin devletinoluşmasmdan sorumlu tek düzenek plamayabileceği scmucuna götürdü.Kendisi ise "dernekleşme" (association) olgusunun, yani gönüllü

* Franz Of^nheimer, Devlet, çev. A.Şenet-Y.Sabuncu,Ankara, 1984, Kaynak Yayınlan, 227 s. kim liğiyle Tûıkçeye çevrildi ( ç jı .) ..

13



olarak birlikte davranan birkaç halkın [people, topluluğun] devletinoluşmasına yolaçmış olabileceği görüşünü ileri sürdü. Bir tm ek olarakPlains (Ova) Kızılderililerinin "klüp" (demek) örgütlerini gösterdi. Bu

klüpler bizon avının örgütlendirilmesinde öncü bir rol oynadılar; avmevsimi sırasında ellerine büyük bir erk geçirdikleri görüldü.Merkezileşmiş bir erk bu tür bir dernekleşmeden doğmuş olabilirdi.Bununla birlikte Lowie bu görüşünü işleyip geliştirmiş değildir.Geçenlerde M.G. Smith "siyasal değişme" olayının yalnızca"korporasyon" (Corporation) olarak adlandırdığı, özünde Lowie'nindernekleşmesine benzer bir siyasal olgudan doğduğunu açıklamaya

çalıştı (1974:165-2(34).Yapılan tüm eleştirilere karşın, fetih kuramına birçok yazar kadidi.Thurnwald (1935) daha çok Amerika’dan elde edilmiş verileredayanarak, bu kuramı işleyip geliştirdi. Westermann da (1952)Afrika'da devletin oluşumunu açıklamada fetih kuramını geniş-çaptakullandı. Devletin gelişmesinin, bazı örneklerde, fetihten derin bir biçimde etkilendiği görüşüne karşı çıkan yok gibi; ama fetih devletin

doğuşunun genel bir açıklaması olarak ele alındığında, bu kuramdoyurucu olmaktan oldukça uzaktır, tç gelişmenin devletin doğmasınayolaçtığı, ya da birbirine komşu halkların ilişkilerinin, devletinoluşmasıyla sonuçliuıdığı birçok örnek biliyoruz (karş. Lewis, 1966;Cohen, 1974).

İkinci Dünya Savaşı'ndan sonraki yıllarda, evrim kavraıpımnyeniden antropolojinin ilgi odakianndan biri durumuna gelmesiyle,devletin kökenine ve gelişmesine karşı duyulan ilgi, bir kez daha öneçıktı. Evrimciler arasında kimileri, özellikle Steward (1955)toplulukların avcılık ve toplayıcılık düzeyinden devlet düzeyinegelişmelerinin, evrelerini ortaya çıkarmaya çalıştı. Stevvard’ın, aynıkuramsal kalıba sokabilmek için verilerini zaman zaman zorlamakdurumuna düştüğü görülürse de, çabalarının sonuçlarının oldukçagüvenilir göründükleri söylenebilir (karş. Harris, 1968; Cameiro,1973).

Âyrımladığı evreler şunlardı: (1) avcılık ve toplayıcılık, (2) başlangıç tarımı, (3) oluşma [devletin oluşması] dönemi, (4) bölgeselçiçeklenme, (5) başlangıç fetihleri, (6) karanhk çağlar ve (7) döngüselfetihler.

14





siyasal önderloin sulama sistemlerine kanşmalannm da, şık sık (dahaönce var olan) despotik ve bürokratik eğilimlerin, menajerlikeğilimlerinin artmalanna yolaçtıklan söylenebilir (karş. Mitchell,1973). Ama sulama sistemleri devlet sistemlerinin gelişmelerineetkileri bakımından değerlendirildiğinde, böyle bir kuram yeterligörülmemektedir (karş. Adams, 1966:68,76; Krader, 1975:290).

İçlerinde Childe ve Adams gibi arkeologların da bulunduğu kimiyazarlar, kent toplumu ile devlet örgütünün birlikte geliştiklerini ilerisürdüler. Biıçdc örnekte bu birlikte gelişmenin varlığını gösterebildiler(Adams, 1966; Childe, 1950;* Redfield, 1953). Bununla birlikte,kentlerin yükselişinin ne ölçüde, devletin oluşmasını ve gelişmesiniadım adım izleyen, her örnekte görülen bir olgu oluşturduğu, dahaaraştırılmış değildir. Buna ek olarak, bir devlet örgütünün gelişmesiiçin topluluklann toprağa ne ölçüde yerleşmiş olmalarının gerektiğisorusu ortada durmaktadu-. Ki bu soru, göçebe halklar arasında devletsorunu ile sıkı ilişkilidir, [karş. bu kitapta Krader'in makalesi veHazanov'un (Iskitlerhakkındaki) makalesi].**

. Fried, 1967 yıhndaThe Evolution o f Political Society (SiyasalToplumun Evrimi) adım taşıyan çahşmasmı yayımladı. Söz konusuevrimi aşağıdaki aşamalara ayırdı: Ö) eşitlikçi, (2) mertebeli, (3)tabakalaşmış ve (4) devletli toplum aşamalan. Üzerinde durduğumuztartışma bakımından, bunlardan özellikle son iki aşama önemtaşımaktadır. Fried'e göre:

"tabakalaşmış bir toplum, aynı cinsten ve aynı yaş grubununstatüsüne sahip üyelin in , yaşamın sürdürülmesini sağlayan temelkaynaklara ulaşmalan yolunda, eşitUğin bulunmadığı bir toplumdur"(1967:186).

Devleti ise şöyle tanımlamaktadır:

"toplumun erkini akrabalığın üstündekuran kurumlar toplamı (1967:229).

bir temel üzerine

* Karş. Gordon OıUde, Tarihte Neler Oldu, çev. M.Tunçay-A.Şenel,İstanbul, 1982, Alan Yayıncılık, "Mezopotamya'da Şehir Devrimi” bâfim ü(ç j i .).

Kö$eli ayraç yazann (ç.n.).

16



Bu tanımlama, kendi görüşlerinin ana doğrultusundan, yanidevletin, gerektiğinde güç kullanarak, temel kaynaklara ulaşmadaeşitsizliği geliştirip sürdürmek için doğmuş olduğu yolundakidüşüncesinden biraz uzaklaşmaktadır. Böyle bir erkin gelişmediği

yerde, temel kaynaklara ulaşmada eşitsizlik durumu varlığınısürdüremez. Toplumsal örgütlenişin, eık boşluğundan dolayı dahayalın biçimlerine geri dönüşün örnekleri Leach'ın (1954) Kaçintöplumlanyla ilgili çözümlemesinde verilmiştir,

Fried'e göre (1967:191) bir toplumda tabakalaşma, üretim araçtanüzerindeki ortak mülkiyetin yerini özel sahipliğin aldığı andagthrülmektedir. Böyle bir formülleştirme, Engels'in yukanda anılandüşüncelerine oldukça yaklaşmaktadır. Bu geçişin en önemli etmeni,Fried'in görüşüne göre, kaynaklar üzerinde artan bir nüfus baskısıolmuştur (1967:204).

Gene de, nüfus artışının, toplumsal yapıda görülen değişikliklerinzorunlu ve yakın nedeni olmadığı söylenebilir. Toprak bol olduğusürecö artan nüfusun yayılması en kolay çözüm'olarak görünmektedir,dplayısıyla toplumsal sistemi değiştirme yolunda büyük birgereksinim duyulmayacaktır (karş. Stauder, 1972; Hamer, 1975).

Ama, ülke topraklannı genişletme olanaklan tükenince, nüfus artışıkaynaklar üzerinde bir baskıyabelki yolaçabilir. Bunun bir sonucuolarak, halkın bazı grupları, geçim yollan bakımından ötekilerindendaha elverişli bir konuma ulaşabilirler ve bu durumu tabakalaşmaizleyebilir (karş. van Bakel, 1976).

Kottak (1972) Fried'jn kuramlarını, onları Doğu Afrika’nınBuganda ülkesindeki devletin gelişmesine uygulayarak sınamayıdenedi. Varsayımsal denebilecek kanıtlamalarla olmakla birlikte, nüfus

artışının, geçim yollannda görülen değişiklikler ve pazar ekonomisiningelişmesi gibi etmenlerin, bir mertebe toplumundan tabakalı birtopluma ve sonunda devlete doğru gelişmesiyle nasıl elele gittiğinigösterdi.

İleri sürdüğü düşünceler inandmcı görünebilirse de, Fried’invarsayımı, çok daha kesin onaylayıcı kanıtların bulunmasınıgerektirmektedir (karş. Service, 1975:44vd., 90vd., 284vd.). Bu sorunüzerinde ilerde, elinizdeki kitabm Üçüncü Kesim’inin içinde daha fazladurulacak. Başka birçok bilginin de değindiği nüfus baskısı hakkmdakuraldışı bir durumdan sözedilecek. 1956 gibi eıken bir tarihte. GüneyAfrika verilerine dayanan Schapera, nüfus artışınm daha karmaşık ve

17



daha güçlü bir siyasal sistemin ortaya çıkmasına yolaçtığını ilerisürmüştü (1956:219vd.). Bu düşüncesi o tarihlerde pek ilgigörmemişti. 1968 yılında Stevenson, nüfus yoğunluğuyla toplumsaltabakalaşma derecesi arasında bir nedensellik ilişkisinin bulunduğunu

göstermeye çalıştı. Aralarında açık bir bağlantının bulunduğunugösterebilmişse de, bu bağlantının bir nedensellik ilişkisi düzeyineulaşacak nitelikte olduğunu gösterme girişiminde başanlı olamadı.

Carneiro’nun (1970a) "A Theory of the Origin of the State"(Devletin Kökeni Hakkında Bir Kuram) adlı yapıtı üzerine bu konuyadaha büyifls bir ilgi gösterildi. Söz konusu makalesinde Cameiro-da,nüfus baskısı olgusunu, devletliğe (statehood) doğru evrimin baş iticigücü olarak gösterdi. Ne var ki Camerio'nun kuramı [ötekilerinden]çok daha incelikliydi. Nüfus baskısını savaş ve fetih ile birlikte elealdı ve bu etmenlerin devleti, ama ancak belli bazı özel (özgül)koşullar altında yaratabilecek düzenekler olduklarını ileri sürdü. Sözkonusu koşullar ya çevresel sınırlılıklar ya da toplumsal sınırlılıklar idi. Birinci koşul, artan nüfusa sahip bir topluluğun, dağlarla, sıkormanlarla, çöllerle ya da denizlerle çevrilmiş sınırlı bir bölgedeyaşadığı durumda gerçeMeşmekteydi. Tq)lumsal sınu'lılıklar ise, doğalsınırlan bulunmayan bir kabilenin, ötdd kabilelerle çevrilmiş olduğu,

bu yüzden toprâklannı genişletme olanağının bulunmadığı birdurumdu. Bu durumlarda nüfus artışı nüfüs baskisına varıyordu.Böyleçe, belli bir sûre sonra, kabile topr^lannı genişletmenin tekyolunu, kaçınılmaz olarak, komşu kabilelerle savaş anlamına gelenfetihin oluşturacağı bir noktaya vanhyordu. Yenilip topraklarıfethedilen tarafın; varlığını sürdürebilmesinin tek şansı vardı; o dafatihlere boyun eğip, ne kadar haraç istenmişse onu vermek. Busürecin sonunda, smırlılıklar ortasmdaki topraklann tümü, yenilgiyeuğratılan halkların yaşamda kalan insanlannı uyruk konumuna sokmuştek bir başat etnik grubun egemenliği altına girmiş olacakti^.

Böylece oluşan sistemde, savaşta yitenlerin' boşluğunun yenidoğanlarla kapatılmasından sonra, nüfus artışı sorununun nasılçözüleceği sorulabilir. Carneiro bu soruyu yanıtlamaz; boyuneğdirilenlerin eskisinden daha fazla yiyecek üretmek zorundakalacaklarını söylemekle yetinir (1970a:735). Bu olanağın bir süre için

sağlanabileceği kuşkusuz.Geçenlerde, arkeolog Webster (197 5) Cameiro'nun tüm olarak gözönüne alındığında çok sağlam görünen kuramında bazı değişikliklerönerdi. \Vebster hatta savaş tehdidi için bile:

18



"mertebe toplumlannda, böyle bir tehdidin bulunmadığı durumlardagörülen sosyo ekonomik evrim üzerindeki içsel smırlılıklann

bazılannı etkisiz kılarak, evrimci değişmeye elverişli ^ t i f birçevre oluşturur” (1975:467) ^

sözleriyle dile getirdiği olguyu vurgular.Görüşüne gfke bu durum (hiç değilse bazı (kneklerde) dahaistikrarlı

bir önderlik yoluna götürecektir. O şefin konumu daha güçlenecektir.Savaş tehdidinin bir etkisinin de, bazı küçük toprak parçalarının sözkonusu şefliğin ülkesinin toprakımın içine alınması yolundaolabileceğine değinir. Şefin bu tür'fethedilmiş topraklar üzerindekihakları, karşılığında üstlenmiş bulunduğu hiç bir yükümlülükle

smırlanduilmış olmayacağından, söz konusu topraklaı>şef için bir türkapital kaynağı oluşturacaktır. Bu kaynaklann desteğiyle de. yöneticidi tcWcyicı7cr;nc (ücretli askerlerine, danışmanlarına, hizmetçilerine)ödemede bulunma olanağına sahip olabilecektir. Bu aynı zamanda patron - sığıntı [koruyan - korunan] arası ilişki tihrlerinin doğmasına dayol açabilecektir (Webster, 1975:468; Mair, 1962). Söz konusutopluluklarda menajerler grubunun konumunun güçlendirilmesi,gerçekten, devlet Örgütlenmesine varacak gelişmelerin tetiğini çekenOlayı oluşturabilir (karş. Bigeiövv, 1969).

Cohen de (1974) savaş ile devletin kökeni arasındaki ilişkiyi enine boyuna tartışmaktadır. Kendi deyişiyle (1974:173) "Savaş merkezileşmişdevletin yaratılmasına yardımcı olur" (aynı zamanda karŞİ Danilova.1968). Sıralayageldiğimiz varsayımlar oldukça inandu-ıcı görünüyor.Bununla birlikte, bunların ve öteki akla yakın kuramların, kendilerindenhareketle yasalara vanlabilecek değerde olup olmadıklannın (nomotetikdeğerlerinin) bu kitabın [İngilizce baskısının] İkinci Kesim'indekiörnekolay çalışmalarıyla sınavdan getirilmesi gereknıektedir (b ^ .Service, 1975:44).

Nüfus baskısı savı Polgar tarafintlan da (1975:15vd.) ilerisürülmüştür. Polgar, bazı bakımlardan Carneirö ile aynı görüşleri

paylaşırsa da, nüfus baskısının ancak tabakalaşma başladıktansonra görüldüğüne inanmaktâihr (1975:8):

"...ekonomik ve siyasal erkin bir odakta toplanması yolundaatılan her ^dım, üreticileri daha fazla "fazla" yaratma yönündeetkiledi; üreticiler bu zorlamaya, topraktan daha yoğun

19



yararlanmaya başlamalan kadar, çocuklannın sayısını artırarak,yani ailelerinin emek güçlerini çoğaltarak yanıt verdi".

Bu değerlendirmenin değerini gözardı etmemekle birlikte, daha çok

sayıda çocuğun üretim alanındaki yararlarının ancak yıllar sonragörülebileceği, o mutlu an gelene dek anababalann eskisinden dahasıkı çalışmak zorunda kalacakları unutulmamalı. Ne var ki, insanıngereksinimi olandan fazla üretmeye neredeyse doğal olduğusöylenebilecek isteksizliği (karş. Sahlins. 1972) gözönüne alındığında,o ya da bn tür siyasal ya da dinsel bir önderlik kurumunun, bir artıüretilmesinin gerekli koşulunu olüşturduğu düşüncesi akla yatkıngörünmektedir..

Nüfus büyüklüğü ile toplumsal ve siyasal örgütlenmeninkarmaşıklığı arasında bir bağıntı (korelasyon) bulunduğu yolundageniş kabul gören düşünce doğru bir görüş olarak benimsenebilirse de,Polgar'ın belirttiği gibi, söz konusu bağıntı bir nedensellik ilişkisideğildir. Onun bir nedensellik ilişkisi olup olmadığını olgularlakanıtlayabilmek için, söz konusu iki olgudan zaman Bakımından hangisinin önce geldiğine (oluş sırasına) bakmak yeter. Hiç değilse

bazı arkeolojik veriler, sosyoekonomik değişikliklerin nüfus artışındanöHce görüldüklerini göstermektedir (Polgar, 1975:10; aynı zamandakarş. Wright ve Johnson, 1975:276). Bu ise Bayan Be.serup'un f 1965)ünlü varsayımında olduğunu söylediği durumun tersidir.

Bağıntı ve nedensellik (korelasyon ve kozalite) hakkındaki butartışma, bazı bakımlardan, Sahlins’in (1958) Sodal Stratification in Polynesia (Polinezya’da Toplumsal Tabakalaşma) adlı yapıtıylaçıkm'dığı ateşli tartışmalara benzemektedir. Gerçekten Sahlins'in ortayaçıkardığı, yalnızca, toplumsal sistemin karmaşıklığı ile üretilen artının büyüklüğü arasında sıkı bir bağlantının varlığı idi. "Artı" (surplus)sözcüğü de şiddetli tartışmalara yolaçmışsa da (karş. Orans, 1966)insanların, sık sık karşılaşılan bir olguyla, kendilerinin üretmedikleriyiyeceği yemeleri gerçeğinin örtbas edilmesi olanağı yoktur. Sahlinsdaha sonraki bir yapıtında, şu sözleriyle daha önceki görüşlerini az çok

yeniden formüUeştirmiş oldu:"antropologlar sık sık ve neredeyse mekanik bir tepkiyle, şefliğinçıkışını artı üretimine vermektedirler. Ne var ki tarihsel süreç

20





"memurluk makamları" durumuna dönüştürülebilmişlerdir? sorusundaasıl sorunla karşı karşıya kalırız. Kalıtsallığın [görevlerin babadanogula geçme geleneğinin] doğup geliştiği yerde, bu soruna bir çözüm

bulunmuş demektir. Çünkü bu yolla eşitsizlik kurumsallaştırılmış olur. Söz konusu topluluklann karakterleri görece barışçı, teokratik biryönetim biçimi olarak nitelenebilecek duruma gelir gelmez. Senliceonların "şeflik" olarak adlandırılabileceklerini söylemektedir. Güçkullanarak ya da [kaba] güce başvurma tehdidi ile desteklenen "laikyaptırımlar" (dinsel olmayan yaptırımlar) gelişen yerde, devlet boygösterir. Service, söz konusu laik yaptınmlar)n toplumda kendisini ilkgösterdiği alanın, lese-majeste (egemene karşı işlenen suçlar) olduğunuileri sürer (1975:295>. Çarneiro'nun "sınırlılıklar" kuramındadeğişiklik yaparak, geçmişte belki savaştan da önemli olan: şeyin(1975:229): "öteki seçeneklerden daha ağır bastığı apaçık anlaşılan birdurumla, toplumun bir parçasını oluşturmanın sağlayacağı yararlar"olduğu gerçeğine değinir. Bu, gerçekte, işini "iyi ve adaletli" yapan şefile ilgili yukarıda anılan düşüncelerin daha bir incelikle işlenmesidir,Sunulan bu görece barışçı görünüm, Service’in, erken devletlerde aşağı

kastların ağır yaşam koşullannın, madalyonun öteki yüzünüoluşturduğunu vurgulamasıyla, bir dereceye dek düzeltilmektedir(1975:301).

Service'in görüşleri, gerçekten, devletin çatışmadan çıktığıkuramından oldukça uzaklaşmış görünmektedir. Dolayısıyla,kendisinin bu kurama karşı ileri sürdüğü görüşlerinin bazılarınısıralamak ilginç olacak. Service, herşeyden önce', bilinen erken

devletlerde ya da geç şefliklerde önemli miktarlarda özel alışverişetkinliklerinde bulunan tacirler grubunun bulunup bulunmadığınıortaya koyacak verilerin bulunmadığına değinir (1975:283). Dahasonra, genellikle savunulan bir görüş olan "ekonomik tabakalaşma"(temel kaynaklara ulaşmada eşitsizlik) kavramını ele alıp tartışır; enazından bir ekonomik eşitsizliğin bulunmasrolasılığını kabul etmekle

birlikte, aşağı durumdaki gnıplann sömürüldükleıi düşüncesini şiddetle

reddeder. Ne var ki, Terray'ın (1975:106-111) yaptığı gibi, kullanılansömürü kavramına [da] bâğh olarak soy bağma dayalı toplumlarda bilesömürünün varlığını göstermek olan^üdıdır. Çatışma kuramına İmrşıileri sürdüğü sön bir kanıt olarak Service, erken devletlerde sınıf

22



çatışmalannın bulunduğunu gösteren kanıtlann bulunmadığımsöylemekledir.

Özetle: devletlerin kökenleriyle ve erken evrelerindeki

gelişmeleriyle ilgili kuramlar, büyük ölçüde kökenlerle (doğuşu,oluşumu, yükselişi, görünüşü gibi terimlerle belirtilen noktalarla)ilgilidir, öte yandan, devletin elinizdeki kitapta "erken devlet" oliarakadlandırılan evresinden sonraki gelişmesiyle daha az ilgilenilmiştir.

Yukarıda tartışılan kuramlar, çok kaba çizgileriyle, iki kategoriyeaynlabilir; bunlar:

(1) devleti "toplumsal eşitsizlik" olgusuna dayandıran kuramlar ve

(2) devleti, o ya da bu tür bir "toplum sözleşmesi" olayınadayandıranlardır. Bu kategorilerin mutlaka birbirlerini dışlamalangerekmemekle birlikte, onları nitelikçe farklı kategoriler olarakgörebiliriz.,

Daha açık ve somut belirtmek gerekirse, Engels'in ve Fried'ingörüşleri, açıkça, devletin, toplumsal eşitsizlik durumununsürdürülmesine yarayan bir örgüt olarak geliştiği görüşü çerçevesinde

toplanan kategoriye girmekte: bu alanda da, eşitsizliğin ekonomikyönüne ağırlık verilmektedir. Fried ve Kottak kadar Engels veizleyicileri (örneğin Hindess ve Hirst, Terray) kendi bakış açılarımdesteklemek için birçok kanıt ileri sürmüş bulunmaktadırlar. Ştevvard,VVittfogel, Goldman da bu sava katılan yazarlar içinde sayılabilirler.Ama bu kimselerin görüşlerinde [ekonomik yönden çok] ekolojik veörgütsel özellikler üzerinde durulmaktadır.

Engels’den Goldman'a, devlet daha çokiçsel gelişmelerin bir ürünüolarak görülmüşken, gene [devleti eşitsizliğe dayandıran] birincikategoriye giren öteki yazarlar, devletindış etmenlerden doğduğunukabul eden kuramlar ileri sürmüşlerdir. Örneğin Öppenheimer,Thurmvald ve daha sonra Carneiro, fetihin ve savaşın bir hâlkınötekisini boyun eğdirmesine ve sömürmesine yolaçtığı; bunun, varolan eşitsizlik durumunu sürdürerek devlet iKgütünü doğurduğu savmda

bulunmuşlardır. Fetihin ve savâşm baş nedeni olarak Cameiro, nüfusartışından ve kaynaklar üzerinde, nüfusun bunu izleyen baskısmdan sözetmiştir.

23



İkinci [devleti sözleşmeye dayandıran] kategoriye giren kuramlar,özellikle Lowie'nin ve Service'in kuramlarıyla temsil edilirler. Buyazarlar, eşitsizlik ve sömürü gibi etmenlerin varlığım yadsımamakla

birlikte, devletin, işbirliğinden ve etkili merkezi yönetimden yararlarelde eden bir halkın ya da toplumsal grubun oluşturduğu yararlı ya dakullanışh bir demek olarak doğup geliştiğine inanmaktadu-lar.

Bu aşamada, yukarıda tartışılan kuramlar hakkında kesin birdeğerlendirme amacını taşıyan yargılarda bulunmak erken olacaktu*.Söz konusu kuramların, bu yapıtın (İngilizce baskısındaki] ikinciKesim'inde biraraya toplanan verilerin sınavından geçirilmelerigöekmektedir.

2. VARSAYIMLAR

En yalın terimlerle her devlet, belli başh üç tamamlayıcı parçadan:önce bir miktar insandan, sonra, sınırlan belirlenmiş belli bir toprak

parkasından (ülkeden) ve belli bir yönetim (hükümet) biçiminden oluşan bir örgüt olarak görülebilir. Böyle bir karakter saptama işlemidoğru görünebilirse de, devletsiz toplumları da dışarıda bııakmaksızmherhangi bir topluluk için geçerli göründüğü için, kullanışlıolamayacak kadar geniş kapsamlı bir nitelemedir (karş. Mair, 1962).Dolayısıyla, devleti oluşturan etmenlerin bundan daha özgül (spesifik)olarak belirlenmesi gerekmektedir. ■

Devletin daha ince işlenmesi gereken ilk tamamlayıcı parçası bir miktar inşan öğesidir. Devletin varlığı için gerekli en az insan sayısıhakkında kaba bir tahminde bulunmanın bile olanağı yoktur. Birdsell

(1973;337vd.) bir insan grubunun 500 kişiyi aşar aşmaz, yüz yüzeilişki temeline dayanan bir yönetim olanağının artık yürümeyec5eğiniye o ya da bu türden bir örgütün gerekeceğini, yoksa topluluğun

bölünmeye uğrayacağını göstermiş bulunmaktadır. Ancak bundangiderek bir erken devlet için gerekli en az insan sayısını çıkarmak

bugün için olanaklı görünmemektedir (karş. Adams, 1975:252vd.).Ülke kavramını tartışan Nadel (1942:69) bir devlette yurttaşlığın

"bir toprak parçası (ülke)* üzerinde oturma ya da doğuştan hak sahibiolma" durumuna göre belirlendiğine işaret eder. Erken devletlerde ülke

♦ Ing. "territoıy” (ç.n.).

24



kavramının, çokça bulanık olduğu, herşeyden önce ve herşeydenönemli olarak, belli bir in&an topluluğu ile onun üzerinde yaşadığıtoprak parçası arasındaki ilişkiyi kapsadığı anlaşılıyor. Burada, erkendevletlerin çoğunda, belli bir toprak parçası (ülke) üzerinde yönetimin,onun üzerinde yaşayan insanlar üzerinde yönetimle yakın ilişkiliolduğu belirtilebilir (karş. örneğin Skinner, 1964:107; Beattie,1971:166; Trouvvborst, 1973). Öte yandan, Sahlins'in (1968:5vd.) belirttiği gibi: "devlet ve onun altbölümleri, ülkeler olarak, yani kamuyetkililerinin yönetimleri altında belli toprak varlıkları olarakörgütlenirler." Böylece "ülke" kavramının, üzerinde insanlann yaşadığı bir toprak parçasından öte bir anlama geldiği görülmektedir. Do

layısıyla, devletin tamamlayıcı parçalanndan ülke öğesine bir eklemede bulunmak gerekmektedir: erken devletin egemenlik alanını, ya söz konusu toprak parçası üzerinde oturacak bir yeri bulunan, ya da devletintoprağmda doğmuş olan kimseler üzerine yaydığını belirtmek gerek.

Devletin hükümet (yönetim) öğesi hakkında Nadel, söz konusuyönetimin, merkezileşmiş, hukuku ve düzeni sürdüren veyurttaşlanmn bağımsız eylemlerde bulunmalanna olanak tanımayan

bir nitelikte olması gerektiğini söyler (1942:69). Kıader'in (1968) veClaessen'in (1970) çözümlemeleri de aynı yöndedir; yani, tümörnekler, egemenden, danışmanlanndan, bakanlardan vd. tarafındanoluşan bir yönetsel çekirdeğin varlığını göstermektedir. Buna ekolarak, bu iki yazann inceledikleri devletlerde, en azından hukukun vedüzenin sürdürüldüğü yolunda bir görüntü verme durumu vardır. Bu,hiç değilse kuramda, egemenin ya da merkezi yönetimin, kurallarkoyma, yasalar yapma ya da kararnameler çıkarma ve aldığı kararlarıdayatma erkinin bulunduğu; bunlara bir bütün olarak ülke halkıtarafından uyulması gerektiği; uymayanların (itaatsizliğin) isecezalandmidığı anlamına gelir (karş. Radçliffe-Brown, 1940; Weber.1964; Cohen, 1970:489; Service, 1971).

Devlet örgütünün anahtar niteliğindeki özelliklerinden veişlevlerinden biri olarak hükümet, iki ana öğeye ayrılabilir: erk(parti-politikasıyla ilgili* 'yönleri) ve kamu yönetimi (karş. M.G.Smith, 1956, 1960:15-39).* Ing. "party.-political" (ç.n.).

25



Erkten başlarsak, bunun, ilkece, bir başka kimsenin davranışseçeneklerini kesin bir biçimde etkileme gücü olduğu gö^lür. Bunaahlaksal ikna, tehditler, fizik güç, "o ya da bu türden enerji

kaynaklariiidan, enerji biçimlerinden biri üzerinde" denetim gibi çeşitliyollarla ulaşılabilir (Adams, 1975:12) ya da doğrudan doğruya ötekikimselere, merkezi yetkenin (otoritenin) isteklerinin veya yasalannın,o kimsenin üyesi olduğu toplumun norm ve değerlerine uygun, onlarlauyum içinde oldukla duygu ve düşüncesinin verilmesiyle varılabilir.

Bu görüşe göre erk (power) pek çok yüzü olan, kaba güçkullanmaktan, erk konumunda (iktidarda) bulunanlann istekleriyle

coşkulu, duygusal bir uygunluk yaratmaya d ^ uzanan, geniş kapsamlı bir kavramdır. Bu, bir'uçta "güç" öteki uçta "yetke" bulunan bircontinuum (dizi) şekli ile gösterilebilir. Swartz ve ötekiler(1966:14vd.) erki, "zorlayıcı" (coercive) ve uylaşımsal (consensual)*tiplere ayırmışlardır. Bu terimlerin yerine, yukarıdaki görüşte belirtilen"güç" ve "yetke'- de kullanılabilir. Svvartzljn sonraki bir çalışmasında(1968:33vd.) gene bir dizi, ama bu kez kutupları "zorlama" ve"yasalbk" (meşruiyet) kavramlannın oluşturduğu bir dizi kullanıldığımgörmek ilginç. Swartz bir hükümetin "yasallık derecesi" dediği şeydensöz etmekten hoşlanır; bununla, her bir hükümetin, yasalann ve

buyruklann kabul edilebilir nitelikte olduklarına, herkesin her zamaninanmayabileceği gerçeğinden doğan soruna, bir yolunu bulup, birçözüm bulmak zorunda olduğunu söylemek ister. Gerçekten, herkesinher zaman böyle bir inanca sahip olduğu durumlar genel değil enderdir(karş. Wertheim, 1971).

Bu yasallık inancı, genellikle ideolojik inanç ve ikna üzerinedayandırılır. Devletin erki genellikle, nüfusun çoğunluğu tarafındantanınıp kabullenilirse de, devletin yöneticileri ona ideolojik bir desteksağlama işini örgütlendirme zorunda kalacaklardır ve'ımu [uygulamada]genellikle kendi amaçlan yönünde oynayarak kullanacaklardır. Öyle ki, bir hükümetin, "yurttaşlannın" [hâkümef iradesinden] bağımsızeylemini" önlemeye çalışacağı açık bir gerdektir. BirJıükümetin erkini

sürdüremez duruma düştüğü zaman ve aynlıkçı eğiliınlerin cirit atma

* İngilizce metinde, "consensual" değil "conçensual" yazılmış (ç.n.).

26



olanağı bulduğu yerde, artık gerçek bir merkez/ hiikOmetin. dolayısıylagerçek bir devletin varlığından söz edilemez. Bu bakış açısının biruzantısı da, bir devletin hükümetinin ba^ııns/r konumda olmasınınzorunluluğu sonucuna varır. Bununla birlikte, bazı örneklerde,

bağımsız oldukları besbelli bazı erken devletlerin, öteki devletlerinegemenlerine, törensel nitelikte bir bağımlılık >(tribute) gösterdiklerigörülür. Bu yükümlülük, söz konusu eıken devletin iç ya da dışişlerine karışılmasına yolaçmadıkça, o devletleri tetğımsız saymamakiçin ortada bir neden yoktur. Dolayısıyla bir devlet "de facto" (fiilen)

bağımsızsa, bağımsız sayılacaktır. Bu, devletin aynı zamanda, kendi birlik ve bütünlüğünü dıştan gelecek tehditlere karşı savunmak zorundaolacağı anlamına gelir.

Kamu yönetimi (administration) devlet işlerinin yönetilmesi işlemidir; ya da bir devletin hükümetinin, bu işleri yürüten yürütme aygıtıdır. Kamu yönetimi aygıtı, genellikle; en yüksek memurların başkentte* (ya da [baş kent yoksa] hükümet merkezinde) yoğunlaştıklarımemurlar hiyerarşisi biçimini alır. İdeal durumda bu aygıt, karar ah-cılarııtamaçlarma hizmet eder. Bununla birlikte, bazı koşullarda onun

devlet içinde az çok bağımsız bir erk ele geçirmesi olanağı vardü.Devletin karakterinin, kısaca, en az iki ana toplumsal gruba

bölünmüş bir toplumda toplumsal ilişkilerin düzenlenmesi apıacıylatasarımlanan bir örgüt olarak ortaya konabileceği gerçeği gözönünealınarak, tophımal tabakalaşma olgusunun tartışılması bu bağlamiçine düşse gerek (karş. Sahlins. 1968; Maquet, 1961; Fried, 1967;Holy ve Stuchlik. 1968; Tuden ve Plotnicov, 1970; Plotnicov ve

Tuden, 1970; Claessen, 1970; Smith, 1974; Service, 1974). Genelolarak Söylendikte, toplumsal tabakalaşma, belli bir insantopluluğunun, mülkiyete, statüye ve erke veya hem statüye hem erke,dayanan, karşılıklı bir hiyerarşik düzen** gösteren, farklı, oldukçageniş ve az çok değişmeyen (istikrarlı) kategorilere bölündüğü

* tng. "Capital"; kent olması zorunluluğu-bulunmaksızın, eskilerin "pâytaht" dedikleri, "hükümetin bulunduğu yer” anlamına gelmektedir, kent olmadığı dunımlarda "hükümet

merkezi" ile karşıladım (ç.n.).** Üşt-ast arasında, eşitsiz de olsa her iki yanın, karşılıklı haklannın ve görevlerinin bulunduğu bif hiyerarşik ilişki düzeni (ç.n,).

27



anlamına gelir (karş. Sahlins, 1968:1-3)3. Smith (1974) tabakal^mayı"yansız" dediği bir tutumla "çeşitli üstünlük konumlanna ulaşmanın(kurumsallaşmış biçimde) sınırlandırılması" (s. 151) olarak görür ve

onun "temelde siyasal nitelikli olup sonuçta güce dayandığı" (s.133'te) görüşünü ileri sürerse de, toplumda üretim araçlarını elegeçirmede "eşitsiz fırsat" (unequal access) çoğu bilgine asıltabakalaştırıcı etmen olarak görünür. Böyle gören bilginlerdenkimilerine göre bu yön öylesine büyük bir önem taşımaktadn ki. bukimseler onu devletin ortaya çıkmasının belirleyici öngereği sayarlar.Söz konusu bilginler, Engcls'i (1964:189) izleyerek, devletin daha' çok bu eşitsizliğin sürdürülmesi için var olduğu savım sürdürürler (karş. Nadel, 1942:69: Fried. 1967:225 vd.). Hindess ve Hirst, geçenlerdeki(1975:28 vd.) bir yayınlarında (ekonomik eşitsizliğe dayanan)karşılıklı olarak birhirh'rine hasım suuflarm varlığını savlarınınmihenk taşı yaparak, bu görüşü ısrarla yinelemektedirler. Öyle ki.devletin karakteristik özelliklerinden birinin ve belki de enönemlisinin, sınıfların varlığı olduğu görüşüne karşı çıkan yokgibidir. Bununla birlikte her yazar "tabakalaşmış toplum" sözünden

aynı şeyi anlamamaktadu^ >"aynı cinsten ve aynı yaş grubunun statüsüne sahip üyelerinin,yaşamın sürdürülmesini sağlayan temel kaynaklara ulaşmalarıyolunda eşitliğin bulunmadığı... tabakalaşmış bir toplum" (Frîed.1967:186) •

ve

"... zorlayıcı aygıtların, bir işçiler sınıfı ile işçi olmayanlannoluşturduğu bir sınıf arasındaki sömürücü üretim ilişkilerininsürdürülmesi için örgütlendirilip eşgüdüm içine sokulduğu"(Hindess ve Hirst, 1975:34)

bir tabakalı toplum kavramı arasında açık bir fark bulunmaktadır.

Yukandaki iki alıntıda, toplumun evriminde görülen iki farklı ve birbirinden oldukça uzak aşamadan söz edilmektedir. Bunlardan birinden ötekisine geçiş, oldukça uzun bir zaman alabilir. Bu geçişinçögimlenmesi. elinizdeki kitabın baş amaçlarından biridir.

28





bir öneride bulunulabiUr. "alsen devlet, yöneticiler ve yönetildiler olmaküzere iki yeni yetme toplumsal sınıfa* bölünmüş bir toplumda,toplumsal ilişkileri düzenleyen ör^ttür.”

Bundan önceki paragrafEarda yapılan tartışmalardan, erken devletinaşağıdaki öze//iA/m çıkanlabilir;

(1) Toplumsal kategorileşmenin oluşmasına, tabakalaşmaya veuzmanlaşmaya elverecek yeterli sayıda insan** vardır.

(2) Yurttaşlık, söz konusu ülke içinde oturmayla (ikametle) ya da pülkede doğmayla belirlenir.

(3) Hükümet [aygıtı} merkezilesnüştir ve hukuku ve düzeni, hem

yetke hem de güç ya da güce başvurma tehdidi kullanaı^c sürdürmekiçin gerekli egemen erke sahiptir.(4) Hiç değilse "de facto" (fiilen) bağımsızdır ve hükümet, aynima

eğilimlerini (bölünmeyi) engelleyecek yeterli erke ve bütünlüğünü dıştehditlere karşı savunma gücüne (kapasitesine) sahiptir.

(5) Verimlilik (üretici güçlerin gelişkinlik düzeyi) devlet örgütününsürdürülmesi için kullanılan düzenli bir artı sağlayabilecek bir noktaya

ulaşmıştır.(6) Nüfusu, yeni yetme toplumsal sınıflann (yöneticilerin ve

yönetilenlerin) varlıklarının ayırdedilebilmesine olanak verecekderecede toplumsal tabakalûşma gösterir.

(7) Yönetici tabakamn (yöneticilerin) yasallıklannı(meşruiyetlerini)dayandutiıklan ıdeo/o/i bulunur.

Bu, yukandaki karakteristik özelliklerin herbirinin, erken devletin

gelişmesinde nedensel bir rol oynamış bulunmalarının şerektiği an-lamına gelmez. Tersine, bunlardan bazılannin devlete doğru evrimin[nedeni değil] sonucu olarak gelişmiş olmaları hiç de olanaksızdeğildir.

Artık, bir yönetim biçiminin,*** "roller arasında karşılıkh ilişkilertakımını etkileyen en geniş ölçekli yetke ilişkileri sisteminin”

* îng. "emergent so cid classes” (ç4J.).** İngilizcesinde de "insan" (people) sözcüğünün değil "sayı" (number) sözcüğünün altı çizilmiş (çjj.).*♦» tng. "poüty" (ç.n.).

30





firken devkt düzeyine ulaşmak başka şeydir, devletin olgun biçimi,gelişme evresini her bakımdan tamamlamış "ergin devlet"* bambaşka bir şeydir. Bu iki aşama arasında, onlan birbirinden ayıran, çoğuzaman uzun süren ve karmaşık olan bir evrim süreci vardır.Dolayısıyla, erken devlet olqrak sınıflandınlabilecek çeşitli toplumlar,

birbirlerinden, karmaşıklığın derecesi, ülke topraklarının genişliği,nüfusun büyüklüğü ve merkezi hükümetin elinde bulunan erkinderecesi bakımından önemli farklılıklar gösterebilir. Birçok bilgin,yöntemsel yaklaşımlanhdaki farklılıklara karşın bu noktaya değinmiş bulunuyor (karş. Gluckman. 1965:83 vd; Claessen, 1970:311 vd;Goldman. 1970:541 vd; Cameiro. 1970b:845). Öyleyse, gene çalışmasırası geçici varsayımlar olarak, erken devletin üç tipini aynmlamakyararlı olabilir. Bunlar:

(1) emekleme evresinde (inchoate) erken devlet:(2) tipik (typical) etken devlet:(3) geçiş evresinde (transitional) eıken devlettir.

Daha çok elinizdeki yapıtın derleyicilerince daha önceki araştırmalarına

(Claessen, 1970: Skalnik, 1973b) dayandırılmış bulunan aşağıdakiölçütler, bu üç tipin birbirinden ayırdedilmesine yardımcı olabilir.Buhlar, yukarıda tanımlanan erkert devletin, yukarıda verilen yedi

. (varsayımsal) karakteristik özelliğinin daha bir belirgin kılınmalarınınürünüdür. ,

Emekleme evresinde erken devlet, akrabalık, aile ve topluluk(cemaat) bağlarının hâlâ siyasal alandaki ilişkilere hükmettikleri; tamzamanlı uzmanlann ender bulunduğu; vergilendirme sistemlerinin ilkelolmaktan öteye geçemeyip. "ad hoc" [geçici amaçlarla bir kerelik]vergilendirmelerle sık sık karşılaşıldığı ve toplumsal farklılıklarınkarşılıklılık ilkesinden ve yönetenlerle yönetilenler arasındaki yakınilişkilerden dolayı birbirlerini dengeleyen bir nitelik taşıdıkları yerlerde

bulunur.

Tipik erken devlet, akrabalık bağlannm karşısında, onu dengeleyen[o ülkede doğmuş olmaktan, onun üzerinde yaşamaktan kaynaklanan]*lng. "mature State"(ç.n.).

32



toprak bağlannın (teritoryaltoğlann) bulunduğu; makamlaım kalıtsalolarak [babadan oğula] geçmesi ilkesinin, bir göreve yarışmayla veatamayla getirilme yöntemleriyle dengelendiği; [yöneticilere] akrabaolmayan memurlann ve titr sahiplerinin hükümet yönetiminde önemli

bir rol oynamaya başladıkları ve yeniden bölüştürme ve karşılıklılık bağlarının toplumsal tabakalar arası ilişkilerde hâlâ ağır bastıklanyerlerde bulunur.

Geçiş evresinde* erken devlet ise, kamu yönetimi aygıtındaatanmış memurlann ağır bastıkları; hükümette akrabalık kanalıylayr^ılan etkilerin hükümetin anciüc önemli olmayan (mârjinal) yönünü

oluşturduğu ve üretim araçları üzerinde özel mülkiyelin doğuşunun, bir pazar ekonomksinin ve birbirine açıkça hasım sınıfların ortayaçıkışının öngereklerinin bulunduğu yerlerde görülür. Bu tip, ergindevletin gelişmesinin önkoşullannı da içinde banndırmaktadır.

Artık elinizdeki kitabın baş amacının, eıken devletlerle ilgili olupyukarıda orıaya konan temel varsayımlann sınavdan geçirilmesiolduğunu söyleyebiliriz. Yanıtlanması gereken, asal önem taşıyansorular ise şunlardır:

I. Erken devletlerin genel karakteristik özellikleri nelerdir? Yukarıdaileri sürülen yedi karakteristik özellik ne ölçüde kullanışlıdır?

II. Erken devletin en kısa tanımı nedir?

III. Erken devlet hangi tiplere ayrılabilir ve bunların ayırdediciözellikleri nelerdir? Erken devletin, emekleme evresinde, tipik evredeve [ergin devlete] geçiş evresinde erken devletler olarak üç tipeayrılması, kullanışlı, yararlı bir ayrım mıdır?

IV. Devlet oluşumunun izlediği en olası gelişme süreci neydi? ve bu, yukarıda ortaya konan birbirinin zıddı iki kavram kategorisindenhangisine ne ölçüde uygundur?

Kuramlar hakkındaki bu bölük (seetion) süresince karşımıza çıkan

sorular özetle şöyle sıralanâbilir: < Ergin devlete geç iş evresinde (ç.n.).

33



(1) Devletin evriminde toplumsal sınıfların varlığı ve rolühakkında neler söylenebilir?

(2) Asyatik üretim biçiminin karakteristik özelliklerini erken

devletin tümüne ya da yalnızca bazılarına yükleme olanağı var mıdır?(3) Erken devletin doğuşunda ve doğuşunu izleyen gelişmelerde

fethin rolü ne oldu? (bu soru hem fethedenin hem de fethedilenin dahaönce bir devlet örgütüne sahip olmadıkları bir durum varsayımına göreyanıtlandınlmah).

(4) Erken devletin evriminde savaşın ve ötekidtş çatışma türlerininrolü ne oldu?

(5) Nüfus artışının veya nüfus baskısının ya da her iki etmenin birlikte, erken devletin gelişmesi üzerindeki etkisi ne oldu?

(6) Ticaretin ve pazarların gelişmesiyle erken devletin ortaya çıkışıarasında ne tür bir bağıntı bulunmaktadır ?

(7) Erken devletteiç çatışmaları çözmenin yöntemleri nelerdi?(8) Erken devletin gelişmesiyle, kentlerin ve kentsel yaşamın

yükselişi arasında ne tür bir bağıntı vardı?Bundan sonıî, Cohen, Hazanov ve Krader tarafından kaleme alınankuramsal bölümler, erken devlet konusu ile ilişkili birçok güçlüğe vesoruna dikkati çekmek amacını taşımaktadır. Sunuş niteliğindeki bu

bölümümüzle birlikte o bölümler, konumuzun ne kadar" geniş veçeşitlilik gösteren bir çalışma alanı olduğunu göstermeyeyarayabilirler. Bu giriş bölümünde ileri sürülen varsayımlar yanı sua,

kuramsal bölümleri yazan üç yazann ortaya koydukları yargılar vesorular da sınavdan geçirilecek.

BİRİNCİ BÖLÜMÜN NOTLARI 't Toplum üzerine yazılmış en eski Budist kitaplarda, toprak üzerinde özel sa

hipliğin, topLumsal eşitsizliğe ve hukuku ve düzeni sürdürecek birörgütlenme gereğine yolaçtıgma değinildiğini görmek ilginç (RhysDavids, 1965, IV:77-94). Aynı şey ilk İslam yazıları için desöylenebilir.

34



2 Lenin'in bir devlet kuramı geliştirmek (1917) yolundaki' devrimcigirişimi, büyük ölçüde Engels'in Der Ursprung ("Köken") adlı yapıbna[Ailenin, Özel Mülkiyetin ve Devletin Kökeni adlı yapıta] ve Mant'ın

bazı yapıtlarına dayandmlmıştır.3 Fallers (1973:3-29) "toplumsal tabakalaşma" teriminin tümüyle bir yana

bırakılıp yerine çok yönlü "eşitsizlik" kavramının alınmasmı önerıU; böylece "tabaka" ve "sın ıf indirgemelerinden kaçınılabileceğini ilerisürdü.

BİRİNCİ BÖLÜMÜN BAŞVURü KAYNAKLARI

Adams, Richard N. (1975), Energy and sirııclure: a Iheory ( f social power. Austin: University of Texas Press.

Adams, Robert McC. (1966),The evolution of urban society. Chicago:Aidine.

Baal, J. van (1975), Reciprocity and the position o f women. Assen: VanGoıcıım.

Bück, Lucien (1976), Zam Enlstehen einer KlassengeseUschafi. Textkriüsclıe Untersuchung zu ethnologischen Studien in den Werken von Kari Marx und Friedriclı Engels. Berlin: Basılmamış tez elyazması.

Bakel, M. A. van (1976), Bevolkingsdruk en culturele evolutie [Nüfus baskısıve kültürel evrim]. Elyazması, Leiden.

Beattie, John (1971),The liyoro State. Oxford: Clarendon.Bigelow, R. (1969),The dawn warriors. Boston: Littie, Brown.Birdsell, Joseph B. (1973), 'A basic demographic unit',Current Antltropology

14 s. 337-356.Blackburn, R., ed, (1972), Ideology in social Science: Readings in social

theory. London: Fontana Books.Boserup, Ester (1965),The conditions of agricultural growth. Chicago:

Aidine.Cameiro. Robert L. (1970a), ’A theory of the origin of the State',Science 169:

733-738. -

— (1970b) , ’Scale analysis, evolutionary sequences, and the rating ofcultures', A handhook of method in cultural antliropology, ed. R, Naroll veRonald Cohen içinde, s. 834-871. New York: NatUral History Press.

35





— <1972), The origîn o f thefamily, privateproperty and Ihe State. Bir "Sunuş”yazısıyla birlikte çev. Eleanor Burke Leacock. Londön: Lawrençe andWishart.

Falleıs, Lloyd (1973), inequality. Soctal stratification reconsidered. Chicago.London: University of Chicago Press.

Firth, Raymond (1972), The sceptical anthropologist? Social anthropologyand Marzist views onjsocieiy', RadcIiffe-Brovtm Lecture 1. London: OxfordUniversity Press. Mar.vist Analysis and Social anthropology, ed, M.Bloch. London: Malaby Press (IS^S) içinde yeniden basıldı.

Fortes, Meyer ve Evans-Pritchard, E.E., Cd. (1940), AJrican politicaisystenıs. International African Institute. London: Oxford University Press.

Fried, Morton H. (1967), Tlte evolutton o f political society. Nevv York;Random House.

Gamaiunov, L.S. (.1968), 'O vypiskakh Karla Marksa iz rabot po Vostoku'[Kari Marz'ın Doğu ile ilgili yapıtlardan alıntıları üstüne]. Narody Azii i A İA-ı 2. s. 137-147. /

Glucknian, Max (1965), PoUtics, lavv and ritual in tribal society. 0\iord: Blackvvell.

Godelier, Maurioe (1969), 'La notion de"mode de produetion asiatique" et lessehdmas Marxistes d’6volution des soci6t6s'. Sur le 'jpode de produetion asiatique', ed. Roger Garaudy içinde s. 47-100. Paris; Editions Sociales.

-:-(1970), Prdface, S«r les societispricapitalisteş, ed- Maurice Godelier içindes. 13-142. Paris: Editions Sociales.

Goldman, Irving (1970), Ancient Polynesian society. Chicago; ChicagoUniversity Press.

Gumplovicz, L. (1899), The oullines of sociology. Philedelphia: AmericanAcademy of Political and Social Science.

Harner, M.L (1975), 'Scarcity, the factors of produetion, and social evolution',Population, ecology and social e\>olution, ed. Steven Polgar içinde,S. 123-138. Lahey: Mouton. ^

Harris, Matvin (1968X The rise o f anthropological theory. London: Routledgeand Kegan Paul.

d'Hertefelt, M. (1968), A concept of govermhent. CrtA/ers Economiques *t Sociaux 4, s. 329-345.

/" İİİ



Hindess, B. ve Hirstj, P. Q. (1975),Pre-capitalist modes o f production. London: RouÜedge and Kegan Paul.

Holy, L. ve Stuchlfk, M. (1968), 'iâlysis of social stratificatiön',Social

siratification in tribal Afriça, ed. L. Holy içinde s. 7-65. Prag: Academia.,Kendall, P.M, (1971), Louis XI. London; Ailen and Ünwin.

IĞ ıazanov, Anatolii M. (1971), 'Les grandes lignes de la formation des classesdaas la soci6t6 primitive',Problimes thioriques de l'ethnographie içindes. 66-75. Moskova: Bilimler Akademisi.

— (1972), T. Engels i nekotorye problemy klassoobrazovania' [F. Engels vesmıf oluşumuna ilişkin bazı sorunlar],Problemy etnografii i anthropologii V svete nauchnogo nasledia F. Engel'sa, ed. lu. V. Bromley, A.I. Pershitsve S.A. Tokarev içinde s. 134-161. Moskova: Nauka.

— (1974), 'Military democracy' and the epoch of class formaton',Soviel ethnology and anthropology today, ed. Yu. Bromley içinde, s. 133-146.Lahey: Mouton.

— (1975), ’Razlozhenie pervobytnoobshchinnogo stroya i vozniknovenieklassovogo obshchestva' [ilkel komilnal düzenin çözülmesi ve sınıftoplumunun doğuşu]Pervobylnoe obshchestva, ed. A. I. Pershits içinde,s. 88-139. Moskova: Nauka.

Köbben, A. J. F. (1970), ’Cause and intention’, A Handbook o f method in cultural anthropology, ed. R; Naroll ve Ronald Cohen içinde, s. 89-99. New Yoric: Natura! History Press.

Koranashvili, Guram V. (1976), Problema dokapitalisticheskikh obshchestvennoekonomichekikh formatsii v istoricheskom malerializnıe [Tarihsel materyalizm kuramında prekapitalist sosyoekonomik formasyonsorunu]. Tiflis, Tiflis Üniversitesi Basımevi.

. Kottak, C. P. (1972), 'Ecological variables in the origin and evolution ofAfrican States', Comparative Studies in Society and History 14,S.35L380.

Krader, Lawrence (1968),Formation of the State. Englewood Cliffs: PrenticeHail.

— (1972),The etlmological notebooksofKarl Manc. Assen: Van Gorcum.

— (1973), Ethnologie und Anthropologie bei Marx. München: Hanser.

38



— (1975), The Asiaticmode o f production. Pişeni y&nGotcvm.

— (1976), 'Social evolution and socîal reyolution'. Dialeclical Anihropology 1,s. 109-120.

Leach, E. (1954), Political systems highlapd Burma. London: Athlone.Lenin, V. I. (1917), GosuBarstvo i revoliutsiia. Uchenie marksizma o

gosudarstve i zadachi proletariata v revoliutsii, [Devlet ve devrim.Marksizmin devlet ve proletaryanın devrimdeki görevleri hakkındakiöğretileri]. Polnoe sobranie sochineni, cilt 33.

Lewis, Herbeıt S. (1966), The oıigins of Afrioan Kingdoıns', Cahiers d'iludes Afiricanies 23, ş. 402-407.

Lo\yie, RobertH. (1927), The origin c f ıhe slaie. New York; Harcourt Brace.Mair. Lucy (1962), Primilive governmenl. London: Pclican Books.

Maquet, J. J. (1961), The premise o f inequality in Puanda. London: OxfordUniversity Press.

Marx, Kari (1859), ’Vorwort’ Zur Kritik der poUlischen Oekonomie. Maıx-Engels Werke 13 içinde.

— (1953), Grundrisse der Kritik der poUlischen Oekortomie, (Rohentwurf

1857-1858). Yeni baskısı şu: — (1964), Pre-Capilalisl economic formations. Eric Hobsbawm'ın bir "sunuş"

yazısıyla. London; Lawrence and Wislıart.

Mitchell, W. P. (1973), 'The hydraulic hypothesis. A reappraisal; Current Anihropology 14, s. 532-535.

Morgan, Lewis H. (1877), Ancient socieiy. Clevel^nd: WorId PublishingCompany.

Nadel, S. F. (1942), A black Byzaniium. The kingdom o f Nitpe in Nigeria. London: Oxford University Press.

Neusykhin, A. I. (1967), Dofeodal'nyi period kak perekhodnaia stadiia razvitiaot rodo-plemennogo stroia k rannefeodal, nomu (na materiale istoriiZapadnoi levropy rannego srednevekovia) [Klan-kabile düzeninden erkenfeodal düzene varan gelişmede bir geçiş aşaması olarak prefeodal dönem](Ortaçağ başlarında Batı Avrupa tarihi ile ilgili malzemeye

dayandırılmıştır), Vcprosy/s/oni 1: .s. 75-87. — (1974), Problemy ievropeiskogo feodalizma [Avrupa feodalizmi sorunu].

Moskova: Nauka. '

39



Or^rogge, D. A. (1970), ’V. I. Lenin i probleıny vozniknoveniia gosudarstva'[V. t. Lenin ve devletin doğuşu sorunları]. Kraikoe soderzhanie dokladov godiclınoi naiKİmoi sessii Insliluta etnograft AN SSSR içinde, s. 5-7,Leningrad. '

O j^nheim er, Franz (1909), Der S/öof. Fraîikfurt am mainrMohr.

— (19i32),DeS/flöf. Utrecht: Bijleveld. .

Orans. Martin (1966),'Surplus^//«man Orgöiwza/(on 25, s. 24-32. '

Pecırka, J. ve Pesek, J. ed. (1967), Rane formy dvilizace [Uygarlığın erken biçimleri]. Prag: Svoboda.

Plotnicpv, L. ve Tuden, A., ed. (1970), Essays in comparative social stratifîcation. Pittsburgh: University of Pittsburgh Press.

Polgar, Steven (1975), ’Population, evolution, and theoretical paradigıns',Population, ecology and social evolution, ed. Steven Polgar i^nde,s. 1-25. Lahey: Mouton.

Radcliffe-Brown, A. R. (1940). ’Preface'. African political systems. ed. M.Fortes ve E. E. Evans-Pritchard, içinde, s. ix-xxiii. London: OxfordUniversity Press.

Redfıeld, Robert (1953), The pirimitiveyvorld and Us transformations. Pe^guinBooks (1968).

Rlıys Davids, T. W., ed. (1965), Sacred hooks o f the Buddhists: iV. London:Pflii Text Society.

Sahlins, Marshal D. (1958), Social stratification in Po/ynes/a. Seattie:University of Washington Press.

(1968), rnbesmen. Englewood Cliffs: Prentiçe Hail.

— (1972), Stone age economics. Chicago; Aidine.

Schapera, Isaac (1956), Government and politics in tribal society. London;Watts.

Semenov, lu. I. (1974), 'On Northwest Coast society', Current Anthropo- logy 15, s. 400.

Service, Elman R. (1971), Primitive social organization, 2. Baskı, New York;Random House.

— (1975), Origins o f theState and civilization. New York; Norton.

40



Skalnîk, Peter (1973a), 'Engels über die vorkapitalistichen Gesellschaften uııddie Ergebnisse der modernen Ethnplögie',Philosophica. Zbornik Filozofickej Fakulty Univerzity Konıensk^lıo 12-13, 405-414,

— (1973b),The dynamics

ofearlyState

development in the Volfaic area (West Africa)’. Yayınlanmamış tez, Charles University, Prag. Bu yapıttan bir parça. Political Anthropology and the State of the art, ed. Lee Seaton veHenri J. M. Claessen. Lahey: Mouton içinde yayınlanacaktır.

—(1975) M. A. Vitkin'in kitap incelemesi; Vostok v filososofskoistoriches-koi konceptsii K. Marksa I. Engels'a,Political Anthropology 1, s. 88-90.

Skalnfk, Peter ve Pokora, Timoteus (1966), ’Beginning of the discussion

about the Asiatic mode of production in the USSR and the People'sRebuplic of China', EıVe/ıc 5:, s. 179-187.

Skinner, E. P. (1964) , The Mossi of Upper Volta. Stanford: StanfordUniversity Press.

Smith, M. Estellie (1969), 'Technology and social control '.‘ AmericanAnthropological Association (AAA) 68. New Orleans toplantısındaokunmuş bildiri.

Smith, Michael G, (1956), 'On segmentary lineage systems', Journal cfthe Royal Anthropological Irtstutite 86, s. 39-80.

— (1960),Government in Zazzau. London International African Institüte.

— {1974), Corporation aitd şociety. London: Dnckvmıth.

SoÜthall, Aidatı (1965), 'Critique of the typology of States and politicalsystems', Political systems and the dislribution o f power, ed. MichaelBanton, s. 113-138. ASA monografileri, 2. London: Tavistock.

Stauder, Jack (1972), 'Anarchy and ecology: political society among the Ma}mga',SouthwesternJournalof Anthropology 2S, s. 153-168.

Stevenson, Robert F. (1968),Populalion and political systents in tropical Ayrıca. New York: Columbia University Press.

Steıvard, Julian. H. (1955),Theory of culture change. Urbana: Universiy ofIllinois Press.

Swartz, Marc j., ed. (1968), Local-level politics, Chicago: AidineSwartz, Marc J., Türner, V. ve Tuden, A., ed. (1966),Political anthropology.

Chicago: Aidine.

41'



Terray, Emmanuel (1975). 'Classes and class consciouşness in the Abronkingdom of Gyaman', Marxist amlysis and social dnthropology, ed.Maurice Bloch, s. 85-135. ASA Çalışmaları, 2. London: Malaby.

Thurnwald. Richard (1935), Die menschliche Geselîschaft in ilıren ethnosoziologischen Grundlalagen. Cilt 4. Berlin: De Gruyter.

Tökei, Perene (1969), Zur Frage der asiatisehen Produktionsweise. Neuıvied veBerlin; Luchterhand.

Tomanovskaia, O. S. (1973), "Izuchenie probleıny genezisa gosudarstva naaffikanskom ınateriale' [Devletin oluşumu sorunu üzerine inceleme, Afrikamalzemesine dayandınlmıştu-]. Osnovnyeprohlemy afrikanistiki, ed. lu. V.Broinley içinde, s. 273-283. Moskova: Nauka.

Tromvborst, A. A. (1973). La base territoriale de l'etat du Burundi ancien. Revue (Jrüversitaire du Burundi \, s. 2\5-25A.

Tuden, A. Ve Plotnicov. L.. ed. (1970). Social stratification in \frica. NewYork: Free Press.

Vitkin. M. A. (1972). Vostok v fılosofsko-istoriclieskpi konceptsii K. Marksa i F. Fngel'sa [Kati Marx'ın ve F. Engels'in felsefi-tarih.sel anlayışındaDoğu]. Moskova: Naûka.

Weber, Max (19M). Winschafi ıınd Gesellsclufi^ Studienausgabe. Köln/Berlin:Kiı^penheuer und Witsch. '

Webster, David, (1975); ’AVarfare and the evolution of the state: areconsideration’. American An/içf«//y 40, s. 464^70.

Wertheim. W. F. (1971). Evolulie en revolutie. De Golfslag der emancipatie [Evrim ve devrim). Amsterdam: Van Gennep.

Westennann, D. (1952), Geschichte Afrikas. Slaatenbildımg südlich der Saltara. Köln; Greven Verlag.

Wittfogel, Kari A. (1957), Oriental despolism. A comparative study oftotal poM«r. New Haven: Yale University Pfess.

IVright. Henry T. ve Johnson, Gregory (1975), ’Population. exchange, and, early State formation in squthwestern Iran', Anterican Anthropologist 77:s. 267-289.

42



İkinci Bölüm

DEVLETİN KÖKENLERİ

YENİDEN DEĞ ERLEND İRM E'

Ronald Cohen

1. SUNUŞ '

Birkaç çokuluslu şirket hesaba katılsın katılmasın, devlet, tarihte benzeri örgütlerin .en güçlü, her zaman için en buyurgan ve enkapsayıcı olanıdır. Küçük ve zayıf sayılabilecek bir devletin bile,dilerse, dünyanın en büyük ve en güçlü çokuluslu şirketlerininmülklerini kamusallaştırabileceği (millileştireNlecegi) herkesçe kabuledilen bir haktrr. Kuşkusuz, evrim yerinde saymamaktadır;emperyalizm, gruplaşmış uluslar ve gerçek federasyonlar, bu yolda,dünya çapında siyasal ve toplumsal bir örgüte varabilirler (Naroll,1967). Ne var ki, bugün için ve yakın gelecek için görülen odur ki,gerçek egemenliğin sınu-lan ulusal devletin sınırlannı aşmamaktadır veulusal devlet birimleri, toplumsal varlıklar olarak, dünya sahnesindeher zaman eylem gösteren ve eylemlere tepki gösteren en geniş çaplısiyasal ckgütler olma durumlanra sürdürmektedirler.

Böylesine güçlü ve varlığını her yerde duyuran yapıların nasıl vehangi koşullarda geliştikleri, öteden beri bilginlerin ilgisini,

büyülercesine çekmektedir. Bununla birlikte, büyük kuramların birçoğu, temelde, devletin ne olduğu, nasıl işlediği, niçin ve nasılgeliştiği ve eğer varsa, üyelerine sağladığı yararlann neler olduğukonulannda bir uzlaşmaya ulaşmış olmaktan uzak bulunm^tadırlar.Bu durum ise. bilindiği gibi, birbirinden farklı gelenekleri izleyenaraştumacıların, birbirlerini, özel görüşloine "sofuca bir bağlılık" ilesuçlamada ve kendi ideolojik ikna yollarını izlemede yanşaklan bir

Bu yazıda, bu tür polemikler ve bağlılıklar aşılmaya çalışılıp,devletin kuruluşu ile bağlantılan apaçık olan etmenler incelenmeye

43



girişilmektedir. Hedefim, yangına körükle gidip, taraflann birbirlerinekarşı düşmanlıklannı körüklemekten, ya da daha önce kutsallıkdüzeyine çıkanimış tutumları ve çatışmaları kışkırtmaktan Çök, varolan görüşler arasında bir bireşim (sentez) sağlayacak bazıalçakgönüllü genellemeler ortaya koymaktır.

Aşağıda, önce tanımlama sorunu tartışılacak ve sonra, erkendevletlerin doğuşuyla ilgili etmenleri, sırasıyla, ekolojik vedemografik etmenleri, dışla ilişkileri, içte örgütlenmeyi inceleyecek veson olarak, kültürel etmenler üzerinde duracağım. Bana öyle geliyor ki,erken devletin oluşumu, sistemsel çoknedenli bir süreçtir. Söz konusu

etmenler takımının her biri, ya da herhangi bir tekil etmen, bir kezdoğup gelişince, öteki etmenleri harekete geçirip, onlara geri

beslemede bulunul" onlar da, suçlan geldikte, devletin genel çizgisindedeğişikliklere yolaçarlar. Bir toplum ya da toplumlar grubu, farklıkökenlerden gelmiş olsalar da, erken devtetliğe doğru hareketegeçtiğinde, söz konusu gelişme nerede görülmüş olursa olsun, gözeçarpacak derecede benzet bir sonuca ulaşmaktadır. Süreçlerin niçin

böyle birbirlerine yaklaşacak yolda geliştiğini ve bunun devletoluşumunun niçin asal bir öğesini oluşturduğunu açıklamak, buyazının baş hedefidir.

1.1. Devletin Tanımı

İzin verirseniz, devletin ne olduğu konuşuna ne olmadığınısöyleyerek gireyim. Bü bize bazı "klasik" yaklaşımlara bir gözatıp,

onları birbirleriyle karşılaştırma olanağı verecek. "Devlet" ile"toplum" anlamdaş sözcükler değildir. O ya da bu tür "kolektif irade"sezinlemenin veya siyasal etkinliğin ve toplumsal denetimin herhangi

bir derecesiyle karşılaşmanın devletliğin bir belirtisi olduğu sugötürür. Köppers'in (1963) tutumu behimsenirse, bir toprak parçasınıdenetleyen ya da onun üzerinde oturan her türlü insan grubunun, ister

bir avcı kabile ister bir imparatorluk olsun, devlet olarak görülmesi

gerekir. Böyle bir tutum, merkezileşmiş ierken hükümetler [devletler]sorusunu yanıtsız bırakmak, daha doğrusu böyle bir soruyu akla bilegetirmemek olur. Sosyopolitik karmaşıklığın çeşitli derecelerininnitelikleriyle ilgili scaun, birbirlerinden oldukça farklı örgüt biçimleri

44



için benzer terimlerin kullanılmasıyla çözülemez. Devleti herhangi birsiyasal örgütle ya da her türlü siyasal örgütle bir tutmanın [tek] yaran,insanların, yaşamlarını, çeşitli eık, yetke sistemlerini içeren ve bazıetkinliklerin yapılmasını bazılannın yapılmamasını buyuran değersistemlerini barindiran o ya da bu türden toplumsal bir düzen içindesürdürmeye çalıştıklarını göstermesidir. Ama. tüm toplumlanntoplumsal ve siyasal davranışları örgütlendirmiş bulunmaları, buörgütlerin benzer biçimler içinde yer aldıklan anlamına gelmez.

Devletin, mutlaka, bir etnik grubun ötekiler üzerinde egemenlikkurduğu çok etnik gruplu tabakalaşmış bir topluluk ya da toplumolması gerekmez. Thumwald (193.5) etnik tabakalaşmayı ve onunla

bağlantılı sosyopolitik ve ekonomik örgütlenmeyi, devletin temelöğesi olarak gördü.2 Afrika'da, 19. yüzyıköncesinin Hausa devleti,çeşitli Yoruba devletleri, Pabir ve Zulu: Pasifik AdalarındaHavaililer,* Fijililer ve Tongalılar, etnik tabakalaşmanın, devletin vedevletin kökenlerinin varlığını gösteren özelliği oluşturmadığınıkanıtlama yolunda, hemen akla geliveren birkaç örnektir. Yöneticikonumunda olmayan etnik grupların üyelerinin, siyasal sistem içinde

heni yukarı hem aşağı makamlarda görüldükleri erken devletler pekçoktur. Dahası, tam da S aksonların sonunda İngiltere'nin Normanfatihleri ile karışmaları örneğinde olduğu gibi, erken devletlerde de,çoğu kez, etnik bakımdan tabakalaşmış grupların, devletin doğmaktaolan kültürünü dile getiren yeni bir etniklik içinde birleştiklerigörülmüştür.3, Bununla birlikte, soruna daha genel bir açıdan yaklaşıldıkta,toplumsal tabakalaşmanın devletlerle birlikte görülen evrensel birözellik olduğu aı^laşılır. Rousseau'dan Marx'a ve Engels'e; onlardanFried (1967) gibi çağdaş yazarlara dek, erken devletler, içinde, devleti,toplumdaki boyun eğdirilmiş gruplar üzerindeki erklerini sürdürmekiçin yaratıp kullanan yönetici grupların bulunduğu yönetsel denetimsistemleri olarak tanımlanmıştır. 'Eşitsizlik Üzerine Söylev adlıyapıtında Rousseau. devletin ("sivil toplum"un) başlangıçta,* Hawai yerine "Havai” biçimini yeğlemem gibi birkaç sözcük dışında, yer ve halk adlarında (bulabildiğim durumlarda) Goffrey Barraclough (haz.) Times Dünya Tarihi

Atlası, çev. Zeki Okar, İstanbul, 197S, Karacan Yayınlan kaynağının dizinindeki yazılı; biçimlerini kullandım (ç.n.). , '

45



zenginlerce, kendilerini bulundukları konumdan alaşağı etmek içinsaldırabilecek kimselere karşı korumak için düşünüldüğünü ilerisürmektedir. Devletin bu nedenle, özgürlüğü yok edip, değişmez

mülkiyet yasaları yoluyla, zenginlerle yoksullar arasındaki eşitsizliğidesteklediğini ve bu yolla sıradan yurttaşı "sürekli bir sıkıntı, kölelikve yıkıntı" içine ittiğini söylemektedir (Harmon, 1964; 302), Marx veEngelş, özellikle de Engels (1891) devleti karşılaştırmalı çözümlemeyoluyla araştırırlar. Rousseau gibi Marx ve Engels de, devleti, içindeüretim araçlannın yukarı sınıftan olan sahiplerinin, ayncalıklı olansınıfın çıkarlarını koruyacak bir Sistem geliştirmek yolunda birbirlerinietkiledikleri bir sınıf formasyonunun (tabakalaşmanın) bir uzantısıolarak görürler (Krader. 1968:25). Fried devleti, yani "merkeziyönetim" dediği şeyi, içinde, söz konusu toplumun üyelerinin,yaşamın sürmesini sağlayıp yaşamı zenginleştiren kaynaklaraulaşmada eşit şansa sahip olmadıkları toplumsal tabakalaşmadan, yanikurumsallaşmış eşitsizlikten kaçınılmaz olarak doğduğu yolunda birkuramla açıklarken, aynı tutumu takınmaktadır (Fried, 1967: 186)

Söz konusu işlevsel niteliğin (yani yönetici grubun devletikullanarak egemenlik kurmasının) erken devletlerin evrensel birözelliğini oluşturması nedeniyle; bu tutuma karşı çıkıp, onunla başaçıkabilmek kolay değildir. Ne var ki bu görüş, nedensellik ilişkisikurmaya kalkan bir kuramdan sağlaması beklenen onayı evrenseldenebilecek çapta'alabilmiş değildir. Kimi kuramcılar (örneğin Service,1975) aynı kanıtı tümüyle faiklı terimlerle açıklamaktalar. Gerçekten

bu kimseler, tabakalaşmayı, erken devletlerin birnedeni değil, birsonucu olarak görürlerken, asıl nedenin, yurttaşlann devlet erkiyletanışmaları üzerine ondan sağIMıklan işlevsel yararlann içinde yattığıdüşüncesindedirler. Bu görüşe göre, devletin oluşmasının asal yönü,yönetici sınıfın zorlama gücü değil, onun yasallığı (meşruiyeti)düşüncesinin geniş bir destek görmesidir; bu, devletin sahip olduğusosyoekonomik sistemin yönetici sınıfın sömürüsünü de içerdiğidurumda bile böyledir.

Öteki devlet tanımlamalan, devletle birlikte görülen olabildiğinceçok sayıda olguyu sayma eğilimi göstererek, erken devlet tanımını,siyasal sistemin belli bir biçiminin genelleştirilmiş modeline

46



dönüştürürler. Afrika "despotluk" düzenlerinin tanıtıcı on sekizözelliğinden söz eden Murdock’un (1959:37) amacı bu olsa gerek; kiLensid de (1966: 157) bunlann öteki etken devletlerin çoğunda görülenözellikler takımını oluşturduklarını söylerken. Murdock'uonaylarcasma bir tulum içindedir. Krader de (1968: 27-28) herbirisosyopolitik sistemin karmaşık bir tipi hakkında betimleyicigenellemelerden başka bir şey olmayan uzun bir özellikler listesivererek, özünde aynı şeyi yapmış olmaktadn. Söz konusu ayrıntılıönermelerin herhangi birine karşı çıkılabilir. Örneğin insan kurbanı,erken devletlerin evrensel bir özelliğini oluşturmadığı gibi (Murdock,1959:38) ne de erken devletler, üyelerinden mutlaka, ya devletegemenliğini benimsemelerini ya da reddetmelerini isteyip, bu ikisiarasında bir seçeneği seçme olanağı bırakmamak gibi bir tutumagirmişlerdir (Krader, 1968:27).

Dahası, böyle tanımlar kökenlerle ilgili anıştırmayı bulandırmaeğilimi taşırlar. Murdock'ün on sekiz özelliği de, Krader’in uzunözellikler listesi de, bu tür karmaşık sistemlerin nasıl gelişmişolabileceği konusunda İliç bir ipücu vermez. Marksist tutum bunoktada daha doyurucu görünüm vermektedir. Devlet ile eşitsizliğinkorunup sürdürülmesi, kuramsal düzeyde, tarihi despotik bir merkezidenetime doğru itip yönetecek biçimde, birbirleri içinde örülürler.Ancak, eşitsizliğin, devletten önce niçin böylesine benimsenmişolmasının gerektiği ve devletin niçin eşitsizliğin benimsendiğindeortaya çıktığı gerçekten pek açık olmadığı gibi, bu tür kuramlaştırmaçabalarında açıklanan bir durum değildir; böyle bir açıklama yerine,

tarihin ayrıntıları, kaçınılmaz olarak devletin doğuşuna götüren ''sınıfsavaşimı" koşullarıyla sunulmaya çalışılır.

Hobhouse ve aynı yapıtta yazılan bulunan öteki düşünürler (1915)devleti, içindeki yerel toplumsal birliklerin özerkliklerini yitirip, başlanndaki kimselerin merkeze bağlanıp uydukları hiyerarşik vemerkezi bir yetke (otorite) sistemi olarak tanımlayan ilk çağdaşyazarlardı. Nadel (1942: 69-70) bu görüşü özellikle duru bir biçimde

sunarak, devletliği {statehood=devlet olma durumunu] şöyle: (1)merkezileşmiş bir hükümet (2) ülke üzerinde egemenlik ve (3)ötekilerden ayn bir eğitimden geçirilen, üyeleri ayn bir işlemle alınan.

47



onlara ötekilerdeıTayn bir konum (statü) sunulan bir yönetibi grupolarak görmektedir. Birkaç düzeltici eklemeyle, aynı tanımlama, Afrikasiyasal düzenlerini devlet olan ve olmayan sistemler olarak ikiyeayıran klasik sınıflandırmalarında Fortes ve Evans-Pritchard (1940)tarafından ve onlardan az sonra, kültürel gelişmenin ve devletinoluşumunun dünyanın yarı çorak bölgelerindeki evrensel biçimlerinigörme girişiminde Julian Stewaıd (1949) tarafından kullanıldı. Service,geçenlerde yayınlanan (1975) yapıtında aynı tutuma katılıp, o da Fried(1967) gibi,l)una, güce başvurmaran bir biçimi olarak güç kullanmatehdidini tekeline almayı eklemektedir. '

Bu yaklaşımla bazı benzerlikleri bulunmakla birlikte, ondan farklı bir yaklaşım da,^ V/right ve Johnson tarafından (1975: 267)Mczopötamya'da devletin kökenleriyle ilgili çalışmalannda kullanılan"enformasyon sistemleri tanımrdır. Bir bölgede, birbirindenfarklılaşmış yerleşme yerleri arasındaki alışveriş kayıtları üzerindeçalışarak bu yazarlar, devleti, içinde uzmanlaşmış yönetici merkezlerinaşağı düzeylerdeki yerleşme yerlerindeki insanların eylemlerini veetkinliklerini etkileyen kararlar aldıkları total bir karar alma örgütüolarak görürler, Bir [toplumsal] örgütün [devlet sayılabilmCsi] devletörgütü gibi işleyebilmesi için, hiyerarşinin en az üç basamağının

bulunması gerekir; ki böyle bir hiyerarşi içinde, üst basamağınelindeki haber ve bilgiler (enformasyon) hiyerarşinin alt

basamaklarında bulunanların davranışlarını etkileyecek biçimdetoplanıp, biriktirilip, işlemden geçirilip, özetlenip, öteki basamaklarageçirilir.

Ne var ki inceledikleri enframasyon alışverişlerinin tümü, bölgeninekonomik sektörü içinde yapılan alışverişlerden alınmıştır.Dolayısıyla, bu araştırmacılar, farklı büyüklükteki yerleşim yerlerihiyerarşisi içindeki ekonomik' etkinliklerin eşgüdümlenmesindegörülen artışı, toplumun yönetsel sektöründe benzeri gelişmelerin birişareti olarak aldılar. Ne yazık ki. ekonomik örgütlenişin gelişmesiylesiyasal örgütlenişin gelişmesi arasında kesin bir koşutluğun varlığı,

yapıtlarında açıkça ortaya konabilmiş değildir. ,Gördüğümüz, devletin örgütsel niteliklerini vurgulayan tüm bu

yapısal tanımlamalarda açık olan tek nokta, izlenen, araştırma

48



stratejisidir. Gerçekten tüm bu yaklaşımlar, yerel-üstü yetkeyi vemerkezi denetimi yaratan şeyin, aynı zamanda erken devletleri yaratanşey olduğu noktasında birleşmektedir. Serviee'in( 1975:272) belirttiğigibi, bu yaklaşım, şeflik ile devletliği karıştırdığı, yani daha karmaşıkolan merkezileşmiş siyasal sistemlerle, daha az karmaşık merkezisiyasal sistemleri birbirlerinden açıklıkla ayırdedemediği için, geridegene çözülmedik bir sorun bırakmaktadır.4 Devletlerin merkezi örgütlühiyerarşiler olmalarına karşın, bu sınıflandırma, genellikle devletöncesi sistemler sayılan yönetim biçimlerini de onların içinealmaktadır.

Benim görüşüme göre, şeflikler, ayrı bir sınıf oluşturmayıhakedccek derecede devletlerden farklıdır. Bu yolda sorunu çözecekanahtm* niteliğindeki özellik, "bölünme" olsa" gerek. Erken devletingöründüğü zamana dek tüm siyasal sistemler, nOTmal siyasal vedemografik süreçlerinin bir parçası olarak kopma ve bulundukları

bölgenin her yerinde benzer birimler oluşturma yönünde, içlerindesaklı bir eğilim taşırlar. Bames (1967) buna, yerinde bir adlandırmayla

"çığ" etkisi* der; çığ etkisi. siya.sal sistemin kritik bir noktaya dek büyüyüp, bu noktadan sonra, erk konumuna kimin çıkacağıyla(varislikle) ilgili kavgalarla, toprak kıtlığı nedeniyle, öteki nedenlerle,küçük birimlere bölünmesidir; bu birimlerin de zamanla, kendi bölünme eşiğini oluşturacak noktaya dek büküme göstermeleridir.Devlet, bu tür "bölünerek çoğalma" eğilimlerini aşabilen birsistemdir.5 Bu yetenek, tümüyle yeni bir toplum türü yaratır. Bu öyle

bir toplumdur ki, genişleyip öteki etnik grupları içine alabilir; büyüklüğünün ve gücünün bir üst sınırının bulunması zorunluluğuolmaksızın, daha kalabalık nüfuslu ve daha güçlü durumlarayükselebilir. İnsanlığın bilinen tüm siyasal sistemleri İçinde büyüklüğünü ve gücünü böylesine artırabİlen tek siyasal sistem,devlettir.

Erken devletler, üretim biçimleri "endüstri öncesi” olan merkezisiyasal sistemlerin ilk adımlarını temsil ederler. Endüstri öncesi ve

* Ing. "snowbair effect (ç.n.).

49



endüstri sonrası devletlerin özelliklerinin çoğu birbirine benzejr.Örneğin ikisi de rejim değişikliği sorunlannı çözmek zorundadır veikisinin de merkez - çevre ilişkilerini, eşgüdüm içinde yürütmelerigerekir. Bununla birlikte, endüstrileşme, nüfusta ve toplumsal

örgütlenmede, öteki birçok değişiklik ,yanı sıra, büyük çaplı kentkitlelerinin oluşması, sendikalar, ekonomik etkinliklerindüzenlenmesi, yaşamın sürdürülmesini sağlayan kaynaklara maaşlaryoluyla ulaşma gibi öylesine büyük değişiklikler gerektirir ki; bunlar,endüstrileşmiş devletlerin, kendilerine özgü farklı siyasal sorunlan veonlara uygun [farklı] çözümleri bulunan farklı bir toplum biçimiolarak görülmelerini gerektirecek şeylerdir.

Erken devlette söz konusu sürekliliği yürütmeyi başlıca göreviolarak gören kurum, bürokrasidir. Bürokrasiden amacım, devlethiyerarşisinin kamu yönetimi makinesini yürüten memurlar,-dinadamları, soylular, köleler, hadımlar takımı ile, onlara bağlıalt-örgütlerdir. Bu kimseler, krallığın kime geçeceği sorunu gibigenellikle uygar düzeni tehdit eden bir sorun üzerinde söz sahibidirlerve devletin çevresindeki bölümleri ile merkezindeki krallık merkezi(başkent) arasındaki ilişkileri sürdürüp dayatan bir memurlar sınıfı vegenellikle ayrıcalıklı bir sınıf olarak hizmet görürler.

Şefliklerde de, memurluk makamlarını dolduran, hükümet etmeişlerini yürütmesinde şefe yardımcı olan kimseler bulunur. Ama'siyasal gelişmenin şeflik aşamasında, siyasal sistemin yapısı içindekiher bir odak noktası, merkezdekinin kesin bir benzeridir. Piramitselyapı, baskılarla karşılaştığında ve baskılar onu parçalayacak çapa

ulaştığında, her bir parçanın, daha önce bağlı bulunduğu merkezisiyasal yapı hangi ıfıemurlar takımına sahipse, aynı memurlartakımıyla donanmış olduğu görülür. Erken devlette ise, merkezdekimakam sahibi memurlann birçoğu [çevredeki] başka hiç bir kimseningörmediği türden görevleri yerine getirir, Genellikle, daha çok krallıksarayına ve onun görevlilerine seslenen bir devlet dini bulunur. Yerel bölümlerin önderlerinin de kendi memurlariolabilir; ama bunlarincelikli ve karmaşık görevleri yürüten kimseler olmadıkları gibi,

başkentte uygulanan saray süreçlerini de izlemezle.

,50



öyleyse, özetle, erken devletin, merkezi erkin, toplum içindekizorlayıcı gücün en büyük bölümü üzerinde denetime h ip bulunduğumerkezileşmiş ve hiyerarşik biçimde örgütlenmiş bir siyasal sistemolduğu söylenebilir. Alt birinıler, bir yöneticiye, yani devletin monark

niteliğindeki başına karşı sorumludurlar ve bu kimse tarafından atananmemurlarla olan ilişkileri kanalıyla, hiyerarşiye bağlanmışlardır. Bumemurlar, sistemin kamu yönetimi yapısını yürütürler ve aralanndayeni yöneticiyi seçebilen ya da onu yasal (meşru) kılabilen veya herikisini yapabilen seçiciler (elektörler) takımına sahip olarak, sisteminsürekliliğini güvence altına almaya çalışırlar. Bu yazının bundansonraki satırlarında, "devlet" terimi, kolaylık olsun diye, "erkendevlet", yani "endüstri devleti"nin karşıtı olan devlet anlamındakullanılacaktır.^

1,2 . Bağıntı ve Nedensellik ilişkileriYukarıda verilen tanım yapısaldır. Devleti, gelişme niteliği

taşımakla birlikte, erkin eşitsiz dağıtımının benimsendiği yegelenekselleştiği bir sistem çevresinde dönen hiyerarşik ilişkiler takımıolarak görüp, onu öteki siyasal sistemlerden ayırdetmektedir. Bir başkakaynakta (Cohen, 1973:871) daha önce belirttiğim gibi, siyasalyapılan sınıflandırmaya kalkışma, siyasal antropologlann karşısınatemel bir sorun çıkarır. Sınıflandırma, tek başına fazla bir şöyaçıklamaz. Bununla birlikte, bizi, siyasal yâpdâr arasında görülenfarklılıkların nasıl doğduklannı ve bu farklılıkların onların içindeyaşayan insanlar üzerinde ne tür etkilerde bulunduklannı scamaya iter.Gerçekten, tanım, bir oluşumu (entity) yalıtlâyarak ayınr; kökenini

araşbracağımız şey de>bu oluşum, bu varoluştur.Devlet ile bağıntılı öğeler (correlates) herkesçe bilinmektedir. Birmonark ve yanında, zenginliklerinin çoğunu kendilerinden edindiklerihalkın ıgeri kalan bölümüne göre ayncalıklı ve varlıklı kimselerdenoluşan bir yönetici sınıf, her erken devlette karşılaşılan bir özelliktir.Yönetici sınıfla birlikte, kent oluşturmayla (urbanism) sınıffarklılıklanmn mimarlığa yansımış biçimleriyle karşılaşılır ve yukansınıfın, kökleri özerk siyasal yapılar olarak devlet öncesigeçmişlerindeki koşullara uyarlanmalarına dayanan yerel kültürelgelenekleri sürdüren kesimleriyle, onlardan farklı bir kültüre sahip

51



kesim; genellikle bir kent kültürüne sahip kesim olmak üzere [kendiiçinde] bir ölçüde farklılaştığı görülür. Toplum aynı zamanda, iş vemeslek gruplan, etnik gruplar oluşturma ve kırsal ya da kentselyerlerde oturma bakımından da, köylüler, zanaatçılar, satıcılar, din

adamlan, göçebeler, kahinler, eğlendiriciler ve benzeri birçok gruplarolarak farklılaşmaya uğramıştır. Bu. karmaşık bir alışveriş ve pazarlarsistemini ve devletin kendini ve silahlı güçlerini besleyipsürdürebilmesi için nakit para ya da mal biçimindeki gelirlerini eldeettiği bir gelir sistemini gerektirir. Yukarı sınıf aynı zamanda, iyigeliştirilmiş bir uzak ticaret sistemiyle devlete getirilen lüks mallardanda yararlanır. Siyasal yapının bir yargı hiyerarşisi ve başvuru (temyiz)

sistemi olarak kullanılmasıyla, nüfusun çeşitli öğeleri arasında çıkantartışmalarda aracılık yapmak üzere, karmaşık bir hukuksal-yargcsalsüreçler takımı gelişir. Eğer söz konusu devlet, bir bölgedeki devletlertakımı içinde eh güçlüsü i.se, çevresinde bulunan, genellikle haraçödettirilen siyasal birliklerle dış ilişkiler sürdürülür. Dolayısıyla[erken] devletlerin bir, üzerinde, yasalarını kendilerine uyguladıkları"yurttaşlar" sayılan insanların yaşadıkları egemenlik alanlarınınuzandığı "ülke" topraklan; bir de. üzerinde daha az erk kullanabildikleri"etki bölgeleri" bulunur, Eğer böyle bir etki alanlan varsa, ona. devletiçinde kullanılan erk olan "egemenlik” (sovereignty) kavramındanfarklı olarak "hegemonya" (hegemony) diyeceğiz. Hegemonya,egemenlikten şu bakımdan aynlu: bir devletin egemenlik alanı içinedüşen tüm yurttaşları üzerinde her alanda (total) bir yetkeye sahipOlmasına karşılık, hegemonya alanındaki grupların üyelerininölmelerine ya da kalmalarına yolaçabilecek sonul yaptmm. söz konusu

gruplanıl (yerel) yöneticilerine bırakılmıştır. Devlet gelirlerinintoplanması, alışveriş, askerlik hizmeti, hukuk ve iletişimin genellikleartan bir biçimde kullanılması gibi öğelerin, tümü, kayıt tutmanmdoğru biçimlerinin benimsenmesihden yana işleyen etmenlerioluşturur. Dolayısıyla, kayıt tutmanın, erken devletin oluşumunakoşut (paralel) bir gelişme göstermesinde şaşılacak bir şey yoktur.

Tüm bu gelişmelerin tek tek (özgül) nedenlerini araştumak, bence,

yararsız, hatta yapay bir sorundur (karş. Adams, 1975:243). Buözelliklerin herbiri ve öteki birçok özellik, ötekisine doğabilmegücünü sağlar ve olanaklı tüm çözümler arasında devletin merkezi

52



örgütlü yapısının seçilmesine yolaçar. Sözloınusu yapı kendisi ile bir-likte görünen bu olguların varlığım gerektirir ve yapı ile bağlantılı buöğeler, yapıya kendisini süıdürebilme gücünü, ya da gücünü ka-zandırırlar. Söz konusu süreç sistemsel ve kendi kendinin sınırlarını

belirleyici bir nitelik taşır.'^ Nerede ve nasıl başlamış olursa olsun,işlevsel gereklilikler, yukarıda sayılan, devletle birlikte görülen olgu-ları gelişmeye zorlar. Erken devletler kendi kendilerini sınırlayıcı ol-maları bakımından öteki siyasal yapılardan ayrılırlar. Erken devletlerinönkoşullarını ve kendilerinden önceki merkezi sistemlerden çıkıpgelişmelerinde izledikleri yolları daha yıücından incelediğimizde, bununneden böyle olmasının gerektiğini daha açık bir biçimde göreceğiz.

2. ERKEN d e v l e t l e r i n DOĞ UŞUNU ETKİLEYEN ETMENLER

2.1. Coğrafi konum

Akdeniz tarihi hakkında kalın kitabında Braudel (1972) üzerinde bu-lunan kendisine bağımlı demografik ve sosyokültürel güçler kadm, fi-zik çevrenin kendisinin de, söz konusu bölgenin özgül tarihselgelişmesinin terhellerini oluşturduğunu ileri sürmektedir. Ama, genel-lemeye gidip, bulundukları yer ve coğrafya ile ilgili etmenlerin erkendevletlerde "per se" (kendi başına) o ya da bu türden sistemli bir ilişkiiçinde bulunup bulunmadıklarını sorarsak, sorun saydamlığını yitirir.Çevrenin hangi özgül niteliklerine bakmamız gerekir? Braudel. yiyecekkaynaklarına, öteki kaynaklara ve yerel konuma, bunların hepsine de

bakmamız gerektiğini ileri sürmüştür. Yiyecek kaynakları genellikle,taşıma kapasitesine göre değerlendirilir ve taşıma kapasitesi, bir bölgede oturanların kültürel düzeylerine uygun bir geçim olanağınısürekli olarak sağlayabilecek maksimum biçiminde tanımlanır (Allan,1949; Cook, 1972;2.5). Hayden'ın (197.5) ve başka yazarların (Street.1969:105) da belirttikleri gibi, çevrenin bu özelliğini doğru olarakölçmek kolay değildir; çünkü, (1) bölgenin yiyecek potansiyelini he-saplamak neredeyse olanaksızdın (2) o isıradaki teknolojik potansiyelin farklı kültürler bakımından ne olduğu bilinemez ve (3) herhangi biryerde, çevrenin kaynaklar bakımından durumu, zaman içinde önemlideğişiklikler gösterir.

53



Hayden'ıiı (1975) yiyecek eksikliğinin neden olduğu ölüm oranının, çevresel baskının eşiğine gelindiğini gösteren ölçü olarak kulla- ’nılması önerisi, düşünceyi kışkırtıcı olmakla birlikte, karşımıza aşılması güç bazı sohınlar çıkarmaktadm. Sümer ülkesinin, eski Çin'in, yada son bin yıl içinde Baü Sudan’ın ölüm oranlarını nasıl elde edeceğiz?Erken devletler hakkinda böyle bir bilgi elde edebilseydik, gerçekten,Toynbee'ci meydan okumanm* derecesini ölçme ve dönemsel yiyecekkıtliklannın, kendilerini izleyen sosyopolitik gelişmeleri etkileyip etkilemediklerini, hiç değilse, kendilerini bu tür değişikliklerin izleyipizlemediğini saptama olanağı bulunabilirdi. Ama bu noktada, bildiğim

hiç bir çalışmada, sürekli yiyecek kıtlığı içinde bulunan ya da bulunmayan bölgeler arasında, özgül ve ölçülebilir göstergeler kullanılarak,taşıma yeteneğinin devlet oluşumu üzerindeki etkilerinin yalıtlanıpkarşılaştırıldığını görmediğimi belirtmek yeter.

Bununla birlikte, bulunulan yer-çevre etmeni savı varlığınısürdürmektedir. Lenski (1966:161) koloni Afrika’sında devlet oluşumuîle çevre öğesi arasında bağıntı kurmuş bulunuyor. Verileri, 38

devlettik bir örneklemede, "küçük, büyük" tüm devletlerin, yüzdedoksan ikisinin yağmur ormanları dışındaki bölgelerdekonuşlandıklarını göstermektedir. Bunun, bu tür toplumlarınkarşılaştıklan ulaşım ve taşıma sorunlarını yansıttığı sonucunavarmaktadır (1966:162). Orman, merkezi hükümetin ülke boyunca biryerden bir yere insan ve mal gönderme yeteneklerini sınu-lar. Bir başkadeyişle, orman, yerel özerkliğin sürmesinden yana işlediği gibi, devletörgütühün Önünde büyük bir engel oluşturmakta. Lenski, Afrikamalzemesi bakımından haklı olabilir; ama gerektiğinde bu tür engellerteknolojiyle aşılabilmekte. Bunun açık bir örneği. İnkalann, başkentlerini, devletin çevre bölgeleriyle bağlayabilmek içingeliştirdikleri, çok büyük ve özenle koruma altında tutulanköprüleridir. Kuşkusuz Beals ve Kelso’nun (1975:572) yaptıkları gibikolonicilik öncesi dönemin devletlerinin gelişme durumunun bir • A'moU Toynbee,

A Stıuly of History (1939-1950) adlı çok ciltli yapıtında.

Uygarlıkların, bir toplumun, karşı karşıya kaldığı ve aşılamayacak kadar çetin olmayan (taşkın vb.) coğrafi, ya da (nüfiu artışı, saldın vb.) toplumsal bir "meydan okuma”ya başarılı bir iradi tepki gösterebilmesi durumunda, bir üst teknolojik düzeye yükselmesiyle yarotılabildiğini ileri sürdüğü bir tarih felse fesi geliştirmiştir (ç.n.).

54



haritasını çıkarırsak, iklim koşullan bakımından uç bölgeler dışındakive genel olarak Kuzey Amerika dışındaki bölgelerde, çevreselözelliklerle devlet oluşumu arasında çok küçük bir bağıntıdan öte birilişkinin bulunmadığı görülecektir. Dağılımlar, devlet gelişmesinin birbirinden faiklı altı bölgesinin bulunduğundu gösterir gibidir: Bunlar,(1) Avrupa. Kuzey Afrika ve Nil vadisinden başlayıp, Hindistan'ı,Çin'i ve Japonya'yı da dışarıda buakmaksızın. Uzak Doğu'ya ve GüneyAsya'ya dek uzanan sürekli-bir şerit oluşturan bölge (2) Meksika'yı veYucatan'ı da içeren bir Orta Amerika gelişme bölgesi (3) AndDağları'nın yüksek yerlerinde bulunan bir Güney Amerika gelişme

bölgesi (4) bir Batı Afrika bölgesi, (5) Göller Bölgesi'nde ve Elyopyayaylarında bulunan bir Doğu Afrika bölgesi ve (6) Bir Polinezya bölgesidir. Bu bölgeler içindeki devletler birbirlerinin etkisinden bağımsız olarak gelişmiş olabilirler ve ola.sılıkla böyle gelişmişdevletler vardır; ama bu bölgeler içinde toplumlanh birbirleriylekarşılaşmaları ve yayılmaları olguları da, iyi belgelendirilmişdurumdadır. Böylesine geniş bölgelerin, coğrafya bakımından, devletoluşumunu itelemiş olabilecek ortak niteliklere sahip bulunabileedderini düşünmek güç. /

Öte yandan (uç enlem bölgeleri dışında) toprak ya da iklim türü neolursa olsun, "devlet oluşan" bir bölgede bulunma, bu tür özellikleringelişmesinin baş etmenini oluşturmuş görünmektedir. Bu anlamda,çevrenin fiziksel koşullan değil de salt bulunduğu yer. devletinoluşabileceğini gösteren önemli bir gösterge sayılabilir. Buralardakitoplumlar, devletliğin etkisini öteki yerlerdekinden önce üzerlerindeduymuşlardır. Bununla birlikte, eninde sonunda tüm topraklar [dahaönce kurulmuş] devletler içine alınmışlar, ya da kendileri merkeziörgütler altında toplanmışlardu- (ve ötekilerini yutmaya başlamışlardu-).

Son olarak, ticaret öğesinde coğrafi etmen üzerinde durulabilir.Ticaret limanlarının ve ticaret yollarının uçlarındaki' konaknoktalanma eıken devletin gelişmesiyle lâgmlı içinde olduklan apaçıkgörünmektedir. Elimizde, Benin, Dahomay gibi örneklerde veAkdeniz'in kent devletlerinde, ticaretle uğraşan topluluklann, insanlankendine çekerek nüfuslannı artırdıklannı ye hinterlandlanndaki birçok bölgeden önce merkezileşmiş siyasal sistem oluşturduklarını gösteren

55



belgelendirilmiş kanıtlar var. iyi limanların, ırmak ağızlarındakiyerleşim bölgelerinin, ya da çok kullanılmış eski ticaret yollarınınkavşak yerlerinin ve mola noktalarının, insanları kendine çekip, erken

devletlerin oluşumuna katkıda bulunduklarına kuşku yok. Afrikamalzemesini inceleyerek Gluckman (1965:143-144) şeflerin erklerininyalnızca tuz ve yeşim ocaklarında-ve büyük ticaret yollan boyuncadaha kalıcı bir nitelik gösterebildikleri sonucuna varmıştır. Bu,Braudeİ'in (1972) savının da en güçlü noktasını oluşturmaktadır.Braudel.öağların, ovaların. İJölgeyc egemen rüzgâi'larm etkilerini degözönüne almakta duyarlı davranmakla birlikte, Akdeniz tarihinin en

derin noktalarına işleyici' bir bakışı sağlayan şey öldüğünü sezdiğikentlerin (kasabaların) doğuşunu destekleyen özelliklerin coğrafinitelikler (ve öteki bazı nitelikler) olduğu görüşündedir. Ama buradada. coğrafyanın öykünün tümünün kavranmasına yetmediğini, hattaonun en önemli bölümlerini aydınlatmaktan uzak kaldığınısöylemeliyiz. Bir ticaret yolu, ya da bir kent ve onun rotaları,genellikle bir başka yol ve başka kent ile yarışmaya girip ona üstünçıkar (Braudel. 1972:278). Oluşumunun aydınlanmasında bize yardımcıolabilirlerse de, devletlerin oluşumu hakkında bir anlayışa, yalnızcarüzgârlardan, yağmurdan ve coğrafi konumdan gidilerek vanlamaz.

3. NÜFUS ÖĞ ESİSavaş gibi olası bir neden dışında, nüfus baskısı, ya da nüfus

yoğunluğunda görülen bir artış, devlet oluşumunun en çok ayrımınavarılan özelliklerinden biridir. Bununla ilgili düşünceler en azındanSpencer'e (1897) kadar dayanır ve V. Gordon Childe'ın (1936)*çalışmasının odağını oluşturmuştur. Daha yakın bir tarihte ise,Boserup (1965) nüfus artışının Avrupa'nın .siyasal örgütlenişiüzerindeki etkilerini ve onun teknolojide görülen, nüfus artışınıizleyen, nadasa bırakma dönemlerinin kısalmasına yolaçan veverimlilikte görülen daha çok sayıda insanı besleyen artışlar üzerindekietkisini izledi. Lenski (1966: 145-146) devlet öncesi topluluklarınhiçbirisinde, yerleşim başına düşen nüfusun 1500 kişinin üzerineçıkmadığı gibi, eıken devletlerin kilometre kare başına düşen çok daha

* V.Gordon-ehilde. Kendim Yaratan İnsan, çev . Filiz (Karabey) Ollıiüğlu, laan bul. 1978, Vaitık Yayınlan, 23 6 s.

56



yoğun nüfuslara sahip olmaları yanı sıra, devlet öncesi topluluklannnüfuslarının, örneğin iki yüz katı kadar fazla sayıda insanıkapsadıklannı yazar.

Nüfus artışıhı etkileyen nedensel düzenekler, doğum oranlarındayükselme ve sınırları belli bir toprak parçası üzerinde nüfusunulaşabileceği üst sınu- olmak üzere, ikidir. Harris (1971:223) yiyeceküretiminden önce ve yiyecek üretiminin yayılmasından sonra olmaküzere, dünyanın toplam nüfusunu hesaplamaya çalıştı. Neolitiköncesinde, dünya çapında olmak üzere, nüfusun yılda olasılıkla 5 kişiartarken, neolitiğin başlamasından sonra bu sayının 625'e yükseldiğini

ileri sürmektedir. Bundan da inandırıcı bir kanıt Lee'den (1972)gelmektedir; onun verileri, daha az gezici olup, küçük çocuklarını biryerden bir yere daha az taşıyarak, Buşman kadınlarının, gebelikdönemleri arasındaki yapay olarak uzatılmış süreleri, pek az birçabayla, ya da hiç bir çaba göstermeksizin azalttıkları düşüncesinidesteklemektedir:

"Tekbaşma yerleşik bir yaşama geçmek bile, kadınların, ken

dilerine dü.şen çalışmada herhangi bir artışa gerek kalmadan veçocuklarından herbirine yiyecek sağlama yeteneklerinde bh azalmagörülmeksizin, daha sık ç(x:uk sahibi olabilmelerini sağladığı için,nüfus artışının tetiğini çeken olayı olu.şturabilir" (Lee. 1972, 342).

Kamerun'daki Pigme gruplan üzerinde çalışan Althabe (1965) de.yerleşüc yaşama geçişin daha büyük ailelerin ortaya çıkışıyla birliktegörüldüğünü belirtmiştir, Arkeolojik kanıtlar (Struever. 1968; Smithve Young. 1972) avcılığın ve toplayıcılığın yerini neolitiğin aldığı

bölgelerin, avcı ve toplayıcı topluluklarınkine yakın büyüklükte, çokdaha fazla nüfuslu, çok daha fazla sayıda yerleşim yerine sahipolduklarını göstermektedir. •

İnsanlık bir kez yiyecek üretimine başladıktan sonra, nüfusunartmaya başladığmr göğsümüzü gere gere söyleyebiliriz. Ama buartışın nasıl olup ıhı devlete yolaçtığını söylemek kolay değildir.Çünkü, neolitiğin başlamasıyla devletin oluşmaya başlaması arasındaçok uzun ve önemli bir zaman aralığı vardır. Gerçekten, yiyeceküreticisi birçok grup, çağdaş devletlerin kUrulduğu tarihlere dek,varlıklannı, özerk yerleşim birimleri ya da göçebe topluluklar olarak

■ 57



sürdürmüşlerdir. Cameiro (1970) nüfusun normal artışının, coğrafyanedenleriyle, ya da belki öteki güçlerce sınırlandınidığı durumlarda,kaynaklar üzerinde artan baskıyla ilişkili sürtüşmelerin veçatışmaların, değerli görülen mallara ulaşma yollarının farklılaşmasınıve topluluğun merkezi denetimi ile inshnların eşgüdümlenmesieğilimlerini yarattığını kuramlaştırmıştır. Bu kurama göre, bozkırasınır Peru vadisinin, Nil gibi çöllerle çevrilmiş ırmakların, ya da birhalkın oturduğu, sahip oldukları özgül teknoloji bakımından zenginkaynaklara yakın yerlerin bölgeden dışa göçü sınırlayacağısöylenebilir. Bu, nüfus yoğunluğunu artırıp önderlerin daha büyük bir

erke sahip olmalarına yolaçar.Bu kuramlar, ampirik alanda, Netting’in (1972) Nijerya'daki Jos

yaylası Kofyarlar'ı arasında yaptığı gözlemlerle uygunluk içindedir. Buyazar (Netting, 1969, 1972) ya nüfus yoğunluğunun artışının ya da elaltında bulunan, çiftlik yapılabilecek toprakların azalmasının birsonucu olarak toprak üzerinde görülen baskının, bireylerce sahipolunan toprak mülkleri sayısında bir artışa ve daha yoğun (entansiO birtanma yolaçtığınt gördü. Bunlar ise, daha sonra, toprağın değerindeartışla, sinirların daha kesin çizgilerle birbirlerinden ayırdedilmesiolgusuyla, sahiplikle ve mirasla ilgili daha incelikli kurallarla, kişilerarası çatışmalarda artışla ve mülkiyetle ilgili kavgalarla birliktegörülen bir olgu durumuna gelir:

"İçinde, bir üstünlük duygusunun kendisine bağh köylerin sayısıyla birlikte görüldüğü en büyük Kofyar şeflikleri, nüfus yoğunluğununen yüksek olduğu ve ekilip biçilebilen topraklan elde etme yanşının

en çetin geçtiği ovalarda görülür (Netting. 1972: 235). Netting daha sonra bu bulguyu, başka yerlerdeki (tbo, Tiv, Jukun veAlur'daki) bir dizi örneğe de genellemeye çalışır. Ne yazık ki butopluluklarda nüfus baskısı ile merkezileşme arasında bir bağıntının bulunduğunu gösteren herhangi bir bilgi bulunmamaktadn; öyle ki,kuramını, verilerin genellemesini desteklediği tek örnek (Kofyar) ileayakta tutmaya çalışmaktadır. Bu nokta çok önemlidir. Çünkü,kendisi, söz konusu Afrika topluluklarının, öteki bazı topluluklar içinde yaptığı gibi (Horton, 1971; Cohen. 1974) kendilerinden öncekiözerk yerleşim yerleri üzerinde merkezileştirici eğilimleriyerleştirebildiklerini gösterebilmekle birlikte, kuramın gerektirdiği

58



şeyi yapamayıp, söz konusu benzeri gelişmelerin nedenini, nüfusta birgenişlemeye ya da nüfus baskısına yükleyememektedir.

Dolayısıyla, nüfus baskısının devletlerin oluşumuna katkıda bulunduğu kuramı, insanın bir kez toprağa yerleşip yiyecek üreticisiolduktan sonra, bir bölgeye düşen yerleşme sayısı kadar, yerleşme yeri

başına düşen nüfus miktarının ve yoğunluğunun arttığı yolundakigeniş çapta belgelendirilmiş bir gözleme dayanmaktadır. Bu tür nüfusartışlan yanı sıra, kaynaklar üzerinde artan baskının bir sonucu olandekıtlıkların artması, önderleri, üyesi oldukları toplumsal örgütlerüzerindeki denetimlerini artırmaya iter (Adams. 1975:149). Göründüğü

kadarıyla bu kuram akla yakın durmaktadır ve pek de şaşırtıcı değildir.Gerçekten, uzun dönemli eğilimler nüfus artışlarıyla yetkeninmerkezileşmesi arasında değişmez, belirli ilişkiler göstermektedir.

Bununla birlikte, verilerin daha yakından incelenmesi ve söz konusu iliğinin doğruluğunu sınayacak iyi düşünülmüş girişimler, onungeçerliliği hakkında kuşkular yaratmaya başlar. Dumont (1965: 230-231) Meksika vadisi ile Mezopotamya’daki siyasal gelişmeli arasında

yaptığı aynntılı bir karşılaştırmada,nüfus baskısının devlet oluşumunun gerekli koşulunu oluşturmakla birlikte yeterli koşulunu.oluşturmadığı sonucuna vurmaktadır. Verileri, "nüveleşme"’" (yani birbirindenfarklılaşan yerleşme yerleri arasında artan bir örgütsel karmaşıklık veeşgüdüm) olgusunun, kaynaklar üzerindeki kendisinden önceki ya dakendisiyle birlikte görülen baskılara bir tepki olarak geliştiği düşüncesini desteklemektedir. Kuramı gözden geçirerek, gerekli değişiklikleriyapıp, devlet oluşumunun bazı bağımsız örneklerine baktıktan sonraService, devletliğe giden yolları ve itileri sağlayan etmenin, nüfus baskısı değil örgütlenme olduğu duygusuna varmaktadır (1975:276-278).Ona göre, nüfus artışı ve yiyecek kıtlıkları, toplumsal karmaşıklığınnedenleri değil "destekleyicileridir".*** Service, nüfus baskısının karmaşıklaşmayla değil, verimlilikte herhangi bir ölçülebilir artıştan çokvergilerin alınmaya başlanmasının yolaçmış olabileceği "ekonomik artı" olgusunu vurgulamak için karşılaştırmalarda bulunur. Bir başkade-

* Ing. "nuclealion"; çekirdek bağlama, bir çekirdek çevresinde toplanma (ç.n.).Ing. "enablers”: "olanak sağlayıcıları” ya da "muktedir kılıcılan " cdarak da çevrilebilir

(çn.).

59



yişle, toplumu yeniden örgütlendiren, kaynaklar üzerindeki baskı değil[kaynaklara olan] "talepte görülen yoğunlaşmadır" (Cowgill. 1975:513);

bu talebi, toplumu yeniden örgütlendiren gittikçe daha çok hiyerarşik bir

yapı kazanduan yetke sistemleri, toplumun daha büyük bir birlik olduğugörünümünü vererek, ya da daha yoğun nütüslu yerleşme yerlerinin dahada gelişmesinin koşullannı hazırlayarak yaratmaktalar.

Nüfus baskısı kuramının doğruluğunun büyük bir incelikle planlanmış belki en iyi testi. Wright Ve Johnson (1975) tarafındanhazırlanmıştır. Bu araştırmacılar. Güneybatı İran'ın üç bölgesinde, herdönem için yerleşme yerlerinin büyüklük derecelerini kullanarak ve buralarda görülen örgütsel gelişmeleri birbirleriyle karşılaştırarak, sözkonusu bölgelerde devlet oluşumunun hemen öncesinde hep nüfusazalması yönünde bir eğilimin varlığını göstermiş bulunuyorlar.

Nüfusta bu tür düşüşlerin, olasılıkla, yerleşmemişlik koşullan, çatışma,savaş ve belki de bölgeye göçebelerin akınıyla bağlantılı olabileceğinikuramlaştırmakla birlikte, nüfusun bu nedenlerden dolayı düştüğünüdaha gösterebilmiş değiller. Nüfus artışı kuramına karşı .seçenek olan bu

varsayımın ileride geçireceği sınavlan beklemesi gerekirken: nüfuskuramı, olgularin elinden şiddetli bir tokat yemiş görünmektedir.Bü temellere dayanarak bir senteze ula.şabiliriz. İnsanlık

depolanabilir ve yenilenebilir yiyecek kaynaklarına dayanmaya başlayınca, insanlar toprağa yerle.şikliğe geçerler ve daha incesindençoic daha büyük bir hızla çoğalmaya başlarlar, Bu. devletlikten oldukçaönce görülür ve devjetler oluştuktan sonra da sürer. Böyle bir nüfusartışının devletin oluşumuyla ilişkisini açıklıkla ortaya koyacak verileryok elimizde. Ancak yapılan bazı araştırntalar. nüfusun şefliğingörünmesinin (Harner, 1970) ve devletlerin ortayaçıkmalarından sonra (Wright ve Johnson. 1975) arttığı görüşünüdestekler yöndedir. Demek ki nüfus artışı, birbirinden bağımsızyerleşme yerleri arasında o ya da bu türden bir rekabet yaratmaktadır ve

Netting'in (1972) verilerinin gösterdiği gibi, şefliğin gelişmesinintemellerini hazırlamış olabilir. Devletlik [yolundaki gelişmeler] ise,

başka etmenlere bağımlıdır; çok sayılarda yerleşme yeri ya da göçebetopluluk üzerinde eşgüdüm olanağı veren şey, örgütlenmekapasitesidir. Dolayısıyla, devlet, daha büyük boyutlarda toplumsal

birimlerin doğmasının koşullarım yaratır; ama kendisinin ortaya

60



çıkabilmesi yalnızca böyle bir artışa bağımlı olmadığı gibi, böyle birartışın ürünü de değildir.

Burada metodolojik nitelik taşıyan bir nokta büyük bir önemtaşımaktadır. Nüfus büyüklüğü ile siya.sal karmaşıklık derecesiarasında bir bağıntı kurarsak, bazı sonuçlara varuız. Bununla birlikte,siyasal birimler toplulukları gittikçe artan oranda içlerine almaeğiliminde olduklanna göre, bölge başına düşen nüfusu ya da bölge başına yerleşme yerlerinin sayısını (yani ileride bir devletingörüleceği alanla sınırlı bölgenin toplam nüfus yoğunluğunu)kullanmak önemlidir. Artan bir toplumsal karmaşıklık pekâlâ, kısadönemde, nüfusun toplamında pek az bir değişmeye yolaçarak ya da

hiç bir genel değişmeye yolaçmaksızın, insanların çeşitli boyutlardaki yerleşme yerlerine yeniden dağılması olgusunu içerebilir.Örneğin, bölgenin nüfusunun büyüklüğü değişmeden, kentmerkezleri; yakınlarındaki ku^l bölgelerin nüfusunu çekebilirler.

Toplumsal birimlerin büyüklükleri hakkında, konumuzla ilgiliyönü ender olarak ayrımına varılan etnografik bir özellik vardır.Yerleşik yaşama geçiş, akraba gruplan, yerleşme birimleri ve aile

birimleri arasında daha çok sayıda kişiye sahip olma isteği ile birlikte görülen bir olgudur. Althabe'nin (196.^) avcılık vetoplayıcılıktan tarıma geçişle geçirilen değişikliklerle ilgili ömekolayçalışması, bu geçiş yanı sıra polijenide (çokkarılılıkta) büyükailelerde ve ergin erkeklere tanınan yetkede bir artışın olduğunugöstermektedir. Althabe aynı zamanda, eş elde etmenin yolu olarak,kızkardeşlerin alınıp verilmesinden başlık ödemeye doğru bir geçişinolduğunu da yazmaktadır. Bir avcı kampında, fazladan insanlar biryük oluşturabilirler; ama yerel, özerk bir yiyecek üreticileritopluluğunda, bu kimseler, daha büyük bir saygınlık, daha büyük birerk kadar, daha fazla emek ve daha fazla izleyici ve destekleyicianlamına gelecektir. Toprağa yerleşmişlik, çocuklar, eşler (karılar)hakkında ve hatta yerel grupların büyüklüklerini artırabilecekherhangi bir yol ya da her tür|ü yol hakkında, yeni bir değerlersistemi yarata. örneğin, neolitikten başlayarak, toplumsal birimlerin

"adam kazanması" toplumsal yaşamın önemli bir özelliği durumunagelmiştir. Bu. doğum oranlarında artışa, evlat edinmeye, polijeniye.

61



başlık göreneğine, sığınmahğa, beslemeliğe ve hatta, yerel gruplann büyüklüğünün ve gücünün artırılması yolunda kullanılmak üêre,zorla adam yakalamaya ve yabancılann köle kılınmalarına yölaçar.

Yerel gruplann nüfuslarının çapı, devletlerin ya da şefliklerinortaya'Çikfnalarından önce, yerel örgütlenişin bir türevi olarak elealınabilir.Uygulamada görülen, toprağa yerleşme ile harekete geçensüreç, yalnızca bir doğum oranları sorunu değildir. Tersine, içinde,yerel grupların, insanları kendilerine çekerek ya da yakalayıp getirerekgelişip büyüdükleri daha geniş bir nüfus sistemi ortaya çıkmaya başlar. Toprağa yerleşme, inşanlarm söz konusu toprak parçası üzerineeşit olarak dağıldıkları anlamına gelmez; artık toplumsal, siyasal,

ekonomik ve ekolojik güçler, büyüklükleri başânlannı gösterse de, tek beden oluşturacak biçimde işlemeye başlayan gruplar yaratmaya başlar.Öyleyse, nüfus ve devlet oluşumu, birbirleriyle bağıntılı olmakla birlikte, bu bağıntı, kuramda ileri sürüldüğü gibi demografik bakmnidandeğildir. Tersine, aralarında, grubun daha fazla üye gereksinimiyle veyerel toplulukların, toplumsal ve ekonomik birim başına düşen dahaçok sayıda insanı eşgüdümleyebilmek gereksinimiyle bağıntı, oluşur.

Yiyecek üretiminin başlayışı ile birlikte örgütlenmede görülendeğişiklikler de. sülaleler, köyler, yaş gruplan sistemleri, ya da büyükadamlar sistemi gibi kurumlar yaratıp, bu kurumlarda hiyerarşi ve grup başına dü.şen insan sayısı, grup yaşamının benimsenen ve değerligörülen yönlerini oluşturur.

4. DİŞ İLİŞKİLER Devlet öncesi siyasal kuruluşlar (polities) arasındaki ilişkiler,

evrimsel gelişmenin bu düzeyinde bulunan toplumsal ve ekonomikörgütlerce bir düzene bağlanıp, bunlarda istikrar sağlanmış bulunabilir, bu ilişkiler, en azından gereğince kotanlmış olabilir. Öte yandan [butür] siyasal kuruluşlar , arasındaki ilişkilerde görülen değişiklikler,kendisine, daha çok merkezileşmiş örgütsel hiyerarşileringeliştirilmesiyle yanıt verilen bazı belli başlı baskılar yaratabilir.Birbirlerine uzak bölgelerdeki siyasal kuruluşlar arası alışveriş, savaş

ve barışçı ittifaklar ve hegemonya kurmalar ile farklı ekolojikuyarlanma biçimlerine sahip gruplararası ortakyaşamsal (symbiotic)ilişkiler; bunlann hepsi, merkezileşmiş siyasal kuruluşlann ortaya

62-



çıkmalarına katkıda bulunurlar. Bununla birlikte, bilgimizin bugünküaşâmasında, bu etmenlerin farkir koşullar içinde nasıl işledikleriaçıklıkla görülememektedir. Söz konusu etmenlerden herbirine kısakısa değineceğim.

4.1. Siyasa! Kuruluşlar Arası AlışverişDaha önce de belirtildiği gibi, Polanyi (1957) Gluckman(1965) ve

Braudel (1972) gibi yazarlar, ticaret, özellikle de uzak bölgeler arasıticaret ile erken devletlerin doğuşu arasında ne gibi ilişkilerin

bulunabileceğini anlatmışlardır. Uzak ticaret, malların bir bölgeden bir başka bölgeye taşınması sırasında tacir-ulâştmnacıların, farklı siyasalkuruluşların bulunduğu bölgelerden banş içinde geçmelerini gerektirir.

Batı Afrika’da Whydah limanı, bir yandan denize bir yandan savanayaaçılan konumuyla, güçlü bir ticaret merkezi olarak gelişmiştir.Bununla elele giden bir başka gelişmeyle, siyasal bakımdan güçlü birdevlet olarak ortaya çıkışının, özellikle köle ticareti sırasında olmaküzere, AvrupalIlarla Afrikalılar arası bir ticaret antreposu işlevigörmesiyle bağlantılı olduğu son derece açık (Polanyi, 1966). Onundaha doğusunda. Nijerya deltasında köle ticaretinin denetimini elegeçirme girişimlerinin, bu bölgede daha merkezi bir şiyasal örgütlenişeyolaÇtığını Dike (1956) göstermiş bulunuyor. Doğu Afrika’dakihinterlanddaki gruplarla kıyıdaki Araplar arasındaki ticaretidenetleyebilmek için erklerini artıran Nyamwezi şefleri arasında benzeri bir sürecin işlediğini Abrahams (1967) gösterdi'. Hickersön (1962)sözünü ettiği Wisconsin Chippewa’ları arasında geliştiği görülen dahakarmaşık örgütleri, bu topluluklann doğudaki AvrupalIlarla batıdakiSioux’lar arası ticareti ellerine geçirme tutkularına vermektedir.

Kuzeybatı Nijerya’daki kolonicilik dönemi öncesi krallıklarla ilgilikendi 'araştırmam, uzak bölgeler arası ticaretin birçok kaleminindağıtımının bölgenin monarklarınca yapıldığını ve bu monarklarınkendilerini söz konusu ticarete iyice kaptırdıklarını göstermektedir.

Ancak, uzak ticaretin erken devletin oluşumuyla nedensel ilişkisisorunu, göründüğü kadar yalın değildir. Mezopotamya’da bölgeler arasıticaretin miktarını özenle hesapladıktan sonra Wright ve Johnson(1975) bu ticaretin sığasının (hacminin) devletin kurulmasından çoksonraki tarihlere dek [pek] artmadığı sonucuna yardılai'. Bunun tersine,

63



Batı Afrika'nın kıyı bölgesinden elde edilen malzemenin gösterdiğigibi, (Dike, 1956; Polanyi, 1966; Hortön; 1969) bir azalmagörülmüştür. Sorunun yanıtı, birbirleri içine girmiş bir dizi etmeninvarlığında yatmaktada. Devlet öncesi bir siyasal kuruluş, ya da bu tür

bir kuruluşlar grubu, gittikçe artan bir uzak ticaret ağının kavşaknoktası üzerindeyse ya da kıyısındaysa, bu çevresel özellik, yerelönderlik üzerinde, onların erklerini artırıp, ticaret üzerindekidenetimlerine kararlılık kazandırmaları yönünde bir baskıda bulunmaktadır. Böyle bir şeyi gerçekleştirebiimeleri için, daha büyük bir askeri kapasiteye ve ticaretle ilgili iş yönetimi (menajerlik)işlevlerinde görülen artışı eşgüdümleyecek tam zamanlı memurlara ge

reksinimleri olur (karş. Wright ve Johnson, 1975;277). Böyle gelişen bir örgütlenişin sonuçları, içinde ticaretin ve hükümetin birbirlerinesıkı bir biçimde bağlandıkları ünlü ticaret devletleri ve ticaret liman-lai'idır. Bu durumun tersine, birçok Batı Sudan devletinde görüldüğügibi, devlet öncesi bir siyasal kuruluş, gelişen bir ticaret rotasınınönemli bir kavşak noktası üzerinde değilse, uzak ticaretin [eıken] devletlerin doğuşuna nçden olması bakımından önemi, ya pek azdır ya dahiç yoktur. Erken Mezopotamya'da ticaret, zaman içinde bir. artışgöstermiş olmakla birlikte, söz konusu artış ancak devletin kuruluşundan sonra görülmüştür (Wright ve Johnson, 1975;279). Öyleyseuzak ticaretin, ticaretin dışındaki etmenlere [de] bağlı olarak, devletoluşumunun hem bir.-nedeni hem bir sonucu olduğu söylenebilir.

Bir bölge içinde yürütülen yerel ticaret ise, neredeyse tanımı gereği,devletlerin kuruluşuyla sımsıkı bağlantılıdır. Toplumda görülenfarklılaşma ve merkezi erklerin "yerel üstü" alanı eşgüdümlemegüçleri, devlet toprakları boyunca malların ve iıisanlann. özellikle,çevreden başkente ve başkentten çevreye olmak üzere, her yere akınımartffir. Bu ise, bir merkezi erkin kendini besleme yeteneğini ve hattagelecekte görülebilecek kitlıklara karşı yiyecek maddeleıini depolarda,evlerde biriktirme gücünü yansıttığı gibi, bu gücü artıran bir etmenolarak görülür.

4.2. SavaşSavaşın devletliğin bir nedenini oluşturduğu ve onun bir''sonucu

olduğu söylenir. Spencer (1897) savaşın gerektirdiği örgütlenme

64



olanaklarının ve yeteneklerinin, onun hiyerarşik yapısının ve birmerkezden buyurma biçiminin, ordudan topluma yayıldığını ileri sürer.Savaşçılar kral olur ve askeri disiplini, hükümete de taşu-lar. Moğol

imparatorluğunun asker kökenli önderlerin yönetimi altında doğuşu veyükselişi bu sürecin iyi bir örneğini oluşturur, Gearing (1962)Amerika kolonicilerinin bölgelerine sızmaya çalışmalarıyla savaşlannartışının, Cherokee'lerin siyasal merkezileşme eğilimlerini artu'dığınıanlatmaktadır. Normanların İngiltere tarihinin erken dönemindeyaptıkları ya da Kanuri'lcrin onbeşinci yüzyıl Bomu'^nda başardıklangibi, bir halk grubunun öteki halkları yenip topraklarını fethettiğidurumlarda (Cohen, 1975) fatihlerin o bölge üzerindeki yönetimlerinieşgüdüm içinde yürütebilmeleri için bir kamu yönetimi sistemigeliştirmeleri gerekmektedir.

Daha yakın bir tarihte Otterbein (1970) bu düşünceyi sınavdangeçirmeyi denedi. Otterbein (1970:23-28) başarılı bir savaşın yüksekdüzeyde bir itaat Hişkisini. yani önderlere boyun eğmeyi gerektirdiğiniileri sürer. İtaatin, merkezileşmemiş toplumlarıh askeri örgütlerindeyaygın olduğunu görür. Merkezileşmiş toplumlardaysa, hem askeridüzeyde hem yönetsel düzeyde olmak üzere, neredey^ evrensel nitelikgösteren bir davranıştır. Dolayısıyla "ordu içinde itaat, siyasal tı^lulukiçinde itaate götürmektedir"; bu ise, askeri topluluğun daha dagelişnıe.sine destek olmaktadır (Otterbein. 1970:28).

Bu veriler bazı ipuçları vermekle birlikte, araştırmannı tasarımı,amaçladığını kanıtlamaya yetecek güçte değildir. İtaat, merkezileşmemiş toplumun toplumsal ve siyasal yaşamının birçok kesiminde, avda,

dinsel törenlerde, aile yaşamında, geçiş törenlerinde* vb. karşılaşılan bir davranıştır. Bu durumda yönetim alanında itaatte görülen artışı,devlet öncesi düzeyin tek bir kurumuna bağlamak ve öteki özelliklerihesaba katmadan yalnızca o Özelliğin etkisini araştırmak için ortadaakla yakın ne gibi bir neden bulunmaktadır ki? Dahası, merkezileşmetam da öteki özellikleri içermektedir; yani, askeri yaşamı da dışarıda bırakmaksızın, toplumsal yaşamın tüm yönlerinin daha bütünleşmiş

* Rite s de passage: Bııclımbilim Terimleri SözliiğıTne göre (l'KD. 1973) "geçiş törenleri: insan yaşamının doğum, erginlik, evlenme, ölüm gibi önem li geçiş dönemleri .sırasında yapılan dinsel, büyüse), törensel işlemler" (ç.n.).

65



bir denetime ve itaate stûlmasıdır. Açıklanması gereken, hem merkezileşmenin gelişmesinden önce, hem sonra görülen itaat değil, toplumsal birimlerin bütünleşmesidir (entegrasyonudur).

Başka bir grup bilgin (Bagehot, 1872; Andrezejewski, 1954; Fried,1967; Vayda, 1968; Service, 1975) tq>lumsal (societal) evrimin öndegeldiğini ve onun savaşın daha geniş çaplarda, daha sıklıkla ve daha

başarılı yürütülmesinin temellerini hazvladığını ileri sörmektedir. Bazıözgün örneklerden söz edecek bu bilginler, daha disiplinli, daha örgütlüsiyasal yapılana, daha büyük ordular, savaşçı komşulara karşı daha iyisavunma sistemleri yarattığını ve savaşın toplumsal birimler arası

(inter-societal) ilişkilerin bir biçimi olarak kullanılması yolunda bir itioluşturduğunu belirtmektedirler. Daha özgül olarak belirtmekgerekirse, çabulcu göçebelerle ve dış yağmacılarla savaş. Lattimore'unKuzeybatı Çin hakkındaki (1940) yapıtında anlatıldığı (Service.I975'de aktarıldığı) gibi, tehdit altında bulunan daha yerleşik halklarınsavunma sistemlerinin güçlendirilmesine ve daha merkezileşmiş birsiyasal kurumun ortaya çıkmasına yolaçmaktadır. Son olarak,

birbirlerine kabaca denk komşular arasındaki savaşın, insanlarınmerkezileşmiş bir önderliğin' sunabileceği korumanın değerinikavramalannı sağlayacağı söylenebilir (Service, 1975:299). Gerçekten,Service, insanların, dış tehditler karşısında sağlayabileceği yararlaryüzünden, daha merkezileşmiş siyasal kuruluşları kabul ettiklerisonucuna varn.

Bizim buradaki yaklaşımımız ise, daha bireşimci ve daha sistemciolacak. Bu beni, yetkenin daha merkezileşmiş biçimine ve hiyerarşikdenetim yoluyla yerel üstü eşgüdüme götüren herhangi bir olayın, yada bu tür olayların tümünün devlet öncesi bir sistemi daha ileri birmerkezileşmeye yöneltme yönünde zorladıkları düşüncesinegötürmektedir. Savaş ile devletin oluşumu arasındaki nedensel

bağlantılar daha karmaşık olmakla birlikte, savaşın böyle bir etmenolduğuna inanmaktayım. Sa'vaş ile devletin oluşumu arasındakinedensel bağlantılar karmaşıktır; çünkü belli bazı koşullarda savaş,devletin doğmasına yolaçarken, bazı koşullarda yolaçmamaktadır vedaha başka koşullarda savaş, devlet oluşumuna olanak hazırlayan bir.etmen ya da devletin bir sonucu olarak ortaya çıkmaktadır.

66 -



Bunu, kendi araştutnamdan vereceğim bazı örneklerle kısacaaçıklayayım. Ondördüncü ve onbeşinci yüzyılların Çad Çölüyöresinde, yörenin öndegelen klanı olan Mag'umi, gölün

kuzeydoğusundaki Kanem bölgesini bırakmaya zorlandı. Gölün batısındaki Bomu ovasında uzun bir süre oradan oraya dolaştıktansonrai Magumi klanı ve onun ardına takılan izleyicileri, kendilerini çölçapulcularına karşı koruyan bir ırmağın güney kıyılanna yerleştiler.Daha önce aynı biçimde örgütlenmiş öteki klanlar arasında yan yarıyaİslâmlaşmış, bir şef sülalesine sahip, yan göçebe bir klan olarakyaşamış görünürler, tçlerindeki klanlar ve sülaleler aynı mertebede

görünmemekle birlikte, pek az merkezileşmiş bir bürokrasiye sahipolmuş, sürekli bir başkente sahip olamamış görünürler ve kamuyönetimiyle ilgili düşünceleri pek karmaşık görünmez.

Sonunda, belli yerlere yerleşmiş özerk köyler içinde yaşıyorgörünen ycrel halklara karşı kendilerini korumak için, Bomu ovasında

bir surlu kent kurdular. Bu surlu kentin halkı, yani çağrılmaya başladıkları yeni adlarıyla Kanuriler, üstün süvarilik yeteneklerini ve

askeri strateji bilgilerini kullanarak, iamanla ova halldannı birbiri ardısıra boyun eğdirdiler. O n l^ boyun eğmeyi kabul etmeyenler yakaçtılar ya öldürüldüler ya da köle alındılar. Aynı tarihte (onbeşinciyüzyılda) bu kentin halkı, yarı uyruk durumuna düşürülmüş sözkonusu halkları yönetme yollarını ve yöntemlerini geliştirmeye başladı. Magumi şefi gerçek bir despotik monarka dönüşürken, belliköyler güvenilir akrabaların ve krallık sarayının memurlarının elineverildi: ya da bu kimseler bu köylerin tek tek sorumluluklarınıüstlenmiş olarak, söz konusu köyler üzerinde hak sahibi oldular.Onaltıncı yüzyılın sonundan taşlayarak Bomu ovası, Bimi Gazargamoadını taşıyan krallık başkentinin yönetimindeki güçlü bir krallığındoğuşuna tanık oldu. Başkentin dışında, dvalarda yerel kültürlerçiçeklenmelerini sürdürmekle birlikte, bölgede kalan halkın gittikçedaha büyük bir bölümü, daha büyük bir devletin bir parçası Olarakgörülmeye ve kendilerini böyle görmeye başladılar. Bazı bölgelerde bu bağ yüzeysel kaldı; ama bazılannda ova halkını ve onlann soylarını,Sudan'ın bu yeni doğmuş İslam krallığına bağlayan yeni'bir kimlikoluşturdu.

Ö7



İlk Kanem şefliğinin yıkılış nedeni tam olarak belli değil. Sözlügelenekler, şeflik makamına geçmek için girişilen, ardı arkasıkesilmeyen kaygalardan ve önde gelen sülale ve bu sülalenin klanı

(Magumi) ile, onun kendisinden daha önce aynlmış parçalarından biri(Bulala) anısında görülen kavgalan neden olarak göstermektedir. Bu ikisülale arasındaki çatışma, önderlik rekabetinin, kaynaklar üzerindekinüfus baskısının, Akdeniz'e ulaşan ticaret rotalarının denetimini elegeçirme isteğinin ürünüydü ya da tüm bu etmeniçrin çeşitli ağırlıklardaüstüsle binmesinden lıesleniyordu- Doğan sonuçta hangisinin kesin rolOynadığı açıklıkla bilinmemekle birlikte, sonuç oldukça açıktır.Çatışmayı yitiren, daha Önce ağır basan ya da "sahip" durumundakiklan, bir yenilgi üzerine, sonunda Kanem'den ayrılıp Bornu ovalarındaoradan oraya dolaştıktan sonra, bu ovaya yerleşmiştir (Cohen. 1967;Smith. 1971).

Öyleyse bu örnekte, savaşın başat bir rol oynadığı bir olaylardizisinden söz edilebilir. Bir şeflik sistemi, olağandışı sayılamayacak bir olayla çökrtıektedir. Onun parçalarından biri, yeni bir yurt bulrnaküzere ayrılmaktır. Ayrılınca da. kendisini, askeri bakımdan kendisikadar iyi donanımlı olmayan bir halkın arasında bulmaktadır. Bura.stlantı ve buna ck olarak, kendilerinin kültürel ve din.sel bakımdanüstün oldukları duygu ve düşüncesi, hızla gelişen önemli olaylardizisinin tetiğini çekmiş olmaktadır. Bir yüzyıl içinde. ba.şkaülkelerden, alıp benimsedikleri karmaşık mimarlık tekniklerinikullanarak, surlarla çevrilecek büyük bir kenti ve İslam dünyasınınöteki büyük merkezleriyle kesintisiz bir ticaret ve dinsel bağlantılar

ağını kurmaya başlamışlardır. Hattâ dışarıdan yeni yeni askeri tekniklerve silahlar getirip bunları geliştirmişler ve hepsinden önemlisi,gittikçe daha fazla uyruk konumuna düşürülen ve sonunda birçok etnikgruptan oluşan hiyerarşik örgütlü ve tabakalı bir yurttaşlar takımınıyönetmek için yeni teknikler denemeye, geliştirmeye ve dıştangetirmeye başlamışlardır.

Kuşkusuz savâş öykünün tümünü oluşturmamaktadu. Ama gevşek

örgütlü, olasılıkla yarı göçebe bir halkın, merkezileşmiş, pluralist[birden çok etnik öğeli] monarşik bir devlete dönüşmesinde önemli birrol.oynamıştır. Gerçekten ve Service'in (1975:270)-ulaştığı sonucuntersine, bu, fetihin, belli özel koşullarda bir gerçek devletin

68



kurulmasına varan gelişmeleri harekete geçirebileceğinin antropolojik bir kanıtı olarak görünmektedir^ Bunun tersi de doğrudur.. BatıAfrika'da, içinde daha önce merkezileşmiş bir yönetsel rejimin bir

-başka yere göç'edip, bir bölgeyi fethedip, sonra bu yeni bölgeyi,üzerinde egemenlik kurduğu kendi ülkesi olarak kullandığı "ardıl"(halef) birçok devletten söz edildiği açıklamalar da vardu (Forde veKaberry, 1967). Böylece. savaş ve fetih, Service'in belirttiği gibi(1975:270) devletin oluşmasından soma görülmektedir. Bununla

birlikte, bazı özel durumlarda bunun tersi [savaşı vc fetihi devletinkurulmasının imlediği] de doğrudur.

Bir bölgedeki çatışmalarda, savaşta ya da çapul akınlunnda görülenartışlar da. merkezi yönetim yönünde eğilimler yaratmaktadır. Ama burada da, değişmenin yalın bir yol tutturduğu görülmez. Service(1975:259, 271) kuzeybatı Çin'de ve Mezopotamya’da çapulcu göçebelerin akınlarına karşı alman savunma önlemlerinin, surlu kasabalanngelişibesi, yoğun tarım ve güçlü mefkezi yönetim sistemlerinin dogması yönünde itiler sağladığınryazmaktadır. Dolayısıyla, göçebe akm-cılann. Ibn Haldun'un ileri sürdüğü gibi, mutlaka yerleşik tarımcılardan birşeyler almakla kalmadıkları, ama onlarda siyasal gelişmeleri deharekete geçirebildikleri söylenebilir. Yukarıda sözü edilen Kanuri örneğinde, köle sağlama, yağma ve Bomu ovaları halklarını boyun eğdirme amaçlı akınlar, herbirine daha sonra başvurulmuş olan üç farklıtepkiyle yanıtlandınlabilirdi. Gösterilebilecek tepkilerden biri olarak,insanlar kaçıp, ulaşılamayacak bir başka yerde, genellikle süvarilerin pek etkili olamayacakları daha ormanlık tepelerde, köyler kurabilirlerdi. İkinci tepki biçiminde, surlu, daha yoğun nüfuslu kasabalar gibi

yeni savunma teknikleri ve bir süvari saldtrısı karşısında, süvarilerüzerine ân kpvanlan fulatmak ya da dar vadi tabanlanndan geçişi kapatan taş duvarlar yapmak gibi yeni askeri taktikler geliştirebilirlerdi. Yada, üçüncü bir tepki biçimi olarak, ovalarda kalabilir ve Bomu devletinin büyüyen gücünün bir parçasını oluşturabilirlerdi.

Bu tepkilerin tümü de görüldü. Sonunda Bornu, kendi devletoluşuınuna ve komşu, özellikle de Müslüman olmayan halklara karşıgiriştiği çapul akınlarına karşı gösterilen ikincil bir tepki olarak,sınırları çevresinde küçük devletçikler çemberinin oluşmasına yolaçtJ,Bu örnek de, savaşın ve artan savaşlara karşı geliştirilen savunma

69



sistemlerinin daha önce merkezileşmemiş özerk köylerin, daha büyük, tabakalı ve merkezi örgütlü siyasal kuruluşlara doğru gidişi iteleyebildiğini göstermektedir (Cohen, 1974: aynı yer).

Öykü bu kadarla bitmez. Yerleşik tarımcılarla süitüşen göçebeçoban halklar, bir bölgeyi ele geçirebilir ve yeni bir devletyaratabilirler. Nijerya'nın Sokoto bölgesinde ve Hausa ülkesindekiöteki bölgelerde, Fulani göçebeleri, toprağa yerleşmiş halklarınmerkezi hükümetleriyle itişip kakışmaktaydılar. Dinsel reform, su vetoprak için yarışmanın artışı ve Hausa egemenliğine karşı düşmanlıkgibi nedenlerle, çobanlık yapan Fulani klanları, bir dinsel önderinyönteminde teker teker örgütlendiler ve Hausa devletlerine "kutsal

savaş" (cHıad) aç£uak, onları devirdiler. Devletlik [yapısı] bölgede dahaönce gelişmiş bulunuyordu. Ancak Fulaniler. kendilerininkinden dahamerkezileşmiş örgütlenme biçimini a.skeri ve dinsel nedenlerle alıpkullanmış olan devletsiz bir halktılar. Bu geniş hareket alanının500-600 mil (800-950 km) kadar doğusı^na düşen uzak noktalarındaFulani göçebe sülaleleri ve klanları, otlaklara girip onlardanyararlanabilme, artan haraçlar ve Benue Vadisi'nde bir yabancı gibi

görünme konularinda, devlet olarak örgütlenmemiş yerel tarımcılarlaçatışmaya girdiler (Abubakar, 1972). Ondokuzuncu yüzyılın başlarından ortalanna dek bu Adamava Fulanileri. bir önderin yönetimialtında örgütlendiler. Yola'daki Fombina emirliğini kurdular ve dahaöncenin parça parça, yerel özerk göçebe klanlar örgütünden, hiyerarşik bir kamu yönetimi örgütü yarattılar. Bu yeni devlet, öteki devletlerleittifak kurmuş olmakla birlikte, Sokoto Halifeliği içindeki özerk birmerkezi yönetim birikimi olarak göründü.

Bu örneklerde görülen ortak etmen, göçebe çobanlarla tarımcılar[çifitçiler] arası rekabettir, savaşı bir "cihad” (yani kutsal savaş) olarakıtida uydurup haklı göstermeye çalışan (myonalize eden) göçebelerinkültürel ve dinsel üstünlük duygusudur. O zamana dek birbirlerindenkopuk yaşayan göçebe toplulıddan, birinci örnekte büyük yerel özerkköylere karşı; ikinci (hmekte kent temeli üzerine kurulmuş devletlereka^ı olmak üzere, geniş çaplı savaşçı birlikler biçiminde birleştirenetmen "etnik dayanışma" idi. Göçebelerle tarımcılar arasındaki[kaynaklar üzerinde] yarışmayı şiddetlendiren kuraklık koşullan daSokoto bölgesinde göriilçn ilk çatışmalan hızlandıran bir etmen olarakhizmet etmiş olabilir.

70



Bu tarbşmalar, Otterbein'in (1970) askeri başanlanu siyasalkanbaşıklık derecesiyle bağıntı (korelasyon) göstermîkleri yolundaki bulgulan kadar, daha yakın bir tarihte ve daha incelikli bir biçimdeolmak üzere, aynı sonuçlara varan Naroll ve Divale'nin (1976) bulgularına da aydınlık getirmektedir. Kültürel, toplumsal ve siyasalkarmaşıklık, askeri yetenek duı%nnu (capability) ile ilişkilidir ve buetmenlerden hiç birisinin, bu yazarların savaşı [savaşın etkilerini]ölçmek için kullanmaya kalktıkları ülke topraklarında değişiklikler ile"zorunlu" bir ilişkisi yoktur [Naroll ve Divale'nin (1976:180)örneklemelerine aldıkları örneklerin yüzde doksanında ülketopraklarında görülen değişiklikler savaşın sonucu idi].'* Öte yandan,

askeri yetenek durumu, örgütlenmeye bağımlı bir değişkendir.Dolayısıyla, ordu işlerinde örgütlenme alanlarındaki başarılarda görülenartışların, siyasal alandaki aynı yetenek durumu ile bağıntılı olduğu biçimindeki bu kuramlaştırma, önemsiz, olasılıkla da totolojik** birgirişimdir. Yukarıda verilen iki ömekoİayla ilgili tartışma, önemli'değişkenin, kendi başına askerlik olmadığını; ama kendini siyasalkuruluşlar arası ilişkilerde saldırgan şiddete başvurmada artışta ortayakoyan siyasal kuruluşlar arası çatışmalarda önemli artışlar Olduğunugösteriyor gibidir. Tepkiyi çağının, doğrudan doğruya savaş değil,değişmedir. Savaş, devlet oluşumunun hem bir itici gücü ve hem dedevletin oluşmasının bir sonucu olabildiğine göre, savaş ile devletoluşumu arasında bulunduğu ileri sürülen bağıntı, herhangi bir özgülneden ya da sonuç ilişkisi biçimini almaz.

4.3. Ekolojik Koşullar Pek sık değinilmemekle birlikte, ekolojik koşullarda görülen deği

şiklikler, gruplar arası ilişkilerde gerginliklere, sürtüşmelere, çatışmalara varacak yönde köklü değişikliklere ve daha fazla örgütlenmeeğilimi yönünde köklü'degişikliklere yolaçar. Örneğin Abubakar'm(1972) anlattığı ömejcolayda, Benue Vadisi'nin güneylerine inen Fula-niler. daha yoksul topraklardan daha iyi toprak koşullarının bulunduğuve sığa sürülerinin ürünlerinin daha az aranır olduğu bölgelere gelmiş bulundular. Dolayısıyla sığırlarını alışverişte kullanmak, onları

; * Köşeli ayraçlar yazann (ç.n.). *

**Bir savı kanıtlamadan, başında söylediği şeyi yineleyen (ç.n.).

71



törenlerde haraç olarak vermek ve kadınlarını otlaklık bölgelere sahipolanların cinsel ulaşmalarına açmak zorunda kalmışlardı. Bu durumdüyduklan düşmanlığı artırdı ve Fulanilerin tarımcı topluluklara karşı

birleşmelerine yardımcı oldu. Öteki değişkenler de işlemekteydi. Bunokta hakkında kendisi ile yaptığımız kişisel yazışmada Robert M.

Netting, E)erek Stenning'in kendisininkinden önceki bir yapıtından sözedip, dûha iyi otlak bölgelerine göç eden göçebe çobanların, buralardayıl boyu kalabilecekleri otlaklar bulabildikleri için, toprağa yerleşmeeğilimi gösterdiklerini aktarmaktadır. Ne var ki bu tür topluluklarınsiğır sürüleri hızla artmakla ve bu. yerli halklarla, toprağın kullanımıüzerinde çıkan çatışmalara yolaçmaktadır. Bu ise, göçebeleri, savunula-

bilen bir toprak üssü edinip onu berkitmek (tahkim etmek) ve sahipoldukları mülklerin bir bölümünün kullanımını tarım yönündefarklılaştırmak yoluna zorlamaktadır (Netting ile kişisel yazışmam).

Farklı mallar üreten gruplar arasında, dengeli ortakyaşamsalilişkiler, tarallardan birinin zararına gelişen değişikliklere yolaçabilir.Bu durum dengenin yeniden kurulmasına olanak vermeden sürerse,çatışmaya varıp, koşulların değişmesinden zararlı çıkmış olanların birleşmelerine yardımcı olabilir (Cohen aynı yer).

4.4. Bağlı ya da Sığıntı Devlet* Oluşumu

Bir devletin çevresindeki topraklarda bulunan, devlet olmayan siyasal kuruluşların yerel önderlikleri, güçlü komşularına karşı halklarınıntemsilcileri durumuna gelerek, erklerini ve yetkelerini artırabilirler.Erken devletler, genellikle, komşularından yıllık haraç,** ya da ticarive askeri seferleri için bu ülkelerin topraklanndan güvenli geçiş ola

nağı isterler. Bu tür istekleri yerine getirme görevini üstlenen önderler,erklerini artırırlar. Daha önce de belirtildiği gibi, büyük bir devletekarşı savunma yolunda gösterilen tepkiler, söz konusu devletinçevresinde daha sıkı, genellikle surlarla çevrili birçok yerleşme yeri yaratabilir. Savurana ve daha büyük bir nüfus, daha fazla tartışmaya, oda, önderliğin görevlerini, onları tam zamanlı arabulucu-karar alıcıkimseler durumuna dönüştürecek sonuca varabilir. Bu durumda dostça

* în g . "Tributaryor Client State” (ç.n.). ’** Ing. "pay tribute”: sadakat gösterme, bağlılık, bagımlıltk belirtisi ya da korunma karşılığt anlamında ödemede bulunma (ç.n.),

72



ilişkiler içindeki komşu devletler, genellikle, aynı anda birden çok ,siyasal kuruluşa [onlara sadakatlannın bir göstergesi ya da onlarca ko-runmalannm bir km'şılığı olarak] haraç öderler (Cphen, 1971); Böyle bağh devletlerde taht üzerinde sav sahibi olanlar, çevrelerindeki büyükdevletlerin desteğini sağlamaya çalışabilirler, böylece, ”iç çabşmalann”

büyük devletimn desteğini tüma yönünde [dış] uzantılan olabilir (Co-hen, 1971). Aynı zamanda, özellikle haraç verenin bağımlılığı büyükdevletin çıkarlan bakımından yaşamsal önemdeyse, o siyasal kuruluşa,olanlan doğrudan doğruya güçlü komşuya r ^ r eden bir konsül (konsolos) yerleştirilebilir. Böyle konsül yerleştirilmiş bağlı (tributaıy) birsiyasal kuruluş, yarı bağımsız bir konuma sahip olup, doğrudan

doğruya devletin iç bölümlerinin [bölgelerinin] sahip bulunduğu'özgürlük derecelerinden çok daha fazla özgürlüğe sahipür.Büyük devletin zayıflaması, haraç ödeyen bağlı bir devletin

güçlenmesi, ve daha güçlü komşularıyla yaptığı ittifaklar, yerelönderlerin tıükulü tutumları, ya da kendi krallığını kurma yolunu izleyen bir konsülün fırsatçılığı nedenleriyle, bu tür haraç ödeyen

bağtmh siyasal kuruluşlar, bağımsızhklarına kavuşabilirler; bir b a ^yere bağlanabilirler, ya da daha önce egemenliği altında bulunduklankomşulannın bir yenilgisi üzerine, başkaldırabilirlen Böylece devletlikdurumu, bir bölgedeki tüm devletler ve topluluklar arasındakieşitsizliklerin zaman içinde değişmeden öylece süremeyeceğigerçeğinden dolayı yapılannm içinde kararsızlık bulunan komşu devletler ve toplumlar arasında bir hiyerarşi yaratabilir.

Özetle: bir bölgede siyasal kuruluşun ötekileriyle olan dışilişkileri, erken dev letlin doğmasına yardımcı olan etkili bir güçtür.Savaş, fetih, ticaret, bir bölgede egemenlik kurmak için girişilen etnikve ekolojik nitelikli yanşma, askerlik teknolojisinde üstünlük, çapulakrnlanna karşr göst^len savunma tepkileri, haraç ödeyen b a p devletimin ayrılma istekleri, bunların hepsi de daha ileri derecede merkezigüçlerin (devletlerin) doğmasına ve hiyerarşik yapılı erken devletleringelişmesine katkıda bulunurlar.

5. İÇSEL ETMENLER Oldukça yakın tarihlere dek, toplumda görülen, erken devletlerin

oluşumuna götüren içsel değişiklilderi kavramada en yaygın olarak

73



kullanılan paradigma, marksist bir yaklaşımın o ya da bu türü olagelmişti. Bu paradigmanın Childe'ın (1936) yapıtı ile arkeolojik kul-lanıfaşı daha belirgin olmakla birlikte Fried’in (1967) konumu, tam damarksist kuram üzerine oturan bir nitelik taşımaktadır. Devletliği, toplumsal tabakalaşmayı sürdürmeye yarayan uzmanlaşmış kurumlar sistemi o lar^ tanımlaiken Fried (1967:235) doğalanndaki değişmeler ta

bakalaşmanın gelişmesiyle elele giden bir dizi yeni bağımsız değişkenide hesaba katmış olsa da, temelde, erken devletlerin sınıfsal bir tabâoturduğunu kabul etmektedir. Service (1975:284-285) ise, dünyanınher yakasından sağlanan ömekolay malzemelerini özenle incelemedengeçirdikten sonra, erken devletlerin, toplum içindeki güçlü gruplarınkaynaklar üzerindeki mülksel (proprietary) haklarını ve eşitsizağırlıktaki haklannı korumak için zorlayıcı güç kullanarak ya da güce

başvurma tehdidiyle gösterdikleri çabaların ürünü olarak doğduklandüşüncesini destekleyen pek az kanıt görebildiğini ya da hiç bir kamtgöremediğini belirtmektedir. Sosyoekoncmik örgütlenişin gelişmiş bir

biçimi olarak doğar doğmaz, erken devlet, açıkça tabakalaşmtş biryapıya sahip olarak görünür ve her örnekte, bir yönetici sınıfın, zorla

ma gücüne ve zenginliğe öteki sınıflardan daha fazla sahip durumdaolduğu görülür. Dolayısıyla marksist kuram, devlet oluşumunun nedenlerinden çok sonuçlarım betimler görünecektir.

Sorun, neden ile sonucun kanştınimasından kaynaklanm^tadır.Marksist kuramı gerçekten nedensel bir çözümleme durumuna sokmakiçin, tarihin içinde, erken devletin yaratılmasını planlayan ya da onuyaratmaya çalışan geleceğin üst sınıfının bulunduğu bir "nifak kuramı"

varsayımmda bulunmamız gerekir. Service bu bakımdan haklıdır. Sınıfçatışması kavramım, toplumun herhangi bir düzeyinde ya da tümdüzeylerinde, o ya da bu gruplar arasında]^, herhangi bir olası çatışmayı ya da tüm olası çatışmalan içerecek biçimde genişletme yoluna gitmedikçe, erken devletlerin ender olarak sınıf çatışmasından doğduklansöylenebilir: kavramı böyle genişletmek ise, bulanıklık yaratır. Dahası, erken devletlerin tümünde, tümünde değilse çoğunda, yatay olduğusöylenen sınıf aynmlannı diklemesine kesen gruplaşmalar görülür;

bunlar, etnik gruplar arasuidaki, sığınma ilişkisindeki, ticaretteki veakrabalık alanlanndaki bağlar olup, çoğu kez birbirleriyle çatışmayan,

böylece gruplan ve siyasal gruplaşmalan (fırkalan) tepede, nüfusun

74



daha geniş kesimlerine bağlayan bağlardır. Dolayısıyla, Manc'ınsonuçlannı sınıf temeline dayalı devletlik içine soktuğu nedenleri, top-lumun hem içinde hem dışında'olmak üzere, başka yerlerde aramalıyız.

Burada, kendilerini daha önce daha karmaşık sistemlere gelişmeyolunda uyarlamış bulunan devlet /İncesi toplumların söz konusuözelliklerine göz atarken, Krader'i (1968) Horton'u (1971) ve Service'!(1973) izlemekteyim. Bana göre, kaynaklara eşitsiz ulaşma yönündekidaha sonraki gelişmenin temellerini döşeyen en önemli özellik,mülkiyettir. Avcılık ve toplayıcılıkla karşılaştırıldığında, yiyeceküreticiliğinin, tarım ürünleri ve sürüler gibi yenilenebilir kaynaklar ilesüreklilik (bireyin yaşam süresini aşan bir süreklilik) gösteren ilişkilere

dayandığı söylenebilir [Bu tür mülkiyet ilişkileri, bir grubun gelenekselolarak kabul edilmiş, yasal kılınmış ve savunulabilir haklan olaraktanımlanırlar]. Bu tanımlama ile Fried'in tabakalaşma (kaynaklaraulaşmada eşitsizlik) kavramı arasındaki benzerlik gözden kaçınimamalı.

Neolitik toplumun içinde saklı bir nitelik olan mülkiyet, tabakalaşmayıkaçınılmaz kılar. Avcılar ve toplayıcılar arasında, toprak parçası, suÇukurları, kişisel araçlar, ağlar vb. şeyler hakkında bazı gevşek geçerlidüşünceler bulunursa da. mülkiyet gibi yeni bir düşünce, daha çok, birgrupla onun geçimini sağlama yolları arasındaki sürekli ilik le r alanınailişkindir. Bu niteliğiyle, yeni bir toplumun ve siyasal kuruluşuntemelini oluşturur.

Söz konusu yeni toplum^ gruplarla onlann dayandıkları kaynaklararasındaki ilişkilerin sürekliliğine önem verir. Aynı zamanda, mülksahibi gruplan yerel bakımdan özerk siyasal gruplar içinde birleştirirve onları birlik içinde tutar; onların, içsel çatışmalar ve kaynaklar

üzerindeki baskılar, grubu bölüp, böylece oluşan alt gruplarınyakınındaki, daha az kalabalık çcvrclerdep yararlanmak üzeredağılmalarına dek bölünmelerini önler. Söz konusu siyasal kuruluş,genç kuşaklann oluşturduğu gruplara ve aile gruplarına, ya da bu

birimlerden oluşan bir bölgenin, köyün, klanın vb. kuruluşlarınüyeleri olarak aralarında o ya da bu türden bağlar bulunan gruplaraayrılmıştır. Burada önemli nokta. Althabe'nin (1965) avcı ve

toplayıcıların yerleşik yaşama geçmeleriyle İlgili çalışmasındagörüldüğü gibi, grupların dışındaki kişilerin değerli durumagelmeleridir. Karşılıklı kız, oğlan alıp vermeler yerine, polijeni [çok]

75



çocuklar, gelin için başlık ödenmesi, çok daha yaygın göreneklerolurlar ve bunlann tümü, hane başına ve aile başma daha fazla insansahibi olma yolundaki bir isteği yansıtır. İnsanlar bir kez yiyeceküretici topluluklar olarak yerleşik yaşama geçtikten sonra, hane başınadüşen kişi sayısı, onun bir üretici birim ve yerel düzeyde özerk siyasalkuruluşun içinde bir siyasal alt grup olarak başarısının habercisi veaynı zamanda göstergesi olur. Dolayısıyla, daha önce gördüğümüzgibi, devletten oldukça aşağılarda bulunan bu düzeyde insanlar, sığıntıkabul etme, besleme tutma, üvey evlat edinme, kendini [borcukaışılığında] rehin olarak sunan birini çalıştırma ve kölelik gibi "kişisağlamaya yarayan" kurumlan geliştirmişlerdir. Yiyecek üretimi,kaynaklardan tek tek insanların yaşam sürelerini aşan süreler boyuncayararlanma temeline dayanmasından dolayı ve bununla elelc giden bağlantılı bir olguyla, daha'büyük yerel mülk sahibi grupların yararınaişlediği' içil), insan türünü mülkiyet ilişkilerini kabule zorlar. Evrimaçısından değerlendirecek olursak, yiyecek üretimiyle bağlantılı butemeller, siyasal kuruluşlar içinde ve arasında eşitsizliğindayandırılacağı sağlam bir dayanak oluştururlar. Dolayısıyla,

kaynaklara eşitsiz ulaşma insanlığın, yiyecek üretimine özellikletarıma uyarlanmasına eşlik eden değiştirilemez ve kaçınılamazyoldaşıdır.

Fried'in (1967) ve öteki yazarların da belirttikleri gibi, mertebefarkları, devlet öncesi topluluklar arasında yaygındır. Yerel başkanlık(muhtarlık) bir sülalenin en yaşlısı olma, bölge halkı başkanlığı, siya-sal oluşum (fırka) Önderliği, yani "Büyük Adamlar" ile ilgili

görevlerin süreklilik göstermesi bu tür toplumlarm hepsinde görülen(evrensel) özelliklerdir. Gerçeklen, ortada bir bölgeye yerleşmiş birhiyerarşi yaratan geçici olmayan bir yetke yapısı vardır. Bir makamaadam gîrme yöntemi, belli bir sülale grubu içinde oldukça keyfi birsaptamayla, en büyük oğlun hakkı (primogeniture) kuralının izlenmesiyolundan. Yeni Gine'de görülen son derece açık bir yarışma yolunadek, büyük değişiklikler gösterebilir. Söz konusu toplumlarda, genel-likle herbin makamlarını gösteren özel titrler taşıyan sunak rahipleri,av önderleri, başkanların danışmanları, gençliğin önderleri ve geçicisavaş seferi önderleri gibi kimseler bulunur.

76



Yerel bakımdan özerk bir siyasal kuruluşun, yalmzca o topluluğunkurucu grubunun soylarından oluşması, ender karşılaşılan birdurumdur. Yabancılar tek tek ya da grup olarak olanlara katılıp (BatıAfrika'daki gibi) "ülkenin sahipleri" denen gruptan faiklı olaiak. bir"sonradan gelenler" grubunu oluştururlar. Ya da. topluluk içindekiğruplar (Pasifik adalarında olduğu gibi) bir kurucu atanın soyundangelmiş olma yolunda bu ataya herkesçe kabul edilen yakınlıkderecelerine göre mertebelendirilirler. Böylece. topluluk çapındakifarklılıklar, büyük olmasalar da, söz konusu toplumun belli birkesiminden doğmuş olmaya bağlı olarak, birliklerinde, yukarı ya daaşağı konumlu olma kavramını getirip yerleştirirler. Aynı zamanda,yaşıtlar, yaşlılar kurulu, dinsel kültler (tapınçlar) gizli dernekler, yada komünal çalışma grupları gibi topluluğu dikine kesen kurumlaroluşup, yerel siyasal kuruluşun çeşitli kesimlerini birbirine bağlar.Service (1973:76-77) bir bölge içinde köy grupları gibi grupların,içlerinden işin başında onlardan farklı olmayan birinin sonunda o bölgeye egemen olduğu noktaya varılana dek. nasıl toplumsal veekonomik alanlarda birbirleriyle etkileşime girdiklerini anlatır. Öte

yandan, çok yakın tarihlere dek, küçük yerel düzeyde özerk gruplarınh£|lâ en yaygın örgüt türünü oluşturduğu bölgelerin, örneğin BatıAfrika, Yeni Gine ya da Amazon Vadisi gibi yerlerde bulunabildiğigerçeği, bu tür yerel siyasal kuruluşlar arasındaki tabakalaşmanın ve"yerel üstü" yetke yapılarının, söz konusu toplulukların bölgeselkoşullara uyarlanmalarının kaçınılmaz sonuçları oirnadığınıgöstermektedir.*

Bu tür gruplarda, siyasal kuruluşta görülen bölünmeler, toplumsalyaşamın nakarat gibi yinelenen ana Özelliğini (leitmotiO oluşturur.Yerel topluluğun boyutları, yerel toprakların yetmeyeceği dereceye dek

büyür. İnsanlar tarlalarına varabilmek için gittikçe daha uzaklaragitmek zorunda kalırlar; bunun üzerine, kovandan uzaklaşan "oğul"arüar gibi, o yerden aynhp, bir başka yerde yeni bir topluluk kurarlar.Ya da, fazla nüfusun bir bölümü, yakınlarındaki merkezlere göçetmeyoluyla çekilmiş olur. Genellikle siya.sal makam edinme, toprak elegeçirip onu elde tutma gibi konularda iç çatışmaların çıkması, ya da

belli bir grupta hastalık, ölüm, ya da ürünün bir yıkımda yitirilmesigibi olayların görülmesi üzerine, söz konusu grup, başka bir yerde

77



kendi siyasal kuruluşunu kurmak için ayrılu’. Tarımcılar için dahaender, çoban halklar için olasılıkla ^ h a sık olmak üzere, her yöndeaçık, yararlanılabilecek toprak parçalan bulunur. Böyle bir durumda,

biyolojik çoğalma, soyağaçlan dallanıp budaklandıkça, söz konusugrubun bölge üzerinde her yere yayılmasına olanak verir. Özgülnedenleri hangisi olursa olsun, yerel özerk kuruluşlarınörgütlenişlerinde saklı hiyerarşik, eşitsizlikçi eğilimler, toprakkıtlıklanhda ve iç çatışmalarda en çdc teışvunılan çözüm olan sürekli bölünmelerle, belli bir derecede tutulur. Bu. her bir siyasal kuruluşu,hiyerarşinin görece düşük bir düzeyinde tutar ve bölünmelerini,sosyopolitik uyarlanmasının en önemli özelliği kılar. Strathem (1972)Yeni Gine'de görülen böyle bir süreci şöyle betimlemekte:

"Büyüyen gruplarda yeni "büyük adamlar"ın ortaya çıkıp,izleyiciler edinip, güçlerini artırıp, grubun ^yeni bölümlerinioluşturmaları olanağı doğar. Aynı zamanda öteki grupların geri-leyip, çöküp, sonunda üyelerinin dağıldığı ya da daha güçlü"ordular" veya komşular tarafından yutulduklan görülür. Ama, büyük adamlar arası yanşmalardan. ya da öteki nedenlerdendoğan, her iki yanı da yıpratıcı kısır kavgalar, başarılıgrupların yeniden bölünmelerine, böylece grupların büyük-lüklerinin yeniden daha önceki düzeylerine düştüğü bir durumayolaçar ve bundan sonra gruplann çapını büyütücü beslemesüreçleri yeniden işlemeye başlayabilir" (1972:230).

Orasında burasında yapılacak birkaç değişiklikle, sülalelerin ve başkanlarının.da açıklamaya ahnmasıyla, bu parça, benim Nijerya'dakigeleneksel özerkliğini sürdüren Bura köylerinin gelişmeleriyle ilgiligözlemlerimi betimlercesine bir nitelik taşımaktadır; şu farkla ki,sülalelerin "yutulmaları" ya da mertebece yükselmeleri, iyi bilinen birdizi etmene bağlı olarak değişmektedir (Middleton ve Tait. 1958;Morton, 1971).

Bununla birlikte homeostatik [denge sağlayıcı] ilişkiler, birkaç

kalemlik belirleyici koşullar dizisi ile dar bir alana sıkıştınimışdurumdadu*. Denge durumu için bir topluluğun (popülasyonun) içindeyayılabileceği yeterli toprağın bulunması gerekir; yoksa, topluluğun

büyüklüğünü koruması veya küçülüyor olması gerekir. Daha genel

78



olarak da, topluluğun dayandığı kaynakların böyle artan bir nüfusu besleyebilmeyi sürdürecek çapta olması gerekir. Suyun ya da gelişen bir ticaret ağının kavşak noktaları gibi özel bir kaynağın denetimaltına alınması yanında açık bir gereksinimin duyulması gerekir.Fetihlere karşı, hatta savaşı bir bölgeyi kullanmak için siyasaldenetimi ele geçirme, ya da söz konusu grubu büyüyen bir devlet içinealma amaçlan için bir araç olarak kullanan komşuların kendilerinitümüyle ortadan kaldırma girişimlerine karşı, yerel özerkliği korumagibi bir gereksinimle karşı karşıya katınması gerekif. Bu koşullardanherhangi biri olmazsa evrirrici [dengeyi bozarak yeni gelişmelere yolaçan] eğilimler herrien yeniden işlemeye başlar.

Coğrafya, demografya (nüfus) ve siyasal kuruluşlar arası ilişkileralanlarında bu tür "normal" ilişkiler veri alındığında,[toplumsal] evrimin şaşırtıcı özelliği, erken devletlerin oluşumu değil,toplumu bu tür kurumlan geliştirmekten geri tutan görünüştehomeostatik durumların görülebilmesidir. Bu durumu açıklamak için, bir sürü karşı etkinin, erken devletin oluşma sürecini yavaşlattığıvarsayımında bulunacağım. Bunlardan birincisi, bir topluluğun

nüfusunun artarak büyümesinin, hastalıklar, göçler, ya da doğumlardagörülen yaygın bir azalma ile, yapay olarak (normal olmayan birsüreçle] düşük tütulmasıdır. örneğin Batı Afrika'da yeni doğmuş[bebek] ölümleri oranı, yüzde ellilere ve ötelerine dek ulî^ır ve ülkede,çok geniş alanlara yayılmış bazı bölgelerde, kadınlarda kısırlıklakarşılaşılması, iyi bilinen bir durumdur (Adadevoh, 1974). ikinciolarak, toplulukların avcılık ve toplayıcılıktan yiyecek üretici biryaşam biçimine daha yenilerde geçmiş olmaları olasılığı bulunmaktadır. Dolayısıyla, bü yerel sosyopolitik si.stemler arasındadevletin kuruluşuna varacaksö i konusu evrimci sürecin kendinigöstermesine olanak verecek kadar zaman geçmemiş olabilir.Braggington (1975) Yeni Gine Dağlık Bölgelerinin birçok grubunda,durumun böyle olduğunu belirtmektedir. Üçüncü olarak, yerel özerkkuruluşların, dünya çapında ele alındıklarında, devlet odaklarının periferilerinde görüldüklerini ileri süreceğim. Buralarda kurdukları yerelözerkliğe, avcı takımlannın yerleşik yaşama geçmeleri (Althabe, 1965)ya da ulaşılması güç orman, dağ ve çöllere sürülmeleri yoluylavarmışlardır (Lathrop. 1968). Yerel özerk toplulukların siyasal

79



evrimlerinin homeostatik görünüşleri, etnografik raporların yarattığımasaldan öte bir şey değildir. Onlarda evrim gösterme ve yerelkoşullara uyarlanma, bugün görüldüğü gibi geçmişte de her zaman

görülen bir olgu olmuştur. Bugün bu topluluklar ulus devletlerin bölümlerini oluşturmaktadnlar ve merkezi yönetimlerin onları yapılarıiçine almayı amaçlayan planlan, onların ekonomik ve toplumsalgelişmelerine umut bağlamış durumdadır. Deylct oluş, anlık değil,sürüp giden bir süreçtir.

Devlet olmayan sistemlerin varlıklarını sürdürmeleri olarakadlandırılan olgunun bu açıklaması ve akılda tutulamayacak kadar çok

sayıda yiyecek üretici topluluğun avcı ve toplayıcı yaşam biçiminegeri dönmek zorunda kalmış olmaları gerçeği** karşısında, devletolmayan topluluklardan merkezi örgütlenmiş karmaşık siyasal birimlerin yaratılmasına ve onların böyle birimlere uyarlanmalarına,yardımcı olan etmenler nelerdir'? diye sormalıyız.

Şefliğe gidişi sağlayan adımı atmak güç değildir. Şeflikler, küçüksiyasal kuruluşlar grubu içinde kendilerinden birinin yüksek yetkesinikabul etme noktasına gelmiş olan özerk yerel kuruluşlardan başkaşeyler değildir. Grup, düzenli olarak bölünmelere uğramayı sürdürür veşefini yalnızca, bazı yargılama, tören işlerinde ve yabancılarla ilişkiliişlevlerde kullanabilir. Bunun dışında grubu oluşturan her bir siyasalkuruluş, kendi işlerini yönelmeyi sürdürür. Şefliği oluşturan bölümlerin herbiri, ayn ayrı, tüm gerekli memurluklara sahiptir vekendisini aynlabilmesine yetecek kadar güçlü duyduğunda, bağımsız

bir birim olarak yaşamasını sağlayacak her türlü işlevi yerinegetirmektedir. Bürokratik makamlar genellikle şefin akrabalarınınelindedir. Böyle olmayan durumlarda, yerel önderlere yıllık haraçÖdettirilir, savaş ve savunma amaçlarıyla merkezdeki şefidesteklemeleri sağlanır. Vansina (1966:247) bürokratik makamların.şefin akrabalannın elinde olması durumunda da. olmaması durumundada. .söz konusu alt grupların, özellikle merkezdeki şefliğin başınakimin geçeceği konusundaki savaşımlarda zayıfladığı durumlarda, bağımsız siyasal kuruluşlar olmak üzere kopup ayrılabilirler vegerçekte de ayrılmaktadırlar diye yazmaktadm*^

* İngilizce metinde de 8. notun numarası iki yere konmuş (ç.n.).

80



Söz konusu her iki yapı türü [bürokratik makamların şefinakrabalanmn elinde bulunduğu ya da bulunmadığı yapılar] sorunlaryaratır. Yerel bölümlerin önderleri şeflik sülalesinden alınmaktaysa,şeflik makamı kalıtsallaşır; yok eğer yerel şefler yerli önderleıarasından seçilip atanıyorsa, bu durumda da ilgileri zamanla merkezerkin desteklenmesinin zaranna olarak, yerel çıkarlara yönelecektir. Alşeflere boyun eğdirmenin, güce başvurma dışında bir yolu yokturŞeflik, bir sistem olarak sürekli tomurcuklanarak bölünme eğilimindeolmasına karşın, elinde olanlar üzerindeki denetimini sürdürecek pelfazla araç bulunmayan bir sistemdir. Aynı zamanda, güç, erk, yaşamdamerkezi yetkenin elinden dı.şanya doğru kaçma eğilimindedir. Bu tü

sistemlerin "merkezkaççı" nitelikleri [ancak] her bir yeni şef kuşağıikincil önemde ve kendine bağlı görevlileri, kendisine daha yakııakrabalarla doldurma hakkına sahipse ve böyle bir hakkı kultandığzaman dizgin altında tutulabilir. Çeşitli zamanlarda görülen bu tüısistemler üzerine yaptığı çalışmalarında Vansina (1970:177) şefinmerkezi b]r denetim yoluna adımını bir kez atınca, iki yapısalsonuçtan birinin doğacağı sonucuna varmaktadır: Şefler, ya, daha sıkı

bir merkezileşme girişimlerinde başarısızlığa uğrayıp şefliğin parçalanmasına yol açarlar; ya da bu yolda başarılı olurlar, makamlarayakın akrabaların geçirilmesi yerini, başkanlık ailesinden olmayanakrabaların, hatta akraba olmayanların geçirilmesine bırakır. Bu ise.merkezden atanmış bürokratlardan oluşan bir bürokrasiye geçirir;

bürokrasi için böyle bir sistemde başarılı olmanın ve makam eldeetmenin tek yolu, üyelerinin (bürokratların) merkezdeki yöneticiye bağlılık gösterip boyun eğmeleridir. Akrabalar, ileride şeflik erkini ele

geçirebilecek rakipler oldukları için, hiç bir zaman tümüyle boyuneğmezler. Gerekli siyasal yeteneklere sahip şefler daha yüksekderecelerde örgütlenmeyi gerektiren koşullarda, makamlara adam atama*kurallarını değiştirmeyi başardıklarında, sistem deyletliğe doğrugelişmeye başlar. '

Böyle bir içsel değişmeden yana işleyen koşullar daha önce elealdığımız, savaş [ekolpjikr sınırlılıklar, savunma tepkileri vb. belli

bazı baskılardır. Bu tür bir baskı ile karşılaşan bir siyasal kuruluş,özerk bir birim olarak yaşayacaksa, daha örgütlü bir hiyerarşi sistemigeliştirmek zorundadu. Yoksa komşu bir siyasal kuruluşun içine

81



alınacak; [halkı] az çok birbirinden kopmuş parçalara bölünerekkaçmak zorunda kalacak, y a da silinip gidecektir.

Bu tür baskılann günlük yaşamdaki yansıması, daha geniş çaplıveya daha sık çatışmalar biçiminde, ya da her ikisi birlikte giMlilenolaylardır. Ekolojik sınırlılıklar ya da dıştan gelen çapul akınlannakarşı surlu kasabaların içine girerek savunma zprunluluğu, kaçınılmazolarak, daha yoğun tarım etkinliklerine yplaçar; ki bu da toprakkullanımı ve sahipliği konularmda daha fazla çatışma anlamınagelecektir (Netting, 1972). İç çatışmalar bazen, Alurlarda görüldüğügibi, komşularca uygulanan daha merkezileşmiş bir önderliğin,ulaşılmak istenen olumlu bir hedef olarak görülüp benimsenmesineyolaçar (Southall, 1956). Özenilecek böyle komşuların bulunmadığıdurumlarda bile, yerel topluluklar arasında çatışmalarda görülen artış,yerleşme yerlerinin dayanışmasını ve büyüklüklerini artuına yanı sıra,yerel önderlerin güçlerini de artuacaktu-. Bu konuda, son derece öğreticiolan Harris’in (1965) verilerini kısaca özetlemekte yarar var. BayanHarris (1965: 188-189) siyasal kuruluşlar arası çatışmanın veyarışmanın derecesinin Nbembe köylerinin birbirlerinden farklı üç

takımı arasında, şeflik erkinin artırılması ile doğrudan bağlantılıolduğunu yazmaktadır. Köyler arası çatışmalar az olan, Ibosaldırganlarla çalışmaları ise fazla olmayan A takımı (Osopongköyleri) köyler arası evlilik oranlarının yüksek, yerel şeflerinyetkelerinin düşük ve nüfus yoğunluk dereceleri yüksek (mil kareye250 kişi) olan grubu oluştururlar. B takımı (Okum köyleri) dışarıdakigrupların sayısız saldnısına uğrayıp, daha büyük ve derli topluköylerde yaşarlar; köyler arası evliliklerin [Osopong köylerinkinden],çok daha az sayıda olduğu görülür; genel nüfus yoğunlukları düşüktür(mil kareye 77 kişi) ve yerleşme yerlerini özek yerleşme yerlerine karşı

‘temsil eden şeflerin yetkeleri çokdaha fazladır. C takımı (Adumköyleri) geçınişte uzun süre dıştan gelen saldmlara uğramış olmalılar;köyler arası daha fazla düşmanlıklar yaşamış, kıt kaynaklardan dahafazla yararlanmak için birbirleriyle yarışmışlardır; gruplarını temsileden ve söz konusu köyler takımını ortak savunma yolunda eşgüdüm

içine sokan şeflere sahip olmuşlardır. Şimdiye kadar gerçekleşmemişsede, C takımr bana, odaktaki bir büyük şefin yönetimi çevresinde birleşmenin eşiğinde, ya da bölünmenin kıyısında görünmekte.

82



Çatışma, önderliğe daha sık başvurulması yoluyla, hiyerarşikdenetimi artırma eğilimi yarato. Bununla birlikte, devletiik öncesiözerk kuruluşlar ve şeflikler, bölünüp parçalanmalannı, ya da yeni

bütünleyici kurumlar geliştirmelerini gerektiren noktaya varana dek,

ancak belli, gene de dizginlerine kolaylıkla egemen olunamayacak birçatışma düzeyine ancak dayanabilirler. Çatışma bir kez, siyasalkuruluşun yerel önderin yetkesini tammayı kabul etmeyen büyük bir

bölümünü içine çekince, bölünme kaçınılmaz olur. Bu konuyla ilgiliveriler, bugün artık aÇık ve aynı yöndedir. Devlet öncesi siyasalkuruluşlar, normal siyasal süreçlerinin bir parçası olarak bölünmelereuğrarken; devletler [böyle] bölünmelere uğramazlar.

Dolayısıyla [erken] devletlerin, bölünüp kopma olanağının bulunmadığı, ya da bölünmenin kabul edilebilir olmadığı durumlardadoğdukları söylenebilir. Neden ne olursa olsun, bir bölünmeolanağının bulunmamasıyla geleneksel yetke odaklarının siyasaletkinliği bir miktar artırma işini başlatmalan beklenecektir. Buodaklar, daha çok sayıda anlaşmazlığa hakemlik ederek, daha çok sayıdakomünal etkinlik örgütleyerek, kendilerine daha çok vesilededanışılarak, siyasal kuruluşu öteki siyasal kûruluşlara karşı daha sıktemsil etme durumunda kalarak; uzak ticaretin meyvelerini ele geçirip

bunlann yeniden dağıtımını yaparak; kamu yaran için gittikçe dahaincelikli törenler yürüterek, önderliğin, siyasal ve kamuyönetselgörevlerini yerine getirmek için gittikçe daha fazla zaman ayumalarıgerekecektir. Daha çok genişleyen ama bölünmelere uğramayan birsiyasal kuruluşta, bu tür işlevleri daha çok sayıdaki gruplar için yerinegetirerek, geleneksel yetke odaklan, büyük davalann zaman zaman

görülen bölünmelerle çözüldüğü zamanlarda görülenden daha fazla erkeve yetkeye "ipso facto" (fiilen) sahip olacaklardır.

Ama duruıi^ aslında neler olduğuna bir bakalım. Siyasah kuruluş, önderliğin kamu yönetimi alanında artan işgücü yüküne bir yanıt olarak merkezileşir. İşe, sınıf çatışması, yönetilenlerin yönetenlerceSömürülmesi karışmış değildir. Gerçeklik alanında, devlete vemerkezileşmiş denetimlere geçişin nedeni, bunların değil, halkın

önderlerce daha önce de yerine getirilmekte olan işlevlere duyduğugereksinimin artmasının sonucudur (karş. Service, 1975). Böylece

83



artmış etkinlikler ve işlevler bir kez rutinleştikten ve bunlarınkazandığı yeni güç, simgesel ve kültürel dile dökülüş (ifade)

biçimlerine bir kez ulaştıktan sonra, ama ancak o zaman, kaynaklaraeşitsiz ulaşma otanaklanna sahip daha yüksek bir tabaka oluşturan bir

yönetici sınıftan söz edebiliriz.Devlet oluşumuna yolaçan tabakalaşma ve sınıflar araşı savaşım,

daha çok İbn Haldun'un klasik kuramına uymaktadır. Göçebeçobanlarla tarımcılar [çiftçiler] zaman içinde etkileşmeye

başladıklarında, su kaynaklan üzerinde ve öteki kaynaklar üzerindegirişilen yanşma, işin başında etnik farklılıklara dayanan temellerüzerinde yükselen devlet kuruluşuna yolaçar. Söz konusu gruplar bir

birlerini etkilemeye başladdtlannda, göçebelerle tanmcı topluluklanntek tek üyeleri arasında görülen, iki farklı ekolojiye sahip topluluklararasmda ortakyaşamsal ilişkilerin kurulmasına yarduncı olan şaka yollu ilişkilerle, gruplann birbirleriyle çatışmasından kaçınılır. Ama sonunda, çatışmalar, göçebelerin "konuk - yabancı aşık" biçimindekiaşağı konumlanyla sürdürdükleri ilişkinin sağladıklan yararlan aşacakçapa ulaşır. O zaman klanlıklar çizgisinde örgütlenmiş göçebeler ve

onlardan kopmuş bölümler, çok sayıda savaşçı grubu örgütlendirip, ortak yabancı düşmana karşı birleşirler (Cohen, 197S).

Göçebelerde önderlik, çeşidi kaynaklardan gelebilir. Aralanndakiklan gruplan ve sülaleler, devlet öncesi toplumda öyle bir mertebe sı-rasma konmuş olabilir ki, şef niteliğinde, gerekli siyasal becerilere sahip bir kimse, doğan bir durumdan yararlanıp, kendisi, ailesi ve soyuiçin daha büyük bir erk elde etme yolunda ileıleyebilir. İslam dünya-suun her y^nde, din önderlenne ya da bilgin din adamlaıına [ulemaya]arabulucu olarak danışılması ve daha önce bir birlik oluşturmayangruplann çevresinde toplanacaklan bir odak olarak başvurulmasıeğilimi süregelmiştir (Evans-Pritchard, 1949, Abubakar, 1972), Bukimselerin sığır sürüleriyle ilgili pek az sorumluluklan bulunduğu yada hiç bir sorumluluklan bulunmadığı için, yerleşik taruncılarluilişkilerinin gittikçe güçleşmesine karşı bir çözüm olarak sundukları

birliği ve savaşı vaaz ederek, bir göçebe giabundan ötekisine gitmdcte başkalanndan daha s^best durumdadurlar (Cıdıen, 1975).

84



Göçebe klanlar savaş yolunda bir kez birleşip eşgüdümtutturduklannda, genellikle, sayı, silah ve savaşkanlık bakımındanyerleşik tarımcılardan daha üstün duruma geçerler. Birçok yerde,

örneğin Belucistan'da (Salzman, 1971) ya da Batı Sudan'da (Abubakar,1970) savaşı kazanan, çoğu örnekte yan göçebe konumunda bulunançobanlar, daha önce göçebeleri, tanmcılann özerk yerel topluluklan yâda küçük şefliklerini denetlemede seferber edileÛlen bir güç olarakkullanmışlardır. Bu göçebe gruplardan gelen yeni önderler ve onlannizleyicileri, geçici olmayan bir üs, genellikle surlarla çevrili olan birkasaba kurarlar. Bunlar, bir sınıf olarak, göçebe çoban yaŞamlannı hâlâsürdürmekte olan topluluklarla, o yerin yerlisi tanmcılar üzerinde biryönetici elit oluştururlar. Odak konumundaki bu (merkezi) kasaba,üzerinde bir devletin biçimlenip yükselmeye başladığı bir içkaledurumuna gelir. Şpooner (1969:148-149) bunun Belucistan'da nasıl böyle olduğunu tartışırken, göçebe fetihçilerin,'çok geçmeden,yöneticiler, davalarda hakbmler ve tarımcı topluluklardan haraçsağlayarak göçebe haklarını güvence altına alan kimseler olarak yenigelir kaynaklan yarattıklannı yazmaktadır. Göçebe topluluklar daha

çok askeri güç kaynağı olarak ve önemi bakımmdan ancak ondan sonragöçebe çoban yaşam biçiminin sağlayacağı ürünlerin kaynağı olarakhizmet görmüşlerdir. Başlangıçta önderler, göçebe topluluklannmçıkarlannı temsil eden kimseler olarak görülürler, ama Spooner (1969)İbn Haldun'u izleyerek, onlann sonunda daha yerleşik bir yaşamageçerlerken, taraf değiştirip, tanmcılann çıkarlannı üstlendikleriniyazmaktadır. Hanedan ailesi [başında bulunduğu] göçebe-topluluğunotlaklar ve su kaynaklan üzerindeki haklannı güvence altına almakiçin savaşmış ve gö^beloi bu yöne yöneltmiştir. Ama yerleşik yaşamsürdürdülderi ve önderlik ettikleri, bir dönem yaşaddoan sonra, ilgilerive çıkarlan topraklara, ürünlere ve köylere yönelmeye başlar. Budurum, Belucistan'da ve Batı Sudan'da, surlarla çevrili bir dizikasabamn (ktğmasma yolaçmışür:

"Iêdan ailesinin gerçek bir yerleşik yaşama geçmesi zaman alu~,

amakalelerbu iiç sınıf (yerleşmiş göçebder, tarımcılar ve çobanlar)için, hanedan ailesiyle a ^ ğ a yerleşmiş topluluklar arasında gittikçegüçlenen bağlann görünür simgeleridir" (Sporaıer, 1969:148-149).

85



Merkezi denetim kurmak, her-zaman yolunda giden kolay bir iş(teğildir. Abubakar yapıtında (1970:215 vd.) ondokuzuncu yüzyılFumbia Emirliği devletinin Fulani göçebelerinin, o yörenin yerli

çiftçileri üzerinde egem^liklerini kurunca, hareketin birliğinin,klanlık ve sülale gibi tipik bölünme çizgileri boyunca parçalanmaya başladığını yazar. Ancak güce başvurulmasıyla ve FumbiaEmirliği'nin başkenti olan Yola'da merkezi bir sürekli memurlartakımının yaratılmasıyladır ki, Fumbia başkenti Sokota'dakihalifeliğin moral ve dinsel yaptınmlan yanı sıra, yeni doğmuşemirliği birlik içinde tutabilecek önder ve kurucu duruma gelebildi.

Sonunda, yerel İslam önderler, Fulani klanının çevre bölgelerdeki bölümleri arasından çıktı. Emir, merkezde, akrabası olmayankimselerden oluşan bir kamu yöneticileri takımı kurarken, yerlitanmcıkr, kendi köy muhtarlan ile yönetici grubun emir adına hareketeden Fulani üyeleri arası ilişkiler kanalıyla devlete eklemlenen İslamolmayan bir alt sınıf oluşturdular (Cohen, 1975).

Daha genel kuramsal terimlerle belirtmek gerekirse, devlet ister

çatışmadan; ister, gittikçe daha fazla sınırlılıklaf içine düşentanmcılardan; ister dış düşmanlara karşı savunma te ı^ ç ^ d e n doğmuşolsun, her uç durumda ulaşılan sonuçlar hatın sayılır derecede birbirine

benzerdir. Bölünme olgusunun siyasal yaşamın özünde saklı bir nitelikoluşturması eğiliminin yenilmesi ve tek bir erk yapısınınsürekliliğinin sağlanması gerekir. Bu yolda yetke sahipleri, toplumunsavaşçılarının biraraya gelmeleri oldukça büyük bir insangücüoluşturacak kesimlerini birleştirerek, askeri olanaklarını veyeteneklerini büyük ölçüde artmrlar. Aynı zamanda, yeni doğan,süreklilik kazanmış o ya da bu tür bir işyönetimi-bürokrasi işlevleri,daha da uzmanlaşmış bir nitelik kazanır. Daha önce de belirttiğimizgibi, uygulamada, daha fazla uzmanlaşma yolunda atılacak her ı^ım,siyasal ve ekonomik etkinliklerin daha fazla eşgüdümlenmesi anlamınageldiği gibi, önderlerin yargı makamı olarak gördükleri işlevlerden ve

benzeri öteki işlevlerden daha fazla yararlanılmaya başlanılmasıyla,kamuyönetsel-yargısal işlevlerin yerine getirilmesi yolunda daha çokzaman harcanacağı anlamına gelmektedir.

86



Erken devletin gelişmesi, dışa doğru bir yayılma biçiminde olur.Ama bu konuma, fatihler, öndegelen klanın sülal>' başkanları.öndegelen bir köyün başkanları, bir ticaret kenti ya da yönetim

merkezi veya benzeri bir merkez oluştururlarken, öndegelen ailenin veonun içinde kral konumundaki kişinin, sistemin odak noktasını[milini] oluşturmasıyla ulaşılır. Monarkın ve krallık ailesiakrabalarının çevresinde, danışmanlar, kamu yöneticileri, savaşönderleri, arabulucu hakemler ve ülkenin kayıtlarını, tutan kimselerolarak hizmet veren bir çevre, yani, soylulardan, din adamlarından,kölelerden (kullardan) ve yabancı ülkelerin temsilcilerinden oluşan bir

saray çevresi gelişir. Nüfusun, yaptıkları işler bakımından farklılaşmışçeşitli kesimleri de bu çevrede temsil ediliyor olabilirjer. Bu gruplar,çoğu durumda aynı zamanda, aynı yerde yaşama, ya da aynca aynısoydan gelme temeline dayanmadıklarından, bu tür grup temsilamaçlarıyla, daha yaygın temsil ilkeleri kullanılabilir. Gördüğümüzgibi, söz konusu memurlar, deviel öncesi sistem içindeki çeşitlikonumlardan gelebilirler. Kökenleri ne olursa olsun, devlet bugörevlilerin süreklilik temeline göre hizmet vermelerini ister. Onların

bulunmadıkları, ya da çok az yetkileri bulunarak çok az sayıda bulundukları durumda, devlet ilk güçlükle karşılaşır karşılaşmaz, iç /hasımlıklar ya da tahta geçme kavgaları üzerine çöker; olasılıkla da

parçalanır. Saray çevresinin, kamu yönetimi görevlilerini, halkla ve bugörevlilerin denetledikleri ülkeyle eklemlendirmesi gerekir. Ama altgruplar ve ülkenin bölüm'eri, ister birleştirilmiş, ister onları yöneten^merkez memurlarının yönetimine verilip dağıtılmış olsunlar; göçebe

grupları ister doğrudan doğruya tahta, ister çevre toprakların yerel beylerine bağlanmış olsunlar, merkezle alt gruplara ya da ülkenin bölümlerine göre tanımlanmiş halk kitleleri arasında o ya da bu türden bîr bağlantı sisteminin ortaya çıkması gerekir. Bu, bir üst yargı(temyiz) mahkemesi sistemi, bir gelirleri toplama sistemi ve birsavaşçı yetiştirme sistemi sağlar; daha genel terimlerle belirtmek,gerekirse, devlet egemenliğinin temelini oluşturan bir bilgilenme(enformasyon) sistemini sağlar. 10

Erken devlet doğunca, halk merkezden örgütlendirilen birhiyerarşinin gelişmesini ya da dayatılmasını kabul ederse, ya da ona

başanlı bir karşı koyma gösteremezse, o zaman daha genel ve yayılmış

87



bir erk yapısından, bir yönetim biçiminin erk yapısının farklılaşarakgeliştiği görülür. Artık sıradan bir kimseyi, bir soyluyu, bir köleyi, yada hefhangi bir başka kimseyi, bir uyruk, ya da daha genel bir

kavramla bir "yurttaş" olarak devlete bağlama olanağı doğmuştur.Devletten önce, bir siyasal kuruluş tarafından özümlenme, aynızamanda kültürel olarak da özümlenme anlamına geliyordu. Kültürelözümlenme gereği, aynı siyasal kuruluşa üyeliğin uygulamada birbiriyle sıkı ilişkili yerel grupların üyeliğini kabul etmek anlamınagelmesinden kaynaklanmaktaydi. Hiyerarşi bu sorunu, yurttaşlığı, yaniortak üyeliği icad edip getirerek ve onu faiklı kültürel gruplar arasında

aracılık yapan bir merkezi hükümete bağlayarak çözer. Yönetselyapılar, belli tam zamanlı meslekler olarak uzmanlaşınca, herkesintoplumsal yapının bu farklıla.şmış görünümünde [belli] bir rolü olur.Öyleyse, devletlik durumu, yalnızca uzman yöneticiler anlamınagelmeyip, aynı zamanda hükümetle etkileşimleri, insanlık tarihinde, bu noktadan başlayarak, kendi başına [toplumsal] evrimin birkonusunu oluşturan "uzman yurttaş-uyruklar" demeye gelir.

Bununla birlikte, yukarıda çizilen taslağın sözcüğü sözcüğünegerçekliği yansıtacağı düşünülmemeli. Erken devletlerin istikrarlılıközellikleri görece bir şeydir. Yerel özerk topluluklarla veya şefliklerlekarşılaştırıldıklarında. Onlardan oldukça fazla istikrarlı oldukları

.söylenebilir. Ancak, güçlü komşu devletlerin doğuşu ve birçok içseltartışma kaynağının oluşması, onların zayıflamalarıyla ve

bölünmeleriyle sonuçlanabilir. Taht için, yandaşları olan memurlarcave adayın tahta geçmesiyle ileride memur olacak kimselercedesteklenen krallık adayları arasındaki çekişmeler, bir fetret(yöneticinin, hükümetin belirsizliği) dönemini, bu tür savaşımları,iyice sertleştiren bir iç savaşa götürebilir (Goody, 1966). Bu durumda,ya güçlü bir taraf ve onun adayı kazanır; ya da devlet bölünür,sınırlarındaki toprakları yitirir; veya, genellikle içteki adaylardan biriya da öteki tarafından desteklenen bir dış güç [yabanerdeylet] taıafından boyun eğdirilir. Başlangıçta ticaret merkezini denetleme amacıyla

kurulmuş bir devlet durumunda, ticaret yolları, bu devletinzenginliğinin temel kaynağını elinden alacak biçimde, değişebilir. AğırİÇ ve dış sorunlarla karşılaşan zayif bir yönetim, komşu devletlerin veiç basımların eljne bir fırsat vermiş olur. Devletlik, iç barışı mutlaka

88



güvence altına alan bir durum değildir. Başardığı şey, daha öncekiistikrarsızlığı, siyasal sürecin [normal] bir parçası olarak görülen

bölünmeyi içermeyen yeni.bir örgütleniş biçimiyle aşmasıdır.

6. KÜLTÜREL ETMENLER 6.1. TeknolojiErken devlet sistemlerinin, şaşmaz bir biçimde ileri teknolojideki

gelişmenin ardından göründüklerini gösteren kanıt yok. İleriteknolojilerin merkezi devletle birlikte çıktıkları ya da genellikleonunla bağlantılı olarak doğdukları görülmekle birlikte, söz konusuteknolojilerden olsa olsa pek azı gerçekten erken devletlerindoğuşlarının habercileri, onlara gerçekleşme gücü kazandırıcıları ya daonların doğuş sürecini başlatan olayların tetiğini çekicileri olarakgörünürler, ileri teknoloji ile. hedeflere, in.san başına [dahaöncesinden] daha az çabayı gerektiren yollarla ve araçlarla ulaşılmasınıamaçlıyorum. Bu tür gelişmeler, üretim, ulaştırma, haber-bilgiişleyip değerlendirme.* mimarlık ve bilimsel bilgi gibi alanlardadevletlik [durumu] ile birlikte görülürler. Ancak, şavaş yetenek ve

olanakları gibi bir ola.sılık dışında, söz konusu gelişmelerin çoğu[erken] devletlerin kuruluşundan hemen önce görülen şeyler değildir(karş. Goody. 1971).

Tanmda ve zanaat işlerinde kullanılan temel iş araçlarında, devletinoluşumundan önce ve hemen sonra sistemli - bir gelişmegörülmemiştii'. Ne sabanın ne de makine türünden öteki araçların, heryerde, mutlaka, ya devletin oluşumundan hemen önce ya oluşumunu

izleyen talihlerde ortaya çıktıklar! söylenebilir. Öte yandan, devletinoluşumuyla, özellikle kent merkezlerinde olmak üzere başlayanuzmanlaşma, özel amaçlara hizmet eden araçların kullanılmasında biryoğunlaşmaya yolaçar. Araç kullanmada görülen, herkesin benzeriaraçları kullanması gibi bir durumu ortadan kaldıran bu yoğunlaşma,teknolojik gelişme olanağını yaratan toplumsal temelleri atar. Ancak,daha önce, toplumun, ekonomik ve siyasal bakımdan, bu tür

uzmanların yüreklendirilip desteklenmesini sağlayabilecek biçimdeörgütlendirilmiş olması gerekir.* Ing. "infonııation procession" (ç.n.).

89



Aym genelleme öteki [yüksek, ileri olmayan] teknoloji türleriiçin de geçerlidir. Daha önce gördüğümüz gibi, karmaşık ölçme sistemleri kadar, ileri ulaştırma tekniklerine sahip bir uzak ticaret, kayıttutma ve yazı, karmaşık mimarlık biçimleri yaratma yeteneği, ancaktoplum farklılaşıp, eşgüdümleyici-iş yöneticisi-bürokratik makamlarıgeliştirdiğinde görülür. "Uygarlık" denen şeyin tüm bu göstergeleri,erken devletin oluşumunun ürünleridir. Bunlar bir kez geliştiklerinde,devletin, gereksinim duyduğu şeyleri elde etme ve yetkesinekararlılık kazandırma yeteneğini artırırlar. Ne var ki, daha sonrakiteknolojik gelişmelere neden olan asıl etmenler [yaratıcılar] yetkesistemi ve onun bürokratik memurlar takımıdır. Anıtlar, yollar,köprüler ve kanallar kurmak, çok büyük emekçi kitleleri üzerindedenetimi gerektirir. İşte bu sorunu ele alırken Adams (1975:287)şöyle yazmaktadır:

"merkezileşmiş birimlerin, sayılarının artması yoluyla gözlerönüne serilen süreç, eşgüdümlü bir süreç olmakla birlikte;teknolojinin türünde herhangi bir büyük değişmeyi gösterensüıeç değildir."

Adams, erken devletin oluşması boyunca, teknolojik olanaklara sahipolmada niceliksel bir artışın görülmekle birlikte, gerçekten büyükniteliksel yeniliklerin görünmediğini, ama görünse bile bunların çokfazla olmadığını söylerken Carneiro'ya göndermede bulunmaktadır.Ancak devletler gelişip, rollerde uzmanlaşmayı kaynaklar üzerindekideı^timlerini aı tırma yolunda kullanmaya başladıklarında, ama ancak ozaman, teknoloji "uçuş”a geçebilir.

Bunun tek olası kuraldışı örneği, .savaşttr. Kuşkusuz devletlerinsahnede görülmesiyle birlikte savaşın da geliştiği görülür. Tüm erkendevletler, zaman zaman kendilerini savunmak, kendilerine haraç ödeyen

bağlı (tributary, bağımlı) 'siya.sal kuruluşların ayaklanmalarını

bastırmak, ya da hasım devletleri yok etmek zorunda kalırlar. Süvariler,arbaletlcr (cross-bow=tatar yaylan) atlı savaş arabalan. barut ve bir sürüöteki teknik araç gereç, devletlerin çıkışından sonra hızla gelişenşeylerdir. Monarkın savaş alanına büyük ordular sürebilme olanağına

90



kavuşması üzerine, son derece önemli bir uzmanlaşma alanı duruıirıunagelen askeri strateji de öyle. Dolayısıyla, öteki teknoloji türleri gibisavaşın da devletlik durumu ile canlandınidığı söylenebilir. Bununla

birlikte, göçebelerle tarımcılar olarak, devlet olmayan iki siyasalkuruluşun yerel denetimi ele geçirme yolunda birbirleriyleuğraşmalannın devletin kurulma sürecine yolaçtığı durumlarda, üstünaskeri teknoloji, zaferin o ya da bu tarafa geçmesinde yaşamsal roloynayan bir konuma geçer. Bu durumda fetih devleti doğar ve bu devlet,hiç değilse bir dereceye dek, yenenlerin askeri teknolojilerininüstünlüğüne dayanır. Otterbein (1970:44-48) bu yolda, silah donanımı

ile. orduda profesyonelleşme derecesinin kolaylaştırdığı siyasalmerkezileşme arasında bir bağıntının (korelasyonun) bulunduğunugösterecek kadar ileri gider (1970:48). Ancak, profesyonel askerlikolgusu genellikle siyasal merkezileşmenin bir ürünü olduğuna göre,askeri teknolojinin devlet oluşumunu etkilemesi kadar, gelişmeninyarattığı bir gerihesleme süreciyle, ondan etkilendiği söylenebilir.

Sulama, özel bir sorundur. Wittfogeîin (1957) geniş çaplı sulama. sistemlerinih ister istemez devletliğe yolaçtığını ileri süren özgünvarsayımının gözden düştüğü birçok kereler söylendi (Woodbury, 1961:Adams, 1966; Clae.ssen. 1975). Gene de bu varsayımın değiştirilmiş ba

biçiminin bugün yeniden canlanduilmasıyla, sulamanın, merkezileşmeyolundaki gelişmelerin yoğunlaşmasına yaradığı ya da söz konusugelişmeyi desteklediği ileri sürülmektedir (Claessen, 1975:56). Sözkonusu düzeneği sanırım daha önce tartışmıştık. Hunt ve Hunt'un(1974:154) belirttikleri gibi su [kaynaklarının] kıtlığı, sulama sistemleri

ve bir siyasal hiyerarşi (a) daha fazla çatışma (b) "çatışma çözücü"kuramların daha çok kullanılması sonuçlarını yaratacak yolda,

birbirlerini etkilemektedirler. Toprak kıtlıklarında ya da savunmasurlarının gerisinde sıkışıp kalma dunımlannda, kavgalarda görülen artışda, yargısal işlerde ve işyönetimine ilişkin işlevlerde artış yoluyla,siyasal hiyerarşinin erkinin artmasına götüriir. Böylece $ulama.yanında(su kıtlığı, tartışma sayısında artış ve çatışmaları çözüp yatıştırmakla

sorumlu bir siyasal hiyerarşi gibi) öteki etmenlerin de bulunma.sıdurumunda, daha yoğun bir meıkezileşmeye yolaçabilir. Bu nedenle bazı bilginler, sulamanın etkisine duyulan ilgiyi yeniden canlandırmaya başladılar (Dovvning ve Gibson, 1,974; Claessen. 1975).

, 91



6.2. Bir Devlet Dininin Oluşup Gelişptesi

Devlet öncesi tojûmlarda. erk sistemi, dinsel inanç ve eylemlerlesıkı bir bağlantı içinıtedir. Sık rastlanan bir durumla, bir yerel başkanın ya da yerel ydşlılar kurulunun, toplumun mutluluğunu artırmakiçin, dirilerle ölüler arasında aracılık ettikleri görülür. Başkan, genellikle, halkını büyücü kanlara, hastalıklara, çocuk ölümlerine ve öteki

belalara karşı korur. Arabuluculuk yapıp yargı verme güçleştiğinde,[sanıklan] yargının tinsel güçler tarafmdan verildiği [düşünülen] orda-li* sınüvından geçirmeye başlayabilir, ya da kendisine kararlarındayardımcı olan uzman kahin-danışmanlara dayanabilir. Dolayısıyla bir

yerel başkanın etkinin ve yetkesinin arttığında kendisine bir grup yerelsiya.sal kuruluşça, grubun şefi olarak danışıldığı ve bu grubun kamusalişlerini yürüttüğü zaman, doğaü.stü güçlerinin ve bu güçlerin kullanılması gereksiniininin de, iasanlar ve nesneler üzerindeki denetiminin çapım ve derecesini aynı oranda artııtnasında şaşılacak bir yan yok.

Şefler ve monarklar, dinsel törenlerde, daha az hiyerarşik sistemlerden çok daha incelikli ritüellere başvururlar. Bloch (1974) day-rarlıŞlannın ritüelleştirilmesindeki artışların, aslında yetkenin incelikderecesindeki artış olduğuna değinmektedir. Ritüel. kolektif durumlarıyineleme özelliğinden dolayı, davranış kurailarmın vurgulanması, dahadoğrusu .sert bir biçimde dayatılması demektir; öyle ki tüm topluluksöz konusu ritüel uygulamasını yürütmekle görevli kimselerin buyurduğunu yapıp, onların erkini kabul ettiğini, eylemleriyle gösterir. Buanlamda der Bloch, ritüel, kültür biçimine sokulmuş ve sim

geleştirilmiş yetkedir. Bu niteliğiyle yetkeyi desteklemektedir. Dolayısıyla, bir yerel başkanlık makamına bağlanmış ritüellerdeki artış, o başkanın yetkesinde bir artış demektir, ya da böyle bir artışıkanıtlamaktadır.

Ve gerçekte de olan budur. Netting (1972) Kofyar şeflerininkendilerine komşu topluluklar üzerindeki yetkelerini, topraklarınyetersiz kalması, toprak sahipliğini düzenleyen kuralların

inceliklerinin arlınlması, artan çatışmaların bir sonucu olarak en* Bir kimsenin suçlu olup olmadığını saptamak için, eli kaynar suyun içine batınlıp şişip şişmediğine bakmak gibi, sonucu rastlantıların, dayanmanın ve hiylelerin belirlediği çetin fizik sınavlardan geçirme göreneği (ç.n.).

92



yetenekli hakemlere daha fazla yük yüklenmesi sonucundaartırdıklarına değinmişti. Bunlar olurken, başkanlık makamına

bağlanmış ritüellerin artması yanı sıra, başkanlığın doğaüstügüçlerinin arttığı da görülür. Bu etmenlerden herbiri ötekisini

destekleyerek, halkın hizmetlerine daha fazla başvurmak zorundakaldığı şefin erkindeki artışa yasallık (meşruiyet) kazandırır.

Daha önce de belirttiğimiz gibi, bir siyasal makamın işlevlerindekiartış, ona daha büyük miktarlarda erk ve yetke sağlar. Bugerçekleşince, yeni doğan makama yüklenen ritüellerin ve doğaüstügüçlerin de arttığı görülür. Burada önemli olan nokta, böyle doğaüstügüçlerle desteklenen erklerin, devlet öncesi siyasal kuruluşların

önderlik biçimlerinin asal özelliklerinin uzantıları olmalarıdır. Devletoluşumunun ve şefliğin yaptığı şey yalnızca, bu kültürel özellikleri, başkanlık rolünün siyasal yönlerindeki gelişmeler boyunca, daha inceişlenmiş biçimlere sokmaktır.

Bu tür ritüellerin ve yetkilerin belli bazı biçimleri çok genişalanjara yayılmışsa da. kesin biçimleri [bölgeden bölgeye] çeşitlilikgösterir. Bir yerel şefe duyulan saygıdan (respcct) şef olan kimseler

için duyulan yüceltici saygı (reverence) ve ilk monatklar, karşısındaduyulan korkulu saygı (awe) gelişir. Monark. görevi başına geçergeçmez, bedeni, kişiliği, eşgüdüm içine sokulmuş siyasal kuruluşuntümünün gücüyle özdeşleştirilir. Sıradan kimselerin kendisine, ondanaşağılıklarını gösteren simgesel jestler kullanarak, dikkatleyaklaşmaları gerekir. Bilgeliğin makamı olarak görülen başınadokunmak, birçok yerde tabu sayılmıştır. Kendisine yaklaşmak içinözel ritüeller geliştirilir. Batı Sudan'da kendisi bir perde arkasında,hatta bir kafes içinde saklanır ki, hiç kimse krallık huzuna gereğindenfazla yaklaşmasın. Biıçok yerde belli aralarla toprağı yeniden bereketlikılar ve atalarının, yalnız kendi soyunun ve köyünün değil, artık tümülkenin ataları sayılan krallığın atalarının, mezarlarına kurbanlar Sunar.

Hakemlik, ve yargı verme ile savaş eylemleri, hiç değilse sözlügeleneklerde, genellikle, şefin doğaüstü güçlere sahip olduğu yolundaki

bazı inançları pekiştirir. Kendisinin en güç davaları mucizeyaratırcasma çözdüğü düşünülür. Ve savaşlarda, kuşatmalarda, düşmangruplara karşı akınlarda, ordularının kazanmasında etkisi olan [etkisi

93



olduğu düşünülen] sihirsel yöntemleri vardır. Tannlar. atalar ve ruhlarkentüsini. insanlarla evreni denetleyen gizemli güçler arasında bir aracıkonumuna getirecek yönde desteklemektedirler.

Söz konusu [toplumsal] evrim yönündeki olaylar dizisiyle. bağlantılı bir başka olgu, incelikli tahta çıkış ve cenaze ritüelleri yanısıra, krallık giysi ve alametlerinde görülen gelişmedir. Makamımakutsal simgelerinden olan bir davul, bir değnek (asa) tahtın önünekonan bir ayak dayanağı (stool) ve bir boyun, dayanağı ile, kutsal, gizli bazı nesneler gibi, başkanlığın donanımlarını oluşturan şeyler, şeflikve krallık makamlarının doğuşuyla hızla daha incelikli biçimler alirlar.Bu nesneler, devletin, herhangi bir temsilcisinin üzerinde ve onun

yaşamıyla sınırlı olmayan bir yaşama (sürekliliğe) sahip olduğunugöstermeleri kadar, merkezi yöneticinin yetkesinin de simgeleridir.Tahta geçiş, bu nesnelerin koruyuculuğunu (emanetçiliğini) üstlenenya da onların zilyedliğini elinde tutan bir Ana Kraliçe gibi kimsenin(Cohen, aynı yer) onları yeni yasal yöneticiye yasallık (meşruiyet)kazandırmak için kullanmasını da içerir.

Tahta geçiş ve krallık törenleriyle gömülme, yerel önderlerin başageçiş ve ölümlerindeki törenlerden çıkıp gelişmiş özel olaylar olmakla

birlikte, bunlar öylesine işlenip geliştirilmişlerdir ki, tahta çıkıştöreninden geçirilen kimseyi, krallık ailesinin öteki üyelerinindüzeyinden alıp, devletin önderliğine yükseltir. Ölümü ise. önderin,krallık hanedanının ata larr arasına yerleştirilmesi demek olup,kendisinden sonraki monarklar. bu konumundan dolayı kendisine başvurabilüier ve kendisi onlar için aracılık edebilir.

Kimi yazarlar (Service, 1975; Adams, 1975) bu gelişmelerde, etkendevletlik durumu ile "teokrasi” ya da "tann krallık" durumununçakışmasını görürler. Kuşkusuz, tüm erken devletlerin, doğaüstügüçlere sahip olduğuna, krallık atalarına yakınlığına ve halkı içininsanlarla tanrılar arasında aracılık yaptığına kesin kes inanılanyöneticileri vardır. Bununla birlikte, unutulmaması gereken şey, buözelliklerin, devlet öncesi sistemlerde yerel önderlerin gördükleri dinsel

işlevlerin işlenip geliştirilmesinden başka şeyler olmadıklarıgerçeğidir. Tanrı krallık, her yerde, böylesine işlenen doğaüstükonumun özel bir biçimidir ve bu durumda yönetici, eski Mısn'da

94-



-olduğu gibi, başka nedenle değil salt yönetici olma sıfatıyla, birtanridır. Yaygın bir uygulama olmasa da, tanrı krallığın, erkendevletlerce çok daha evrensel çapta uygulanan devlet dininin belli biruzantısı olduğu söylenebilir.

Daha genel geçer terimlerle belirtmek gerekirse, devlet, kendiyetke sistemini, gücü herşeye yeten ve doğaüstü bir varlık biçimindesunup, ona bir yasallık kazandırarak, yetke istemini destekleyecek birteoloji geliştirir. Halkının makamından beklentilerinin artması,önderin erkini ve yetkesini artırdığı gibi, önderin toplumun içindeki vedışındaki kimselere karşı erkini destekleyip açıklayan dinsel vesimgesel anlamlar ve inançlar da onun erkini ve yetkesini anırır. DahaÖnce ülkenin ve halkının bereketi ile ilgili olan inançlar takımı, ya dahalkça, atalarca ve o yerin ruhlannca onaylanıp savunulan doğruluklailgili kurallar, şimdi, açık amacı yöneticinin yasallığına. halka karşıgörevlerine ve halkın ona karşı görevlerine ve halkı yararına doğaüstügüçlerle ilişki kurup aracılık yapma yetkilerine yaptırım sağlamakolan devlet dini biçimine girer.

6.3. Yeni Bir Etniklik Olarak Devlet

, Devlet öncesi şeflikler ve yerel özerk siyasal kuruluşlar, kültürel bakımdan türdeş bir yapı gösterirler. Bunlarda halk başka bir yerdengelmiş olabilir; yerel gruplar onların içinde eritilmiş bulunabilir; sözkonusu siyasal kuruluşun yaşam dokusunda farklı kültürel renklergörülebilir; gerçekte de böyle farklı refiklerin görüldüğü bilinmektedir.Bununla birlikte, herhangi bir belli zamanda, dilde, kültürde,değerlerde, ekolojide, kuruluşlarda, teknolojide, aile yaşamında, dindeve toplumsallaşma biçiminde, yaygın ortak özellikler bulunur.

Toplumun birimleri birbirinden kopup ülke içinde çeşitli yerlereyayıldıkça, farklılaşmalar doğar. Genel olarak ortak etniklik [etnikalandaki birlik] siyasal birlikten daha geniş çaplı ve daha kapsamlıdır.Ama devlet doğunca, çok etniklilik olanak içine girer; hatta kaçınılmazolur. Bir devletin içinde, etnik gruplar [ondan] yarı yarıya ayrıvarlıklarını sürdürebilirler ve kendilerini çeşitli yollarla merkeziyönetsel yapıya (merkezi devlet yapısına) bağlarlar. Etnik grubunkendisi ise, belli bir yerel bölgeyle, ya da bir veya daha fazla işle,meslekle özdeşleşmiş olabilir veya yayılmış olup, kendini bağlı bulunduğu bütüne çeşitli yollarla uyarlayabilir. Şurası apaçıktır ki.

95



etnik grubun toplumsal, siyasal ve ekonomik bakımlardan.sımrlandırılmışlık derecesi, onun varlığım devlet içinde faiklılaşmış bir kesim oiartd; sürdürebilme derecesini gösterecektir. Burada önemliolan nokta, devletin etnik grupları yetke yapısına bağlayacak ayn aynyollar yöntemler yerleştirerek özümleme yeteneğidir. Daha öncegördüğümüz gibi, devletlik. yalnızca uyruk olan kimseleri değil.

yuritaş olanları da. yani, devletin içindeki ve dışındaki kimselerlekültürel, ekonomik ve toplumsal ilişkileri ne olursa olsun, karmaşık bir yönetsel aygıta karşı kayıtlı şartlı haklara ve görevlere sahip olankimseleri de içerir.

Bu, yurttaşlığın tek bir biçiminin ve değişmez bir konumunun bulunduğu anlamına gelmez. Erken devletler, yeni gruplan içlerine almakve siyasal kuruluşun belli kimseleri ile kurduklmı esnek ilişkilerinisürdürmek için,vbir dizi teknik geliştirirler. Göçebeler, genellikle etnik

bağlarla ya da klan bağları ile birbirlerine bağlanmışlarken, yerleşikyaşama geçmiş gruplar, üzerinde yaşadıkları toprağın sınırlarıyla belirlenmiş birimler kullanabilirler (Cohen. 1971). tnkalar, genellikle, yendikleri halkın bir bölümünü veya büyük bir bölümünü alıp, onları

ba.şka yerlere dağıtu-larken. krallık bölgesindeki köyleri ahp, yeni fethedilen bölgelere yerleştirdiler (Moore. 1958:103). Dahası, erk.özellikle merkezi hükümetin kamu yönetimi görevlilerinin erki, çoğukez üyeleri aynı etnik kökene sahip olan bir siyasal sınıfın tekelindetutulur; erk sahibi siyasal sınıfa belki bir de köleler,* hadımlar vekrallığın sığıntıları gibi elifin alt kültürüne sahip kimseler eklenebilir.

Devlet, merkez ve çevre gruplarının bir örgütü olarak doğunca,doğrudan doğruya onun üyesi olmak bile, ortak bir etniklik yaratmayolunda işleyen seçici bir baskı oluşturur. Ortak bir siyasal hiyerarşiyeüyelik, askerlikle ilgili yükümlülükler, devlet içindeki ekonomik

bağlar ve etnik gruplar arası ilişkileri artıran öteki bir sürü etmen, bunların tümü, tüm etnik gruplan kaplayan (pan-etnik) kültürel bağlaroluşturma eğilimi gösterir. Ticaret için bir "lingua franca"** [Frenkdili, etnik gruplar arası ortak dil] gelişir; yerel dinlerin varlıklannı

* Kullar, kapıkıdlan tç.n.).**A kden iz kıyıtann da k onuşu lan. Roma dilinden' bozma ortak ticaret d ili (ç.n.).

%



sürdürmesine izin verilmiş olsa bile, devlet dini ağır basar. Devlete,ayn yerel görenekleri olan gruplar arasında âcılık yapma olanağınısunan yasalalar, "ülkenin yasaları" durumuna gelir. Ortak yurttaşlık,oluşup gelişen bir devlet kültürünün üzerinde yükseleceği temelleridöşer. Dolayısıyla [etken devletin doğuşu yönündeki] evrimin, yalnızcatürdeşlikten uzaklaşan (hetorejenlik yönünde) bir eğilim olmadığısöylenebilir. Gerçekten, Carneiro'nun (1975) da belirttiği gibi. z.amaniçinde devletlerin sayısında azalma olur.

Yeni doğan ulusal kültürün alacağı biçim "büyük gelenek” ve"küçük gelenekler" denen etmenlerce belirlenir. Büyük gelenek,

başkentin ve onun yönetici konumunda bulunan grubun geleneğidir.Küçük gelenekler, yerel halkların gelenekleridir. "Büyük gelenek", erk,zenginlik ve kent yaşamı ile bağlantılıdır. Bu gelenek, yerel kültürlerlekarışarak ve yavaş yavaş merkezden çevreye doğru yayılarak, sonundaulusal kimliği yaratır. Ancak, ekolojideki farklılıklar, örneğingöçebelik, derinlere inen .sağlam köklerin varlığı, dıştan içe göç veyeni kültürel grupların toplumun içine alınmaları, türdeşliğe bazısınırlılıklar getirir. Yabancılar, devlete yurttaşlar olarak katılırlarken,kendi kültürlerinin önemli öğelerini alıkoyarak, bünlan durmaksızınulusal kültüre sızdırmış olurlar. Elit kültürden etkilenen ulusalkültürler böyle doğar. Öte yandan farklılaştıncı güçler varlıklarınısürdürürler; öyle ki. yurttaşlık hiç bir zaman yalnızca kültüredayanmadığından, türdeşliğe hiç bir zaman ulaşılamaz. İngiltere'de birtngilizliğin gelişmesi, yüzyıllar almıştır. Tam tngilizleşme süreci

başarıya ulaşıyor gibi göründüğü sırada, imparatorluk çökmüş ve

İngiliz olmayan halklar Ingiltere'ye göçe başlayıp. Ingiliz yurttaşıolmuşlardır. Bu. siyasal kuraluş içinde yeni çeşitlemeler ve .sonundaİngiliz ulusu için yeni ve farklı bir ulu.sal kültür oluşturma yolundagelişecek yeni eğilimler yaratmıştır.

Erken devletlerin en fazla evrensellik gösteren kültürel özellikleri,yöneten ve yönetilen olmak üzere iki sınıflı bir .sistemin ortayaçıkmasıdır. Siyasal erki nasıl ele geçirmiş olursa ölsün, yönetici grup,

kendi içinde kültürel bakımdan farklılaşır. Hindistan ya da Rwanda[erken devleti] gibi kast düzeni bulunan yerlerde, yönetici grubun altgrupları oluşabilir. Gene de yönetici grup, sınırları açık olarak

97



çizilmiş, kültürel bakımdan farklı bir birlik oluşturur. Daha yakındanincelendiğinde, yönetici gruplar, krallık ailesi üyeleri, bükokrat kullar(kapıkulları) fief sahipleri, ordu, din adamları vb. kesimlere bölünmüşoldukları görülebilir. Ama bir ulusal kültür açısından bakıldığında, birkimse ya yöneten ya da yönetilen konumundadır./Sonra kültür,uyruk-yurttaş konumundaki insanlar arasındaki etnik grupları, "avamhalk" denen tek bir büyük ğrup oluşturacak biçimde ve bütünün ötekitamamlayıcı parçası olai’ak devlet görevlilerini yani "soylular" denenkimselerden oluşan bir yönetici grubu oluşturacak biçimde hamur edip birleştiren bir sınıf sistemi yaratır.

İnsan etkinliklerini, etniklik ötesinde kalıcı bir temel üzerinde pekiştirip. Örgütleyip, eşgüdümleme olanak ve yeteneğine sahipolmak, devletlerin kurulmasında hedefe doğru atılmış, önemi sonderece büyük bir adım, bir sıçramadır. Bir devlet kültürü oluşturmayönünde bazı eğilimler doğar; ama bunun tersine. farklıla.şma yaratıcıeğilimler, devletlik tarafından denetlenmez. Ve insanlığı kültürünyarattığı yerel bağlılıklar ötesinde, farklılaşma sürecinin ve geçmiştarihin ötesinde bir bağla bağlama olanak ve yeteneği, uzantılarındanve sunduğu olanaklardan, iıvsan türünün daha tam olarakyararlanamadığı bii' düşüncedir.

6.4. Siyasal Kültür ve Devletlik

• Hiyerarşi. Önderlere duyulan saygı, erk ve yetke alanında görülenhaksızlıklarla uğraşılmasını isteyen değerler, devlet öncesi sistemlerde,özellikle şeflik sistemlerinde gittikçe artarak görülen özelliklerdir. Ancak. devlet öncesi sistemlerde aynı zamanda, tuttuğunu koparma,kişisel siyasal beceri ve başarılı olma gibi niteliklere sahip olan hırslı bir insanın arkasına birçok izleyicilerin takılması olasılığı dayüksektir. Bu tür siyasal sistemlerde "büyük adamlar" ya da "nüfuzlukişiler" için yerel kamu görevi makamlannda ya da şeflik kamu görevimakamlannda genellikle o ya da bu türden bir görev bulunur. Bu türtoplumlarda eşitlikçilik, toplumun dokusunun derinliklerinden örülüpgelmiş olan bir teldir. Birçok kimse başan kazanmaya çalışabilir;

başarı kazanabilir ve başarısından dolayı hayranlık toplayabilir. Ama bu her zaman belirli sınırlar içinde olur. Belli bir sınırın ötesinde başarı ya da ardarda başarısızlık, bazı kötü güçlerin ürünü olarak

98



görülebilir; böyle kötülük güçlerinin, bahtsızların başına olduğu kadar,gereğinden fazla baştffih olmuş bir azlığın başına da bela getirdiğineinanılır. Siyasal düzeyde bir önderin herkese hakettiğini vermesi gerekir. Yetkenin (otoritenin) haklı nedenlere dayanılmaksızın kullanılma-

. sı. desteğin, dolayısıyla erkin azalmasına yolaçar. Devlet öncesi topluluklarda her adamın ileride bir şef olma olasılığı vardır (LeVine, 1966).

Ama erken devlet görününce, eşitlikçilik ahlakında hızlı birzayıflama eğilimi görülür. Avcılık ve toplayıcılıkta eşitlikçilik ağır

basar; devlet öncesi yiyecek üreticilerinde, hiyerarşi ve eşitlikçilikanlayışlan (kavramlan) birbirleriyle çekişle içindedirler. Devletlerdeise hiyerarşi, toplumda başat ve belirgin bir konuma yükselmiştir.

Merkezi yönetim sistemlerinin uzun yaşamlı olmaları, eşitsîzliğitoplumun temeline yerleştirir ve eşitsizlik, siyasal kültürün en gözeçarpan öğesini oluşturacak bir öneme kavuşur. Batı Sudan'da bironaltmcı yüzyıl saray yazmanı, kötü birmonarka sahip olan halkların,İliç bir monarka sahip olmayan halklardan bin kat daha iyi durumdaolacaklarını yazdığı zaman, devletin çeşnisini yakalamış bulunuyordu(Fartua. 1928).

Siyasal kültürün ayrıntıları, ast - üst ilişkisinin değeri odağındatoplanır. Erken devletlerde başarıya, bireylerin soyut bir yetkinlikölçütüne ulaşmak için gösterdiği kişisel açık çabalan yoluylaulaşılmaz (McClelland. 1961). Tersine, saygının ve uymanın(deference) erdemlerinin her zaman vurgulandığı görülür. Hanehalkı

başları, yerel önderler ve hepsinden önemlisi doğrudan doğruyayönetici, ekonorhik. toplumsal ve siyasal yaşamın gerekliliklerininarttığı bft toplumda, güvenlik ve makam (pozisyon) sağlayan,

başkalarının iyiliğini isleyen (hayurhah) babaca koruyucular olarakgörülürler. Hiyerarşinin, kişiler arası ast - üst ilişkisinin taşıdığı

büyük önem. Ibn Haldun'un yazılarında ve endüstri öncesi devletsistemleri betimlemiş olan hemen tüm öteki yazarların yapıtlarındayansımıştır (Nadel. 1942; Smith, 1960; Gohen, 1967).

Fallers (1973:170) ast - üst ilişkilerinin Bağanda krallığındataşıdığı önemi çok iyi ortaya koymaktadır

"yalnızca mertebe farklıhklarından ç(*, bireyler arasındaki ast-üst bağını önemli kılan koşullar, günümüzde... çağdaş ekonomik

99



ve siyasal ilişkiler alanında olduğu kadar< daha geleneksel bağlamlarda da olmak üzere, hemen her yerde kullanılmaktadu*...Bağanda insanı, bir kimsenin dünyada patron-sığıntı bağıdoğasındaki türden bağlar kanalıyla ilerleyeceğine inanır. Popüler bir atasözünde... "itaatli bir hizmetçi efendisinin tacını savaşalanına taşır" denmektedir. Sadakatla gösterilen hizmet zenginliğeve görkeme ulaşma fırsatı tanınmasıyla ödüllendirilir. Bir efendihizmetçisinde... sadakat ve itaat arar. Buna karşılık bir hizmetçikibar ve, "üstlerinin gözüne girmiş" bir efendi ister."

Erken devlet betimlemelerinde sık sık karşılaşılan bu tür bir açıklama,siyasal kültürün özünü, bir siyasal kurulüş içinde uygun davranışyolunun ne olduğunu gösteren değerler ve simgeler takımını ortayakoymaktadır. Bürokraside hizmetin çoğunun karşılığı maaşla ödenmez;üstlere sadakat ve itaat astın erk ve yetke sistemine daha fazlakatılmasına izin verilerek ödüllendirilir. Hiyerarşik şebeke sistemi,sadakate, itaate büyük önem veren bir küjtürel .sistemle ve ondan eldeedilecek ödüllerle desteklenir. Kuşkusuz, bununla birlikte işleyen birsüreçle, siyasal kültürün aynı zamanda, kibarlık erdemine, eliaçıklığave astların üstlerce korunmasına önem verdiği görülür. Umursamaz,küstah, pinti üstler, kendilerine bağlı olan astlarını ellerindenkaçırırlar; dolayısıyla çoğu kez .sahip oldukları astların sayısı oranındayaşama geçirilebilecek erki ve yetkeyi yitirirler. İyi bir önder "halkınaakan ırmaktır" ve böyle davrandığında, halkı onun sancağı altındatoplanacaktır.

Böyle bir kültürel vurgu, bir hiyerarşinin yaratılması gereksinimi

üzerine ve bir hiyerarşinin yaratılması üzerine ortaya çık*ar. Yeniilişkileri temsil etme yolunda, önce, yeni yollarla da olsa, elaltında bulunan [eski] kültürel malzeme kullanılır. Önderler, sıradan halkagöre sahip oldukları yeni Ve ulu konumu simgesel olarak belirtmeküzere "aslan" ya da "fil" olarak nitelenmeleri yanı sıra "hepimizinatası”* gibi sözlerle dile getirilen kimseler olarak görülürler. Bir bölge, sülale ya da köy başkanma [sürünün, tarlanın ilk ürünleri

olarak] verilen ilk meyveler, bir şefe ve sonradan kral olan bir öndere "Atatürk" sifattnı anıjtınyor, Türkiye Cumhuriyeti'nin doğuşunda erken devlet öğelerinin ne ölçüde görüldüğünün araştıntnıası ilg inç olurdu (ç.ni).

100



ödenen yıfiık hm:aç ve vergilere dönüşme yolunda gelişir. Nyakusa'da,yeni bir şefin sadıçlan [yaşıtlan] kendisine alacağı ild ana kraliçenin,gelecek kuşağın şeflerini doğüracâk kimselerin başlık bedelini'öderler.Bu kimseler, başlığın ilenm esine katkıda bulunrnalan bir göreneğingereği olan şefin kendi soyunun yaşıtları değildir. Tersine başlık

bedelini, şefle olan dayanışmalarının bir simgesi olarakkullanm^tadnlar. Krallığın yükümlülüklerinin öndegelen bir biçimi,simgesel olarak, önderlerin ve uyruklarının nasıl birbirlerininyazgısıyla karşılıkH olarak bağir bulunduklannı gösterecek yöndegenişletilmiştir. Devletin gelişmesinin daha sonraki aşamalannda,üstlere yapılan bu tür ödemeler, yurttaşlardan toplanacak gelirleri ve

siyasal hiyerarşiye ödenecek yükümlülükleri temsil eder.Erken devlet toplumuna yönelen toplumsallaşma, özerklik

eğitimine, uzmanlaşmış olmayan sistemlerden çok daha az önemyükler (Barry ve Paxson, 1971). Çocuklara, uymanın, üstlere(büyüklere) saygı göstermenin değeri ve boyun eğme davranışındanhakettikleıi yeri elde edebilmelerinde kullanılacak bir tür para olarakyararlanmanın gerektiği öğretilir. Ama bu, tarım ile birlikte gelişen,

daha büyük ve daha eşgüdümlü toplumsal birimlere duyulangereksinime dek dayanır. Yetke ve disiplin, yiyecek üretici toplumunönemli özellikleridir. Daha çok sayıda insanı elde tutma, <Ma çokyetkeyi ve bir üste bağlanıp boyun eğmeye daha büyük önemverilmesini getirir. Bir başka deyişle, kişisel özeıkUk, devlet öncesi,avcılık takımlan sonrası düzeylerde de bulunan ve önem verilen birdavranış iken, üste bağlanıp boyun eğme ye bu davranışa önemverilmesi ise, büyük ve hiyerarşik örgütlü handerin toplumun temel

birimini oluşturduklan toprağa yerleşmiş ve yiyecek üreticisitoplulukların gelişmesiyle iyice yerleşmiştir. Böylece, boyuneğmenin, disiplinin, sadakatin olumlu; özerk davramşlann olumsuzdavramşlar olarak değerlendirilmelerinin, siyasal karmaşıklıkla oraıdıartan bir bağıntı içinde bulundukları söylenebilir. İçsel ve dışsaldeğişme güçleri ortaya çıkar çıkıriaz, neolitik sonrası toplumdan berivar olan boyun eğmeye ilişkin değerler, hiyerarşinin, çocuk eğitimi

yoluyla kopya edilerdc çoğdtılacak bir değer olarak gittikçe daha fazlaödüUoıdirilmesiyle, söz konusu değişiklikleri desteklerlo-. Hiyerarşikdenetim, hiyerarşinin yasallığını artıran ve sağlayacağı yararlann

101



önçmini vurgulayan bir siyasal kültüre gereksinim yaratır. Bü nedenle,erken devletlerin, şaşmaz biçimde böyle bir ideblojik sistemyaratmalanna şaşmam^dc gerekir.

7. SONUÇDevlet, siyasal sistemlerin, ötekilerinden merkezi bürokrasiyle ve

toplumun kendisine bağımlı kesimleri üzerindeki bir merkezi erkkanalıyla güç kullanma üzerinde kurduğu başat denetimiyleayırdedilebilen, böylece özgüllüğü gösterilebilen bir türüdür. Ötekitanımlarla karşılaştmldığında, bu tanımın, devleti, birbirlerine göredurumlan, insanlığın siyasal evriminin bir betimlemesini veren tümsiyasal yapılar listesi içinde bir yere oturtan, heuristik (kavramayıkolaylaştmcı) bir değer taşıdığı görülecektir. Bu tanım: (a) yetkeninyapısının, siyasal etkinliği ve bu etkinliğin içinde yürütüldüğü örgütü büyük ölçüde belirleyici etmen oluşturduğu ve (b) yetke yâpısmdakideğişikliklerin neİer olacağını seçen [belirleyen] güçlerin, siyasalevrimin temelinde yatan nedenleri oluşturduğu varsayımlarınadayanmaktadır. Daha ayrıntılı bir düzeyde ele alındığmda, bu, devlet

sayılan siyasal sistemlerin ortaya çıkış nedenlerinin, merkezileşmişsiyasal kuruluşlann iki büyük sımfı arasındaki, yani şeflikler ve devletarasındaki farklann neler olduğunu sorarak yanıt bulunabileceğianlamına gelmektedir. Burada [daha önce] tartışılan söz konusufarklılık, devlet sayılan yapıların, sisteme, o zamana kadardesteklenemeyen bir olgu oluşturan bölünebilen siyasal güçleriaşabilme olanağı vermesi olarak gözlemlenmiş bir olguyadayanmaktadır; öyle ki, siyasal yapıların bölünüp parçalanmaları,devlet öncesi siyasal yaşamın istatistiksel olarak "normal"sayılabilecek bir özelliğini oluşturmaktaydı.

Devlet yapılarının ortaya çıkışı hakkında [bu yazıda] onu nüfus baskıları, uzak ticaret, coğrafi konum, savaş, fetih, savunma, içsavaşımlar ya da merkezileşmiş denetimin daha sürekli biçimlerininsağlayacağı yararlar ile açıklamaya çalışan kuramlar ileri sürülmüştür.Hem kuramın hem verilerin daha yakından incelenmesi, buetmenlerden hiç birisinin devletin oluşumu için yeterli olmadığını vehatta onların devlet oluşumunun hemen öncesinde görülen olgularolmadıklarını gösterecektir. Devletin nedeni oldukları ileri sürülen

102



etmenlerin birçoku, sözgelimi yönetici smifın kıt kaynaklara ulaşmayollan üzerinde denetim kurma özelliği, devlete d o ^ evrim gösterenolgular dizisinde, bu olgulardan hemen önce görülen [nedenseletmenler] olmaktan çok onların sonucu olduğu görülmüştür.Dolayısıyla, söz konusu süreci, bir bütün olarak işleyen bir sistemolarak algılayan Wright ve Johnson (1975) gibi yazarlara katılıyoruz.Siyasal, toplumsal, ekonomik ve kültürel yaşamın öteki niteliklerinideğiştiren eğilimler dizisini başlatan neden ne olursa olsun, böyleceçeşitli hareket noktalanndan hangisinden çıkılmış olunursa olunsun,

birbirlerine çok yakın sonuçlara ulaşılmaktadu'.Siyasal evrimin niçin böyle bir buluşma noktasına ulaştığı ilginç

bir soru olup, aşın genelleştirmeleriyle ve olaylara dayanan neden -sonuç ilişkileriyle açıklama eğilimi taşıyan kuramlanyla, sorunu

bulandmna eğilimi gösteren araşbrmacılarca pek sık değinilmeyen birsorudur. Burada takınılan tutum, bir toplumun^ yeüce yapısını, onundaha kalıcı ve istikrarlı yerel üstü hiyeiarşiler yönünde değiştirmeye

başladığmda, doğrudan doğruya siyasal olanın, sistemin ekonomik,toplumsal ve kültürel boyutlannda gittikçe daha güçlü bir değiştirme

etmeni (belirleyicisi) durumuna geldiği sonucuna götürmektedir. Tümsüreç, içinde, ekoloji, ekonomi, toplum ve topluluklar arası çevrealanlaıında olası birçok nedenler takımı içinden birinin tek başına ya dahepsinin birlikte, siyasal denetinii sağlayan daha kalıcı merkezihiyerarşileri türettiği geniş çaplı bir geribesleme [karşılıklı etkileşim]sistemidir. Başlangıçtaki bu itiyi aldıktan sonra, hiyerarşik sisteminkendisi, tüm toplumsal etmenleri, onlan yetke yapısını destekleyen birgenel sistem i^nde birbirlerine daha sıkı bağlamak üzere,geribeslemede bulunmaya başlar. İnka Peru'su, eski Çin, Mis», erkendönem Avrupa'sı ya da kolonicilik öncesinin Batı Afrika'sı gibi

birbirlerinden böylesihe uzak erken devletlerin örgütlenişlerinde,kültürlerinde ve toplumlarında, böylesine şaşırbcı benzerliklerin bulunmasımn nedeni budur. Devletin biçimi, doğar doğmaz, insantoplumunun evriminde yeni bir seçici güç durumuna gelir.Gerdcsinimleri Ve yarlığını sürdürmesi öyle baskılar yaratır ki, bunlar

ancak, toplumun öteki alanlarının, dinin, değerlerin, yerel örgütün,etnik kimliğ&ı ve toplumsallaşmanın, devlet yapışma uyarlanmalanylakarşılanabilir. -

103



ÎKİNCÎ BÖLÜMÜM NOTLARI

1 Elinizdeki yazı, Kuzeydoğu Nijerya'daki alan çalışması kadar, daha önceyazına geçmiş örnekolayların geniş bir biçimde gözden geçirilmesini

- içeren uzun erimli (vadeli) bir projenin bir parçasını oluşturmaktadır.Yazan, çalışmaya yaptıkları parasal desteklerden dolayı NationalScience Foundation ve National Endowment for the Humanitieskurumlarına minnet borçludur. Profesör GeOrge Daltön- veProfesör Chris Boehm, bu yazının önceki taslaklarını okuyup, birçokyararlı eleştirilerde bulundular.

2 Thumwald'in (1935) tanımı, devletin kökenlerini fetih kuramı temelinedayandırmaktadır; kendisi ve birçoklan, fetihi, erken devletlerinetnik bakımdan tabakalaşmış doğalarının temelinde yatan nedenioluşttıraıi tarihsel süreç olarak görmektedir.

3 Aşağıya bakınız. Tarihte toplumsal ve etnik tabakalaşmanın iyicegeliştiği yerler plan Hindistan'da, ABD'de ve günümüzde varlığını hâlâkoruiduğu İsrail'de ve Güney Afrika'da, ileride devlet çapında bir etniklikgelişmedikçe, bu devletlerin uzlaştırılamayacak çatışmalar içindeyüzmeleri kaçınılmaz.

4 Wright ve Johnson (1975) iki düzeyh bir hiyerarşinin bir şeflik ohnası

daha olasıyken, üç düzeyli bir hiyerarşinin devletlerin varlığına işaretolacağına değinmektedirler. Ama bunun niçin böyle olması gerektiği, yapıtlarında daha net olarak ortaya konmuş olmadığı gibi, Azandegibi karmaşık yapılı Afrika şefliklerine uyabilecek bir görüş dedeğildir.

5 Wright ve Johnson bu niteliği kabul etmekle birlikte, onu tanımlarınınodağındaki bir özellik yapmış değillerdir. Bir " denetim hiyerarşisinin'çok miktarda bilgilenmeyi (enformasyonu) işleyip değerlendirmesiastların bağımsızlıklarını baltalar" diye yazmaktadırlar [İngilizcemetinde bu notun konması unutulan numarasını, konunungelişmesine bakarak çeviren yerleştirdi-ç.n.].

6 Ayrım, olması gerektiği kadar net değil. Günümüzde devlet olan birçok . siyasal kuruluşun endüstrileşmiş olduklan kolay kolay söylenemezse

de bunlar, bu tür siyasal kuruluşların [endüstri devletlerinin] yönetim biçimlerinin dışsal görünümlerini benimseyip alrmşlardır. Bana göre,[endüstri] üretim biçimini gerçekleştirmeye çahştıklan ve toplumdaonunla birlikte görülecek yapısal değişiklikleri benimsedikleri için,onlar gene de "endüstriyel" [devlet] olarak sınıflandırılabilirler.

7 Karş. AVright ve Johnson (1975:284) bu yazarlar devlet oluşumunun tekdeğişkenlerle ilişkilerini [devletin oluşumunu tek bir nedene bağlayan

104



görüşleri] sınavdan geçirmiş ve bu tür varsayımların tümünü reddetmişlerdir. Bu ■kendilerini "çoköğeli" sistemik yöntemler (multi-varietesystemicmethods) önermeye ve ilerde daha fazla araşbrma yapılmasınıngeıektiği kuramına götürmüştür.

8 Lathrop (1968:26) ırmağın yukarı kavşaklarının Amazon bahçe tanmcılarımn (hortikültüfcUlerin) daha sonra gelen^ askerlikte kendilerinden üstün olanlarca, ırmağın yakınındaki, iyi toprak bölgelerinden,sık ağaçlı, toprakları daha az verimli ormanlara sürüldüklerini ilerisUnnektedir. Buralara göçünce, eski bahçe kültürü evrelerinin birçok izinide alıkoyarak, avcılık ve toplayıcılığa uyarlanmışlardu.'

9 Vansina (1966) bu toplulukları "krallıklar” olarak nitelendirirken, burayadek kullanılmış olan sınıflandırma sistemine göre onların "şeflikler"sayılması gerekir.

10 Devletin aynı zamanda bir ekonomik sistemin eşgüdümlenmesi-nin temelini de atıp atmadığı belli değildir. Kuşkusuz başkent olan kent,çevreden (periferi bölgelerinden) gelen mallarm bir pazar yeri olarakgörülebilir. Ama ticaretin mutlaka siyasal hiyerarşi çizgileri boyuncaaşağıya ve yukarıya akması zorunluluğu yoktur. Sudan devletlerindeçevre 'köyleri, öteki köylerle, kendi devletlerinin başkentiyle ve ötekidevletlerin insanlarıyla alışveriş ettiler. Haraç ve vergiler kuşkusuz siyasal hiyerarşi çizgisini izlemiştir; ama bunun [ticaretten çok] devletgelirlerinin, yani vergilerin akışı olarak görülmesi gerekir.

i k i n c i BÖLÜMÜN BAŞ VURU KAYNAKLARI

Abrahaıns, R.G. (1967), The political organization of Umyamwezi. Cambridgc: Cambridge University Press.

Abubakar, Sa'ad (1970),The Fomhina emirate 1809-1903, Yayınlanmamışdoktora tezi, Ahinadu Bello Üniversitesi, Zaula, Nijerya. —- (1972), 'The establishment of authority in the upper Beıııie basin',Savanna

1, 1 içinde s. 67-80,Adadevoh, K. B., ed. (1974),Suh-fertility and infertility in Africa. Ibadan:

Cakton Press.Adaıns, Robert McC. (1966),The evolution of urhdn socıetv. Chicago:

Aidine. ■Adams, Richard N. (1975), Energy and strueture: a theory o f social power.

Austin: University of Texas,

105



Allan, William (1949), 'Studies in African land use in northem Rhodesia’. Rhodes Livingstone Papers 15 içinde.

Aİthabe, G. (1965), ’Changeınents sociaux chez les Pygmees Baka de l'Est

Cameroun',Cahiers d'Eludes Africaines, cilt 5, no. 4 içinde.Andrezejewski, S. L. (1954), Military organiıalion and socie ty . London:

Routledge and Kegan Paul.

Bagehot. AValter (1872), Plıys ics and poli tics: Thoughts on the appUcation o f the princip les o f 'natural selection' and "mheritance o f poli tical society'. 1956 tıpkıbasımı. Boston; Beacon Press.

Barnes, J. Aı'(l967), Poli tics in a clıanging so ciety: a p oli tical history o f the Fort .fanıeson Ngoni. 2. baskı. Manchester: Manchester University Press.

Barry, Herbert, III ve Paxson. L. M. (1971), ’lnfancy and early childhood;cross-cultural codes'. Ethnology 10 içinde s. 466-508.

Beals, Kenneth L. ve Kelso, A. J. (1975), 'Gene.tic variation and culturalevolution', American Antlıropologist 11 içinde s. 566-579.

Bloch, Maurice (1974), ’Symbols, song, dance and features of articulation: is

religion an extreme form of traditional authority?', Eııropean Journal o f 5<>f(o/o^y 15, no, 1 içinde, s. 55-81.

Boserııp, Ester (1965),The conditions o f agricultural grcnvth. Chicago: Aidine.

Bragginton, Joan (1975), Patterns o f inleraction in the Beha va lley: a study o f so c ia l o rgan iza tion in the eastern h ig h la nds o f N ew G uinea. Yayınlanmamış doktora tezi, Northwestern Üniversitesi (Antropoloji),

Braudel, Ferdinand (1972),The Mediterranean an d the Mediterranean world in the age o f P hilip II. 2 cilt, çev. Siân Reynolds,. New York: Harper andRow (ilkin Fransa'da 1966'da yayımlandı).

Çarneiro, Robert L. (1969), 'The measurement of cultural development in the Near East and Anglo-Saxon England',Transactions o f the New York Academ y o f Sciences, 2. dizi 31 (8) s. 1013-1023.

— (1970). 'Atheory of the origin of the State', Science 169 (3947) içinde,s. 733-738.

— (1975), 'The principle of mutual exclusiöıı in the evolution of States'.American Anthropological Association toplantılarında sunulan bildiri, SanFrancisco. (December).

106



Claessen. Henri J. M. (1975), ’Despotism and irıigation', Current an thropo logy in tlıe N etherlands, ed. Peter Kloos ve Henri J. M. Claesseniçinde s. 4S-62. Leiden.

Cohen, Ronald (1967), The K anım o f Bornu. New York: Holü Rinehart &Winston. -

— (1971), ’lncorporation in Bornu', From Irihe to na tion in Africa, ed. R.Cohen ve J. Middleton içinde. Scranton (Chandler).

■— (1973), ’Political anthropology’. //anrffeoo/: o f so c ia l and cıı ltural an thropology. ed. J. J. Honignıann. Chicago: Rand MacNaliy içinde.

— (1974), 'The evolution of hierarchical institutions: [Biu'dan bir örnekolayçahşjmasi], Nijerya, Savanna 3, 2, içinde s. .153-174.

— (1975), Origins of the State: a Controlled coınparison. AmericanAnthropological Association töplanttlannda okunan bildiri metni. SanFrancisco. (December).

— ’Oedipus. rex, and regina: the Queeıl Mother in Africa', A/r/ca içinde.

Cook, Sherburne (1972), 'Prehistoric demography’. Addison-W esley M odala r

Publication 16.

Cowgill, George L. (1975), 'On causes and consequence$ of ancient and modern population changes', American Anthropologist n içinde s. 505-525.

Dike, Kenneth O. (1956), Trade and potitics in the N iger D elta I830-J8S5. Oxford: Clarendon Press.

Dovvning, Th. E. ve Gibson, McGuire, ed. (1974), Irrigalion's im pact on so cie ty . Anthropological Papers of the University of Arizona, no. 25.Tucson: University of Arizona Press. '

Dumont,Louis (1965), 'Population growth andcultural chatıge'.SoııthWestern Journalof Anthropo logy 21 (4) içinde s. 302-324.

Engels, F. (189İ), The origin of the fa mily, private property an d the State. 1972 baskısı, New York: International Pubİishers.

Evans-Pritchard, E. E.. (1949), The Sanusi o f Cyrenaica. London; Oxford

University Press.Fallers, lA o yd {i9 1 3 ), !riequality: socialstratification reconsidered. Chicago:

University of Chicago Press.

Ctlilde. V. Gordon (1936), Man »laA'es /HTOse . London: Watts.

107



Fartua, Alııned Ibn (1928),The Kanem v a rs of Mai Idris Alooma. çev. H. R.Palmer. Sudanese meınoirs, cilt I, Lagos içinde. Government Printer.(London; Cass 1967).

Forde, D. C. ve Kaberry, P. M., ed. (1967). West A f rican kihgdoms in the nineteenth ceninry. London: Oxfoıd University Press,Fortes, M. ve Evans-Pritchard. E. E., ed.{1940), African po lilica l systems.

London: Oxford University Press.,Fried. Morton H. (1967)The evolution o f po lilica l society. New York:

Random Housc. -Gearing, F. Ö, (1962) ’Priest and. warriors'. American A nih ropologic a l

Associa liön Menıoir No. 93 içinde.Gluckman, Max (1965), Poli lics, law and ritııal in tr ib al so cie ty . Oxford:

Blackwell.Goody, Jack R.. ed. (1966), ’Şuccession to high office’,Cam bridge papet's in

ahthrppology no. 4 içinde. Cambridge; Cambridge University Press. —,(1971), Technology, tradilion, and the State in Africa. London; Oxford

University Press.

Harmon, M. Judd (1964). Poli lical thoughl fronı Pla to to th e presen ! . NewYork: McGraw Hill.

Harner, M. J. (1970), ’Population pressure and the söcial'evolution ofagriculturalists’,Soııtlnveslern Journal pf.Anthropology 26 içinde s. 67-86.

Harris, Marvin (1971),Cııltııre. man and nalııre. New York: Crowell,Harris, Rosemary (1965),The polilical organization o f the Nijerya.

London: HMSO.Hayden, Brian (1975), 'The carrying capacity dilemma: an alternative

approach', Population studies in archaeology and biological antlıropology:sempozyum, ed. Alan C. Swedlund, American Antiquity, cilt 40, no. 2, böl. 2. bildiri 30, s. H-21.

Hickerson. H. (1962), The southwestem Chippewa: an ethnohistorical study', American Anihropological Associalian Mem oir 92 içinde.

Hobhouse, L. T.. Wheeler, G. ve Ginsberg, M. (1915),The m aieria l cııltııre and socia l ins titııtions o f the sim pler peoples. London: Chapman and Hail.Horton, Robin (1969), 'From village to city-state'. M an in Africa, ed. M.

Dduglas ve P. Kaberry içinde. London: Oxford University Press.

108



— (1971), ’Stateless societies in the history of West Africa', History ofW esl , Africa, ed. J. F. A. Ajayi ve M. Crowder, cilt. I. London: Longmans

içinde, 78-119.

Hunt, Eva ve Hunt, Robert C. (1974), 'Irrigation, conflict and politics: aMexican case.' Anthro pological papers o f th e University o f Arizona, no. 25: Irrigation's impact on society, ed. T. E. Dbwning ve M. Gibson,s. 129-157. Tucson: University of Arizona Press.

Kopp>ers,* W. (1963), ’L'Origine de Tetat’. VI Internationa! Congress of Anthropological and Elltnologica l Sicences 1970. (Paris 1%3) cilt 2.s. 159-168.

Krader^ Lawrence (1968), Formation of the State, Englewood Clifs: PrenticeHail.

Lathrop, Donald N. (1968), 'The "Hunting" economics of the tropical forestzone of South America:,an attempt at historical perspective', Mö/ı ///e/»«nter. ed. Richaıd B. Lee ve Irvin DeVore. Chicago: Aidine.

Laltunore^ Owen (1940), Inner Asian frontiers o f Chind. 1962 baskısı. Boston:Beaconftess.

Lee, Richard B. (1972), ’Population growth and the beginnings of sedentarylife aınong the Kulıg Bushıncn', Popnla lion growtli: anth ropolo gic al implications, ed. B. Spooner. Cambridge: MIT Press.

Lens'ki, G. (1966), Power and privileg e: a theory o f socia l s tra tifıca tion. NewYork: McGnıw Hill. .

LeVine, R. F. (1966), Drcams a nd deeds. Chicago: Akline.

Lowie, Robert (1927), The origin o f the State. New York: Harcourt, Brace and

World.

McClelland, David C. (1961), The achieving society. Princeton, N. J.: Van Nostrand.

Middleton, J. ve D. Tait. (1958), Tribes without rıılers. London: Roütledgeand Kcgan Paul.

Moore, Sally Faik (1958), Power and proper ty in Inca Peru. Westporl, Conn.:

Greenwood Press.Murdock, G. P. (1959). Africa: its peoples and their cu ltııre history. New

York: McGraw-Hill.

109



Naroll, Raoul (1%7), Imperial cycles and world order, Papers , Peace ResearchSociety International, cilt V. - ,

Netting, RoberfMcC. (1969), ’Ecosystems in process; A comparative s tu ^ ofchange in two West African societies', Ecolo gic al essays, ed. DavidDainas, Natural Mııseum of Canada Bulletin 230 içinde. Ouowa: NaturalMuseum of Canada. • ' .

Nadel. S. F. (1942), A bla ck Byzantium. London: Ox ford University Press.

— (1972)r'Sacred power and centralization: aspects of political adaptation inAfrica', Population gro ullı: an thropological implications içinde s. 214.^244,ed. Brian Spooner. Cambridge: MİT Press.

Otterbein, Keith (1970), The evolulion ofwarfare. New Haven; HRAF Press. •

Polanyi, Kari (1957), Trade and markets in the early empires. Glencoe III.: FreePress.

— Dahom ey and Ihe slave trade. Seatlle: University of WashingtonPress.

Salzman, P. C. (1971), 'Adaptation and political organization in Iranian' Baluchistan', fi/mo/ogv 10,4 içinde s. 433-444.

Service, Elman R. (1975), Origins of llu> State and civilisaüon: New York: Norton.

Smith. Ff. F. C. (1971). 'The early States of the Central Sudan', H islo ry o f West Africa. ed. J. F. A. Ajayi ve M. Crovvder. cilt I içinde s. 78-119.

Smith, M. G. (1960). Government in Za::an. London: Oxford University■Press.

Smith, Philip E. L. ve Young, T. Cııyler (1972). 'The evolution of earlyagriculture in greater Mesopotamia: a trial formulation', P opu la tio n

groyvth: anthropological implications içinde. Cambridge : MIT Press.

Soıithall, Aidan (1956), Alur society. Cambridge: Heffer.

Spencef,^ Herbert (1897), P r in c ip le s o f so c io lo g y . Ne w York:Appletön-Century-Croft.

Spooner, Brian (1969), 'Politics, kinship and ecology in southeast Persia', Ethnology 8. 2 içinde s. 139-15İ.

Stevvard, Julian (1949), 'Cultural causality and law: a trial formulation of thedevelopment of early civilizations', Ariıerican Anthropologist 51(1) içindes. 1-27.

110



Strathem, Andrevv (1972), Onefa ther, one blood: desceru and groıtp structure among the M elpa people. lx>ndon: Tavistock.

Street, John (1969), 'An evaluation of the concept of carrying capacity', Professional Geographer 21 içinde s, 1-4.

Struever, Stuart (1968), 'Woodland subsistence-settlement systems in the ]ow çtllU noisva\\ay\N e» perspeclives inarciıaeology. ed . S. BinfordveL. Binford. Chicago: Aidine içinde.

Thunıvvald, Richard (1935), D ic mensclılicltc Gesellschaft. cilt. 4 (Devlet).Berlin-Leipzig: De Gruyler.

Vansina, Jan M. (1966), Kingdoms o f the savanrialı. Madison: Uıtivcrsity ofWisconsiri Press.

— (1970), 'Cııltures through time'. A handbook o f meth od in a tllı ıra l an ll ır opolo gy.e d. R. Naroll ve R. Cohen. New York: Natura! History,Press içinde s. 165-182.

Vayda, A.-P. (1968),.'Hypotheses about function'of war'. War: the anthrojyology o fa rm ed conflict, ed . M. H. Fried. Marvin Harris ve F. R.Murphy. New York; Natural History Press içinde s. 85-91.

Wittfogel, Kari A. (1957), Oriental despotism. New Haven: Yalc UniversityPress.

NVoodbury, R. B. (1961), ’A reappraisal of Hohokaın irrigation'. American Anllıropologisi 63, 3 içinde s. 550-560. .

Wright, Henry T. ve Johnson, Gregory (1975), 'Popıılation, exchange, andearly State forınation in southwestern Iran', American Anılıropologist 11 içinde s. 267-289.

111





üçü ncü Bölüm

ERKEN DEVLET KONUSUNDA ÇALIŞMANIN BAZI KURAMSAL SORUNLARI

Anatoli M. Hazanov

Erken devlet kavramı ve onun toplumsal .alandaki karşıtı olan"erken sınıflı toplum tipi" kavramı, son zamanlarda oldukça yaygın

biçimde kullanılmaya başlandı. Ama bugüne [1970'lerin sçnlanna] dekerken devletin ne olduğu doğru dürüst anlaşılabilmiş olmadığı gibi,erken devlet sorununun bugüne dek hâlâ aydınlatılamamış birçok bulanık noktası ve kesinliğe kavuşturulamamış birçok yönü bulunmaktadır. Bir makalede sahip olunabilecek son derece sınırlısayfa gözöhüne alınarak, bu yazının ana amacı, erken devletinkarşılaştırmalı kuramsal çalışmasıyla ilgili en önemli sorunlardan bazılarını ortaya koymakla sınırlı tutuldu. Aynca, söz konususorunlardan ancak bazılarına verilebilecek bir yanıt önemeyeçalışacağım. Öteki birçok önemli sorunu ortaya koymaya bilekalkmayacağım.

1. E R ^ N DEVLET NEDİR?*Kuşkusuz, herhangi bir "endüstri öncesi devlet"** çağdaş

devletlerle karşılaştınidığında "erken" devlet olarak nitelenebilir.Dolayısıyla, bana göre, bu terimin daha sıkı ve daha sınırlı bir tanımıgerekmektedir. Bu durumda, daha doğru bir tanımla, erken devletin;devletin, ilkel toplumun çözülüşünün hemen ardından gelen en eski vegerçekten "ilksel" (pristine) biçimi olduğu söylenebilir.J Erkendevletler, insanlığın tarihsel gelişmesinde yeni bir.aşamayı gösterirlerve o ya da bu bölgede devletlik durumunun (statehood) kısa ya da uzun* Karş. Cem Eroğul, D e v le t N e d ir ? Ankara, 1989, imge Kitabevi Yayınlan, 154 s. ve

Ümit Hassan, "tik Devlet'Neye Yarar", Yapıl, 49/4, (1984), s. 84-98. (ç.n.)** İngilizce metinde "endüstriyel devlet" (industrialState)öncesi devlet anlamında "pre-indtıstriel State" deniyor (ç.n.).

113



bir geçmişinin ilk halkasını oluştururlar. Bu bakımdan erkendevletleri, yalnızca çağdaş devletlerden değil, aynı zamanda antikdevletlo'den, yani, e^çağm devletin gelişmesinin bir sonraki ve dahayüksek aşamasını temsil eden devletlerinden (örneğin greko-romendevletlerinden) de faiklı kuruluşlar sayabiliriz.

Ne var ki erken devletin başladığı nokta (Amutta değil kuramda bile olsa) görece kolaylıkla saptanabilirken, onun bittiği noktanıntanımlanabilmesi çok daha güç bir iştir. Bu güçlüğü aşmaıun olanaklıtek yolu, erken devletin bazı özel nitelikleriyle ve ayırdediciözellikleriyle, eıken devletle bMikte görülen bazı süreçleri yalıdayarakortaya koymaktır; söz konusu devletler, bu özelliklerinin ve busüreçlerinin [zaman içinde] atıldığı oranda, daha gelişmiş devletdurumuna geçmekte, yani "erken” devlet olmaktan çıkmaktadırlar. Buözelliklerin ve bu süreçlerin neler olduğunu saptayabilmek için, erkendevletlerin tam da doğduklan ana şöyle bir gözatmak gerekecek. Sözkonusîı özel ve tekil anda, erken devletler, pek gelişmemiş bir siyasalkuruluş yapışı taşımaktadırlar; içlerindeki, daha önceki gelişmeevrelerinden getirdikleri birçok karakteristik özelliği banndırm^ta;karmaşık ve istikrarsız bir toplumsal y ^ ıy a sahip bulunmaktadırlar;ve de gelişen bir uygarlık dışında, hiÇ biri ötekinin üzerinde kesin vegeri dönülmez bir üstünlük kurmuş olmayan çeşitli, "bağımlılıkilişkileri" içinde bulunmaktadırlar.

Bunlar, eıken devletlerin belki en sık karşılaşılan ve hatta olasılıklatüm erken devletlerde görtilen (evrensel) karakteristik özellikleridir. Ve

böyle devletlerin gelişmesiyle birlikte görülen bir olguyla, temel

eğilimlerinin, toplumsal ve şiyasd yapılarında taşıdıkları ilkel mirasmatılması, yapılarının güçlendirilip kurumsallaşünlması, toplumuntoplumsal kompozisyonuna istikrar kazandırılması sonundayolgösterici olarak öne çıkabilecek belli bazı bağımlılık türlerininduruluğa kavuşturularak ortaya konması ve onun uygarlığın gelişmesiyönünde bir iti oluşturabilecek yönde kristalleşmesi olduğu ortada.

Ancak bu süreçlerin kendilerini tamamlamalanndan sonradır ki, söz

konusu devletler "erken devlet” olmaktan çıkarlar. Erken devletle"erken olmayan devleti" belli bir dönem ya da yer olarak ayu-dedengerçek a 5n‘im çizgisinin çekilmesi ise, bu tür devletlerin somutineklerini inceleyen araştıncmın görevidir.

114



2, ERKEN DEVLET EVRENSEL MİDİR?Buradaki sonı,,her yeni gelişen de\detin her zaman erken devlet

biçimini alıp almayacağıdır. Erken devlet deyişinin devletin ilk

dönemlerini nitelediği düşünülerek, erken devletin evrenselliği, onun bu niteliğinin [mantığı] götüreceği zorunlu sonuç olarakgörüneceğinden, böyle bir soru ilk bakışta yersiz görünebilir.Gerçekten. Mısır'dav eski Mezopotamya'da ya da Çin'de erken devletevresinin ne zaman sona erdiği tartışılabilirken. bıT bölgede ortayaçıkan ilk devletlerin tartışmaya gerek bikakmayan bir açıklıkla erkendevlet sayılacakları ileri sürülebilir.

' i -

Bununla bitlikte, devletin kuruluşuna bir gözatarak. onun aldığı biçimleri birbirinden nyrımlamak, çabasına değer; çünkü söz konusuçeşitliliklerin, kendilerini, yalnızca iç gelişmede değil, fakat aynızamanda çoğu kez bu devletlerin karşı karşıya kaldıkları dış etkileralanında da gösterdikleri görülür. Bu bağlamda "ilksel" (pristine) ve '"İkincir^ (secondary) devletleri birbirinden ayu'detmek gerekmektedir.

Yeryüzünde görülen erken devletler "ilksel devletler" ile sınırlıdeğildi; daha önce var olan devletlerin etkisiyle, onların meydanokumasına bir yanıt olarak yaratılan ve özellikle kendi eskikarakteristiklerini alıkoyan devletler de eıkeıi devlet idiler. Örneğineski (antik) Doğu'nun o ya da bu bölgesinde [bir] devletin oluşmasızamanı ile onun daha önce doğmuş olan devletlere yakınlığı arasındaaçık ve doğrudan bir bağlantının bulunduğu kolaylıklagözlemlenebilir. Ama. birbiri ardı sıra oluşan, Akad, Elam, Mari,Asur, Mana, Urartu. Med, Pers vb. devletlerin herbiri, ya yıkılışlarmadek, ya da bazı duruml^da, dış etkilerle hızlandınlan kendi iç gelişmesüreçlerinin yeterince ortaya dökülmesine dek. aynı zamanda birereıken devlet idiler.

Öle yandan barbarlann (yani devlet öncesi düzeyde bulunankabilelerin ve halkların; adlarıyla belirtmek gerekirse şefliklerin ya databakalaşmış toplumların) daha önce varolan devletleri, hatta Romaimparatorluğu ve Çin gibi iyice gelişmiş devletleri fethetmelerinin bir

sonucu olarak da erken devletlerin doğduğu tartışma götürmez birgerçektir. Böyle bir bireşim tümüyle yeni bir tipin doğmasıylasonuçlanmışsa, böyle bir sonucun doğabilmesi için barbarların

115



sosyoekonomik yapılannı yeniden örgütlendirmelerini ya da ikisistemin bireşimi (sentezi) için gerekli zamanın gedmesini beklemekgerekmiş olmalı.

Erken devletin doğuş biçimlerinin bir başka örneği, (daha) gelişmiş bir devletin bir erken devlet tarafından fethi ve bunu izleyen dönemde,herbirinin sosyoekonomik yapılarımı) birbirleriyle bütünleşmesidir(örneğin, ilk halifeler dönemindeki Arap fetihlerinde ya da İran’ınMoğolistan tarafından fetltiride doğan durum budur). Bu özel dunımdaerken devlet "erken" olma niteliğini, fetihçi yapılarının tümden biçimdeğiştireceği noktaya dek olmak üzere ancak kısa bir süre için korur.Saydığımız bu son üç tipikincil erken devlet olarak adlandırılabilir.

Öte yandan (daha) gelişmiş devletlerin yayılmalarının ya daizledikleri kolonicilik politikalarının bir sortucu olarak kurulan(dolayısıyla "gelişmiş ikincil devlet" diyebileceğimiz bir türü temsileden) devletler, hatta tam doğdukları tarihte bile, kesinlikle erkendevlet değillerdi (örneğin ortaçağda Livonya. ya da kurulduğu sıradaABD erken devlet değildi). Ne de kolonicilik döneminin ertesindeyaratılanlar erken devlet idiler. Bu devletlerin toplumları (örneğin Nauru hatta Yeni Gine'deki Papua, kolonicilik döneminin hemenöncesinin geleneksel yapılarının dağılışina tanık olmuşlardı; ya da(örneğin Mauritius ve Guytfna gibi) tümüyle koloniciliğinürünüydüler.

Bu,nedenlerden dolayı, gün yüzüne çıkan her bir devletin mutlakaerken devlet biçimini alacağı söylenemez; erken deylet biçimini alması[ya da almaması] onun hangi yollardan do»up hangi yollardangelişeceğine bağlıdır.

Ayrıca her bir devletin özgül niteliklerinin ve karakteristiközelliklerinin birçoğunun, yalnızca belli iç koşullar tarafından değil,aynı zamanda onun doğuşuliun içinde oluştuğu dış koşullar tarafındanda belirleneceği düşünülebilir. Ama bu sorun, hatta bölgesel çapta bile, yeterince araştmlmış değildir.

3. EKONOMİK VE TEKNOLOJİK GELİŞME DÜZEYİYeni doğan bir devletin kesinlikle erken devlet biçimini alacağı

söylenemezse de, erken devletin gene de, Cameiro'nun (1973: 97-l(X))

116



düşündüğü anlamda bir evrensel gelişmenin zorunlu adımını temsilettiğini düşünebiliriz. Ekonomik ve teknolojik evrimin devletin butipinin işareti olan tek, ayırdedici bir düzeyinin bulunup bulunmadığını araşturnak için göstereceğimiz çabanın nedeni budur.

Bir üretici ekonominin varlığı, kuşkusuz, her zaman erken devletinen önemli önkoşulu olmuştur. Avcılar, balıkçılar ve yiyecektoplayıcıları hiç bir zaman ve hiç bir yerde kendi devletlerinikuramamışlardır. Avcı, balıkçı ve yiyecek toplayıcıları arasında. KuzeyAmerika'nın Kuzeybatı kıyılarının Kızılderilileri gibi tabakalaşmıştopluluklarla bile ender olarak karşılaşılır. ■ .

Üretici bir ekonomi çerçevesi içinde ise [etken devlet için] herhangi bir başka sınırlamanın bulunmadığı apaçıktır. Okyanusya'nın erken dev-'letleri, toplumlun özünde hâlâtaşçağı aşamasındayken [neolitikteyken]eski Yakındoğu'nun devletleri, kalkolitik dönemde; BalkanYarımadası'mnkiler tunççağinda; Avrupa'nın geri kalan bölümlenninve Sahra altı Afrika'sının erken devletleri ise, demir çağında ortayaçıkmışlardı. Erken devletlerde görülen üretim sistemleri [üretim biçimleri] de. geçici tarla açma tarımından (swidden agriculture)*göçebe çobanlığa dek uzanan, büyük bir çeşitlilik gösterirler.Sulamanın ilksel erken devletin doğuşunun baş koşulunu oluşturduğugörüşü, Orta Amerika'dan, Çin'den ve öteki bölgelerden elde edilenarkeolojik kanıtlaıla çürütülmüştür.

Erken devletlerin ekonomik ve teknolojik düzeylerinin ne olduğusorununa [yukarıdakilerin dışındaki] bir başka açıdan yaklaşmak daha

verimli sonuçlar verebilir. Bu düzeyin, emeğin toplumsal çapta birişbtMümü için gerekli olan enaz (minimum) artı (surplus) elde etmeyeve devletin doğması ile bağlantılı öteki olgulara olanak sağlamayayeterli olması gerekiyordu. Böyle bir enaz artıya ve teknolojikgelişmeye ulaşılması, yerel koşullara bağlı da olsa, çeşitli üretimsistemleriyle sağlanabilecek bir durumdu. '

Erken devletin yerini devletin daha gelişmiş bir türüne kaçınılmaz

olarak bırakmasına yolaçacak birörnek bir ekonomik ve teknolojikdüzeyin karşısında daha az sorun vardı. Ekonomik ve teknolojik * Bitki örtüsünün kesilip yakılmasıyla sağlanan toprak parçası üzerinde geçici tam.ı (ç.n.).

117





Başka türlü söylendikte, herhangi bir topluluğun tek ve aynı üreticisistem çerçevesi içinde gelişmesinin smırlari vardır. Bu sınırlaraulaşıldığında, daha ileri noktalara gelişme olabilirlikleri, çevreseletmenlere bağımlılık derecesiyle ters orantıb olarak azalır.

4. ERKÖ^ DEVLETLERİN OLUŞUMUNA iLİŞKiN SORULAR Söz konusu sorular, devletin doğuşunu açıklayacak bir genel

kuramın bir bölümünü oluştururlar. Bunların yalnızca, erkendevletlerle ilişkili olup çok daha fazla özen gösterilmesi gereken belli bazı yönlerine değinmek isliyorum.

Devletin oluşumu ilkel toplumların [ilkel toplulukların]çözülmeleri sırasında görülen sımnarm doğuşu olgusuyla ayrılmaz bir biçimde bağlantılıdır. Bu süreçlerin baş özelliği ya da en önemlisonucu, söz konu.su toplumda üretimi ve dağıtım düzeneklerinidenetim altına alan bir yönetici tabakanın yavaş yavaş doğuşudur.

Yönetici tabakanın doğmasının "sine qua non" (olmazsa olmaz)koşulları, düzenli bir "artı" Ureliminin gelişmesi ve emeğin toplumsalişbölümü ve (karşılıklılığı ve yeniden bölüştürmeyi dışarda bırakmaksızın) cn geniş anlamda değişim yoluyla artı üretiminingerçekleştirilmesi ve artının dağıtılması düzeneğinin geliştirilmesi idi.

Ender karşılaşılan kuraldışı durumlar bir yana bırakılırsa, düzenli bir artı neolitik devrimin bir yan ürünü olarak doğup geliştL Ama burada üzerinde durulması gereken önemli nokta, yalnızca ekonomikve toplumsal gelişmenin hızı değil, aynı zamanda, farklı toplamlardatoplumsal farklılaşmanın o toplamlara özgü karakteristiközelliklerinin, içlerinde toplumsal, tarihsel, çevresel, ekonomik,teknolojik,,demografik etmenlerin ve öteki koşulların da bulunduğutüm bir farklı etmenler takımının birlikte işleyişlerince belirlenmeleriolgusudur. Tarihte bir toplumun üretici gücü ile toplumsal farklılaşmayolunda bulunduğu nokta arasında bile', açık ve dolaysız bir bağlantının bulunmamasının nedeni budur.

Carrteiro (1970) devletin kökeninin "otomatik kuramı" olarak

nitelediği savı, tarımın gelişmesinin otomatik olarak bir yiyecekfazlası yarattığı ve bazı ara aşamalardan sonra, sonunda, doğrudandoğruya devletin doğuşuna yolaçtığı görüşünü eleştirmekte haklıydı.

119



Kendisi tanmın her zaman mutlaka bir artı üretmediği gerçeğini'vurguladı. Ayrıca, bir artının da, her zaman ve otomatik olarak,devletin oluşmasına götürmesi gerekmez. Örneğin bir toplum, şeflikdüzeyinde ve hatta daha düşük bir düzeyde pinekleyebilir.

Toplumsal sınıflann oluşmasına varan süreçlerde hiç bir zamanmutlak bir determinizm görülmedi. Bu süreçler, farklı içsel ve dışsaletmenlere ya da bu iki etmen takımından birine bağlı olarak, bir omndatersine dönüşebilirlik gösterdi. Çeşitli yerel koşulların etkisiylehızlanabildiler, yavaşlayabildiler ya da kesintiye uğrayabildiler; durağankalabildiler veya hatta ortadan kalkabildiler; ve yeniden canlanabildiler.Toplumsal sınılların doğabilmesinin ön koşulları [dış etmenlerinzoruyla değili kendiliğinden gelişen tüm toplamlarda aynıydı; amaonların işleyişlerinin somut düzenekleri değişiklikler gösterdi.

Başlangıçta ilkel, yeterli olmayan derecede faıklılaşmış biçimleriylegörülen toplumsal ve ekonomik eşitsizlik ve sömürü koşullan, temelgereksinim maddeleri ve "arti" olarak iki parçaya aynlabilecek bir çıktıolanağının doğmasından sonra arttı. Aynı zamanda iş yönetimi(managerial) işlevi ile kamu yönetimi (administrative) işlevlerininüretici güçlerden farklılaşıp kopması için gerekli koşullar oluştu.Emeğin, toplumsal yapıların ve üretici güçlerin gittikçe artankarmaşıklaşmasında yansıyan toplurnsal işbölümünün en önemlisonuçlanndan biri bu oldu.

Birçok bilim adamı bugün, ilkel toplumların çözülme sürecinin,mei tel'ie toplumları ile tabakalaşmış toplumların doğuşlarında temsiledilen iki aşamadan geçtiğini kabul etmektedir (Fried, 1960:716-722).Böyle bir yaklaşım yönetici tabakanın doğuşunun yavaş yavaşgerçekleştiği olgusunun gözardı edilmemesine yardımcı olmaktadır.Peki, söz konusu süreci her zaman iki aşamaya bölmemiz gerekir mi?yoksa bu süreç daha az ya da daha çok a.şamadan geçmiş olabilir mi?Ve dahası, bu iki aşamaya evrensel çapta bir önem yükleyecek [onlarıher öfnekte gerçekleşen olgular olarak görecek] miyiz? Görebildiğimkadar bu sorunun yanıtı daha verilebilmiş, soru çözülebilmiş değil.

Sınıf oluşumu sürecinde genel olarak iki eğilimin varlığıgörülebilir. Bunlardan birincisi, siyasal ve ekonomik etkinliklerinyönetici tabaka tarafından denetlenip eşgüdümlenmesiyle ili,şkili olup,

120



öteki etkileri yanı sıra, daha sonra görülen, artı ürünün toplamında birartış, ve bu artıya üreticilerden âhnıp elkonması sonuçlarını doğurdu.Bu sonuçlardan İkincisi (artıya elkonması) kendileri o ya da bu orandaüretim araçlarından yoksun edilmiş üreticilerin (özellikle kölelerin)

dolaysız sömürülmesiyle sağlanan bir artının ele geçirilmesine bağlıydı.

Yakındoğu'dan, Amerika'dan, Afrika'dan ve Okyanusya'dansağlanan kanıtlara bakılırsa,'söz konusu eğilimlerin birincisinin erkendevletlerin oluşmasına götüren anayolu döşediği yargısına varılabilir.Daha sonra, ikinci eğilimin ne zaman kesin kes ağır basan eğilimdurumuna geldiğini araştıracağız. Bu ikinci eğilim, kendisini

birincisinden daha sonra ortaya koymuş olabilir. Örneğin bugün biliyoruz ki, antikitenin geniş çaplı köle sahipliği ile ötekilerdenfarklılık göstermiş olan Akdeniz devletlerinin hiç biri, bölgenin gerçekilksel devleti değildi. Bu devletlerin gerisinde, farklı bağımlılık vesiknürü sistemlerine dayah erken devletler bulunmaktaydı.

Son yıllarda, bir yönetici tabakanm doğuşundan ve devletin ortayaçıkışından yana işleyen çevresel ve ekolojik koşullann neler olduğu

üzerinde çok duruldu. Özel olarak belirtmek gerekirse, ilgilerini busorun üzerinde yoğunlaştıran kimi bilginler, gerçekten. "ilksel"(pristine) olan tüm devletlerin, yani [başka devletlerin etkisiyle değil]kendiliklerinden gelişmiş devletlerin doğuşunda, sulamanın ve taşkındenetiminin belirleyici etmenleri oluşturdukları görüşündedirler. Bututumu savunanlar, sulamanın, devlet oluşumunun, üretimleekonomiyle ilgili bir önkoşulu değil, örgütsel ve siyasal önkoşuluolduğunu ileri sürdüler.

Ancak, böyle bir taslak oldukça abartılı görünüyor. En erken [ilk]devletlerin sulama bölgelerinde ortaya çıktıkları doğrudur; ne var kisulama sistemlerinin geçmişi buralarda devletten, devletin doğuşundaneskilere dayanır. Öteki bölgelerde [İse] erken devletlerin, ilksefdevletleri de dışarda bırakmaksızın her örnekte, tanmın bu türü ile bağlantılı olduklan hiç bir biçimde söylenemez.

Tüm türleriyle ve değişikliklerden geçirilmiş tüm biçimleriyledevletin kökeninin fetih kuramı da, inandıncr olmaktan uzakgörünmektedir. Fetih, erken devletin doğuşunun bir belirtisi olabilir;

121



bu doğuşu itelemiş olabilir ve de devletin yerden yere gösterdiğiçeşitlilikleri belirlemiş olabilir. Ama bunun için [fetijh etkisiyledevletin oluşabilmesi için] geıekli iç ortamın bulunması koşulu, yani

hem fethedenlerin hem fethedilenlerin yeterli bir gelişme düzeyineulaşmış olmaları da graekmektedir. -Siyasal örgütlenmenin özgül biçimlerinin belirleyicisini nerede

aramak gerek? onu, daha sonra söz konusu devleti oluşturan az çokyapısal değişikliklere uğrayıp kendine yeni yeni kurumlann eklendiği"devlet önceâ" toplumda aramak gerek. Oluşma döneminde bu tür birörgütlenişin [devletin] özgül biçiminin oluşumunu belirleyen nedir?

Kjuşkusuz onun her zaman, çok farklı .ve çok çeşitli etmenlerin, yerelkcûllara göre değişen bileşkelerle (kombinasyonlarla) birlikte işleyişiolduğu görülecektir. Ama bunlann kapsamlı olarak çözümlenmesi işi,geleceğin bilginlerinin ele almaları gereken bir görev olarak şimdilik

bir yana konmahdır.Örneğin menajerlik-bürokratlık etkinliğini [iş yönetimi - kamu

yönetimi işlevlerini] üstlenmiş bir yönetici tabakanın yavaş yavaşortaya çıkışıyla, yönetsel yapıda görülen bir farkhlaşmamn ve yönetselyapının birçok alt birim yapılanna* bölünmesinin elele gittiğini

belirtrnek yerinde olur. Söz k<|nusu alt birim yapılarının başbcalan,kamuyönetsel-işyönetsel, dinsel-ideolojik ve askeri ait birimler idi.Böyle bir bölünme bazen işlevlerde göründüğü kadar kişilerdegörülmeyebilirse de [aynı kimseler farklı işlevleri görebilirlerse de]devlet oluşması düzeyindeki birçok toplumda, yönetici tabakanm birbirinden az çök aynimış üç meslek grubunun, yani "menajerler","din adamlan" ve "ordu öıderleri" gnıplannın varlığı aynmlanahilir.**Bu gruplarin söz konusu geçiş süreci şuasındaki etkileri ve yetkeleri,toplumdan topluma değişmiştir; ve belki de, onların uzantısı olmakortaya çıkacak devletlerin alacağı biçim de toplumdan toplumadeğişmişti.

Her ne olursa olsun, bir devlet toplumuna geçiş dönemi suasmdakamu yetkilileri, avam halktan gittikçe daha bağımsız duruma* Ing. "sub-stıuctuıes" (altyapdata); altyapı-Ostyapı aynmındaki altyapı ile kanjtınl-maması için böyle çevirdim (ç.n.).** Kalemiye, sefîye, ilmiye aynmmı anıştırıyor (çuı.).

122



gelmekteydiler. Yönetici tabaka, toplumun geri kalan bölümlerindenalınmış erki, gittikçe daha fazla kendi elinde toplamaktaydı. Ve bugidiş sonunda devletin doğuşuna vardı.

5. DEVLET ö n c e s i TOPLUM iLE KESİNTİSİZ BAĞ LANTI

Doğaları söz konusu olduğunda. iILsel (pristine) erken devletlerin"devlet öncesi" evreden getirdikleri birçok özellik taşıdıkları görülür.Bu kesintisizlik, bu süreklilik, söz konusu toplunilann toplumsal

bireşimlerinde, bağımlılık vc sömürü ilişkilerinin ötekilerindenfarklılığında, toplumsal yaşamda akrabalık bağlarının öneminiıisürmesinde, yerel yapının ve kurumun tipinde olduğu kadar, yerelkurumun işleyişinde vb. yerlerde izlenebilir. Genel bir kural olarak,

birçok geleneksel sistemin, erken devletin kuruluşundan sonra,çökmekten ya da kaldırılmaktan çok, yeni koşullara göre belli bazıdeğişikliklerden geçerek varlıklarını sürdürdüklerini ileri sürmek,gerçekliğe aykırı düşmeyebilir.

Burada, sürekliliğin iki farklı türünü ayırdetmek gerekir. Bunlardan birincisi, yerel ve bölgesel nitelikte olup, söz konusu toplumlarınözgül karakteristik özellikleriyle ilişkilidir. Sürekliliğin ikinci türü,tarihsel gelişmenin daha genel eğilimlerini içine alır. Yönetselyapılarda görülen işbölümünün özgül bir biçimi; o topluma özgü aileve topluluk tipleri; toplumsal ve yönetsel yapılarda akrabalık bağına,verilen farklı önemler, ya da artı ürünlere doğrudan elkoymada devletinkendisinin daha az ya da daha çok aktif bir rol alması, tarihte görülen

erken devletlerin gelişmelerinde gözlenebilen, yerel etmenlercehazırlanmış süreklilik türünün örnekleridir. Ama doğrudan doğruya sözkonusu toplumun varlığı, akrabalık bağlarının öneminin sürdürülmesi,ya da. erken devletlerin tümünde değilse bile çoğunda gözlemlenen birolguyla, özgür bir avam tabakanın varlığı, ikinci tür sürekliliğin[tarihsel gelişmenin genel eğiliminin] önemli örneklerini oluştururlar,ileride yapılacak araştırmaları yürütecek kimselerin önünde, durangörev, sürekliliğin bu iki türünün somut smırlannın saptanabilmesivç onlann koşullannı haznlayan etmenlerin yalıtlanıp anlaşılabilmesiiçin, bu iki türü ayrıntılı olarak tanımlamak olmabdır.

123



6. ERKEN d e v l e t i n TCM>LUMSAL YAPISI

Yerel çeşitlenmeleri bir yana bırakılırsa, erken devletlerin toplum-sal yapısının karakteristiğini oluşturan iki ana özellik vardır; bunlar;

birden fazla toplumsal tabakanın bulunması ve hem dikey hem yataydüzlemlerde görülen hareketliliktir. Bu özellikler toplumsal yapınıntüm düzeylerinde görülebilir. Bununla birlikte, her toplum söz konu.suözelliklere aynı derecede sahip değildir, kimi az kimi çok sahiptir; do-layısıyla erken devlet ile öteki "endüstri öncesi" devlet türleri arasındaherhangi bir belirgin farklılığın bulunup bulunmadığı sorun.salıçözülmüş olmamaktadır. Ama erken devletin bu özelliği yanı sıra,

onda sınıf oluşumunun daha tamamlanmadığı, sınıf yapılarının dahakararlılık kazanmadığı, toplumsal, ekonomik, hukuk.sal ve öteki bo-yutların birbirlerine denk düşecek gelişkinlik derecelerinde bulun-madıkları gibi özellikler taşımasını da gözden kaçırmamalıyız. Kalıtsalüstlenme ile atamayla görevlendirilmenin yanyana kullanılması gibierken devletlerin karakteristik bir özelliğini oluşturan çelişkili bir du-rumla, devletin daha sonraki birçok türlerinde de karşılaşıl u.

Örneğin, yönetici sınıfın bireşimi içinde "menajerler", "dinadamları" ve "ordu önderleri"'gibi meslek gruplarının varlığıaynmlanabilir. Menajerler de bir süre için "aristokrasi" ve bir"bürokıasi" olarak ikiye bölünmüş olabilirler. Böyle bir işlev bölümü,(functional divi.sion) erken devletin tek Özelliği olmadığı gibi, ne deyalnızca erken devlette, onun tekelinde olan bir özelliktir. Gene dekesin olaıak "erken devlet" sayılması gereken bir devletin toplumsalyapısının son derece heterojen olduğu ve de yönetici .sınıfın çeşitligruplarının birbirlerinden iyice yalıtlanmış durumda bulunduğu ve

bunun bir sonucu olarak, aralarında siyasal erk için girişilensavaşımların hiç de eksik olmadığı görülecektir. Ancak erken devlettegörülen böyle bir işlev bölümü genellikle, ethiklige, akrabalıktemeline dayanan bölünmelerin ve bölünmenin öteki biçimlerinineklendiği gözden kaçmimamalı.

Ayrıca, erken devletlerde [yönetici sinıf ve onun grupları yanı sıra]kişi özgürlüğünden yararlanan [köle ve seff olmayan] ve daha öncekizamanların bir kalıntısı sayılabilecek olan, ekonomik, bakımdan daha bağımsızlığını yitirmemiş halktan (avam) kim.selerin oluşturduğu daha

124



kalabalık bir sınıf (ya da sınıflar) bulunmaktaydı. Ne var ki' bu tabaka,üstten ve alttan, özellikle alttan kemirilerek küçüldü ve avam halkınhaklannm alanı, yavaş yavaş smu'landu'ilıp sayıları azaltıldı. Avamdankimi kimseler; yönetici sınıfa katılmak üzere yukarı tırmandılar; amaçoğu bağımlı tabakaya düştü; ve belki de avam tabaka tüm olarakgittikçe daha bağımlı bir tabaka durumuna düştü. Bağımlı halkın,özgürlükleri çeşitli derecelerde sınırlandırılmış kategorileri ya databakaları, erken devletin toplumsal yapısının tabanını oluşturdu.Dahası, yenilgiye uğratılan, topraklan fethedilen grupların, yenentoplumun içine alınıp eritilmeleriyle, bu [bağlı avam] tabakanın

bileşimi, çoğu örnekte giderek daha karmaşık duruma geldi. Erken

devlette bağımlı sınıfın ya da bağımlı sınıflarıh oluşumu da [yönetici.sınıfın oluşumunda olduğu gibi] daha tamamlanmış durumda değildi.

Özel bir özenle ele alınmayı hakeden bir som daha var. Erken devletlerde görülen belli başlı tabakaların, sınıfların açık karakterinden (yada kapalı karakterinden) .söz edebilir miyiz? Endüstri öncesi dönemindaha gelişmiş devletleriyle erken devletler arasında, dikey toplumsalhareketlilik bakımından herhangi bir önemli farklılık var mıydı? Dev

let örgütü ne kadar gelişmiş olursa, toplumsal karmaşıklık derecesinino kadar büyük, dikey toplumsal hareketliliğinin o kadar fazla olacağıyolunda Claessen (1975;46) tarafından ileri sürülmüş ilginç bir varsayım vardır. Ama bu sorunu incelerken, aynı zamanda, savaşlaıın vefetihlerin rolü; söz konusu toplumun işleyişinde soyçizgisel ilkenin[soyun sopun] önemi; toplumsal yapının özgül karakteristik özellikleri (örneğin dikey hareketliliğin önüne, hatta günümüz Hindistan'ında

bile engeller çıktıran kastların varlığı) gibi öteki değişkenlere de bakılması gerekebilir, Bu bağlamda, toplumun birliğini sağlayan yatay .bağlar bana özellikle önemli görünüyor. Söz konusu bağların oldukça geliştiği ortaçağ Batı Avrupa toplumlarında bile, dikey hareketlilik oranının, Bloch’un (1936) ye öteki bilginlerin (örneğin Perroy'urt, 1961)yapıtlannda göstermiş oldukları gibi, küçümsenemeyecek derecelerde

bulunduğu doğrudur. Ama bu bağlann zayıf olduğu Bizans'da dikeyhareketlilik oranı onlardan daha yüksekti (.Kazhdan, 1968:49 vd.).

Ancak, erken devlette, dikey hareketliliğe karşı işleyen bir başkaeğilim çizgisi vardı; bu, toplumun belli başlı tabakalarının ve sınıfla-

125



nnın bileşiminde bir kararlılığın kurulması yönünde görülen, gözleıiı-Icnebilen bir eğilimdi. Bu, yatay hareketlilikle, yani toplumsal merte

beler merdiveninde birbirlerine yakın konuşlanmış farklı grup ve tabakalar arasındaki aynmiann yavaş yavaş bırakılması olgusuyla bağlantılı bir eğilimdi. Ne var ki bu eğilimin erken devlette sonuna dek işleyip işlemediği daha çözülememiş bir sorun olarak ortada durmaktadu-.

7. BAĞ IMLILIK VE SÖMÜRÜ BİÇİMLERİ. Kendisine bugünden geçmişe dönük (rçnospektiO bir açıdan değil,

oldukça statik bir açıdan bakıldığında, hiç bir erken devleti, "erken

köleci", "elken teodal” ya da bunlara benzer heıhangi bir deyişle kolayda adlandırıverme olanağı yoktur. Farklı bağımlılık ve sömürü biçimlerinin, bunlardan herhangi birinin ötekilerine, belirgin ve her zaman sürecek biçimde ağır basması durumu söz konusu olmaksızın,erken devletin ta kendisinde varlıklarını yanyana sürdürdükleri görülür.İçlerinde, kölelik, sertlik, sığıntılık, haraç ödeme, angarya, vergilendirmenin çeşitli türleri gibi ilişki tipleri ve kurumlan bulunabilir. Ancak, erken devletlerde, bağımlılık ve sömürü biçimlerinin, tümünündeğilse de çoğunun geçmişi, daha önceki dönemlere, devlet öncesi evreye dayanır. Ayrıca, bunlann bazılarının, örneğin Haraç-vergi (tribute)ilişkisinin, sömürünün çeşitli olanaklarının bulunduğunu gösterecek

biçimde, yeterince farklılaşmamış bir nitelik taşıdığı düşünülebilir.Ancak, erken devletlerin, bilinen tümünün değilse bile çoğunun bir

karakteristik özelliği vardır ki, onlan öteki devlet türlerinden ayırdedenözelliklerden birine dönüşebileceği için, özel bir ilgiyle ele alınmayıliaketmektedir. Sözünü edeceğim özellik, erken devletin doğrudandoğruya kendisinin, vergilendirme, angarya ve öteki yükümlülükleryoluyla, üreticilerin doğrudan .sömüıülmesinde oynadığı önemli roldür.Bu karakteristik özellik, çoğn kimse tarafından "Asyatik toplumlar"denen toplamlara özgü görüldü. Ne var ki, erken devletlerin hepsi,kendilerini "Asyatik toplum" ile ilişkilendiren hiç değilse birkaç karakteristik özelliğe sahiptir. Eıken devletler, birçok bakımdan, kendilerinden doğrudan doğruya gel^miş olan Asyatik toplumlann öncelleriydi;onlardan farkları, yalnızca, onlann azgelişmiş biçimleri olmalanydı.Erken devletlerin gelişmeleri snasında, bağunlılığın ve sömürünün bir

126





Despotizmin, devliet erkinin ilk ve en eski biçimi olduğu var-sayımmın söz götürür olmasının nedeni işte budur. Dahası, despotiz-

, min başlangıçlannin, bazı örneklerde, erken devletleri daha gelişmiş

devletlerden ayırdeden sımr çizgisi olarak görüldüğü bile söylenebilir.Daha önemlisi, erken devletlerle despotizm arasında dolaysız bir

bağlantının bulunmadığını belirtmek isterim. Despotizme doğrugelişme erken devletler arasında görülen en yaygın eğilimi oluşturmuşolabilir; ama tek eğilimi oluşturmuş olamaz. Bence, hem antikçağıhem ortaçağı ile Avrupa tarihi, bunu genelde açıkça göstermektedir.Despotizmin doğuşunu hızlandıran etmenlerin saptanması çok daha

önemlidir. Bu etmenler daha üzerine gidilerek açıklıkla anlaşılabilmişdeğildir.Bayındırlık işlerinin, özel olarak sulamanın ve genel olarak geniş

anlamıyla bayındırlık işlerinin, despotizmin tek açıklamasınısunamayacakları besbellidir. Ben despotizmin doğuşunun, belli somuttoplumsal ve siyasal yapılann belli bazı Özellikleri ve aynı zamandaerken devletin oluşmasının kendine özgü süreçleri ile birlikte, bir

toplumsal bütünlenmenin gerekleri ve güçlükleri^ ile ilişkili dahaderin ve daha geniş çaplı süreçlerle hazırlandığı varsayımını ilerisürecdğim.

Hem erken devletlere hem de devlet öncesi siyasal kuruluşlarınsiyasal örgütlenişlerine özgü biçimler, birçok bakımlardan aynızamanda^ yönetici tabakanın çeşitli gruplannm hükümete katılmalannave bu grupların tarihsel geçmişlerine bağlıydı. Bu konuda birkaç çeşidi

örnek olarak görelim:

bir farklılaşmanın bulunmamasının oluşturduğu söylenebilir. Büyükşef, daha sonra kral olan kişi, genellikle aynı zamanda başrahip veaskeri önder idi. Bu işlevlerin herbirinin ya da bir bölümünün, aşağı basamaklarda farklılaşmış olduğu görülür. Din adamları kesimigenellikle hiyerarşik, kapalı, bütünleşmiş bir grup değildi. Ne de

nüfusun büyük, kesiminden yalıtılmış ayrı bir askerler grubu bulunuyordu. Savaşın bazı kişilerin toplumsal konumlarınınyükselmesinden yana ve bu kimselerin yönetici tabakaya veya sınıfakatılmalan yönündeki gelişmelerden yana çalışabileceği doğrudun Ama

128



bence Carneiro (1970) yöneticinin ve akrabalarının yanı sıra,s'avaşçılann da, her zaman, tüm yönetici sınıfların çekirdeğinioluşturduklarını söylerken, durumu abartmaktadır.

Geleneksel akrabalık sisteminin önde gelmesi ve onun menajerlikleilgili hükümet işlevlerinin yerine gelirilebilmesine etkisi, incelemekteolduğumuz tipik çeşitlerden İkincisini oluşturur. Birçok Afrika,özellikle Polinezya toplumu, bunun somut örnekleri olarakgösterilebilir.

İkinci çeşidin karakteristik özelliği, hiyerarşik bir meslekkorpora.syonu [loncalar] içinde örgütlenmiş ve öteki yöneticigruplardan net bir biçimde ayrılmış dinadamlıgının özellikle güçlükonumunda yansır. Ama burada da üst düzeydeki hükümet (yönetim)işlevleri tam olarak farklılaşmış değildi. Toplum bir büyük şef-rahip,daha sönra kral-rahip tarafından yönetildi; bunlaida, rahiplik niteliğminkutsal hatta tanrısarkaynağının önemi daha büyüktü. Bazen rahiplerinyüce erkin sahibi olduklarını ileri .sürdükleri durumlarla karşılaşılmışsada. teokratik yönetim biçimleriyle pek sıkı karşılaşılmazdı.

Oinadamhğı kesimi, üretim çemberini [tarım mevsimini]düzenlemeye başlar başlamaz, ve de dünyevi aristcüa-asinin halkı birlikiçinde tutamadığı durumlarda temel komünal kaynaklan denetlemeye başlar başlamaz, güçlü ve etkili bir konuma yükseldi.

Üçüncü çeşit, geleneksel aristokrasiyi erk konumundan .sürüpçıkarmış olan bir askeri aristokrasinin yavaş yavaş doğuşuyla temsiledilir. Bu tür askeri gruplann etkilerini artırmalarından yana işleyen

etmenler oldukça açıktır. Bunlar, herşeyden önce, .savaşın toplumyaşamındaki öneminin artması, ve buna bağlı olarak, askeriörgütlenişin öneminin artmasıdır. Bu gelişmelerin bir sonucu olarakaskerlik işi. askerlik mesleğine dönüştü ve askerler loncası (muhafızalayı) gibi yeni bir kurum ortaya çıktı. Bui geleneksel kurumlarınelinden alınan erkin askeri önderlerin elinde toplanmasına katkıda bulundu. Ve böylece, askeri önderlerin soylarının gerçek monarklaradönüşmeleri yolunda görülen gelişme, büyük şeflerin soylarınınmonarka dönüşmesi olayı kadar sık karşılaşılmamış olsa bile, hiç deseyrek karşılaşılan bir olgu değildi. Böylece. erken devletin siyasalörgütlenişi, farklı çizgiler boyunca gelişebilip, farklı biçimler alabildi.

129



9. ERKEN DEVLETLER VE UYGARLIK Onsekizinci yüzyılın başından başlayarak birçok bilgin, devleti

özgül bir uygarlık biçimiyle özdeşleştirdi. Ama doğruyu söylemek ge-rekirse, bu özdeşleştirme pek de doğru değildi. Uygarlık devletten dahageniş bir kavramdır. Uygarlık, devlet yanı su’a aynı zamanda bir dilin"insan deneyiminin bilgi birikiminin aictanimasına yarayan yeni araç"(Childe, 1957:37) olan bir yazılı dilin ve ka,sabaların "içinde artı ileya^yan profesyonel yöneticilerin, memurların, din adamlarının, za-naatçıların hatırı sayılır bir orana ulaşan kesimini barındıran bir toplu-luk" (Childe. aynı yer) bulunan kasabaların varlığını da kap.sar. Geçmi-şin az ya da çok gelişmiş herhangi bir devleti gibi, çağdaş devletin de

bir uygarlığın varlığını gerektirdiği apaçık bir gerçektir. Aristoteles’in"zoon politikon”* sözü, herşeydcn önce ve herşeyden önemlisi, birYunan kentinde, yani kent devletinde yaşayan kişi için söylenmiştir.

Peki ama, tarihte tüm erken devletler uygarlık düzeyine ulaşmışmıdır? Bu sorunun yanıtı, kimilerin sanabileceği gibi sorunun içindeapaçık yatıyor değildir; mutlaka tartışmayı gerektirir.

Mezopotamya'nın en eski devletlerinin doğuşları sırasında bir pazılıdile ve kasabalara sahip oldukları doğrudur. Ama Afrika'nın veOkyanusya'nın, ya da Avrasya bozkırlannm göçebelerinin birçok erkendevleti, doğdukları sırada bir yazılı dile sahip değildi. Veyöneticilerinin karargahlarını kasaba sayma yoluna gitmedikçe,

bunlardan birçoğunda kasabaların bulunmadığını söyleyebiliyoruz.İlkel (primitive) ya da erken (early) devlet, yazılı bir dili ve kasabaları

olmaksızın ilkece düşünülemeyecek bir şey değildir.Dolayısıyla, uygarlıkların gelişmelerinin erken devletler içindegerçekleştiğini, ya da daha doğrusu, uygarlıklann tam da erkendevletlerin içinde gelişip, gelişmelerini onun içinde tamamladıklarınıileri sürmek, hiç de yanlış olmaz.

Bu gerçek, şaşırtıcı değildir. Yukarıda, erken devletlerdeki yönetselyapılarda çeşitlenme ve, farklılaşma görüldüğünü beUrtmiştim. Aynı

şey onlann yerleşim sistemleri ve iletişimleri (yazılı dil) için desöylenebilir.

* İngilizce metinde Eski Yunanca harfleriyle, italik verilmiş; "toplumsal-siyasal hayvan" anlamına geliyor (ç.n.).

130



10. ERKEN DEVLET lîPOLOrtSÎTek başına alındığında bir tipoloji yaratm^, tipoloji yapmış

olmak için tipoloji yipnaya kalkışmak, fazlaca anlamlı bir iş değildir,tipoloji yıqmıak için soruna yaklaşırken kullamlan bakış açısı, ondançdc daha önemlidir.

Erken devletlerin sınıflandırılmalan, üzerinde kurulduklarıtopraklan ölçüt alma (teritoryal ilke); antik devletler, ortaçağ etkendevletleri sınıflandırmasında olduğu gibi, göründükleri zaman kesiminiölçüt alma (temporal ilke); eşzamanlılık ilkesi (synchronous ilke); buyapıtın derleyicilerince önerilen, emekleme evresinde (inchoate) tipik(typical) ve geçiş evresinde (transitional) erken devletler aynmıörneklerinde görüleceği gibi, diakronik ilke (iki zaman kesimiarasındaki değişmeyi, ölçüt alan ilke); hatta hangi gelişmegizilgüçlerinin daha sonra ortaya döküldüğüne bakan (bugündengeçmişe bakan) retrospektif ilke gibi sınıflandırma ölçütlerininkullanılmasına bağlı olarak, çok büyük bir çeşitlilik gösterebilir.Bunlardan sonuncusu [diakronik ilke] antropolojinin kabul edebileceği

bir sınıflandırma olamaz; çünkü bu bilimde diıdcronistik yaklaşım pekkullanılmadığı gibi, bu disiplin tarafından incelenen toplumlannkendiliklerinden gelişmesi [gizilgüçlerini tümüyle ortaya dökmelerineolanak burakmayan bir olgu ile] çağımızda kesintiye uğratılmışlardır.Bu sınıflandırma ilkesi, tarihyazıcılığı alanına son derece uygungörünmektedir.

Eşzamansal (synchronous) sınıflandmnalar da, teknoloji ve üretim

sistemlerindeki benzerliklere ya da fmklılıklara, yönetsel yapılara vb. bağh olarak, aynca çeşitlilüclo' gösterebilir.

11. ERKEN DEVLETLERİN GELİŞME ÇİZGİSİ

Böylece, tüm devletlerde ortak bazı karakteristik özelliklerin bulunduğu söylenebilir. Bunlar, heışeyden öuce ve herşeyden önemlisi,içinde bulunduklarr gelişme aşaması ile gelişmenin daha önceki

evrelerinden aldıklan kaht ile ilişkili özelliklerdir. Öte yandan, bugün,erken devletlerin aralannda herhangi bir tipolojik ortaklık görülmediğigibi, geçmişte de hiç bir zaman görülmüş olmadığı söylenebilir.

131



Tarihte erken devletler ne kadar gelişmişlerse, bu onların bifbirlerinden o kadar aynlacaklan anlamına gelmişti. Birbirlerine,özgül bağımlılık ve sömürü biçimleriyle karşılıklı olarak bağlanmışsınıflar ve tabakalar kendi çerçeveleri içinde biçimlendi. Buna bağlıolarak erken devletlerin, "asyatik", köleci, feodal ve başka biçimlerialdıklan görüldü; aynı biçimde, despotik biçiminden, anayasal vemutlak monarşik biçimlerine; tiranlık ve oligarşi biçimindendemokratik yönetime dek uzanan farklı siyasal örgütlenişlere sahipoldular. Öte yandan, hiç bir gelişmiş devletin, hiç bir zaman örneğinMalinowski ve Krader tarafından "kabile devleti" ve "kabile kandaşlığı

devleti"* olarak tanımlanan türden bir biçim aldığı görülmedi (Krader,1968:4).

Ancak, erken devletlerin somut gelişmeleri sırasında izledikleriyolu belirleyen etmenler; dahası, herbirinin bu süreç sırasında aldığıözgül biçim, neredeyse hiç araştırılmamış durumdadır. Az çok kesingörünen tek gerçek, hepsini kapsayacak (evrensel) bir açıklamaolanağının bulunmamasıdır. Hem içsel hem dışsal belirleyici etmenlertakımının bir bütün olarak ortak işleyişinin her zaman gözönünde^tutulmasının gerektiği kesin. Bu etmenlerden bazılanmn ötekilerindendaha önemli olabileceği ise, sorunun [yukarıdaki yaklaşımı bırakmayıgerektirmeyen] tümüyle başka bir yönünü oluşturur.

* Ing. "tribal consangunial State" (ç.n.).

UÇUNCU BOLUMUN NOTLARI1 Devlet öncesi düzeyin tüm toplumlan, bu satırların yazan tarafından geçici

olarak, "ilksel toplum" biçiminde tanımlanmış iseler de, söz konusu

toplumlarm karmaşıklık ve gelişme dereceleri bakımından belirgin biçimde çeşitlUik gösterdikleri unutulmamalı.

2 Marx, bir despotun, toplumsal birliği kişiliğinde temsü ettiği görüşünüileri sürmüştü.

132



ÜÇÜNCÜ BÖLÜMÜN BAŞVURU KAYNAKLARI

Bloch. Maurice (1936). 'Sur le passe de la noblesse francaise', A nnales d'H islo ireeconomig ueel sociale, no. 40 içinde,

Carneiro, Robert L. (1970), 'A theory of the origin of the State',Science, 169. — (1973), 'The four faces of evolution', Handbook o f socia l and cııltura l

an llıropology, ed. John J. ttonigmann, Chicago: Rand McNally içinde.ehilde, V. Gordon (1952), 'The birth of civilization', Röts» and pre seni, no 1

içinde.. — (1957), 'Civilization, cities and towns'. Anıiqnity no. 121 içinde.Claessen,- Henri J. M. (1975). 'From rags to riches and the te veme'.Rıde and

reality . Essays in Honoıtr o f Andı e J, F, Köbben, ed. Peter Kloos ve Klaas -W. van der Veen içinde. Aınsterdaın: A. S. C.

D'iakonov, I. M. (1959),Ohschesivennyi i gosudarstvennyi stroi drevnego Dvurcch'ia [Antikçağ Mezopotamya'sının toplumsal ve yönetselörgütlenişi]. Moskova: Natıka.

Fried, Morton H, (1960). 'On the evolution of social stratification and theState', Culture in liislory. Essays in Honor of Paul Radin, ed. Stanley-Diamond içinde^ New York: Columbia University Press.

Gurevich. A. J. (1971).Gen ezis feodalizma v Zapadnoi Evrope . [FeodalizminBatı Avrupa'daki Olu-şumu], Moskova: Nauka.

Kazhdan,. A. P. (1968),Vhantiiskaia kıd'lııra (X-XII V). [10.-12. Yüzyıllarda. Bizans Kültürü]. Moskova: Nauka.

Khazanov, A. M. (1975).SölsiaVnaia islorija skifov. Osnovnyea problemii razvit iia drevnikh kockevnikov evraziiskikh stepei. [Iskitlerin ToplumsalTarihi. Avrasya bozkırlarının antikçağ göçebe çoban halklarınıngelişmeleriyle ilgili başlıca sorunlar]. Moskova: Nauka.

Krader. Lawrence (1968). Formation o f the State. Englewood Cliffs: PrenticeHaU. *

Perroy, E. (1961), 'Social mobility among the Frençh noblesse in the laterMiddle Ages'. Post and preseni no. 21 içinde.

Stevvard, Julian (1955), T/ıeory o f cu lture change. Urbana: University ofIllinois Press.

Wittfogel, Kari A.(1951). Oriental despotism. New Hâven: Yale UniversityPress.

133





Dördüncü Bölüm

DEVLETİN ASYA GÖÇEBELERİ

ARASINDAKİ KÖKENİ

imrence Kradei

1. GENEL OLARAK DEVLETİN KURAMI

I.l. Devlet iki sınıf halka, biri toplumsal üretimle doğrudanuğraşan kimselerden, ötekisi onunla böyle doğrudan uğraşmayankimselerden olmak üzere iki sınıfa bölünmüş bir toplumun ürünüdür.Toplumsal üretim de. buna uygun olarak iki parçaya: doğrudanüreticilerin bir sınıf olarak yenden üretilmeleri için kullanılan bir

parça ile; üretimle ilişkisi doğhıdan olmayan yollarla yürütülen sınıfınvarlığını sürdürmesi için elkonulan bir artıya bölünür. Toplumdadoğrudan üreticiler, hem kendileri için hem de toplunfsal üretimle

dolaylı ilişkileri bulunan ya da hiç bir ilişkileri bulunmayan kimseleriçiu çalışır, çabalar, ter dökerler; toplumsal artı ise ter dökmeyen okimselere gider. Devlet, toplumun, toplumsal sınıflar içindeki vesınıflar arasındaki ilişkilerin düzenlenmesine yarayan örgütüdür.Bununla birlikte söz konusu iki sınıfın devletle Uişkileri aynı değildir;devletin adamları ve kurumlan (yani devletin ajanlan) toplumdaüretilen toplumsal artıya elkoyan sınıfın çıkan için çalışırlar. Sınıflara

bölünmüş toplum türü, toplumsal artıya elkoyan yöneticilerle,toplumda doğrudan üretici konumunda bulunan yönetilenlerdenoluşur.ı

,1.2. Doğrudan üreticilerden oluşan toplumsal sınıfın devletin oluşmasında yakın çıkarı yoktur. Tersine, ileride göreceğimiz gibi, bu toplumsal sınıf, devletin kurulmasından çok önce gelişmiş birçok eski(arkaik) kolektif kurumu alıkoymuştur: soy, sop, klan, akrabalardan

oluşan köyler gibi kurumlar, yönetilenler arasında toplumda her şeyikuşatan bir erk olarak devletin biçimlenişinden çok sonralara dekvarlıklarım sürdürürler. Tc^lümsal varlığın (kolektivitenin) bu kurum-

135



ları. hem klanlar, köyler ve benzeri birimler içinde, hem de bunlar arasında olmak üzere, barışı sürdürme, çatışmaları çözme, savaşta saldırma ve savunma işlevlerini çok eskilerden beri yerine getirmekte oldukları gibi, devletin oluşmasından sonra da bu görevleri yerine getirmeyi

sürdürmüşlerdir. Devletin ajanları (adamları ve kurumlan) ortayaçıkınca, bunlar, adalet dağıtımı-yönetimi. savaşın ve diplomasininyürütülmesi gibi daha önce kolektivitenin kurumlarınca görülen aynıişlevleri üzerlerine aldılar; işte bu noktada toplumsal sınıflann çıkarları birbirinden ayrıldı. Eski kolektif kurumlar, daha önce çatışmalarıçözme işini, bir bütün olarak toplumun yararına, o dönem içinsöylersek, klan ya da kabile olarak tüm topluluğun yararına olacak

biçimde yapmışlardı. Devletin ajanları, artık'hem devletin hem de tümolarak toplumun çıkarlarını savunup, bu çıkarlar için savaştılar. Bu.kendi içinde çelişkili, ikili bir çıkardır; bir yandan, toplumsal [bir]sınıfın temsilcisi olan ve içinde bu sınıfın çıkarlannın örgütlendirildiğidevletin çıkarlan vardır, öte yandan toplumsal bütünün çıkarları.

1.3. Devlet, toplumdaki sınıfların birbirleriyle ve bir bütün olaraktoplumla ilişkilerinden doğup, bu sınıflarca kurulur: toplumun bölü

nüp içte kutuplaşmaya uğraması üzerine kurulur. Devlet yönetici sınıftarafından kurulmuş değildir; neden derseniz, bu ânıfın yönetme işlevini yerine getirebilmesi için, [daha] önce toplumsal bölünmeylekurulmuş olması gerekmektedir. Yönetici sınıfın çıkarlarını, devletinkendisinin oluşma sürecini sağlayan etmen olarak görmek yanlış olur;çünkü,bu sınıf devleti kendi çıkarları için kurmuş değildir. Tersine,yönetici sınıfın çıkarı, yönetici sınıfın kurulmasından [dolayı]

doğmuştur, ikisi birbirlerini karşılıklı olarak destekleyip pekiştirmekle birlikte, aynı şey, yani birbirlerinin özdeşi değildir. Yönetici sınıfındevleti kendi çıkarına kurduğunu düşünmek, teleolojik (ereksel) birtarih yorumu olur.

1.4. Bazen devletin, içinde kurulduğu toplumla özdeş olduğu, yanidevletini doğrudan doğruya halktan oluştuğu ileri sürülür. Böyle biryol, gereksiz yere terimleri çoğaltmaktan başka bir işe yaramaz.

Devlet, ne genel olarak insan toplumu ile ne de herhangi belli birtoplumla özdeştir. O, sınıflara bölünmüş toplumla (sınıflı toplumla)da özdeş değildir. Devlet, özelliğini sınıflara bölünmüşlüğün

136



oluşturduğu belli bir toplum türünün ürünüdür. Devlet, soyutanlamıyla, bu [sınıflı] toplumun örgütlenme, ilkesidir; somutanlamıyla [ise] doğrudan doğruya bu örgütün kendisidir. Onun dahasomut ifadesini aşağıda göreceğiz.

1.4.1. insan toplumlan, üzerinde yaşadıkları yere, burasının tropik bölge, çöl, ılıman kuşak ya da kutup olmasına göre sınıflandmimıştır;mitolojilerine, mitolojilerini aya ya da güneşe dayandınşlarma göresınıflandırılmıştır; ayrıca anaerkil ya da ataerkil oluşlarına göresınıflandırılmıştır. Elinizdeki bu yazıda ise, insan toplumlarılıınsınıflandınlmasıııda tek bir ilke uygulanacak: insan toplumlan. biryanda, bölünmerhiş, farklılaşmaya uğramamış bir bütün olnşturan

toplumlar, öte yanda, toplurnun üyelerinin, toplumsal üretime göre,toplumun içinde yaşadığı doğaya ve toplumun kullandığı teknolojiyegöre bölündükleri sinini toplumlar olmak üzere, iki türdür.Bölünmemiş, farklılaşmaya uğramamış toplum, "ilkel toplum";

bölünmüş toplum, uygar toplum ya da sivil toplum denen toplumdur;o "devletli toplum" ya da siyasal toplum denen toplumdur.

İlkel toplum, ilkel ekonomiye, doğa ile ilkel ilişkiye ve üretim

birirnmin tüketim birimi ile çakışması ilkesine dayanan bir teknolojiüzerine kuruludur; üretim ilişkileri, her bir kimsenin ötekileri içinçalıştığı, öteki insanlann bunun karşılığında kendisi için çalıştıkları işilişkileri füründendir. Sivil toplum ise; sınıflar arasında bölünme vezıtlık üzerine kuruludur; öyle ki bu sınıflardan biri, , sivil toplumkanalıyla, toplum ve toplumu kuşatan doğal çerçeve içinde, hem kendigeçimini sağlamak, hem de bir sınıf olarak kendisini yeniden üretmekiçin çalışır çabalar; ama bu çalışmasının ve çektiği sıkıntılarınkarşılığı, öteki sınıfça benzeri bir çahşıp çabalama ile verilmez. Bu bir"karşılıksızlık" ilkesidir; ilkel ekonominin tersine, siyasal ilkedir; bu, -devletin üzerine kurulduğu ilkedir ve devletten önce doğmuş olmasıgereken bir ilkedir.

1.4.2. Devletli toplum, insan türünün kurduğju toplumlarm ancakküçük bir bölümünü oluşturur ve tüm insanlık tarihinin son dereceküçük bir zaman kesimini kaplar. Devletli toplum, insanlık tarihininolasılıkla 5.000 yıldan eski olmayan çok kısa bir geçmişini oluşturanyakın bir olgusudur; ama ortaya çıkışını izleyen birkaç binyıl içinde.

137



insanlığın neredeyse tümünü içine çekmiştir. Yeryüzünde onunkisiylekarşılaştınlabilecek başka hiç bir güç bulunmadığından, insanlıktarihine hükmetmeye başlamıştu*. İDevleti tüm olarak insanlık tarihiyle

bir tutan kimseler görülmüştür; geçmişte Eduaıd Meyer ya da Wilhelm

Koppers gibi, günümüzde E.A. Hoebel gibi yazarlar çıkmıŞtır.2 Böyle bir tutum, bundan önceki durumda olduğu gibi, terimleri gereksiz yereçoğaltmakla kalmayıp, devletin yanı sıra bir de hükümetin(government, yönetimin, yönetsel organın) varlığı olgusunu da

bulandırmıştadır. Kendi kendini yönetme öğesi, söz konusu yönetiminformel de olsa (resmi bir biçim almış olmasa da) herhangi bir insantoplumunda görülebilir. Eskimoların, Pigmelerin, Andaman

Adalıların^ Tierra del Fuegia’lıların yönetim biçimleri (mode ofgovernment) informel, süreksiz, varlığı güçlükle anlaşılabilen ve enderolarak ayrıcalık durumu almış örgütlerdir; ama bunlar da yönetimdir(government) ve bu hitelikleriyle, çatışıhalann çözüme bağlanmasıyla,toplumun iç ve dış barışını sürdürmekle ve savaşı yönetmekleilgilenirler .3 ,

1.5. Devletli toplumda yetke (otorite) ile [siyasal] erk (power)aynmı yapılır. Erk, toplumun içsel düzenleme ve denetim araçlarınımerkezileştirmiş olan toplum örgütünün elindedir; yetke ise, bir bütünolarak halktadır (bu ayrım eski Roma'da Cicero tarafından kabuledilmişti). Erkin merkezileştiresi ise sivil toplumda yadsınır. Siviltoplumda erkin merkezileşmesi, bir yandan, toplumu oluşturansınıflann bölünüp zıtlaşmasıyla dıştan yadsınu*; öte yandan, yöneticisınıfı oluşturan bireylerin birbirlerine karşıt çıkarlan tarafından içtenyadsınır. Yönetici sınıfın üyeleri, bir sınıf oluşturduklan ölçüde ortaközel çıkarima sahiptirler; ki bu [aynı zJnanda] onlarin sımf çıkandır ve

bireyler bir sınıfın bireyleridir. Bu sınıfın çıkarlan birbirleriyle çatıdır.Devletin elindeki toplumsal düzenleme araçlan, toplumsal sınıflararasında zıtlüdan (muhalefetleri) aşmaya olduğu kadar, yönetici sınıfiçindeki bireysel çıkarlar arası'zıtlıklan da aşmaya yöneliktir. Sınıflıtoplum örneğinde toplumsal örgüt böylece, toplumun siyasal düzen-lenmesi ve denetimi için kullanılır; söz konusu olan, herşeyden önce

ekonomi politik yoluyla yapılan bir düzenleme ve denetimdir. Siyasaldüzenlemenin ve denetimin konusu, ekonomi politik toplumunuoluşturan smıflann aralarındaki ve içlerindeki zıt (çatışan) çıkarkudır.

138



1.6. Devlet, ekonomi politik toplumunun formel (resmi)örgütüdür; insanlığm ve insan toplumunun örgütünün informel (gayriresmi) öğeleri, devletin alanı dışında kalır. Birey olarak insan, devletleolan ilişkisinde, yalnızca resmi bir varlık olarak görünür: birey insan

devletlerin gerektirdiği ilişkiye ve devlet ile olan ilişkisine uyabilmekiçin, hukuk öznesi kişi (legal person, hukuki şahsiyet) yurttaş kişi(civil person) "persona civilis" ya da "persona morâlis”,"Rechtsperson"* vb. olarak formel varlığından soyunur. İnsantoplumu [ise] birey insan varlığının hukuksal ya da yurttaşsalkişiliğini tanımlayıp, bireyi ona [hukuk ve yurttaş kişiliğine] bağlamak için, devlet olarak örgütlenişin formel yönünü dışlar.

1.6.1. Devlet, sınıflardan oluşan ve içinde biibirine karşıt [çıkarh]sınıfların bulunduğu insan toplumunun tomel örgütüdür. Devlet,gördüğümüz gibi, ister Asyatik üretim biçiminin tq)lumu, ister köleciya da s6rfli üretim biçimi olsun, bir yandan formel örgütlenişin soyutilkesidir; öte yandan, antik çağın ve çağımmn tek tek devletlerindesomutlaşmış bir olgudur.

2. GÖÇEBE TOPLUMDA DEVLET2.1. Merkezi ve orta Asya'nın** göçebe toplumlun, üç bin yılı

aşan tarihlerimin akışı içinde, devleti, hem soyut hem somut biçimleriyle kurup geliştirdiler. Bu göçebelerin devletleri, ilk kezıpodem çağdan*** önceki binyıl içinde, Çin, Hindistan, İran gibitanmcı halklann Ülkelerinin sınırlarında görüldü. Zaman zamanTüıklerin, Moğollann Ve Asya’nın içeri bölgelerinin ötdd göçebelerinindevlet kurmadıkları söylenir.**** Ne var ki devletlerini tarımcıhalklann devletlerinden bin, bin beş yüz yıl kadar sonra kurduklan

kesindir; ama devleti tarımcı halkların devlet formasyonlarınınetkisiyle mi, ona tepki olarak mı kurduklan pek belli değildir. Ne varki bu, göçebelerin hiç bir devlet kurmadıklannı söylemekle aynı şeydeğildir. Gerçekten, bu tq)luluklar, önce Avrasya’da ve Afrika’da* Sırayla "yurttaş kişi", "ahlak kişbi", "hukuk kişisi" gibi anlamlara gelmektedir. (ç.n.)** Ing. "Centraland middleÂsia" (çjı.).

lıig, "modem em”; I.S. dönemi amaçlamyor (çjı.),*•** Bu satıılann çevireni de, yazann bu makalesini sonuna dek okuduktan sonra bilevgöçebelerin kurduklan siyasal örgfitlerin devlet olmadığı görüşönde hiç bir değişiklikobnaksızm, kendini böyle s^leyenler arasında saymaktadır (ç.n.). .

139



devleti marjinal ve yeni bir tarihsel olgu olarak kurmuş, ve sonra onu,dünyanın bu bölgelerinin tarihinin tam gelişkinlik düzeyine ulaşmış

bir öğesi ndctasına dek geliştirmişlerdir.

2.2. Göçebelerin dünya tarihi içindeki yerlerini kavrayabilmek için,önce toplumda, göçebelerle tanmcı halklar [çiftçiler] arasında görülenişbölümünü kavramak gerekir: ki bu iş burada doğu ve orta Asya tarihiışığı altında kotanlacaktır. Orta Asyş göçebeleri, târih sahnesine,Hsien Pi konfederasyonu içinde, modem çağdan önceki birinci binyılınikinci yarısı sırasında, erken Ch'in Hanedanı Çinlileriyleçatışmalarında çıktılar. Bu erken Çin hanedanının annallarındakikayıtlarda, göçebelerle olan ilişkilere kısaca değinilmektedir. t.S.

birinci binyılın daha sonraki bir tarihinde, Çinliler ile Türkler,Moğollar, Mançular arasındaki ilişkiler sağlamlaştırılıp, derinleştirilip,genişletildi.4 Bunun bir sonucu olarak Türkler, Moğollar ve Mançulararasında yazının gelişmesiyle, haklannda yalnızca Çin yöneticisınıfının bakış açısını değil, bu göçebelerin [kendi kendilerine vekomşulanna] bakış açılannı da öğrenme olanağı buluyoruz.

2.3. Moğol bozkırlannın sakinleri, geçtiğimiz iki binyıl içinde,, bazen Türler bazen Moğollar olmuştur. İkisinin de dayandığıekonomik temel, göçebe çobanlık olagelmiştir. Kimi yazarlarca, aynızamanda tânm yaptıklan ileri sürülür. Bunu yadsımak kolay değil;ama önemli olan nokta bu değil. Moğolistan sakinleri, daha önce de

belirtildiği gibi, daha çok çobanlıkla uğraşıyorlardı ve geçimlerini, buna ek olarak yaptıklaiı bir parça tarımla ve çobanlıktan (aynızamanda avcılıktan ve toplayıcılıktan) sağladıkları ürünleri tarımcıkomşulannın ürünleriyle değişerek destekliyorlardı. Hem iç hem dışgüçler Tatarları* asıl ekonomik etkinlikleri olan çobanlıktatutmaktaydı. İçteki güç, geleneğin ya da göreneğin ağır basmasıydı;dıştaki güç, tarımcı komşulannın üretim gücü ve onlarla, yapılanmaldeğişimi idi. Kıta çapında bir maldegişimi ağı, her iki yanınuğraşılarım değiştirmelerini engelliyordu.

2.4. Bu maldeğişimi ağının gerisinde ve temelinde, Asyatq)lumunda görülen çok geniş bir işbölümü sistemi yatmaktaydı; öyle

* Göçebe Türic ve Moğol halklanmn ortak adı bak. s.l53n (ç.n.).

140



ki, bu işbölümü, nitel ve nicel bakımlardan^ Avrupa'nın tarihseldeneyiminin ve tarih kategorileriran ötesine geçen çok geniş bir çapaulaşmış bulunuyordu. Asya göçebeleri, belki bir yerleşim yerleri

olmadan çadırlarda oturdular; başlıcalan koyun, keçi, sığır (büyükbaş)at, deve sürüleri olan evcil hayvan sürüleri beslediler ve onlarla,mevsimine göre, bir otlaktan öiekine göçerek yaşaddar; öyle ki, bugünde böyle yaşamsdctalar. Göçebe yaşamlarından sağladıklan ürünlerinfazlasım, tanmsal halklann ürün fazlasıyla takas ettiler; bir taraf, canhhayvan ve aynı zamanda onlardan sağlanmış yün, post, deri, keçe;öteki taraf, tanm ürünlerini verdi. Çinliler, göçebe komşularının

gereksinimlerini karşılamak için, pirinç, çay, pamuk gibi ürünlerim[göçebelerin ürünleriyle] takas ettiler. Göçebeler ise, Çinlileringereksinimlerini, onların, sofralarına koyun eti, ordularına süvari,

posta atlan, tören küheylmılan, yük develeri sunarak karşıladdar.2.4.1. Avrasya’nın öteki bölümlerinde köy içinde, ya da, ister bir

kırsal bölge, ister bir eyalet, isterse bir bütün olarak ulus olsun, sözkonusu üretim birimi içinde bir işbölümü vardır; sürü ürünlerinintarım ürünleriyle değişimi bu işbölümü yoluyla yürütülür. Ama.Kuzey Çin'de ve komşu bölge orta Asya’da Çin Seddi’nin bu ikiyanının toplumsal üretiminde büyük bir uzmanlaşma görüldü; buuzmanlaşmada, Türkler ve Moğollar sürü beslemeyle çok fazla, tanmlaçok az ilgilenirlerken; tarımsal etkinliklerinin ağır bastığı Çinlilertoplumsal emeklerinin ve topraklarının ancak küçük bir bölümünüsığır, deve, koyun ya da at yetiştirmeye ayırdılar. Her iki taraf yerliürünlerini ötekisinin ürünleriyle takas etmeye bu derece bağlıydı.

2.4.2. Tarım yoğun (entansif), çobanlık yaygın (ekstanstif)üretimdir. Göçebelerin sürüleri çok geniş topraklar üzerindeyayılırlarken, tanmsal üretim-ona oranla belli noktalardaypğunlaşmıştır. Bunun bir sonucu olarak, belli sayıda insanınçobanlık üretimiyle yaşayabilmesi için gerekli toprak parçası, aynısayıda tarımcının yaşayabilmesi için gerekenin yüz katı kadar fazladır.Orta ve batı Asya toprakları üzerindeki Türkistan’ın göçebe halklan, ne

Moğolistan göçebeliği kadar aşın uzmanlaşmiş, ne de Avrupa gibiçeşitlenmiş olan bir üretim biçimine sahiptirler. GelenekselAvrupa'nın îberya Yanmadası’ndan Alplere ve Rusya’ya kadar uzanantopraklannda yürütülen kırsal ekonomi tarım ve hayvan besleyiciliği

141



uy^lamalarının genellikle, köy içinde [birlikte] yürütülmesiylesürdürüldü. Orta Asya’mn Kazaklan ve Ozbekleri, geleneksel olarakçobanlık yapıp, kışlık konaklama yerlerinde ve otlaklannda, sınırb da

olsa önemsiz olmayan bir oranda tanmla uğraştılar. Bu halklar vekomşulan Olan Ku-gı^ ve Türicmen halklan, tarih boyunca MoğoUannda yaptıklan gibi, çobanlık ürünlerini tarımcı komşulannın ürünleriyledeğiştirdiler. Dolayısıyla, geleneksel Avrupa'nın yaşamında toplumsalişbölümü etnik grup içinde kalmışken; batı Asya'da emeğin toplumsalişbölümü, etnik gruplar arasmda yürütüldü; doğu Asya'da ise, "etnik"gruplar arasındaki işbölümü, batı Asya'da görülenden çok daha aşın

noktalara ulaştı.2.5. Asya'da görülen bu büyük, kıta çapında değişim sistemininhep kesintilere uğraması; onun başlıca özürünü oluşturuyordu.Maldeğişimine girmiş kurumlar, kapital üretimi çağımızın dünyaçapında petrol, kömür, çelik, pamuk, pirinç, et, yün pazarlannıntersine, iyi gelişmiş ya da etkili değillerdi. Büyük maldeğişimihareketlerinin kesintiye uğraması, yağma akınlanna ve savaşlara

yolaçtı; gerçekten bü kesintiler, bir tarafın öteki tarafı yenilgiyeuğratıp fethetmesine; bu yoUa da Çin tarihinde her zaman görülen[türden] fetih hanedanlanna (fatih hanedanlara) yolaçtı; T'o-pa Wei,Çin*, Liao, Yuan (Moğol) ve Ç'in (Mançu) hanedanları böylekurulmuşlardı. İlgiler gereğinden fazla, göçebe Tatarlar ile Çinlilerarasındaki fetih savaşlarına çekildi. Oysa bu her zamankarşılaşılmayan, normal olmayan bir durumdu. Geleneksel durum,Çinİilerin ve göçebe Tatarların ürün fazlalarını birbirleriyledeğiştirmeleriydi; ve bu gelenekleri binlerce yıl böyle sürdü.

2.6. Türider ve Moğollar, ilgilendiğimiz dönem sırasında sınıflara bölünmüş bir topluma sahipti. Doğrudan üretimi gerçekleştirensınıfın, yani çobanların ve onların aile üyelerinin çalışıpçabalamalannın bir bölümü kendi geçim olanaklannın, bir bölümü birartmın üretimi içindi. Bu artının bir bölümü maldeğişimi amacıylaçekiliyordu. Söz konusu doğrudan üreticilerin (Moğolca "arat”) ürettiğiartıran bir bölümü ise, geleneksel toplumlun zamanmda, "Han"laıdan,askeri önderlerden, bakanlardan, saray h a lk ın ^ ve prenslerin, yani

* Genel antamıyla Çin değil. Çin'in hanedanlanndan biri (ç.n.).

142



hanların çevresindeki kimselerden (maiyetinden) oluşan yöneticisınıfların geçimi için kullamidı. Eski Tatar tc^ılumlan da, çağdaş Tatartopitimu da aynı biçimde iki sınıfa bölünmüşlerdir; bunlar, toplumda

doğrudan üreticiler konumunda olan çobanlar sınıfı ve kendileri için birtoplumsal artı üretilen aristokrasi, yani soylular sınıfı idi. Toplumsalartmin. biri komşu tanmcı ülkelere, ötekisi Tatarların yönetici sınıfınaolmak üzere, iki yönde dolaşuna sokulduğunu görmüştük. Tarımcılarlayapılan değişimlerden gelen ürünün ise. bir bölümü avam halka, bir bölümü ipekliler, mücevherler ve öteki lüks maddeler, yönetici sınıfagitti. Eski geleneksel Tatar siyasal kuruluşunda köleler de

bulunuyordu; ama fazla bir ekonomik önemleri yoktu.2.7. Eski Hsien Pi [göçebe konfederasyonul prenslerden yani

aristokratlardan oluşan bir yönetici tabakaya sahipti. Bunlarıngerçekten bir toplumsal sınıf oluşturup oluşturmadıklarını, ancak Çintarafından zamanımıza kalan yazılı l6ıyUlara bakarak söylemek kolaydeğil. Hsien Pi şefleri, konfederasyonu oluşturan kabilelerin önderleriolabilecekleri gibi, gerçek bir yönetici sınıf da olabilirler. Eğer kabile

önderleri idiyseler, doğmakta olan bir devletle, doğuş durumunda("statü nascendi") bir devletle karşı karşıyayız demektir. Yok eğer bunlar gerçek bir yönetici sınıf oluşturmuş kimseler idiyse, devlet dahaönce doğmuş demektir. Tatar siyasal sisteminin erken biçiminin neolduğu sorusunu fazla kurcalamadan, devletin, bu halklar arasında,tarihsel gelişmesinin aşamalarından geçtiğini söyleyebiliriz. Onlarındevletinin doğuşunun başlarından, ortaya çıkmasından başlayarak,

başlangıçta ötekilerden farklı türde göçebeler olan Türkler, Tatarlar veMançular elinde geçirdiği iki binyıl boyunca, tarihsel gelişmesinintüm evrelerinden geçişinin izlenebileceğini görmek ilginç olsa gerek.

2.7.1. Gök (Kök)Tüıklerin, Örhon ve Yenisey Türklerinin, Moğol-lann ve Mançulann tarih kayıtlannda, göçebe halklar arasında kurul-.muş olan devletlerin oluşumları hakkında oldukça iyi bilgiler bulunmaktadır. Bu devletlerden Avrupa kaynaklarında en iyi tanınanı,

onikinci-onüçüncü yüzyıllann Moğol imparatorluğudur. Bu dönemin başında, onikinci yüzyılda Moğollar, kalıtsal sınıflara bölünmüş birtoplum durumunu almış bulunuyorlardı. Cengiz Han'ın babası Yesü-

143



gey Bahadır, soyluluğun aşağı katmanlanndandı. Moğol toplumu, var-sıllar ve yoksullar olmak üzere iki sınıfa bölünmüştü ve CengizHan'ın kendisi, yaşamı sırasında, aşırı yoksulluktan varsıllığa geçti.Bu dönemde. Moğol toplumunun sınıfları kararlılık kazandı ve ara-larındaki zıtlıklar, aşağıda belirtilecek bazı farklılıklar dışında, ilkeceaynı biçimde olmak üzere, yirminci yüzyılın başlarına dek. daha ilerinoktalara doğru gelişti.

2.7.2. Moğol impıuatorlügu o dönemde, Moğol devletinin, komşudoğu, güney ve batı Asya bölgeleriyle doğu Avrupa'yı e'tfcileyenfetihleri üzerine kuruldu. Bu devlet, sınıllara. üretim araçkaıyla

birbiflerininkiniri tersi bir ilişki içindeki sınıflara, bölünmüş birtoplumun ürünüydü. .Söz konusu zıt ilişkilerde, bir yanda toplumdakidoğrudan üreticiler, çobanlar ve aileleri vardı; ve bu kimseleranımsanamayacak kadar eski tarihlerden beri akrabalık köyleri,sülaleler ve klanlar içinde örgütlenmişlerdi.* Onüçüncü yüzyıldaderlenmiş bir belge olan Moğolların Gizli Tarihi, imparator CengizHan'ın soyağacmı, yirmi dört kuşak gerilere dek izlemektedir. Söz

konusu Gizli Tarih, mitostan tarihe geçiş dönemine ve Moğolların, bunoktadan devletin oluşma.sı öncesine geçişlerine dek izlemektedir.İnsanlık tarihinin beş yüzyıllık bir kesimini kap.sayabilecek olan yumidört kuşaklık soyağacı, her sözcüğüyle gerçeği yansıtan bir belgeolarak alınmamalı; ama bu belge. Moğolların, ilkel bir orman halkıdurumundan, bozkırların ekonomi politik ve devlet sahibi bir çobantopiumuna geçtiklerini göstermektedir. Aynı zamanda akrabalar köyü(kandaş köy) klanlar ve klan federasyonları biçimindeki toplumsalörgütlenişin, tarihöncesi dönemden Cengiz Han'ın imparatorlukdöneminin içlerine dek sürdürüldüğü. Gizli Tarih'te belirtilmiştir; hatta bir örgütleniş, daha sonraları çok bozulmuşsa da, varlığım yirminciyüzyıla dek sürdürmüştür. Gizli Tarih'in "halk tarihi"** özelliği hemuzak hem yakın tarihlerinde kendini göstermektedir.

2.8. Moğol çoban aileleri toplumsal sınıfı, geleneksel komünalakrabalık örgütlenişini, Moğollar arasında, devletin oluşma dönemine,

"öte yanda" sözü ile başlaması beklenen açıklama, atlanmış değildir: araya giren, yönetilenler sınıfı ile ilgili cümlelerden sonra. "2.9"da yapılacaktır (ç.h.).** Ing. "folk-hislory” Moğolların Gizli Tarihi, çev. Ahmet Temir, Ankara, 1948. TTK Yayınlan, 300 s.lç.n.).

144



hatta devletin, ilk görünmesinden çok sonraki tarihlerde toplumsalsınıflar arası ilişkilerin kararlılık kazanmasından sonraki yıllara, vehatta geleneksel ekonominin ve toplumun, yirminci yüzyılın başmda

bozulmasına dek sürdürmüştür. Kolektif yaşam kurumlan, çobanklanlan arasmda bugüne dek gelebilmiştir. Bireycilik kurumu, bu sınıfiçinde, ancak çok önemsiz bir gelişme gösterebilmiştir.

2.9. Geleneksel Moğol toplumunun yönetici sınıfı ise. bunun ter-sine, erken tarihlerden başlayarak, bireycilik doğrultusunda kurul-muştur: bu forma.syonun* odağında, devleti kişileştiren Han bulunu-yordu. Cengiz Han. onikinci yüzyılın son onyrilarıyla onüçüncüyüzyılın başlarında akrabalar köyünden kopanlıp alınmış, çobanlıkişirfi bırakmış savaşçılan çevresinde topladı. Bu kimseler Han'a bağ-lılık yemini ettiler; ona asker, danışman, bakan olarak hizmet ettilerve Cengiz Han ile ”nöksüt", yani "arkadaş" ilişkisi olarak resmi biçimkazandınlmış bir kişisel iliî içinde pldular. İmparatorun "nöksüt"yandaşlan (maiyeti) hakkmda çcdk şey yazıldı. Hatta oıilsum feodal bey-ler olduklıoı düşünüldü. Elbette değildiler. Yeminlerini, Han'ın izleyi-cileri olarak yaptılar; ve imparatorun kendisine bağlı bir konumday-dılar. İmparatorla, onun yakın^dostları olarak özel ilişki içindeydiler;iki yan da birbirinin güçlü ve zayıf yanlarını biliyordu. İlişkilerin öz-nel yönü budur. Nesnel yönüyle ise ilişkileri fmnel (resmi) bir niteliktaşıyordu: bu, Han'da kişileşmiş devlet ile ilişkiliydi; bağlılık yeminiHan'da kişileştirilmiş devlete veriliyordu. Devlet, toplumun formelilişkilerinin toplamı olduğu gibi, birey insanların formel ilişkilerininde toplamıdu. İmparatorun yakm çevresi (yandaşlan) devlete yaptıktan

hizmet karşılığında büyük ödüllei aldı: ama savsaklama, yolsuzluk,görevi kötüye kullanma ya da görevi yerine getirmeme gibi hizmetkusurlannda, aynı derecede ağır ceza gördü. Bu çevre, khmu karyerinedeniyledir ki, doğuştan sahip olduktan haklardan resmen yoksunedilmiş kimselerdi.*’" Bir yandan haklarından edilmiş, öte yandanköylerinden kopanimış kimselerdi.

2.10. Bu yandaşlar, birey olan kimselerdi; bireyliklerini onüçüncüyüzyıl Moğol toplumu ve devleti çerçevesi içinde dile getirdiler. Gizli Toplumsal foımasyon. "üretim biçimi". "sımC vb. genel ve soyut kavramlann somut

tarihsel karşıdannı anlatmada loıUamlan bir kavramdır (ç.n.).,** Ing. "broken men" (ç.n.).

145



Tarih içindeki kısa değinişlerle, adlarından, yürekli ya da kurnazolmaları gibi karakteristik özelliklerinden ve Han ile ilişkilerinin,kıskançlık, alçaklık, çabalı hizmet, korku ya da gurur gibi nitelikler

taşıdığından söz edilir. Giî Tarih devlet hizmetinde kimlerin neleryaptığının tarihidir ve bireycilik, devlet hizmetinde çalışan ve kendiçıkarlarına çalışan bir yönetici sınıfın bireyciliğidir. Bu çelişki,devletin Moğollarda aldığı biçiminin tarihinde, onsekizinci. yüzyılAvrupa kapitalizminde aldığı biçiminin tarihinde olduğundan daha fazlaaşılamadı. Onsekizinci yüzyıl Avrupa kapitalizmi zamanında,

bireycilik ideolojisi, felsefe, serüven.romanı, şiir, şarkı alanlarında enyüksek dile getiriliş biçimlerine ulaşmıştı ve bir imparatorunkişiliğinde odaklaşmıştı (Napoleon ve Napolyonculuk!). Bununla

birlikte devletin işlevlerinden biri, bireysel çıkarların aşın biçimlerini, bunlar yönetici sınıf içinde birbirleriyle çatıştıkta, dizginlemektir.

2.11. Dolayısıyla, devletin Moğol tarihinde oluşması Avrupa'nın.Afrika'nın ve Asya'nın öteki bölgelerinin tarihlerinde olduğu gibi,simetrik olmaktan uzaktı. Bir yandan, sürüler arasında çalışıpçabalayan çobanların karakteristik özelliğini oluşturan kolektivitegeleneği Moğol köylerinin ve klanlarının komünal örgütlerinde dahaileri noktalara taşındı; öte yandan, bireyciliğin, soylular ve doğrudandoğruya prensler arasında olduğu kadar savaşçılar, büyük adamlar, prensin hizmetindeki bakanlar arasında da geliştiği görüldü.

2.12. Moğol sınıf yapısında bazı değişikliklerin görüldüğünüsöylemiştik. Onaltıncı yüzyılın sonlarına doğru Budizme geçişinardından, birçok çoteın, oralarda keşiş ya da çömez olarak hizmet etmek

için değil, gene çoban olaral^ çalışmak üzere, Budist manastırlarınhizmetine girdi. Bu çoban aileler artık eski prenslere ve şeflere hizmetetmeye son verip, koruyuculuk yaparak, sürü güderek, süt sağarak,yün kırparak, tereyağ çıkartarak ya da kımız vb. yaparak manastulardaçalıştılar. Böylece kurduktan ilişkilerin hem yeni hem de gelenekselyanları vardı. Lama manastulan, üretilen aitıdan yararlandılar, bunuçoban topluluklara sattılar ya da onların ürünleriyle takas ettiler.

Çobanlar Lama manastularına bir ondalık (öşür) ya da haraç ödediler;ama böylece dinsel olmayan yetkililere olan yükümlülüklerindenkurtulmuş oldular. Geleneksel çoban ailelerin prenslere hizmetle

bağımlı ("noyot", kul) olmalarına benzer biçimde, onlar da

146



manastırlara hizmet etmekle bağımlıydılar. Moğol toplumunda bu ikiçalışma biçimi de özgür emek değildi.

2.13. "Arat"* denen Moğoilann, feodal serfler oldukIrp yolunda bir

kuram dolaşıma sokulmuştur. Bu, doğru olabilir, ama eğer doğruysa,feodalizme böylece farklı anlam ve yorum veriliyor demektir. Ortaçağın Avrupa modeli feodalizmi Moğol topiumuyla birçok karakteristiközelliği paylaşır. Her iki toplum da sınıflara bölünmüştü ve herikisinin de devleti vardı. Bir yöneticide ya da üstbeyde kişileşmiş olandevlet egemenliğine her ikisinde de boyun eğildi. Her iki toplumda,toplumsal emek özgür değildi. Her iki toplumda da emekçi sınıfyönetici sınıfça elkonan artı üretti; bu artı, artı emek ya da mal olarak(ayni) çekilen bir artı ürün biçimindeydi: her iki örnekte de paninınneredeyse hiç önemi yoktu. Moğolistan'da da yönetici sınıf. Avrupafeodalizminde olduğu gibi bir aristokrasiydi: üstbey. her iki toplumda,çoğu kez kul kilinmiş bir maiyet (hroken men) tarafından seçilen bir prens, kral ya da imparatordu. A'inıpa toplumunda üstbey vasallanylakişisel ilişki içindeydi; maiyetle ilişki sÖz konusu oldukta, bu ilişkiher iki toplumda kişiseldi. Bu kimseler, üstbeyle ilişkilerinde, bir

anlamda sığıntının patronla* * ilişkisine benzer bir konumdayAlar.2.13.1. Geleneksel Moğol ve Avrupa feodal toplumlan ve devletle

ri arasındaki farklılıklar da, benzerlikler kadar büyüktür. Avam olsunsoylu olsun tüm Moğollar ortak bir soydandılar. Bir soylu aileye avamkanının karışmasının ağır bir aşağılanma sayıldığı Avrupa feodalizminde durum böyle değildi. Avrupa feodalizminde bulunan, kentendüstrisi ürünleriyle toprağın ürünleri arasmdaki zıtlık kadar kent-kırzıtlığı da: geleneksel Moğol ekonomisinde yoktu. Hem gelenekselMoğol ekonomisinde hem Avrupa feodalizminde, gördüğümüz gibi,doğrudan üreticilerden bir tq>lumsal artı çekildi. Bu artıya, feodal Avrupa'da, hem toprak sahibilıem toprakbeyi olarak davranan yöhetici sınıf üyelerince, emek ya da mal biçimiyle elkondu. Bu kimseler, topraksahipleri olarak, özel hukukun verdiği yetkiyle (özel kişi konum-

* Erat (?j (ç.n.)** Roma hukukunda yUitta; olmayıp özgür olan kimseler, haklarmı, mahkeme vb.yerlerde, kendilerini.kbramasına alan "patronus" denen kimselerce temsil edilereksavunabiliyoılatdr, kendilerine de "sığınan" anlamında "clientes" deniyordu (ç.h.).

147



lanyla) toprak rantı karşılığı olarak, emek ya da mal biçiminde bir arbçektiler; toprakbeyi sıfatıyla ise, kamu hukukunun verdiği yetkiyle(kamu yetkilileri olandç) veıgi yerine geçmek üzere artı emek ya da artıiirun çektiler: Feodal Avrupa'cb ortaçağda, rant ve vergi, toprak sahibive toprakbeyi rolleri içiçeydi; kamusal alan Özel alan farklılaşmasıyoktu. Geleneksel Moğolistan'da da özel ve kamusal alanlar,öncçleri farklılaşmış değildi; rant ve vergi içiçey^; toprak sahibi ve toprakbeyiaynı kimseydi. Ne var ki ondokuzuncu ve yirminci yüzyıllardaMoğolların geleneksel çoban ekonomisinde görülen önemli birfarklılık gözden kaçırılmamalı. Devlet hâzinesine ait olan sürülerkarşısında, dinsel olmayan (laik) prenslerin sahip olduklan özcLsürüler belirdi; avam çoban ailelerin bunlardan birincisiyle ilişkisi, İkincisiyleolan ilişkisinden farklılık gösterdi. Moğol çobanların özel hukukkişileri, ”ksamjilga" kimliğiyle prensin hizmetinde çalışırkenoluşturdukları toplumsal emek, ne ayırdedilebilecek biçimde kamusalnitelikteydi, ne de özel hukuk alanında bulunan "arat" denen kimselerintoplumsal emeğinden farklıydı. Ama. ne "ksamjilga" ne de "arat"özgür emek olmayıp, bağımlı ("bond", serf) emek idi.

2.13.2. Daha yakından incelendiğinde, geleneksel biçimiyle Moğoltoplumu ile Avrupa feodal toplumu arasında görülen ortak niteliklerhiç bir biçimde yalnızca ikisi arasında bulunmayan, antik Romatoplumunda da, Afrika'daki geleneksel sivil toplumda ve devlette de

bulunan özelliklerdir. Feodalizm kavramı ortaçağ Moğol toplumu içinde ktdlamlacaksa, önce [ortak noktalarla ilgili] bütün bu sorunlannçözülmesi gerekir.

2,14. Geleneksel Moğol göçebe toplumu, bir ekonomi politik biçimine, bir sivil topluma, bir devlete sahip toplumdu. Bu ekonomi,özellikle toplunfda elde edilen artıya elkcmuş ve onun bölüşümü b a - 'kımından. bir iç eyrimden geçti, önceleri, niteliği özel mi kamusal mı

belli olmayan artı, daha sonra, ekonominin bir kesiminde, bir yandaözel öte yanda kamiisâl hitelikli artı olarak faiklılaşuken, Moğol ekonomisinin bir başka kesiminde, bu iki yanm belirsizliği durumu kendini sürdürdü. Zaman zaman ekonomi politik ve toplum içinde üretilenartının, ilkel ekonomi ve toplum içiıê üretilenden farklı olmadığıileri sürülür. İlkel ekonomi ve toplum içinde üretilen artının da içinde

148



"bir koni)k ya da şölen için ayrılan" bir bölümün bulunuşu, aıtınmhem ilkel ekonomide hem ekonomi politik toplumunda bulunduğununkanıtı olarak ileri sürülür. Bunun bizim konumuz bakımından bir önemi yok; çünkü, ilkel ekonomide, aile içinde ve toplumda işbölümünün - bulunmayışına benzer biçimde, aile içinde üretimle toplum içindeüretim farklılaşması diye bir şey de yoktu. Bunun tersine, ekonomi

politik içinde, aile ürettiğinin bir bölümünü bir konuk ya da şölen içinayırabilirse de, bu artı toplum içinde üretilen artı emek ya da artı ürün biçimindeki artı değerden farklıdır. Geleneksel Moğol toplumunda. aileiçinde işbölümünün toplum içindeki işbölümünden farklılığına benzer biçimde, artının iki biçimi arasındaki farklılık da varlığını sürdürdü.

Bu farklılaşmalar, varlıklarını Moğol imparatorluğu dönemindenyirminci yüzyılın başlarına kadar yanyana sürdüren geleneksel Moğolekonomi politiği ve gelenekserMoğoI toplumu içinde sürdü gitti.

2.15. Göçebe toplumlar içinde kurulan devlet [de] içsel evrimlergeçirdi. Bunu görmek için, içinde bulunduğumuz tarih dönemindenönceki binyılda (I.Ö. birinci binyılda) Asya göçebeleri arasındadevletin başlangıçlanna bakalım: Bu tarihlerde onun varlığından

güçlükle söz edilebilir. Devletin varlığıyla ilgili kayıtlar fazla değildir;göçebelerin kendilerinin bir yazısı yoktu; devletleri kısa yaşamlıydı veçok geçmeden ortalıktan yok oldu. Daha sonraki tarihleringöçebelerinde devlet daha bir yerleşmişlik gösterdi ve I.S. birinci

binyılm başlarından başlayarak, hemen hemen hiç yok olmadanvarlığını kesintisiz olarak sürdürdü. Devletin göçebe toplumlar-içindeki tarihi, onların kendi yâzılı kayıtlarının tarihi ve yazılannıntarihi içinde özetlenmiş bulunmaktadır. (Devletin oluşması ile,yazının, yazılı belgelerin gelişmesi arasındaki ilişki rastlantısal bir bağıntı (korelasyon) olmayıp, devlet hizmetlerinde kullanılırken birbirlerini karşılıklı etkileyen sonuçlarıyla, devletle yazı arasındaki bireşgüdüm olgusudur.) Eski Uygurlann yazılan ve kayıtlan, Orhon veYenisey Türklerinin "acayip"* yazıları, Moğollaınn Hint-Tibetyazılanndan (Phagspa’dan, îndüs yazısı Devanagari’den) ve Uyguryazısııidmı alınma kmakterlerle yazılmış yazılan ve Uygur yazısından

* tng. "nınîc”; eski Ceımenlerin, Latin alfabesini benimsemijlerce garip şekilli bulunanharfleri gibi (çjı.).

149



alınma bir yazıyla yazılmış Mançu kayıtlan; tüm bu yazılar, birlikte,göçebe devletin t.S. birinci ve ikinci binyılda gösterdiği etkinliklerle,ilgili bir hazine oluşturmaktadır. Göçebeler devletlerini,, tarımcıkomşulannın devletlerinden, onlann daha bir kararlılık ve daha birsüreklilik gösteren daha gelişmiş, geçmişi daha eskilere dayanan vedaha "uygar" devletlerinden etkilenerek kurup geliştirdiler. Geçmişteiki taraf [göçebe ve tarımcı topluluklar] birlikte, büyük, az çok

bütünleşmiş, tam olmayan bir ekonomik ve toplumsal birlikoluşturdular; ki bu birlik, uzmanlaşmış çiftçi ve çoban halklarınekonomik, siyasal ve savaşçı ilişkilerinin arap saçına dönmüş ağındanoluşuyordu. Söz konusu ağ, doğu Asya'nın, batı' Asya'nın ve güneyAsya'nın büyük bölümüne yayılmıştı; bu bölgelerin birçok yerlerine,hem bir soyutlama olarak devletin ve hem tarımcılarda hem-göçebelerde olmak üzere belli halklann tarihinde bir somutlama olarakdevletin oluşumunu belirlemişti.5

2.16. Tarihte, merkezi ve orta Asya göçebeleri, gidip devleti kendi başlarına bulmuş (keşfetmiş) olmadıklan gibi, devlet hiç yoktan onlartarafından bulunmuş, icat edilmiş de değildir; [çünkü] devlet hiçkimseni!) buluşu ya da icadı değildir. Devlet, toplumu [çıkarları] zıttoplumsal sınıflara bölen, onların ortasında bir siyasal erk organizmasıyaratan belli somut koşulların üVünüdür; devlet, .soyut kavramıyla,tüm toplumu örten bîr varlıktır. Somut, tarihsel kavramıyla(anlaşılışıyla) ise devlet, belli bazı adamları ye kurumlan (ajanlan)kanalıyla toplumsal sınıflar içindeki ve toplumsal sınıflar arasındakiilişkileri denetler ve düzenler. Devlet böyle bir denetim ve düzenleme

için [kurulmuş] değildir: böyle bir şey söylemek, doğru olmayan birönerme, bir teleolojidir.* Devlet, söz konusu merkezi denetimin vedüzenlemenin soyut gikünümüdür (mücerret ifadesidir). Bu denetimi vedüzenlemeyi sağlamanın yolları, yöntemleri, toplumda artı emeğin veaitı ürünün doğrudan üreticilerinin elinden alınıp çekilmesi, bu artınındağıtımı, rantların ve vergilerin toplanması, yargı işlerininyürütülmesi, askeri ve polise ilişkin eylemler, kayıtların tutulup

arşivlerin oluşturulması, ülke içinde ve dışında posta ve iletişim gibiişlerin yürütülmesini sağlayan somut toplumsal ajanların

* Bilinçsiz örgütlere ereksel, belli amaçlam yönelik davranma niteliği yüklemektir (ç.n.).

150



oluşturulmasıdır. Devlet somut tarihsel biçimiyle. Eski Dünya'nın veYeniDünya'nın tanmsal hıdklan arasında ve Avrasya'nın ve Afrika'nıngöçebe halklan arasında kurulup geliştirildi. Devlet, eski Mısır'ın,-Çin'in ya da İran'ın belli bazı tanmsal halklan arasında, göçebe halklararasında görüldüğünden daha eski, daha istikrarlı, daha karmaşık birgelişme geçirmiş ve daha karmaşık görevler üstlenmiş durumuylagörünür. Gene de, göçebe halklardaki devleti, tanmsal halkların sözkonusu devletinin bir yansısı olarak görmek, ya da devletin yalnızcatanmsal bölgeleri kaplayan topraklar üzerinde bulunduğunu düşünmekdoğru olmaz. Tersine devlet, içsel doğası, biçimi, içeriği ve işlevigereği, dışsal biçimlerinin uğradığı çeşitli somut, tarihsel değişmeler

boyunca, aynı soyut varlık olma niteliğini sürdürmüştür.3. DEVLETİN GÖÇEBELER ARASINDAKİ KÖKENİ HAKKINDA

İz l e n e n k u r a m v e y ö n t e m ü z e r i n e d ü ş ü n c e l e r

Asya'nın göçebe toplumlan arasında göçebeliğin ve devletingösterdiği gelişmelerin tarihi karmaşıktır; çünkü birçole göçebe toplumolduğu gibi, onların birbirleriyle ve komşu tanmsal ve avcıtoplumlarla etkileşim içinde bulunan birçok tarihleri vardır. Devletindoğuş ve biçimlenme sürecini aydınlatabilmek için, hareket noktasıolarak, tarihlerinde devletin iç momentlerle kurulmadığı, ya da ördeğinTuviniyanlar arasında olduğu gibi, kuruluşunun yetersiz düzeyde bulunduğu topluluklar alınabilir: veya örneğin Kök Türkler'de, OrhönTürklerinde ve Yenisey Türklerinde, Moğollarda görüldüğü gibi,devletin tarihlerinin iç momentleriyle kurulduğu toplumlardaıi başlanabilir. Elinizdeki yazıda yapılan çözümlemede hareket noktasıolarak bu ikinci örneğin tarihi alınmıştır. Devletin biçimlenişi, tarihİçindeki temellerince, yani göçebe toplamlarda zıt tc^lumsal sınıflannoluşmasınca yönlendirilmiştir. Daha yalın, bir deyişle, bir kimsedevletin oluşumunun tarihini yazmayı düşünüyorsa, içlerinde devletindaha gelişmediği göçebe toplamların tarihi ile başlamaz; sınıfsıztoplumlar çözümlemjeye, devletin tarihini yazmak için değil,araştırılmakta olunan olgunun [devletin] doğmasının gerekli tarihselkoşullarının bulunup bulunmadığım göstermek amacıyla alınn.

Sonra, arada sırada, göçebe toplumlar arasında etevlet kurulmuş olsa bile ancak devletin tanmsal topluluklar arasında oluşmasıyla birlikte

151



kurulmuş olabileceği yolunda bir varsayım ileri sürülür. Böyle birvarsayım, devlet kuramı ile ilgili tartışmanın bugün ulaşmış

bulunduğu aşamaya sunabileceği pek az şeyi bulunan yayılmacılık(difüzyonizm)* kuramına dayanmaktadır. Devlet, ilk olarak Asya’da ve

büyük bir olasılıkla önce tarımsal halklar arasında kuruldu. Göçebetopluluklar devletin bu erken oluşumu olgusuyla hem dolaysız hemdolaylı ilişki konumundadır. Bununla birlikte, tartışmayı bu tarihselolgularla sınırlandırmak, ilgiyi asıl konusu olan devletinkuruluşundan, temeldeki olgudan uzaklaştırıp yalnızca yüzeyseldüzeyde odaklaştırmak olur. Göçebe Tüiklcr ve Moğollar arasında,eskiçağda ve mtaçağda smiflara bölünmüş toplumun varlığı tarihçe

kanıtlanmıştır; ve bu toplumlar devleti kendileri kurmuşlardır.Bunların içinde devletin kurulduğu tarih momentleri, buralardatoplumsal smıHann oluşma.sı ve bir yanda çoban aileler ile, öte yandasoyluluk olarak birbirlerinin karşılarına çıkmaları (kutuplaşmaları)olgusundan kaynaklanan nedenlerle, devletin, tanmsal Çin, Iran veHindistan halkları arasındaki doğuşunun tarihsel momentlerinden(anlarından) farklıdır. Dolayısıyla, söylenmesi gereken şey, göçebetoplamlarda devletin, tarımsal halklarda görüldüğünden farklı birtarihsel doğuş ve gelişme çizgisine sahip olduğudur. İkinci olarak, sözkonusu her iki olgunun, çeşitli biçimleri birbirleriyle ve tüm olarak bütünle [devlet evrensel olgusuyla] etkileşim içinde bulunan tek birkurumun çeşitlenmeleri olduktan söylenebilir.

Genel olarak devletin kökeni (doğuşu) ve doğası kuramı,ondokuzuncu ve yirminci yüzyıllarda iyice geliştirilmiştir, özel olarak .devlet oluşumunun (devlet formasyonunun) orta ve iç Asya göçebeleriarasındaki tarihsel süreci, aynı tarihlerde, doğu bilginleri(oryantalistler) ve etnologlar tarafından ortaya konmuştur. Bu yazıdaise, genel kuram ile somut tarihsel süreç biraraya getirilmiştir.

* Difiizyonizm, antropolojide, belli araç, kurum Ve düşüncelerin önce bir odaktan çıkıp, dünyaya oradan yayıldıklan görüşünü benimseyen bakış açısı ve cdculdur. (ç.n.).

152



1 Sınıf çıkannın ve sınıf zıtlıklanmn doğası, bir başka bağlamda araşUnlınasıgereken bir konudur. Aşağıdaki sayfalarda ise, yönetici sııiıfın bireylerinin,

bu toplumsal sınıfın çıkarı ve devlet karşısındaki durumu ele alınacak.

2 Devlet kavramını, bu terimi hiç kullanmayarak bastırrUak isteyen DavidBaston, A.R. Radcliffe-Brown gibi kimseler var. Bu tutumlarının başnedeni, devlet teriminin çok kannaşık bir kavram olduğunun anlaşılmasıolsa gerek. Böyle bir yaklaşım, terimlerin gereksiz yere fazlalaştınlmasmıntersi bir aşnı tutumdur; ilgili terimlerin böyle azaltılması da, sınırlıtutulması da, aynı derecede gereksizdir. Sorun, bir terimin kötü

kullanılmasından kaynaklanmaktadır; yoksa onun temsil ettiği şeyin çokkarmaşık olması, terimin bırakılmasını gerektirmez.

3 Yönetim (goyernment, hükümet etme) devletin işlevlerinden bitkisidir.Bununla birlikte hükümet ile devlet arasında bir çelişki de vardır: çünküadalet hükümeti ilgilendirir, devletin somut olarak ilgilendiği bir şeydeğildir. Bir yönetsel kuruluşun (hükümet kunıluşunun) sınu'ları içindeevrensel nitelik gösteren hukuk yöntemi (rulex3flaw) evrensel hukukyönetimini (hukuk devleti anlayışını) ancak belli somut bir devletinajanlarının (adamlarmın ve kurumlarıntn) çıkarma olduğu zaman busınırlar içinde gerçekleştirmeye çalışan devletin ilgi ve çıkarlarıyla,çelişkilidir. ^

4 Bu Tatarlar, Altay dilleri konuşan topluluğu içeren toplumsal gruplardır.Aralarında Uygurlar, Kök Türkler (Göktürkler) Orhon ve Yenisey Türkleri,T'o Pa, Tu çüeh, Yüehçıh,-Kırgız, JoU Jan (ya'da belki Yuan Yuan ?) daranlamıyla Moğol, Naiman, Kereit, Kara Kitan, Pohai, Çin Liao, ve

Mançu toplulukları bulunmaktadır. Hepsine, kişi ve topluluk olarak ortak bir adla "Tatar" denir. Hsien Pi, olasılıkla, soylan Sibirya'da yaşamışya da yaşamakta olan Altay dilleri konuşmayan halklarla birlikte, buhalklardan bazılannın atalarından oluşan bir konfederasyondur.

5 Bu ağ, başlangıçta uzmanlaşmış çiftçi ye çoban üretim birimlerinin birmaldeğişimi sistemiydi. Aralarındaki toplumsal işbölümü, tüm kıtaüzerine yayılan bir büyük pazar ve haraç sistemiyle bütünleştirilmişti.Dünya üzerindeki pazar sisteminin bu evrimi, bugünkü kapital pazarın mulaştığı noktaya dek izlenebilir, Asya'daki dinsel, siyasal vd. sistemler buaksak maldeğişimi sistemini destekleyip pekiştirdiler.

DÖRDÜNCÜ BÖLÜMÜN NOTLARI

153



Devlet kuratnının gelişme çizgisinin yönü G.WJF, Hegel'den Marx’a doğru

uzanmaktadır.Yukarıda ortaya konan tutumlarla ilgili kaynak niteliğinde malzemeler ve

başvuru kaynaklan bu makalenin yazarının (Krader'inj aşağıdaki çeşitliyayınları arasında bulunmaktadır.Krader, Laıvrence,

I. Genel Olarak Devlet Kuramı Hakkmda. — (19.68),Formation of tlıe State. Englewood Clifts: Prenticc Hail. — (1974), The ctlmological notebooks o f 'KarI Mar.v. Assen: Van Gorcum, 2.

baskı.

I^^RDÜNCÜ BÖLÜMÜN BAŞVURU KAYNAKLARI

— {l^^SfTheAsiaticmodeofprodıiCtion. Assen: WanGotcum.

II. Göçebe Toplumda Devlet Hakkında. - — (1952), The cultural and historical position of the Mongols', Asia Majör 3

içinde ş. 169-183. -

(1955), ‘Qan-Qagan and the Beginnings of Mongol Kingship',Central Asian Journal 1 içinde s. 17-35. '

— (1972),Peoples o f Central Asia. filoominglon ve Lahey, 3. baskı. — (1963). Soda/organization of Mongol-Turkic Nonıads. Bloomington ve

Lahey. — (1955), 'Feudalism and the Tatar Polity',Cdmpardtive studies in society and

history 1 içinde s. 76-99.Bu kaynakta göçebeler arasında devlete "elkoyma" (gasp) yoluyla [ele

geçirilerek] söhip olunduğu yolunda, Wilhelm Radloff, Aus Sibirien. 2, baskı,Leipzig, 1893’de ileri sürUlen kuram ile, Moğollar arasında feodalizm hakkında,B.J. y\ndim ix\sa\, Sötsial'nyi Stroi Mongolov, Leningrad, 1934'de ilerisürülen kuram İncelenmektedir, Cengiz Han’ın kişiliği hakkında bak. V.V.Barthold, Turkestan down to the Mongol invasion. London, 1928, 4. Bölüm.Oryantalist Radloff ve Barthold'un bu konudaki çalışmaları hakkındaThe

International Eneyelopaedia of the Social Sciences, New, York, 1968'deki ilgilimaddelere bakınız.

154



üçüncü Kesim

SENTEZ

Kitabın bu Üçüncü Kesim'inde önce İkinci Kesim'de bulunan

verilerin incelenip bir senteze ulaşilmasına; sonra, böylece varılan

bulguların Birinci Kesim'de ileri sürülen düşüncelerle ve varsayımlarla ve de bunların dayanaklarıyla karşılaştırılmasına çalışılmaktadır. Ortaya atılan soruları üç farklı yaklaşımla yanıtlandırma yoluna gidilmiştir. Önce, Yirmibesinci Bölüm'de izlenen yapısal

çözümlemeyle, erken devletlerde ne gibi ortak özelliklerin bulunduğunu,

bu devletlerin karakteristik özelliklerinin neler olduğunu görme

olanağı sunulmaktadır. Yirmialtıncı Bölüm'de, okuyucuya, erken

devletin gelişmesinde düzenli olarak görülen dinamiklerin neler

olduğunun kavranmasına yarayacak bir "süreçsel yöntem"

sunulmaktadır. Bu bölüm, Marx'ın düşüncelerinden ve devletin

karakteri hakkında son zamanlarda yapılan tartışmalarda ileri sürülen düşüncelerden esinlenmektedir. Yirmiyedinci Bölüm'de, erken devletin

evrim süreci içinde, onun başlangıç ve bitiş Çizgileri saptanmaya

çalısılmaldadır. Bu bölümde aynı zamanda, erken devletin, öteki devlet

biçimlerinden farklı bir toplumsal örgütleniş olarak taşıdığı

sınırlılıklara değinilerek, bir tanımının yapılması yolunda çaba gösterilmektedir' Ve sonuç bölümünde [Yirmisekizinci Bölüm'de] ise,

kitapta ulaşılan bulgular ve sonuçlar özetlenmektedir. Bu bölümün

amacı, Sfzgmaz doğruların ortaya konması değil, eVkeu devlet

konusunda yapılacak çalışmaların ve tartışmalarla üzerine dayandırdabileceği bir teme] hazırlamaktır.

155



Yirm ibeşinci Bölüm

ERKEN DEVLETE YAPISAL BÎR YAKLAŞIM

Henri JM . Claessen

1. YÖNTEME ÎLÎŞKIN NOKTALAR Elinizdeki kitabın Birinci Kesim'i, kuramlar ve çalışmada izlenecek

başlangıç varsayımlan hakkında (Cohen, Hazanov ve Krader tarafındankaleme alınan) üç kuramsal bölüm ile, yapıtın ilerideki bölümlerindeele alınacak sorunlara genel bir bakış niteliği taşıyan bir bölümden

oluşmaktaydı. İkinci Kesim'de ise, yirmi bir ömekolay çalışması^sunuldu.* Bu denemelerin yazarlannın hepsi de bizi olabildiğinceözgül bilgilerle donatmaya çalıştılar.

Üçüncü Kesim'in bu birinci bölümünde, söz konusu yirmi birömekolay incelemesinde görülen farklılıklar ve benzerlikleraraştırılacak. Karşılaştırmalı yaklaşımımıza uygun olarak, benzerliklerüzerinde, farkblıklaıdan daha çok durulacak. Kum suz bu bölümde

tüm benzerliklere ve fa ıklıl ık l^ Eğinme olanağı bulunmamaktadff.Elimizdeki veriler öylesine geniştir ki, içindeki önemli noktalanh bileancak bir bölümüne değinebileceğiz. Dolayısıyla, söz konusu bulgulararasında, erken devletlerin yapılan haidkında bir kavrayışaulaşılmasında (hiç değilse bizce) önemli olanlan seçmek durumundakaldık.

Yeda çıkmadan önce bir sorunu aydmhğa kavuşturmaya ç^şacağız:

yirmi bir ömekolay incelemesini derleyip büaraya getirdik; ama acaba bu ömekolaylar olgunun bütününü temsil edici midir? Bunlar, şimdiye* B.tt kesimin Tütkçe çeviriye almmadığmı daha önce belirtmiştik bak. Çevirenin Önsözü

156



J ±l î t

i

iM

CV*

i Ir*»

i **

i b - i ^c I I . N C J § o â E< < < < ö > § ı f c o x ^ = l i ?■•- cg (O «) ^' 00 o> o »- c ^ı co ^^ ■ u5 ^ o^ ' 00 0 > 8 w

0002 S I

OOSl S'l

0001 SI

OOS S I

s ı

OOS : q i

0001 Ol

OOSl. O l

0002 O l

E®■c!0•o

00S2OI

oooe O lt

I

I

IiO)

II

Ii

•§1 s

E =o V»C — o c8 b■S ? _ l| iS |

■ ^1

u>^

IGû

Q)CO.



dek görülen tüm etken devletler hakkında onlara haksızlık etmeyen birörnekleme olarak alınabilir mi? Aslına bakarsanız, bu soruya yanıtverebilecek durumda değiliz. Dünya tarihinde kaç erken devletingörüldüğünü bilmiyoruz ki önıeklemenin uygun olujp olmadığınısöyleyebilelim. Bu konuda hatta, dünyanın belli başlı bölgelerininkonumuzla ilgili önemleriyle oranlı olarak temsil edilipedilmediklerini bile bilmiyoruz. Kitabımızda, ikisi Amerika'dain, ikisiOkyanusya'dan, sekizi <çok geniş bir zaman kesimine yayılmış olanörneklerden oluşmak üzere) Afrika'dan, üçü (gefçekten çok az görünen bir sayı ile) Avrupa'dan ve altısı (gene çok uzun bir zaman kesimineyayılmış örneklerden oluşarak) Asya'dan olmak üzere, dünyanın çok

çeşitli bölgelerinden ömekolaylar bulunmaktadır.Tarihsel sıra bakımından ele alındıkta, örneklememizdeki ömekolaylar, Mısır'ın [I.Ö. 3000 dolaylarındaki-ç.n.] Eski Krallık'ından,1830'larda ortaya çıkan Jimma'ya dek uzanmaktadn. Kesin olarak bildiğimiz tek şey, bu devletler arasındadoğrudan bağlantıların bulunmadığıdır. Örneklememiz. Tuden ve Marshall'm (1972) örneklemesinden birçok bakımdan farklılık göstermektedir. Onların örneklemesifarklı bir ölçüte göre hazırlanmış olan Murdock ve White'ın "standartdünya örneklemesi" önerisipe dayanmaktadır (Tuden ve Marshall,1972:436) dolayısıyla amacı, dünya kültürlerini temsil etmektir.Aslında aynı şey, Naroll'un "Permanent ethnographic probability sam-

ple universe" (1970:921 vd.) için de söylenebilir. Dolayısıyla kendimizi Nadel'in incelenen bir sorun hakkında uygun verileri sağlayabilmeyeyetecek sayıda ömekolaym özenle seçilmesinin ve özenle incelenmesinin, ö sorun için genel olarak yeterli olacağı yolundaki (eski)düşüncesine (Nadel, 1969:113 vd. 248 vd.) dönmek zomnda gördük.

Yukarıdaki düşüncelerle, incelediğimiz konuda karmaşık hesaplaragirişmenin, zaman ve güç yitirmekten başka bir sonuca götürmeyeceğiinancına yardık: örneklememizin temsilcilik niteliğini bilmediğimizgibi, çözümlememizde [birbirleriyle karşılaştırılmalan kolay olmayan]çok çeşitli verileri yanyana getireceğiz; birbirinden son derece farklıkaynaklardan, yani çök çeşitli kültürel arkaplanları olan ve çok uzunzaiman kesimlerine ve birbirlerinden çok uzak bölgelere dağılmış bulunan devletlerin kurumlan ve işleyişleri baklandaki verileri birarayatoplayacağız.

158 ^



Yapılacak karşılaştırmalârda kullanılacak verilerin seçilmesindeister istemez bir öznellik payı bulunacaksa da, konuyla ilgili uygunverilerin doyurucu denebilecek bir seçimini yapmayı başardığımızı

sanıyoruz. Söz konusu seçim:- aynı konuda daha önce yapılmış çalışmalarda (özellikle Claessen,1970) ediniltniş deneyimlere:

- örnekolay çalışmalarımızda, geçerliliği, uygunluğu anlaşılanverilere:

-oldukça genel nitelikli sorulara yanıtlar önerebilme ve BirinciBöliim'de öne sürülen varsayımları doğrulama gereksinimine:

- Birinci Kesim'in kuramsal bölümlerinde ortaya atılan sorulara vesorunlara göre yapıldı.Devlet, herşeyden önce bir "örgüt" olduğuna göre, bu örgütün sis-

tcınscl yönleriyle ilgilendik. Devletin üyeleri arasındaki ilişkiler, dur«madan yinelenen kalıplaşmış davranışlarca biçimlendirilmiş görünür:öyle ki, bu kalıplar, söz konusu ilişkide, onların ilk uygulayıcılarıçoktan yok olup gittikten sonra bile varlıklarını sürdürürler. Bu bakış

açısı aslında Radcliffe-Brown'ın ( 19.52) "toplumsal yapı" kavramına,düyanmaktadn. Dolayısıyla bu Yirmibeşinci Bölüm’de daha çok [etkendevlet) neye benziyor? «Kuşuyla: yani onun örgütsel yönleriyle ve ku-rumlarıyla ilgilenilecektir. Bununla birlikte, aynı zamanda görünürdekiyapıların "gerisinde" gizlenmiş bulunan ve sistemi bilincinde olarak yada:bilincinde olmaksızın bir bütün olarak işler kılan ilkelerin yatmasıolasılığına da inanmaktayız (ve bu sorular nedeniyle yapısalcılıkalanına da girmiş bulunuyoruz (karş. De Josselin de Jong. 1975).

Yapısal gözlemlerimizi, düşüncelerimizi olgusal bir temele oturtmak için, örnekolay çalışmalarımızın verilerini birbirleriyle karşılaştıracağız. Gerçekten, "karşılaştuma" iki ya da İkiden fazla olgunun,aralann^ki farklılıklan, benzerlikleri, ya da hem farklılıkları hem benzerlikleri bulabilmek için, birbirlerine göre durumlarının incelenmesidir" (Knıijer, 1959:94). Birbirleriyle karşılaştınlacak veriler, bizimkonumuzda olduğu gibi farklı kültürel bağlamların alınmışsa, karşı

laştırma güç ve karmaşık bir iş durumuna dönüşür (karş. Köbben,1961. 1970: Nadel, 1969: Vermeulen ve De Ruijter 1975). Her şeydenönce, her türlü karşılaştırma, bulanık olmayan, açık tanımlamalar ya-

159



pılmasını gerektirir. Ancak kullanılacak kategorilerin olabildiğinceaçık tanımlanmasıyladır ki, farklı ölgulann doğru olmayan bir biçimde biraraya getirilmesi tehlike», kabul edilebilir bir (enalt) düzeye indiri

lebilir. Bununla birlikte, açık tanımlamalar kullanma yolunda gösterilen çabalar da, yanılgıya düşme tehlikesinden tümüyle kurtulma güvencesi vermez. Özellikle öriıekolay çalr.şması yazılarındaki verilerin

bulanık olduğu ve yetersiz kaldığı durumlarda, kategorileştirmeye birkeyfilik öğesinin de kaçınılmaz olarak katıldığı görülecektir. Aynı şeyikinci sorun, yani incelenen ölgulann ne ölçüde özdeş nitelikte oldukları noktası için de söylenebilir. Burada da çeşitli kültürlerden örnekleri

içeren (cross-cultural) çalışihalarda ele alınan ölgulann, ender olarakaynı türden (özdeş) olduklarını kabul etmek zorundayız. Aslında, toplum bilimlerinde yapılan karşılaştırmalar, her zaman oldukça farklı olguları biraraya getirir. Buna"tek yüzlü yüzeysel karşılaştırma" (facetcomparison)* ile bir çözüm ğelirilebilir; bu yöntemle, tüm kurumlandeğil, onlann yalnızca belli yönlerini karşılaştırabiliriz. Bu yolla, herzaman ortak yanları bulunabilen birbirinden farklı kurumların, belliyönleri arasında geçerli karşılaştırmalar yapma olanağına sahip oluna

bilir. (Her zaman o ya dâ bu noktasında ortak özellik gösterebilenfarklı objelerin karşılaştıniması konusunda bak. Popper'mj1968:420vd.] düşünceleri).**

Kuşkusuz bu yöntem, hangi yönlerin karşılâştınlacağının açıklıkla, belirtilmesini gerektirir. Verilerimizin sık »k kaypak'bir niteliğe bürü

nüşünü gözönüne alarak, birçok kereler y/evse/eşdeğerlilik (function-al-equivalents) denen şeye başvurmak zmında kalacağız. İşlevsel-eşde-

ğer^yılan şeyler, biçimleri faiklı da olsa oy^ıişlei’i görenlerdir (karş.Claessen, 1975a) öyle ki, kendilerine daha yüksek bir soyutlamadüzeyinden bakıldıkta, birbirleriyle karşılaştınlabilir bir görünüm ka-zanalan ^

Sorunlar yumağının üçüncüsü yoğunluk ve sıklık dereceleriyleilgilidir. Bazı ölgulann baden çok devlette bulunduğu görülebilir; amaherbirinde göründükleri zamanların sayısı ya da yaptıklan etkinin

derecesi büyük faridılıkhir gösterebilir. Ne var ki bu etmenleri ölçecek *Yani karşdajtıraıayı söz konusu iki "obje”nin yalnızca karjılaştıntmak istenen nitelikleriyle suııdı tutmak; öteki y t ^ ı e yayarak derine indinnemek (ç.n.),** Köşeli ayraç yazann (çjt.).

160



ölçütler bulmak kolay değildir, ömekolay yazılannda bu değişkenlerhakkında sayısal voilerin verilmediği gözönUne almırsa. bıî işin dahada zor olacağı anlaşılacaktır. Dolayısıyla, karşılaştırmalanmız^ sıklık

ve yoğunluk etmenlerini ancak rastladığımız durumlarda hesabakatabileceğiz. Toplanan veriler bazı bakunlardan sınıflandmimış olarakçizelgelerde biraraya getirilecektir. Çoğu durumda, hakkında bilgi istenoı

bir olguyla ilgili karakteristik özelliklerin neler olabileceğininsaptanabildiğim göldük. Bu durumlarda söz konusu özelliğin varlığı (x)ya da bir başka harf işaretiyle belirtilecektir. Herhangi bir belli özellikleilgili verilerin bulunmadığı durumlarda sıfır (0) işareti kullanılacak. Eldeedilen verilerde belli bir olgunun incelenen bir (ya da birden çok) devlette bulunmadığı durumlarda, bu durum bir tire (-) işaretiyle belirtilecek.

Siyasal olguların bir süreç olduğunun ayrımındayız (karş. Swartzve başkalan, 1966; Swartz, 1968). Bununla birlikte onların daha çokörgütsel yönleriyle ilgilendik. Dolayısıyla bu yazıda süreçlerle ancakikinci derecede ilgilenebileceğiz. Elde ettiğimiz verilerin yapısalçözümlemesi aşağıdaki plana göre yapılacaktır; ömekolay çalışmalarında elde edilen veriler bir dizi anahtar öneminde kavram (yani

ülke, egemenlik, tabakalaşma vb. kavramlar) çevresinde gruplandınla-caktır. Bu kümelerin herbiri içinde, bazı yönler (aspects) aynmlanacak; bu yönlerle ilgili olarak bulabildiğimiz kadar fazla karakteristik özellik ortaya çıkarılıp çizelgelere alınacaktır. Bazı durumlarda söz konusuyönler ve karakteristik özellikler son derece belirgindir. Bazı durumlarda ise (her zaman olgularla ilgili malzemeyle sıkı bir bağlantı kurulmaya çalışılmakla birlikte) keyfi olarak seçilmiş (saptanmış) yönler vekarakteristiklerdir, önemli sayılabilecek bazı karakteristik özelliklerise. verilerin yetersizliğinden dolayı çizelgelere ahnamamıştır.

Eksik bazı verileri, rastlantılardan yararlanarak, öteki kaynaklardansağlayıp ekleyebildik. Bunu yaptığımız yerlerde yararlanılan kaynakaçık olarak belirtildi. Çizelgelerde devletler alfabetik sıraya göredizildi.* Buralardaki "Çin" sözünün, Pokora'nın ilgili ömekolayçalışmasının verildiği bölümde olduğu gibi, Çin'in erken devletinianlattığı ortada. sözcüğü, Eski Krallık'ı anlatmaktadır. /he/7 a

sözcüğü, Koranaşvili'nin Onikinci Bölüm'de de belirttiği gibi,* Çizelgelerin altiist olması olasılığı dü|ünülerek, Türkçe yazılı;lannın alfabetiksıralamasından vazgeçilip, İngilizce metindeki alfabetik sıra alıkondu (ç.n.).

161



Gürcistan* devletleri için kullanılmaktadır; ve"Moğolistan" Kıadet’in Dördüncü Bölüm'de ele aldığı göçebe devletler için. Aynca"Tahiti", Tahiti'de kurulan devletleri,"Volta". Volta devletlerini kısa sözcüklerle

belirtmek için kullanılmıştır.""Yoruba" ise, Oyo devletinin büyük bölümünü belirtmek için kullanılmıştır.**Olanak bulunan yerlerde belli yapısal karakteristik özellikler

formülleştirmeye çalışacağız. Bir niteliğin böyle nitelenebilmesi için,.söz konusu özelliğin, en az on altı örnekte bulunması ve bulunmadığıdurumların ikiden fazla örneği aşmaması koşulunun yerine getirilmişolması gerekmektedir; geride kalan üç örnek ise, "veri sağlanamadı" başlığı altına girebilecektir; ama onlarda da, hiç değilse söz konusudevletin genel konumu gözönüıle alındıkta, bulunması olasılığınınvarlığı aranacaktır.!

2. YAPISAL KARŞILAŞTIRMALAR 2.1. ÜlkeBirinci Bölüm'de, belli bir toprak parçasının (territory, ülkenin)

varlığının devletin belli başlı karakteristik özelliklerinden birinioluşturduğunu söylemiştik. Bundan öte birkaç nitelemede bulunmadıkça,her devletin bir ülkesinin bulunduğunu belirtmekle yeni bir şey söylemişolmayız. Aslında, birlik oluşturmuş (korporatiO her toplumsal grubun bir toprak parçası vardır (karş. Sehapera, 1956). Ancak, incelemekteolduğumuz erken devlette, söz konusu toprak pafçasında. onun sınırlarınadek uzanan o ya da bu türden bir siyasal birliğin varlığını kabul etmişfarklı klanlann ya da aile gruplanma yerleşmiş olduğu görülür.

Aynca, söz konusu siyaşal örgütün, başlannda bölgesel ya da yerelgörevlilerin bulunduğu coğrafi parçalara (territorial segments) bölünmüşolduğu görülür (bunun için Bölük 2.12'ye ve 44 ve 45 numaralı yapısalkarakteristik özellikler (YKÖ)*** nelerdir bakınız).* İspanya Yanmadası'na da tbçrya denmesine ve Iberya denince daha çok buranın aklagelmesine dayanarak, çizelgelerde ve metinde "Iberya" sözcüğü yerine "Gürcistan”sözcüğünü kullandım (ç.n.).

** Ülke adlanm, bu ömeklettie olduğu gibi, bulunduğu durumlarda, Geoffıcy Barraclough(haz.) Times Dü nya At las ı, çev. Zeki Okar, İstanbul, 1980, Karacan Yayınlan kimlikliyapıtın dizininden izledim (ç.n.).*** îng. "Stractural Characteristics" (SC) (ç.n.).

162



örneklememizdeki çoğu örnekte, söz konusu tq>rak parçasının(ülkenin) sınvlıuını belirleyen doğal sınvlar bulunmaktaydı{Aztek ve

Norveç için bu konuda veri sunulmuş değildir). Aksım için, merkez veçevre (periferi) topraklan aynmma gidilebilir; çünkü Aksum beyininçevre to{»aklan üzerindeki yönetimi sözde kalmaktadır.

Örneklememize giren örneklerle ilgili yazılardan hiçbirinde, resmi bir yurttaşlığın o ya da bu türünden söz edilmiş değildir. İnsanlar, birdevlete, onun ülkesinde doğmuş ya da sürekli oturuyor olmaları gibiapaçık bir gerçekten dolayı ait görünürler (karş. Trouwborst, 1973).

Çizelge 1. Genel Veriler.

ErkenDevletler

Ülkeselsınırlar

Bağımsızlık

Nüfusyoğunluğu

Başkenttürü

Kentleşme

Meıkez Altyapıtürü tülü

Anki» 0 X bfe Bc Ök Mk AyAnkole sa X Ny.Kb Ym - MgAksum ' sa X , Ni Bc Ök Mk M Aztek 0 X ’ Ny.Nb Bc Ğ k Mk AyÇin Sd X Ny,Nb Bc Ök Mk AyMısır Sd X 0 Bc - Mk AyFransa Sb X Ny.Nb Bc Ök Mk AyHavai Sd X bfe Ym - % 0Gürcistan Sd X Ny Bc Ök Mk 0tnka Si X Ny Bc Ck Mk AyJimma Sd X bfe Bc - Mk AyKaçaıi Sb X bk Bc Ök Mk Küba Si X Nk Bc - Mg AyMauıya Sd X Ny.Nb Bc Ck Mk Ay -Moğolistan Sb X bfe Bc - . Mk 0 N«veç Si X Ny,Nb Ym Ck Mg 0Iskitya Sb X 0 Bc Ck Mk Tahiti Sd X Ny Ym -■ Mk Volta Sb X bb Ym,Bk -■ Mk,Mg -Yoruba Sb X ,bb Bc Ck Mk AyZande Sd X bfe Ym - Mg M

Kısaltmalar 0=veri yok; Sd=Sınırlar doğal; Sb=Sınırlar belirsiz; Nb= Nüfus baskısı; Ns=Nüfusun seyrekliği; Ny=Nüfusun, yoğunluğu; Ym=Yönetsel

merkezi (kent değil); Bk=Başkent; O k ^ td d kentler kasabalı var, Mk=Merkezkalıcı; Mg=Merkez göçücü; Ay=Altyapı yaygın; As=Altyapı sınırlı; X=var(-)=y(i.

163



Aynımlar için I. Çizelge’ye bakınız. Bu konuda formülleştirebilecegiınizyapısal karakteristik özellik şu:

(1) Örneklememizdeki erken devletler, birbirlerinden genellikle

kesin olmayan çizgilerle ayrılmış coğrafi bölümlere bölünmüş belli bir toprak parçasına (ülkeye) sahiptirler. Bu toprak parçası üzerinde, geçici olmaksızın (sürekli) oturan insanlar (birkaç kuraldışı örnek dışında) söz konusu devletlerin uyrukları ya da yurttaşları sayılıyorlardı (anlamlılık derecesi % 99).*

2.2. Bağımsızlık Ömekolay çalışmalannın verileri, yirmi bir örneğin tümUntin de.

en azından varlıklannın büyük bölümünde, bağımsızlığa sahip olduk-lannı gösteriyor. "Bağımsızlık" (independence) ile. onlann, öteki devletlere ya da yöneticilere hesap vermek zcmında olmadıklanm, ya daonlara başka herhangi bir biçimde bağlı bulunmadıklannı amaçlıyoruz.

Ankole iki kez savaşta yenildi ve bunun bir sonucu olarak kısasüreler için işgal altında kaldı. Bununla birlikte, daha sonralan

bağımsızlığını yeniden kazandı.Yorub'a, bu ülkedeki kent devletleri

nin çoğunun sonunda Oyo kent devletinin boyunduruğu altınıfalınmalarından kaynaklanan çapraşık bir durum gösterir. Ama hiçdeğilse OyO devletinin bağımsızhğını çok uzun bir süre koruduğunu biliyoruz. Yoruba devleti ile yalnızca Oyo amaçlanırsa, bu örneğinde bağımsızlık bakımından pozitif bir karakter gösterdiği tyani bağımsızlık niteliğine sahip olduğu] kabul edilebilir. Jim m a tümüyle özerk olduğu elli yıh aşkın bir dönemden sonra, Etyopya'yavergi (haraç) ödemeye başladı. Ama bu hiç bir biçimde onun içteözerkliğini etkilemedi. Aynı şey Volta devletlerinden biri olan,Aşanti'ye haraç ödeyen Dagbong için de söylenebilir. Dolayısıyla,kendimizi, yapısal karakteristik özelliklerden biri hakkında şöyle birformülleştirmeye gitmekte haiklı görebiliriz:

(2) Erken devlet, bağımsız bir örgüttür (anlamlılık derecesi % 99).1.1). Nüfus [Halk]Giriş niteliğindeki Birinci Bölüm'de "yeterli bir nüfus" tüm

devletlerde bulunur demiştik. Bu, duru olmaktan oldukça uzak bir ♦ Ing. "significant at the 99 % level” (ç.n.).

164



deyiştir. Böyle bir önermeye'daha özgül (spesifik) bir içerik^kazandırma olanağı var mıdır? Önermede y^ılabilecek bir değişiklik,onu,, "nüfus yoğunluğu" biçimine sokmaktjr. African Political Systems (1940) adlı yapıtın yayınlanmasından bu yana, devletlerdenüfus yoğunluğu sorunu üzerinde sık sık tartışılmıştır. Stevenson(1968) devlet oltm toplumsal örgütlenişlerin nüfus yoğunluğunun.

nüfus yoğunluğunun [devletl^ddri] derecesi konusunda herhangi birkesin rakam vermemiştir. Aslına bakarsanız biz de veremedik.

Kimi yazarlar, devletin her zaman büyük bir nüfusa sahipolduğunu.; ve hatta nüfusta, nüfus baskısına yolaçan herhangi bir

artışın, devletih doğup gelişmesinde kesdn bir rol oynadığını (karş.Cameiro, 1970) ileri süımektelm:. Ne var ki Wright ve Jdınson (1975)inceledikleri örnekte, devletin oluşumunun hemen öncesinde hûfiısta

bir düşüş olduğunu göstermiş bulunuyorlar Olcarş. bu k ıt^ tâ C^hen’inyazısıyla): Devletin oluşumunda nüfus baskısmm rolü YirmiyedİnciBölüm'de tmiişılacak. Burada kendimiri nüfus büyüklüğü ya da nüfus baskısı üzerinde genel bir görüş ile smulayact^ız. Göriişümüz odur ki,nüfusun büyüklüğü hakkm d^ tüm verilerîn, geçim kaynaklan ileilişkilerine bakılarak değerlendirilmeleri gerekir. Bu, nüfusyoğunluğunun "yüksek" ya. da "düşük" olmasının [kendi başına} hiç bir zaman mutlak bir nitelik [mutlak bir etmeıi] oluşturinadığıanlıunma gelir. Dolayısıyla, bu kitapta "düşük" yoğunluk (Nüfusunseyrekligi=Ns) deyişi, söz konusu devletin toptaklarinm kolaylıkladaha büyük bir nüfusu besleyebileceği anlamm^ kullanılmıştu..Ekilir

biçilir tüm toprakların kullanılmadığından ya da el altındaki

topraklarda çalışacak insan eksikliğinden söz edilmesi, böyle birdurumun varlığmın belirtisi olarak almacaktu'. El altındaki topraklannkullanılmakta olduğu, yiyecek üışalımı yapma zorunluluğunun bulunduğu, ya da yiyecek üretiminin artırılması için büyük çaplıteknik projelere gereksinim duyulüuğu yerlerde, nüfusun yoğt^ olduğu[Ny] belirtilecektir. Bu konuda yapılan özel incelemenin sonuçlan, I.Çizelge'de gösterilmiştir. Söz konüsu sütunda iki örnek içm elimizde

herhangi bir veri bulunmamaktadır. Sütunda, geride kalanörneklerimizden on tanesi, görece düşük yoğunluk, dokuzu yüksekyoğunluk göstermektedir. Yüksek yoğunluk gösteren erken devletleı

165



grubunun altısı (Ankole, Aztek; Çin, Fransa, Maurya, ve Norveç) hakkında, ya geçici bir süre için görülen ya da süreklilik gösteren birnüfus baskısının bulunduğu Cilgüi yazılarda] belirtilmiştir. Nüfus

baskısı, Norveç taıeginde ise, dışa göçe yolaçmıştır. Aztek, Çin ve Maurya örneklerinde önlan fetihlere girişmeye itmiş iken, Ankole örneğinde zaman zaman kıtlıklara ve acılara neden olup, fransa'da,daha yoğun bir tarıma yönelinmesi sonucunu doğurmuştur. Nüfuskonusunda heıhangi bir yapısal karakteristik özellik formülleştirmeolanağı bulunamamıştır.

2,4. Kentleşme

Geıiellikle her devletin bir başkente,'" hiç değilse bir hükümetmerkezine sahip olması gerektiği düşünülür. Bu konuyu tartışabilmekiçin önce "başkent" kavramını tanımlamamız gerekin Burada karşılaştığımız sorun, Ömekolay çalışmalannı veren yazılanmızm hiç birisinde yeterince özgül bilgilerin verilmiş olmamasıdu:. Çoğu örnekteyalnızca târ başkentin l;>ulünduğundan ya da bulunmadığından söz edilmiştir. Şu andaki amaçlarımız için, başkenti, "içinde yöneticinin ko

nutunun bulunduğu ve aym zamanda hükümetle ya da sarayla doğrudanilişkili bulunmayan bir halkm, tarımın başbca işlerini oluşturmadığı bir halkın yaşadığı, böylece bir kent oluşturan yönetsel merkez" biçiminde tanımlayacağız. Söz konusu halkın niteliği hakkında, kafamızda, zanaatçılar, tachlar, lâlginler vb. kimseler var. I. Çizelge'de elimizdeki verileri şu bakımlardan smıflandırmış bulunuyoraz;

- yalnızca o ya da bu türden bir ythıetsel merkezin [kent olmayan biryönetsel mericezin] variığı(Ym);

- kent d an bir başkentin varlığı (Bk);- onun dışmda öteki kasiibalann ya da kentlerin varhğı (Ok);

. - ythıCtsel melezin (hükümet merkezinin) yerleşikliği, kalıcıhğı(Mk) ya da yo* değiştnici, göçücü olması (Mg).

Moğolistan hakkında bu lomuddd veri, ilgili ömdıolay yazısmdan b a ^ bir kaynaktan (Haenisch, 1948:139) sağlandı.

Bu konuda yaptığımız karşılaştırmalar sonucunda ulaştığımızsonuçlar şöyle; On beş dnekte, yeüeşik, kalıcı bir başkent görüldü;

* Ing. "ci4>iur (çjı.).

166



bunlardan onbirinde aynı zamanda başka kentler de bulunuılcen, dörtörnekte başkent dışında başka kent bulunmamaktaydı.Küba örneğinin* "gerçek" bir başkenti vardı, ama başkentliğin düzeıili olarak

bir kentten ötekine geçirildiği görüldü. Yirmi bir örnekten geride kalanaltısında genellikle belli, tek bir yerle sınırlı olmayan, yeri süreklideğişen o ya da bu türden bir yönetsel merkez** vardı.Volta örneğinde, bu merkezler zamanla değişmez, yerleşik başkentleredönüşmüşlerdir. Kentleşme konusunda yapısal karakteristik özellikolarak ancak şu formülleştirmede bulunulabilir:

(3) Erken devlet gelişmesinin belli bir aşamasında yalnızca, bir yönetsel merkeze (hükümet merkezine) sahipti [bunun kent olması

gerekmezdi] (anlamlılık derecesi % 99).Ulaştığımız yukarıdaki sonuçlar, kentleşmenin, örneğin Gordon

ehilde (1950) ve Adams (1966) tarafından ileri sürüldüğü gibi, erkendevletin karakteristik bir özelliğini olnşturmadığını gösteıinektedir.Öte yandan, Hazanov'un da (bu kitabın Üçüncü Bölüm'ünün 9. bölüğünde) ileri sürdüğü gibi, eıicen devlet gelişirken, kentleşmeningittikçe önem kazandığı görülür. Bununla birlikte, devletin varlığı,

kentleşmeye bağlı değildir (karş. Crumley, 1976).' 2.5. AltyapıBu terimle^ bir devlet içinde "ulaşım ve iletişim" (komünikasyon)

etkinliklerini kolaylaştıran yollar, köprüler, suyolu ulaştırmacılığı vb.sistemleri anlatmak istiyoruz. Altyapı konusundaki veriler, birçokörnekte çok yetersiz iken, bazılarında hiç bir verinin bülunmadığıgörülmektedir. Ankole ve Volta için hiç bir altyapının bulunmadığı

bildirilmiştir. Öteki bazı [erken] devletler ise, yalnızca birkaçkeçiyoluna veya kervan yoluna sahiptiler. I. Çizelge, bunlar yanı sıra, bu konudaki verileri şu kategorilere ayırmış bulunmakta:- altyapının yaygın olarak varhğı (Ay);- altyapının sınırlı varlığı (As). -öyle görülüyor ki, on örnekte yaygın altyapının, beş örnekteyse,.sınıflı bir altyapının varlığı söz konusudur, tki örnekte hiç bir altyapı

* Güney Afrika'daki bu erken devlet, "Küba" devleti, "Küba” ile kanstırümamalı (ç.n.).*• Ing. "govemment çenter" (ç.n.).

167



bulunınazken, dört örnekte bu konuda hiç bir veri bulunmamaktadu*.Altyapı konusunda herhangi bir yapısal karakteristik özellikfomıülleştirilememiştir.

2.6.Ticaret ve Pazarlar

Ticareti, mallann takas ya da satış yoluyla değiştokuşu; pazarlanise, satıcıların ve alıcıların birbirleriyle buluştukları yerler olaraktanımlayacağız. Ticarette (local) yerel ticaret ve uzak ticaret (long-distance trade) aynmı yapılabilir. Ticaretin devletin şuurlarını aştığıdurumlarda uzak ticaretten söz ediyor olacağız. Aynı zamanda,

profesyonel tacirler grubunun bulunup bulunmadığını da araştıracağız:

ki bu kimselerin varlığı, bazı örneklerde açıkça belirtilmiş bulunmaktadu. Yalnızca birkaç örnekte(Maitrya, Iskitya) ticaretin ve pazarlann yarlığı Öteki verilerden çıkarsamayla anlaşılabüdi.

Ticaretle ve pazarlarla doğrudan ilişkili bir olgu da, dolaşuna sokulmuş nakit paranın (currency) kullanımıdır. Bu dolaşım (tedavül) aracı bâzen metal paralardan (sikkelerden) ve kağıt paradan, bazen de(Kaçari, Küba, Volta, Yoruba örneklerinde olduğu gibi) deniz salyangozu"’ ka

buklarından (Iskitya örneğinde olduğu gibi) okbaşlanndan, ya da(Zonde örneğinde görüldüğü gibi) bıçaklardan oluşmaktadu.Hükümetin alışyerişle ve ticaretle ilgilenmesi olasılığının

bulunduğu, ticaretin en azından önemli bir bölümünün devletinajanlarınca örgütlendirildiği durumlarda, "hükümetçe yürütülen" ticaretterimini kullanacağız. Hükümetin yalnızca ticaretin üzerine vergileryükleyip, pazar yerleri için gerekli önlemleri alıp, ticaret ve pazar ile*ilg^lji kurallar ve düzenlemeler getirdiği durumlardaysa "hükümetdenedi" ticaret, terinlini kullanacağız.

Ticaıet ve paşarlaidA UgUi verileri, niteliklerine g(ke smıflanduarak,aşağiikıki n. ÇSzeİge*de topladık:

- ticaretin sınırlı oldugiı durumlar (Ts) ticaretin az çok önemli bir yertuttuğu durumlar (Tö);

- profesyonel (meslekten) tacirlerin varlığı {(0)*veri yok; (X)= tacirvar, (-)= tacir yok];

♦ Ing. "cowry”, Latince bilimsel adı C^praea (ç.n.).

168



- pazarlann ancak sınırb çapta varlığı, ya da ancak yerel bakımdanönemli pazarlann varlığı (Ps) ile, pazarlann önemli bir çapta varlığı(Pö);

- hükümet denetli bir ticaretin (HdT) mi, yoksa hükümetçe yürütülen bir ticaretin (HyT) mi bulunduğu*

II. Çizelge’deki veriler ticaretin örneklememize alman hemen tüm[erken] devletlerde belli bir rolünün bulunduğunu gösteriyor. On üçörnekte büyük önem taşıdığı; sekiz örnekte büyük önem taşımadığıgörülüyor, iki Polinezya devleti [Havai Tahiti] örneklememizealınan devletlerin ticaret bakımından en az gelişmişleri olarakgörünüyorlar. Ticaret konusunda başka hiç bir karakteristik özellikle

karşılaşılmadı. Gürcistan ve Mısır hakkında elimizin altında veri yok.Bununla birlikte, bu ülkelerde, özellikle Mısır'Ğa. ticaretin, pazarlarınve bunlann üzerinde hükümetin etkisinin bulunmadığı düşünülemez.

Ne var ki bu konuda elimizdeki kaynaklar, bu ülkedeki ticaret ve pazarlar hakkında bundan öte şeyler söylemeye elverişli görünmüyor(karş.Janssen, 1975:161 vd.).

On yedi örnekte uzak ticaretten, dokuz örnekte, meslekten tacirlerin

varlığından söz edilmiştir. k ’açar/'de, /5)l:/ry<ı'da ve Afaurya'da dameslekten tacirler bulunmuş olabilir; ama elimizin altındaki bilgiler bunu bir veri kabul etmemize olanak v ^ c e k nitelikte değil.

Pazarların varlığı on yedi örnekte görülürken, bu örneklerintümünde hükümetin ticaret ve pazarlar üzerindeki etkisinden sözedilmiş. Ama yalnızca Aksum'6&, hıka ülkesinde ve Yo ruba devletlerinde ticaret doğrudan doğruya hükümet ajanlarıncayürütülmekteydi. Bu verilere dayanılarak, ticaret ve pazarlar hakkindakiyapısal karakteristik özellikler şöyle formülleştirilebilir:, (4) Tüm erken devletlerde ticaretle uğraşılmıştır (anlamlılık derecesi% 99).

(5) Erken devletlerde genellikle pazarlar bulunur (anlamlılıkderecesi %99).Ve bazı örneklerde elimizde söz konusu niteliğe, ilişkin veri bulunmadığı belirtilerek, denebilir ki:

(6) Erken devletlerde genellikle uzak ticaret ile uğraşıldığı görülür (anlamlılık derecesi % 99) (karş. Adams, 1974).

169



Meslekten tacirler grubunun varlığı, erken devletlerin ortak birkaı^teıistik özelliği olarak görünmedi. Kentleşmeye gelince, onundevletin ortaya çıkmasından sonra gelişen bir olgu olduğu anlaşılıyor.Aynı şey paranın kullanılmasıyla ilgili olarak da söylenebilir (karş.Kurtz. 1974).

Çoğu erken devletin yöneticisi, ticaretin iyi bir gelir kaynağısağlayabileceğinin bilincindeydi. On altı örnekte bu bilincin etkisigörünür durumdayken, Mısır'da da yöneticilerin ticaret üzerinde etkiliolmuş bulunmalan çok olasıdır. Yalnızca Havai ve Tahiti örneklerindehükümetin ticaretle ve pazarlarla ilgilenmediği anlaşılıyor. Dolayısıylaticaret ve pazarlarla ilgili bir başka yapısal karakteristik özellik adınaşöyle bir formülleştinneye gidilebilir;

(7) Ticaret ve pazarlar, erken devletin yöneticisi konumundaki hiyerarşik katmanı için hir gelir kaynağı oluşturur (anlamlılık derecesi%99).

2.7. işbölümü

Uzmanlar, belli bazı görevler alanında özel bir bilgiye ya dâ özel becerilere sahip olan kim.selerdir. Örneklememize alınan hemen tümerken devletleıde uzmanların bulunduğu belirtilmiştir. Bu saptamanındışında kalan örnekler yalnızcaGürcistan ve Norveç'in', Gürcistan ileilgili olarak herhangi bir veri sunulmamıştır; Norveç'te iseuzmanlaşma srmraki tarihleri başlamış görünüyor. Ancak bu saptamaolasılıkla yalnızca tam zamanlı uzmanlar, yani profesyoneller için sözkonusu olsa' gerek. II. Çizelge'de, öteki nitelikler yanı sıra,uzmanlaşma konusundaki veriler de sunulmaktadır. Moğolistan hakkında bu konudaki bilgi Dawson'dan, (1966) aktarılmıştır^

Sekiz örnekte "tam zamanlı uzmanlar" kategoıisinden sözedilmiştir, öteki örneklerde söz konuşu uzmanlığın tam zamanlıuzmanlar olup olmadıklarını saptayabilmemizi sağlayacak bilgiler

bulunmâktadır. Uzmanların örgütlenme durumlarıyla ilgili_olaraksunulan bilgiler daha da azdır. Üç (knekte{Ankole, Küba, Tahiti etkendevletlerinde) bu tür bir tkgütün bulunmadığı belirtilmiştir. Bununla

birlikte Kuba'mn toplumsal kcûUan, bu konuda o ya da bu türden birörgütlenmeyi olasıldı dışı bırakmayacak niteliktedir. AJb (knekte ilgili

170



Iaö-

1<9

X o X . X X X X X X X X X X X ■X X X X X

1 yi X ' X X X o ' X o X ı X ' X ' O O I . > .

ı tOûo 0&5 oO t/5 ûo Oızı X to OOt/5 ' o V5O'V'U’U'

■§1 1 1 ı l P

«M

İ l19 SEPS

O

X ' X X o X X X o X X X ' X o o o ' X X o

i l \X 0 X X X X X X 0 X X X X X 0 X X X X X X

1 X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X

•S s« a.| 1.■g §S •“

1 X ' X X X 0 X '0 > X o X X o X ■ ' X o X

1

'v && && &<> & • o i £ g c £ j £ i £ i £ ( 2 £ ' £ & £

| i o ' X ‘ X o X ' O X X X X X X X X ' X X X

J lX X X X X 0 X ■00 X 0 X 00 X 0 > x x '

1^ e23t2 {2 f2 f3 fS (2 (S f2 f2 f2 (2 f23^ e2 (2 e2

i lİ ‘S İ ’l £

l l ^ l s l l i l J İ l i M f î l l I

Uİ5“ tAS »0ü sa> Sû

' 3 Sû

S 3a > '— I

3 S-

» sl |i lt- '1-233 rt w

~ «“"gs o g ,Ji II| ( > s| | sl ' ff P > 2 û ^

1s — o» “ o sİ l ii r ® "Mt••5 s î l i :0^ 2^vL 3.

13iT w.a Si ^*2 <J3

İ 2 t - |h J ^s i ' §a a ju»A) Q>1 « ao ."3t3 a «ûV s 2

ü a «t : # § —? -c3İ >Ml« * 22 İT 5.u: 2 â







î 3 a

Bs

IM)8ö>

M S

İl

6i •

^f9*-

İB

x x x x x > < > o < x x x x x x x x x x x x x :

. X o X X ' ' X X X X ' X X X X X X X

x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x

ö ' X X X 0 X 0 K 0 X X X X X X X X ' X X

X X o X ' 0 X X X X X X X X X 0 X X X ' ■

X ' o X o x ' ' ' XXXXX ' ' ' x x x x

' ' X X ..............oXoXXoJS; ■ ' XX '

X X 0 X X X X X 0 X X X X X X X X X X X X

X X o X X X X ■x x x x x x x x x x x x ■

■X • X X ■X ■ ' x x x x • x x x x x x x

X • ' XX 0 X ■ X X

o X X X ■ ' O ' X ■ ' O ' X ' X • Xo ' X

X 0 0 X ■XXXXX ' X ' X • xXXX*<



İli-cİS

— .22A 'T!

sV3>M)CQ

<II<

cI>-II

>-

•«H A»c:0•o

.u X)-

o*t oz

•• M İS - 9 JS >VI iI AX s



2.9.1. Toplumsal Tabakalaşmanın Varlığı. Herbiri bir erken devletianlân bölümlere şöyle bir gözatılması bile, nüfusun "hiyerarşik birdüzen gösteren ve mülkiyet, statü ve erk bakımından veya bu üçü

bakımmdan oldukça geniş, az çok kararlılık kazanmış kategorilere bölünmüşlüğü" (Birinci ^ lü m ) durumunun hepsinde bulunduğunuaçıklıkla gösterecektir. Ayrıca, ömekolay çalışmalarında bu nitelikleilgili verilerin zenginliği, bu konuda bundan daha özgül-sözlersöyleme olanağını vermektedir. Söz konusu verileri kullanarak,aşağıda açıklanan en az on iki toplumsal kategoriyi inceleme olanağı

bulunmaktadmBunlar: l. Egemen ve akrabaları (egemen yanı sıra "yönetici"

sözcüğünü de kullanacağız) 2. aristokrasi (aynı zamanda soyluluk, prensler, ileri gelenler sözcükleriyle de anlatılmıştır) 3. din adamları , (ya da din uzmanlan, kâhinler vd.) 4. askeri önderler (ayn bir

toplumsal kategori oluşturmaları durumunda) S. kapıkulları ("ministerials" Avrupa ortaçağ tarihinden aldığımız bu terimle, özgürolmamakla birlikte yüksek kamu görevlerine atanmış kimselerianlatmak istiyoruz; bak. Bloch, 1967:337 vd. özellikle 343) 6. gentry (yani az çok statü sahibi bazı toprak sahiplerinden, küçük şeflerden,klan başkanlarından vb. oluşan bir tür küçük aristokrasi oluşturankimseler; ki bu kategori içine genellikle aynı zamanda devlet öncesidönemin geleneksel eşrafı yani [Ing. "dignitaries”] ileri gelenleri degirmektedir) 7. küçük mülk sahipleri* (yani kendi toprağında ya da birklan veya SOyun üyelerince ortak Sahip olunan toprakta çalışan

. kimseler. Bu ikinci durumda [topluluğun ortak topraklannda çalışma

durumunda] bulunan kimseler de, toprak üzerinde başkalarınadevredilemeyen bir hakka sahip oldukları için bu kategori içinealınmışlardır. Göçebe çoban toplulukları söz konusu oldukta "küçükmülk sahipleri" terimini sığır sahiplerini ya da sülalenin sahip olduğusürüden yararlanma hakkına sahip olanları anlatmada kullandık) 8.kiracılar (yani ne kendi mülkleri bulunan; ne de klan ya da sülaletopraklan veya sürüsü üzerinde sözde kalmayan savlan bulunan, ama

* Ing. "smallholders"; yapılan açıklamadan da anlatılacağı gibi, toprağm "mülkiyeli”nin sahibi <4mak gerekmeksizin küçük toprak parçalanm ellerinde tutup, ekip biçerek ve bir rant ödemeden ondan yaıaılaıum, toprakla çeş itli sahiplik ve kullanım ilijk isi içinde olan kimseleri içeriyor görünüyor (ç.n.).

175



yapacakları bazı ödemeler ve hizmetler karşılığında, bir toprak parçasından yararlanmalarına izin verilen kimseler) 9.tacirler (ayn birkategori oluşturduklannın belirtildiği durumlarda; ki bu durumlarda

genellikle meslekten tacirler söz konusu olmaktadır) 10. zanaatçılar (gene ancak ayn bir kategori oluşturduktan belirtildiği durumlarda) 1 i .hizmetçiler (aynı koşulla; bunlar çoğu kez boyun eğdirilmişkabilelerin üyeleri ya da savaş tutsaktandır) 12.köleler (köle sözcüğüçoğu kez söz konusu kimselerin konumu hakkında herhangi bir kesinkanıt verilmeden kullanıldığından, her zaman sınırlarının çizilmesi güç bir kategori oluşturur. Bu konuda Nieboer'in (1910:9) tanımı yararlı

bir araç olma durumunu bugün bile sürdürmektedir: "köle, bir başkakimsenin mülkü olan kişidir" yani alınıp satılabilen kimsedir. Bualanda sunulan veriler, doğruluk dereceleri pek denetlenebileceknitelikte olmadığından, bazı kayıtlarla da olsa onları görünümdeğerleriyle benimsemek durumunda kalacağız).

Ömekolay yazılarında sunulan ilgili verileri yukanda ana çizgileriverilen kategorilere göre III. Çizelge’ye geçirdik. Bu çizelgede ilk

bakıştâ, "egemen ve akrabaları” ve "aristokrasi" kategorilerinin tümörneklerde bulunduğu görülecektir. İlginç bir nokta "küçük mülksahipleri" kategorisinin on sekiz örnekte bulunması; yalnızca ikiörnekte {Havai ve Zande) bulunmamasıdır. Aksum hakkında iseyalnızca halkın çoğunluğunun "kişi özgürlüğü" olanağındanyararlandığı belirtilmişti. Bununla kesin olarak neyin anlatılmakistendiği belli değil. Toplumsal tabakalaşmayla ilgili veriler, aşağıdakiyapısal karakteristik özellikleri formülleştirme olaRağı verdi:

{W) Tüm erken devletlerde bir egemen ile akrabaları ve bir aristokrasi bulunur (anlamlılık derecesi,% 100).

(12) Erken devletlerde küçük mülk saMplerinin varlığı, genellikle gör«/en Wrcf«rMmr/M/-(anlamlılik derecesi, % 99):

Kiracıların da on dokuz örnekte varlıkları kesin olarak belirlendi;iki örnekte{Aksum ve Gürcistan) elimizdeki veriler bu konuda bir şeysöylemeye elverişli değildir. Dolayısıyla yapısal karakteristik birözellik olarak şöyle bir formülleştirmeye gidebiliriz:

(13) Erken devletlerde genellikle "toprak kiracıları" (tenants)bulunul- (anlamlılık derecesi % 100).

176





şefleri, din adamı şefler ve hatta toprak kültü din adamları* veYoruba'ia "baleler”, orta tabaka olarak sımflandmlmışlarken, Zande örneğinde Yongara klamnın aşağı konumlu üyeleri k a (^ avam halk

şeflerini ve şef yardımcılannı da böyle bir [orta] tabaka oluşturangruplar saydık. Tüm bu saptamaların sonucu, on beş örnekte,toplumsal tabakalaşmanın en azından üç tabakadan oluştuğunugörmemiz oldu. Bu niteliği göstermeyen teş örnek ile, bu konudaherhangi bir veri bulunmayan bir örnek gözönüne alındıkta, üçtoplumsal tabakaya bölünmeyi, erken devletlerin yapısal birkarakteristik Özelliği sayamadık. Ancak şöyle daha yumuşak bir

formülleştirmeye gidebildik:(14) Erken devletlerin toplumsal tabakalaşması her zaman en

azından iki tabakayı kapsar (anlamlılık derecesi % 100).2.9.2. Toplumsal Tabakalaşmanın Aldığı Biçimler. Toplumsal

tabakalaşmanm kendisini hangi biçimlo^de ortaya koyduğunu gösterenveriler IV, Çizelge'de biraraya derlendi. Yukanda aynmlanan on ikitoplumsal kategorinin üretim biçimleriyle bağlantıları buradakurulacak. Ne yazık ki, ömekolay yazılarından bazılarında bu konudakesin bir değerlendirmeye olanak yerecek açıklık bulunmamaktaydı.Özellikle, din adamlan, askeri önderler, kapıkullan, zanaatçılar veköleler için durum böyleydi. Din adamlan ve askeri önderler, gerçîekteyaptıklan işle ilgili konumları hakkında özgül [bilgiler verilnveksizin,çoğu örnekte aristokrasiden sayılmışlardı. IV. Çizelge'de aynmlananônomik kategcnler şunlardır.

■ *

(a) Toprak sahipliği. Bu konuda aşağıdaki olasılıkları saptadık:Kuramsal (teorik) sahiplik (T)^* ki genellikle egemen ile baglantıholan bu niteliği, egemenin tüm topraklann ya da sürülerin (nominal,sözde) sahibi olduğunun söylendiği durumlarda bulunduğunudüşündük. Komünal toprak sahipliği (C) ki, topragm, (ya da sürünün)klana, sülaleye, tapmak topluluğuna ya da tüm olarak köye ait olduğudurumlarda söz konusudur. Böyle bir topluluğun üyesi olmak, o

kimseye topraktan yararlanma hakkını verir. Kişisel sahiplik (P)kaynaklarda, sahipliğin herhangi bir özgül işlev (görev) sahibi olmaya,* Ing. "eaıthpriests" (ç.n.).** IV. Çizelgenin altındaki notuna bakınız (ç.n.)-

178



ya da belli bir grubun üyesi bulunmaya değil, kişisel bir haksahipliğine dayandığı belirtildiği durumlarda var olduğu kabuledil^. Feodal sahiplik (F) toprağın belli bir yetki sahipliği ile birlikte

verilen hizmetler l^ ılığ ında ihsan edildiği durumlarda söz konusudur(karş. feodal mülkün çeşitli biçimlerini ayrımlayan Wolf, 1966:50).Ttçıak sahibi olmayanlar (N) harfiyte belirtildi.

(b) Üretici etkinlikler. Sdz konusu etkinlikler, "doğrudan" (D) ve"dolaylı" (I) olmak üzere ikiye bölünebilir.

(c) Yiyecek üretimiyle haraç-vergi (tribute) yoluyla ancak dolaylı bir bağlaritm bulunanların gelirlerinin ana bölümlerinin kaynağı (tr). Bu

konuda çeşitli kaynaklar, ama ancak çok genel sözlerle verilmiş bulunuyor. Söz konusu çeşitli kaynaklann içine vergiler, toprak rantı,ganimet vb. girebilir. Genel olarak belirtmek gerekirse, bu kategori,doğrudan üreticilerin ürünlerinin bir bölümünü teslim etmek zcsunda

bulundukları tüm durumları kapsar.

Satıcılann ya da zanaatçılanıi öteki kimselere yiyeceklerle ve bazımallarla değişerek, belli mallan verdikleri durumlarda takas (b) söz

konusudur, ödüllendirme (r) hizmetlerin mal ya da para ödülüyleödenmesi durumudur. Armağanlar (g) insanlarm karşılı^nda hemoı hiç

bir hizmette bulunmaksızın aldıklan yiyecek ve para içindir.

(d) Yükümlülükler. Yükümlülükler, vergiler, rantlar ya da haraçlarve armağanlar (A) ile hizmetler, (S) olarak ikiye bölünmüştür. Bumadde. Um gelenlerin topıaklannda zorunlu çalışmadan (angaryadan)tutun, onların evlerinin ya da saraylannm yapım ve onanmından,

sarayda ya da hükümet örgütünde bazı işlevlerin görülmesine dek, hertürlü zorunlu hizmeti içerir.

Yukanda sözü edilen nitelUderle ilgUi veriler, İV. Çizelge'yetoplanmıştır. Çizelge'den, yiyecek üretimiyle dolaylı ilişkisi bulunankimselerin şu kategoriler olduğu anlaşılmaktadır, yöneticî, aristokrasi,din adamlan, askoi önderler, gentry, k^ıkullan, taciller, zanaatçılar.Yiyecek üretimiyle dolaysız ilişkUi olan kategorilerin ise, küçük

[toprak) mülk sahipleri, kiracı çiftçUm hizmetçUer ve köleler olduklananlaşılmaktadn:. Bu konudaki yapısal karakteristik özeUik ise şöylegörünmededir

179



s

g.-ş

5.h

6

I!xia ' I

<U' taO

eü"S'

W

o o O ' o o ^ Z

Io

1 „ | | | iu z . 8 ^

^ 1 o ^ « ^ 1 1 1Ja 1 ° oojsZ ^ j 1— => S 1 1 1•rr •2T■ Z'

£.

I II i

s sg § îS ss^ I eo o Q Q o S S l aö E Ö U O . U 0 . O O . o .

İ l i l

ö o

EI o I o I

1os b o o»? SJ co § M b M) j3 bÖ E Ö ^ Ö

eo «2 < <Mb b b ı. b

cno

QO.

Z

o 1

t ^ ^s

§ , |Da■8 ®

6 0co 3

H P H H O H ' Ci- H o



ss

i 10

iA A

z . z1

Z z

1 ö1 = 5 . i i i 0 iS2

Q V.z 1 1 1

co

2 ;

0

g «

1 ^ i 1 0 1 Â

<

" H Tiz

cosz

uS

0 |2 i 0

*0<JÛ 1 1 C3“ . -

§a 1

f i z z z - t s r z

ui i i

ii

?C9h«

k §L f e i

SS S§ S§coA Î3 s§ s§ 1

s ^ i 0 g 8Qu

Qu 8 g 0

1

s -co< co

<. co co

< co<

CO0 co

s0

j . JS 1 t i

u05

t i

uti .u 1

t i

öt i

i â= 1 1 1 0

coû

00

1

co<t i

&

co0t i00

1

- Ö coco0»M00

J i M

< s1 §

00

1 0 1 <t i

ö

0 1

i co ço co sa co

I I 1 - l S - 1 t i*

00

<t i " U oü

0 |

< Ü~eu^ u 0 D cu00

İ - v ; .2 «0

co

cot i t i JSt i 00

co<t i

•cot i

< cuc T o " u

u u ö

i . t i t i t i '00 i : t i t i ' 5 ^ ' S ^ t i

u00' u 0 p ö u c b-« ^P U tiu p

-Ceu

R} x>

cO

ss

w0>000s

s-

1z

es

1H

3"o>

i>

s

M s C g -û •§.O «.&*•« B"

w >" ° Z

«

ı l ı« II II■3-o r ,4)

C .*II ®II >oA >of)

CQ3c X)û»âb ^ i ®

3 İ — *îo*W

^ M

t io

■a>i3 ” — 4)îî*>

00 :3... >»

§ 1•:3 “ 6a

'.e

2S I E■•o *0 S2“

II I s. î i l

s •U — 4>r- Ui>00 C

e| r 5 S3

5 -Oi ^.2IIHS a J5 :3} l i

c £ û . s “00 *» Cs § .H:S = E•g 1 "s^ l l3 e 0000 c: „4) |2P r - c

» ö -s

^ o

s »

•1 V5o • >K «3.

•=>> >00J>4 O

•r !3 "O

II ^ ös 2

o .5U =3 >00« *g 3I U po '3 H >»

.&• Q ü•s “ £K 3 4>

s Iu

1 -û ’i" t “^ 1 -t; "O _2 u sg ^ ös g c" -3 .§2 u ^S.İa 3

•rs jj 6 ■3 >.a iû c•o 'O ^5 c Çt : £ *^.0 C _ «> w« .Ü -s = Co ®û ^

.C *0 M o S) S ".

£ İ ^ü ü- o-N •

H

1 S İo OA



(15) [Erken devletlerde] yiyecek üretimine dolaysız katılma (çoğu,toplumsal statüler skalamızın alt basamaklında sıralanmış bulunan)belli bazı toplumsal kategorilerle sınırlıdır. Öteki tüm kategoriler,ise,

yiyecek üretimiyle yalnızca dolaylı ilişkiler içindedirler (anlamlılıkderecesi % 99).

Bir başka yapısal karakteristik özellik, satıcılar [tacirler] dışında,tüm toplumsal kategorilerin, devlete, o ya da bu türden bir hizmette bulunmakla zorunlu tutulması Olsa gerek. Bunlardan aristokrasi için yalnızca Gürcistan verileri bir yargıda bulunmaya yetersizdir.Yöneticinin görevleri dördüncü bölükte***ele alınacak. Bu konuylailgili yapısal karakteristik özellik ise şöyledir:

(16) Satıcılar [tacirler] dışında tüm toplumsal kategoriler [erken] devlete [bazı] hizmetlerde bulunmak zorunluluğu altındadırlar (anlamlılık derecesi % 99).

Çizelge V. Vfcrgilendirme**Toplumsalkategoriler

Örnek sayısı Var Yok Veri yok

Aristokrasi 21 15 3 3Din adamları 14 4 5 5Gentry 15 10 2 3Küçük m.sahipleri 19 18 1 - .

Kiracılar 19 19 - -

Satıcılar 8 8 - -

Zanaatçılar 11 8 2 1

Hizmetçiler 15 14 1 ■-

V. Çizelge'de vergi Ödeme yükümlülüğüne ilişkin verilerkarşılaşbnlmış bulunmaktadır, tik bakışta, o ya da bu türden birvergilendirmenin tüm [erken] devletlerde bulunduğu açıkçagörülmektedir, ilginç olan nokta, bu yükümlülüğün hiç bir biçimdeaşağı ve orta tabaka kategorileriyle sınırlı tutulmuş olmamasıdu*.

* Paıt "kesim", chapter "bölüm", section "bSük" ile karşılandı (çjı.).** Haklannda elimizde çok sınırlı veriler bulunan toplumsal kateg'oriler bu çizelgeyealuımamıştır.

182



Yirmi bir örnekten en az onbeşimje, aristokrasi de' vergi ödemekzorunda kalmışken, gentry tabakasının bulunduğu bildirilen on beşörnekten on tanesinde gentry'ye de vergi ödetilmiştir. " YapısaJkarakteristik özellik" bakımmdan koyduğumuz sınırlamdan gözönüne

alarak, bu konudaki özelliği de şöyle formülleştirebiliriz:(17) Tüm erken devletlerde vergi ödeme yükümlülüğü bulunur; ve

çoğu örnekte aristokrasi de bu yükümlülüğü yerine getirmekle zorunlu(anlamlılık derecesi % 99).

IV. Çizelge'de bulunan, toprak sahipliğiyle ilgili veriler, VI.Çizelge'de biraraya getirilip gruplandınimıştır. İki özellik son dereceaçık olarak göze çarpmaktadır: (1) erken devletlerde, söz konusu edilentüm [toplumsal] kategorilerde, toprağa sahip olma biçimlerinin büyükçoğunluğu, hâlâ komünal haklar üzerine dayanmaktadır; ve (2)içlerinde, kiracı çiftçiler, satıcılar, zanaatçılar, hizmetçiler ve kölelergibi hiç bir haklan bulunmayan, ya da neredeyse hiç bir haklannın

bulunmadığı belirtilen birçok kategori görülmektedir. Ulaştığımız busonuçlar, bizi şu yapısal karakteristik özelliği formülleştirmeyeitmektedir;

(18) Erken devletlerde üretim araçlarına, yani toprağa ulagma yollan herkese eşit olarak açık değildir (anlamlılık daecesi 99).

Birinci Bölüm'de, tabakalaşmanın tam "komünal mülkiyetin"yerini "özel mülkiyet” kurumunun aldığı zaman görüldüğünü ilerisüren Fried’den (1967:191) alıntıda bulunmuştuk^ Bununla birlikte,IV. ve VI. çizelgeler, erken devletlerde komünal sahipliğin hâlâ topraküzerinde en yaygm denetim biçimi olarak sürdüğünü göstermektedir.

Dolayısıyla, özel mülkiyetin, tabakalaşmanın sorumlusu tek etmenolarak görülmemesi gerektiğine inanıyoruz. Feodal sahiplik de önemli

bir tür olarak görünürken, kişisel sahipliğin pek gelişmediğianlaşılmaktadm. Dolayısıyla kaynaklara ulaşmada eşitsizlik, üretimaraçlarının denetimindeki farklılıklara değil, erken devletinsosyopölitik örgütü içinde klanların ve sülalelerin farklılaşmışkonumlanna dayanmış görünüyor. Bu soruna Bölük 2.11.'de yeniden

döneceğiz.

183



Çizelge VI. Toprak Sahipliği

Örnek sayısı

Kuramsal Komiinalsahiplik sahiplik

Feodals a h ^

Kişiselsahiplik

Yok Veıiydc

Yönetici* 21 9 5 1 2 1 4Aristokrasi** 21 - 8 ■7 6 1 4Din adamlan 14 8 1 2 - 4Gentry. 15 - 7 3 3 1 2Küçükm.s^ıqi 19 - ' 12 1 1 ■ - 1

Kısaltmaliu:: (*) Volta yöneticisinin toprakta hem nominal hem komünalsahipliği vardım, Çin, Jnka, Maurya ve Aft>|fo/ijtan örneklerindetoprak sahipliğinin çe|idi biçimlerinin bir kanşımı görüldü. Maurya'd& topraksahipliğinin iki türü de vardı. Aztek ve Çin örneklerinde iki türü de vardır.

IV. Çizelge verilerine dönersek, yöneticinin baş gelir kaynağınınharaç-vergi (tribute) olduğu görülür. Bu, yalnızca Norveç,Volta Yoruba örneklerinde 'belli bazı armağan türleriyle (bağımlılıkarmağanlarıyla) desteklenmiştir. Ari'stokıînin geljr kaynağı için deaynı şey söylenebilir. Onların temel gelir kaynağı, yedi örnektedüzenli ödüllendimıeler (remuneration) ve armağanlardı. Dolayısıyla bukonudaki yapısal karakteristik özelliğin formülleştirilmesi şöyleolacaktır:

(19) Haraç-vergi (tribute)* [erken devletlerde} egemenin ve aristokrasinin bas gelir kaynağıdır (anlamlılık derecesi % 1(X)).

Bu bağlamda, en az on beş örnekte, aristokrasinin kendisinin de oya da bu türden vergi ödemek zorunluluğu altında bulunduğunugörmek ilginçtir. Küçük mülk sahipleri** ve kiracı çiftçilerkategorilerinin gelir kaynakları hakkında olmak üzere, bir başkakarakteristik özelliğin formülleştirilmesine gidilebilir. Bunlann anagelir kaynağı döğrudan yiyecek üretimi olup, ürettiklerinin bir

bölümünü öteki mallar için satış ya da onlarla takas olanağını daiçinde banndırmaktadır:♦ Bak. s. 1İn. (ç.n.).** Bak. s. 175n. (ç.n.). .

184



, (20) [Erken devletlerde] küçük mülk sahiplerinin (smallholders) vekiracı çiftçilerin .(tenants) ba§ gelir kaynaklan birincil (primary)üre/imdir (anlamlılık delicesi % 1(X)).

Toprak sahipliği, vergi ödeme ve hizmette bulunmayükümlülükleri ile baş gelir kaynağı arasındaki ilişki VII. Çizelge'degörülebilir. Bu çizelgede toprak sahipliğim bir de VI. Çizelge'deki gibialttürlerine ayırmadık. Bunun nedeni, bazı örneklerde, çeşitli gelirkaynaklarının ya da çeşitli yükümlülüklerin, bazen yüzde yüzünüzerinde bir toplama varabilen yüzdelerle gösterilmiş olmasıdır. Buçizelge, faiklı toplumsal kategorileri biıömek bir gelir kaynaklan, yada biıömek yükümlülükler listesi içine sokma olanağının bulunmadığını

son derece inandmcı biçimde ortaya koymaktadır.2.10. Egemene Yasallık KazandırılmasıBuraya dek yöneticinin konumu çoğu karşılaştırmada gözönüne

alınmamıştı. Yalnızca toprak üzerindeki savlanna ve baş gelirkaynağının haraç-vergi (tribute) olduğu gerçeğine değinmiştik. Bu

Çizelge VII. Haklar ve Yükümlülükler

Örnek sayısı

Tqırak sahipliği*

Vergi ödemeyükümlülüğü

Hizmet etmeyükümlülüğü Gelir kaynağı

var yek mydc

voiva* yek yok

wrivar yok yok

İ0açveıgi

kendiCtei

b- ödü-k® laidinne

Aristckıaa* M ' !■? 1 5 İ5” i i ■ 19 - 2 i ) i . - 1Oinadanlan M 10 - 4 4 5 5 13 - 1 8 1 - 6Gendy 15 12 1 2 10 2 3 14 - 1 11 1 1 3Küçük mü. sa. 19 18 - 1 18 1 - 18 - 1 . - 19 -

KiRnkr - 19 2 17 - 19 - - 19 - - - 19 - , -

SatKiiar 8 2 6 - 8 - - 2 1 5 - 1 8 -Zantc dar 11 2 9 - 8 2 1 10 - 1 - 1 .4 7

Kısaltmalar: (*) veri yok sözü burada söz konusu sahipliğin türü hakkında bilgisizliğimizi gösterir. Moğolistan için sahipliğin bilinen tek türü olankoınünaİ sahiplik almdı.

başlık altında yöneticinin haklarını ve görevlerini daha aynntılı olarakele almakla kalmayacak, aym zaınanda toplumun öteki üyelerininüstündeki konumunun neye dayandığını ve bu konumun nasıl

185



yasallaşnnidığmı (meşruiyetinin nasıl sağlandığını) inceleyeceğiz,(yasallık kavramının tartışması için Birinci Bölüm'e bak.). Bukavramın (yasallığın) bir çözümlemesinin yapılması yalnızcayöneticinin konumunun incelenmesi bakımmdan değil, öteki yönetici

. (tabaka ve) kategorilerine yasallık kazandmiması (onların meşruiyeti) bakımmdan da önem taşımaktadır, gerçekten; erken devletin toplumsalyapışım örüp birarada tutan tüm bir haklar, görevler, yükümlülüklervfc bağlılıklar sistemini derinliklerine dek kavrayabilmek için, böyle bir çözümleme asal bir önem taşımaktadır; çünkü tüm bu haklar,görevler ve bağlar, tek bir temel ilişkiden, yani yönetici(ler) ileyönetilenler arasında ilişkiden kaynaklanmaktadu.

Yasallık kazandırma (le'gitimation) Kurtz'un Aziek üzerindeki bölümünde son derece inandıncı bir biçimde gösterdiği gibi (ve bundansonraki bölümdeki tartışmada gösterileceği gibi) bir süreç olmakla birlikte, onu buradaki bağlamında, tam anlamıyla yapısal yönlerineyönelik bir bakış açısmdan çözümleyeceğiz.

Örneklememize alman erken devletlerin tümünde, egemen, birçok. bakımdan halkının üzerine yükselmiş görünür. Bu yüksek konumukadar, böyle bir konumun ürünleri, erken devlette herkesçe, hiçdeğilse, yurttaşların çoğu tarafından benimsenmiş görünür. Aşağıda,söz konusu konumu sağlayan [yöneten-yönetilen arası] ilişkinin nasılyapılandığını, aynı zamanda hangi yollardan halk tarafından

benimsendiğini araştıracağız. Söz konusu ilişkinin karmaşık birnitelik taşıdığını çok iyi bilmekle birlikte, çözümleme kolaylığıamaçlarıyla, yöneticinin konumunun özellikle aşağıdaki dört yönünü,

yani, ideolojik temelini, hukuksal yönlerini, koruyucu olarak yöneticiyönünü ve "iyilik yapan efendi" egemen yönünü (karş. Claessen.1970;220-223) ayrımlayacağız,

2.10.1. ideolojik Temel: Kutsallık ve Ritüel. Burada, hareketnoktası olarak egemen ile halkı arasındaki temel ilişkiyi açıklamadakullanılan mitossal ant (mythical cbarter) türlerinden herhangi biriniele almak durumunda kalacağız. Bu tür antlar (charters) genellikle,içiıide yöneten - yönetilen ilişkisinin ideolojik temellerini içerenmitoslar biçimini alırlar. Sonra, aynı zamanda yöneticiye yüklenmişdoğaüstü konumun sislerini dağıtıp, dayanaklarım göstermek zorundakalacağız. Yönetici bir tann (T) mı sayılmaktadır? yoksa (yalnızca)186



kutsal bir kişilik (K) olarak mı görülmektedir? Bir başka deyişle,(örneğin "mana", "mahano" vd. karş. Evatıs-Pritchard, 1948; Claessen,1974:67 vd; Beattie, 1971:1İ8 vd., 239 gibi) herhangi bir doğaüstüniteliğe ya da gizemli güce sahip görünmekte midir? yoksa yalnızca

bir "insan" yönetici (1) mî sayılmaktadır? Burada önemli bir soru,yöneticinin sonuçta doğaüstü güçlerle nasıl ilişkilendirildiğidir. Buözel ilişki genellikle soyağaçlan yoluyla açıklandığından, biz desoyağaçlanna bakacağız. Son olarak yöneticinin kutsal kişi olma niteliğiyle halkına ne gibi hizmetlerde bulunduğunu araştıracağız. Frazer'in(1911) çoğu kez düşündüğü gibi, toprağın ve insanlann doğurganlığıile yöneticinin yaptıkları arasında dolaysız (D) bir bağlantı var-mıdır?

Yönetici, doğaüstü güçlerle olan ilişkisinin bir sonucu olarak bugüçlerle halk arasında aracı (A) rolü mü oynamaktadır? Yoksayönetiminin doğaüstü güçlerle herhangi bir alışverişi yok mudur? VIII.Çizelge onun bu yönleriyle ilgili verileri ortaya dökmektedir.

Bir milossal ant ile on yedi örnekte karşılaşılırken, üç örnektekiveriler bu konuda bir sonuca varmaya yetersizdi. Yalnızca /immoörneğinde böyle bir antın bulunmadığı görüldü. İlginç olan nokta, söz

konusu antın, birçok örnekte devletin doğuşundan sonra geliştirilmişgörünmesidir. Ankoİe Oaaış. Doornbos 1975:17) Ankor, Yoruba veVolta örneklerinde bunun, olasılıktan öte, kesinlikle böyle Olduğugörülür. Fransa, antın birçok ayrıntısının, mitossal değil tarihselgerçekleri yansıtması bakımından, mitossal bir anta sahip olup olmadığına karar vermeyi güçleştiren bir durum göstermektedir. Bununla

birlikte, söz konusu geleneğin rolü [etkisi] bakımından, Fransa erkendevletinin mutlaka bir mitossal anta sahip örnekler dışında tutulmasıgerektiği görüşünde değiliz. Moğolistan için bu konudaki veriler [ilgili

bölümün yazannca değil] Krader'den (1968:91) hıka için ise, Claessen'den (1970; 144 vd.) sağlandı. Tüm bu bilgiler bizi aşağıdaki yapısalkarakteristik özellik formülleştirmesine götürmektedir:

(21) Erken devletlerde genellikle, egemen ile (ya da yönetici grup ile) uyrukları arasındaki ilişkinin dayandırıldığı bir mitossal ant

bK/iffiKr (anlamlılık derecesi. % 99).

Yöneticinin tanrısallığı çoğu örnekte kutsal* kişi biçimindegörüldü. Yalnızca Jinmjia içit^yöneticihin kutsal bir karaktere sahip ol-* Ing. "sacral” (çjı.)

187





X o X X X X X X o > 0 < o X o o o o X o X o

os aS oS co »i P5 ûS os oa os aS ,« eo o o M 05 os o p3 »5

o o o x X X ' X o x ' X X '<=> ' X X ' X O

^ S 'Ş > h O >" X X >>0 0 X 0 o O o o X X O O X X

y«o o u-t>U'(_>'H o u- ' o ,ou .o_ o o X o O t>

2 « -İ l a>öû 2 • < < < : < < ; o < < o < ' o < - < o - < o < : < - < '

X ' X X X X X X o X ' O X X X X X X X X X

2 X X X X X X X X o X * - ' X X X X X X X X X o

X X X X X X X X o x ' O X X X o x X X X X

ss

1 İ'S ^ İ '§ 'İ =5 ^' S J S ' n S bâ ^ ^ s n H ' ri J3 ra

< < 5) s i

*d «5İS Er ■p s

cc‘S’ü

C :S

s X"u* y 'î?60 o B

>3b =®..

|.i i•3 8 -34>o K t l - 5

G ia >%4-H o e«C <Q II

^ 2 -S'lîo

CQs

ur c(/3 <Q2 c S >>■5 oC -r!

I I - 1 t f i |1 1 2 s“ f î

«f i lİ l i l75 o II ^

t2 §189





kendi adaylan için destek kazanmaya çalıştıkları o ya da bu türden birfetret dönemi biçiminde olduğu(Aksum, Vo/tö, Zd«de örneklerinde)görüldü. •

On örnekte insan kurbanından shz ediliyor. Çin için bu görenekyalnızca kimi Ç'ang yöneticilerine ilişkin olarak anılmış. Ön ikiörnekte tabulardan söz edilmiş. Hu konuda en az dokuz [eıken] devleti"veri yok" başlığı altında sınıflandırmak zorunda kaldık.

On sekiz örnekte yöneticilerin bazıayinler (rites) uyguladıklarıgörülüyor. Geride kalan üç örnekte ise, bu konuda herhangi bir sonucayarmamıza elverecek yeterlilikte verilere sahip değiliz. Beş örnekteyönetici, söz konusu dinsel törenleri rahip ya da başrahip niteliğiyleyürütmüş. Bu konudaki yapısal karakteristik özellik şu:

(24) [Erken devletlerde] eğenin dinsel törenler yürütür (anlamlılıkderecesi% 1(X)).

2.10.2. Hukuksal Düzenlemeler* ve Yasalar. Bu bölükte, yasalarve düzenlemeler çıkarmanın örgütsel yönleri tartışılacak. Burada hem

"yasa" (lavv) hem "hukuksal düzenleme" (regulation) terimini kullan-mamızın nedeni, bir egemenin çıkardığı kararnamelerin (decrees) biryasa gücünde olup olmadığının her zaman açıkça belli olmamasıdır.Yasa tanımlamalan çok büyük farklılıklar gösterebilmektedir (karş.Hoebel, 1964:28; Gluckman, 1965:178 vd; Köbbeh, 1966, 118 vd.)ayrıca, ömekolay incelemelerinde sunulan veriler, söz konusu kararna-melerin etkileri hakkında kesin sonuçlara ulaşmamıza olanak vereceknitelikte değil.

Kuramda, egemen, yasalar koyan ve hukuku ve düzeni sürdürenkişidir. Yaşamda ise, yasa koyma ve yasaların uygulanması; çokçakarmaşık bir süreçtir. Bu süreçleri çözümleyebilmek için IX.Çizelge'de aşağıdaki .sorulara yanıt olacak verileri (terledik:

Yeni yasalar nasıl duyurulur (ilân edilir)? Halka açık (Ha) olarak mıduyurulur yoksa yalnızca seçilmiş bir azlığa (Sa) mı bildirilir?* Ing. "regulations”; tüzükler, yönetmelikler anlamına gelen bu sözcüğü, çeşitliülkelerdeki niteliğinin ve kapsamının farklı olabileceğini gözönüne alarak, böyle özgülterimlerle değil, "hukuksal düzenlemeler" gibi daha geniş kapsamh bir terimlekarşılamayı uygun buldum (çin.).

191



- Egemen (resmen] yasakoyucu sayılmakta mıdır? Bu soruda durmadan yeni yeni yasaların çıkanladuracağı düşüncesi yatmamaktadır.Çünkü çoğu durumda var olan yasalann ve düzenlemelerin yenidenformülleştirilmesi. ya da bir kurulun uzun görüşmelerden sonraaldığı kararların formülleştirilmesi söz konusudur.

- Yasakoyucu üzerinde, (»neğin kurullann (K) ya da bakanların (B) etkilerinde olduğu gibi, hangi kurumlaşmış organların etkileri vardır;egemen yasakoyucu organın üyesinden başka bir şey değil midir (Y)?

- Yasakoyma eylemine, yönetici ailenin üyeleri (A) danışmanlar (D) bakanlar (B) gibi kimselerin resmi olmayan etkileri bulunmaktamıdu?

Az çok bütünlük gösteren birbirleriyle tutarlı yasaların varlığından,ya da hatta bir yasalar derlemesinden (yasa kodundan) söz edilebilir mi(T)? yoksa yasama işlemi göreneklere, "ad hoc" (yeri gelince alınantek tek özel) kararlara, gerekli görüldüğünde çıkarılan kararnamelere

bağlı rastlantısal bir işlem, (R) midir?

Profesyonel yargıçlar (meslekten hakimler) (H) var mıdır? yoksa,adalet dağıtımı-yönetimi daha genel nitelikte görevlilerin (G) sorumluluğuna verilmiş bir iş midir? ya da bu ikisi kanşımı bir durum mu söz konusudur?

' Bir karara karşı bir üst makama başvuru (temyiz) olanağı bulunmak

ta mıdır? Herhangi bir üstyargı (temyiz) mahkemesi var mıdır?■Yönetici [aynı zamanda] yüce yargıç öiarîk gcûülmekte midir?

• Bir ceza yasası (C) vm* mıdır? yoksa cezalanduma keyfi kararlaragöre mi yapılmaktadır?

- Kuralları ve yasalan uygulayanlar hangi tür insanlardur; bir polisgücü (Pg) müdür? yoksa muhafız alayı (Ma) yani koruma birliği

midir?- Toplumsal eşitsizlik kendini adalet yönetimi alanında da göster

mekte midir? Aristokrasi üyeleri (soylular) daha sert ceza-landınlmakta (Sc) mıdır? yoksa avam halktan kimseleri mi dahasert cezalandırma (Ac) durumu vardn?



Bu koıuda veril», Anto/e için (Doombos, 1975:33 vd'dan) Havai için (Davenport. 1969:9'daıt) /nia için (Claessen, 1970:159 vd., 169

vd.'dan) Jinrnta için (kişisel görüşmeler yoluyla) Mautya için (Thapar,1975:82 vd'dan) ve Afoô/Zs/an için (Krader, 1968:90 vd.'dan, olmaküzere) Ömekoİay incelemeleri yazıları dışındaki kaynaklardanderlenmiştir.

IX. Çizelge’deki veriler, bu konuda yapısal karakteristik özellikolarak formülleştirilebilecek ancak üç yönün bulunduğunugöstermektedir: -

(25) Egemen, erken devletlerin resmi yasakoyacusıtdur (anlamlılıkderecesi % 99).

On sekiz örnekte durumun böyle olduğu görülmüştür. İki kuraldışıdurumu ise, yasaların, içinde yöneticinin de söz .sahibi olduğukurullarca yapıldığıKüba ile Norveç oluşturmaktadır. / için bukonuda herhangi bir veri yok.

(26) Egemen, erken devletlerde başyargıç konumundadır (anlamlılık

derecesi,% 99).Bu özelliğin de on sekiz örneğe uyduğu görülmüştür.Çin, Non-eç

\e Aksum bakkaldaki elimimdeki veriler bu bakımdan bir sonucavarmaya yetecek nitelikte değil.

Tüm örneklerde yasa koyma işine resmi olmayan etkilerde bulunulduğu görüldü. Öyleyse:

(27) Erken devletlerde yasa koyma işine her zaman resmi olmayan etkilerin karıştığı görülür (anlamlılık derecesi% 100).

Öteki özellikler konusunda elde edilen sonuçlar büyük farklılıklargöstermektedir. Tipik bir durumla, yargısistemi bazı [erken]devletlerde ötekilerden fazla gelişmişti. En çok gelişmiş sistemlerin(hiç değilse yirminci yüzyıl istandartlarıyla değerlendirildiklerinde)

Ankor, Aztek, Çin, Fransa, hıka, Jinıma, Küba, Mautya ve Yoruba erken devletlerinde bulunduğu söylenebilir. Bu devletlerde yargıçların, bir yasa kodunun, bir ceza sisteminin Ve temyiz mahkemesinin bulunması, yargının gelişmiş durumunun karakteristik özelliklerinioluşturmaktadır. Buna ek olarak, söz konusu ülkelerde, yasa koymaüzerine kurumlaşmış etkilerde bulunulduğugörülmüştür.

193



•e i

e2 1

s> -IQij i s %

wi

iS

Xa

c>

T iOh s

>5 •»

w .

< O O O 4j O O O cSj O O O O O *

OOOÔÖ^çÔ ■>0(£ûooo^çJP -(g*oe<.

o o CJo Ş o o o U O U Ü o o o O O Ü ' OI

XXoXoXXXXXXXXXX .xxxxx

XX>0<ooX ' oX X oX X oo X XXX

KÜOKOOgoO-ggtCaSOOOOügO

h‘ eioii^<noifr'eAp6t^ôt^t^PiBicieAoioioiH

< < C ) o u < < : Q Ü q g o ü o < p < < Q < <Q < < Q Q < < ^ ^ Q O , O

oXom’XoSôoXXoX'cdXOX 'Ofoui^ U

X X X X X X X X X X X o . X X - X X X x X

« o O « ^ O o o-g J® J5 ;g O< 5n « g O «CC St/i V) C6S StC ScoMM M

İ' i'S'S Bi i. S i” -1 I

ÎMİI

İJÎİ





2.10.3. Koruyucu Olarak Egemen. Genellikle egemen ile askeriaygıt arasında sıkı bir bağlantının bulunduğu düşünülür. Bu konudakiveriler X. Çizelge'de derlenmiş bulunmaktadır. Buradaçözümleyeceğimiz sorun şudur: egemen başkomutan olarakgörülmekte midir"? Bu soruya alınacak "evet" yanıtı, bu işlevin uygula-mada mutlaka yerine getirileceği .anlamına gelmez. Dolayısıyla, aynızamanda gerçek askeri önderliği kimin yaptığını ortaya koyacak verile-ri de clerleyecegiz. •

Askeri aygıtın etkililik derecesini saptayabilmek için, birkoruma birliği kuruluşunun (muhafız alayının) bir sürekli ordu kuruluşunun

bulunup bulunmadığını veaskeri önderler grubunun nitelikleriniaraştıracağız. Bu kimseler herşeyden önce birer askerlik uzmanı (U)mıdu"lar? yoksa komutanlığı daha genel bir görevin (G) bir gereğiolarak mı yapmaktadırlar?

X. Çizelge'deki veriler, on sekiz örnekte yöneticinin başkomutanolarak görüldüğünü açıkça ortaya koymaktadır. Mısır ve Kaçan içinilgili veriler yetersizdir.Yoruba örneğinde, başkomutanın, kralınkine

benzer giysi ve takılar kullanan, konuşunca yönetici adına konuşan vekendisine krala verilen onurlara benzer her türlü onur sıfatı verilmiş bulunan bir hadım olduğu belirtilmiştir. Kralın bu tür temsili,egemenin savaşla ilgili törensel sorumluluklarını subaylanna bıraktığıöteki Afrika ülkelerinde de görülen bir durumdur (karş. Claessen.1970:264). Bu konuda yapısal karakteristik özellik şudur:

(28) Erken devletlerde egemen başkomutan olarak görülür

(anlamlılık derecesi % 99).Yöneticinin savaşa etkin (aktif) olarak katıldığı, on örnekte belirtilmiştir. On dokuz örnekte bir"koruma birliği"nin varlığındansöz edilmiştir. Çin ve Mısır hakkında bu konuda bir veri bulunmamakladır. A«Â:o/‘ve Mauı ya örneklerinde bu koruma birliğininkadınlardan oluşturulmuş bulunması son derece ilginç bir olgudur. Bukonuyla ilgili yapısal karakteristik özellik:

(29) Erken devletlerde egemenin genellikle bir koruma birliği vardır (anlamlılık derecesi % 100).On beş örnekte sürekli ordudan söz edilmiştir: üçünde(Havai,

Tahiti ve Volta örneklerinde) sürekli ordunun bulunmadığı196



belirtilmiştir. On bir örnekte uzman askerler bulunurken, dokuzörnekte aêri komuta görevinin daha genel bir göreve bağlı olarakkullanıldığı yazıhdır. (Vo/iu içinse verimiz yok).

2.10.4. "İyilik Eden Efendi" Kavranıl. Bir yandan büyükmiktarlarda yiyecek maddderi ve öteki mallar egemen için toplana veçok sayıda insan onun için çalışmaya zorlanır; öte yandan egemen, başka bir neden bulunmasa bile, yiyeceklerin sürgit, e lde,tutulaıhayacağı için ve öteki mailar da aynı biçimde zamanla çürüyüpyokolacağı için hemen aynı miktarda mah harcar ya da elden çıkâ.Egemen, insanları armağanlar yoluyla, kendisine bağlayabilmddedü';söz konusu armağanlar kendisine verilenleün yalnızca küçük bir

bölümünü oluştursa bile, bu yolla insanlan kendisine bağlı tutabilir.Bir yönetici tarafından verilen bir armağanın, onu alanın yönetici içinyaptığı her şeyi dengeleyen özel bir karşılık oluşturacağı açıktır. Bugerçek, 1860'da Buganda yöneticisinin sarayında kaldığı W sıradaşunlan-jıot eden Speke tarafmdan inandıncı bir biçimde kanıtlanmış

bulunuyor:Kralın yaptığı her şeyin yararlı olduğu, karşılığında kendisineteşekkür edilmesi gereken bir eylem oluşturduğu düşünülür; aynı;

biçimde, uyrukları için yaptığı her şey, bu kırbaçlama ya da paracezası biçimini alsa bile, verilmiş bir armağan gibi benimsenir"(1863:255).

Bu yargının gerçek değerini kavrayabilmek içip, Speke'nin bu yargıyı,Buganda'da kaldığı sırada halkın çektiğine tanık olduğu büyük acılanve korkuyu anlatırken verdiğini bilmekte yarar var (karş. aynı zamandaClaessen, 1970:96-134 ve Buganda ile ilgili çözümlemeler yapanRusch, 1975 ile). Öte yandan öteki Afrika ülkelerinde, egemeninverdiği, hatta ıvır zıvır türünden armağanlânn bile, her zaman büyük bir sevinç yaratıp; karşılığında derin bir şükran duyulduğu bilinmektedir (karş. Forbes, 1851:11,44 vd.'daki Dahomey hakkmdakiyorumlanyla). Bölük 2.10.5’de bu karmaşık soruna yeniden döneceğiz.Burada kendimizi, ömekolay inceleıpelerinde elde edilen verilerin

smıflandınimasıyla sınırlandıracağız.Çoğu örnektei devlet harcamalarıyla yöneticinin evhalkımn

harcamaları arasında herhangi bir ayrım yapılmış değildir. Alttan üste

197



bir yiyecek, mal ve hizmet akışı ve üstten alta bir armağan, ödül veödeme akımı varchr. Yöneticinin harcamalannı üç kategori altında toplamakta yarar olabilir; bunlar, dolaysız harcamal^, dolaylı harcamalarve (Veblen, 1899'dan alınan bir terimle) "gösterişçi harcamalar"dır.

Dolaysız Aarcö/na/an, ödüllendirmeler (ikramiyeler), maaşlar,armağanlar, gözde adamlanna. hizmetçilere, görevlilere verilen ya dataunlara sunulan adaklar olarak yapılan'harcamalar oluşturur. Bu dolaysız, doğrudan harcamalıu', yüzyUze ilişkilerin varlığına işaret olarak,armağanlaı-,^geıekli görüldüğünde zaman zaman yapılan [düzenli ol-mayp] bağışlamalardır; ya da ödüllendirmeler (rcmunerations) o ya da

bu türden bir hizmet karşılığında verilen düzensiz armağanlar biçimin

dedir. A/do; sözcüğü, hizmetler karşıhğında yapılan düzenli ödemelerianlatmada kullanılacaktır. Tanrılara, din adamlanna ya da tapmaklaraverilen "her türlü" armağan için ise, ada/: sözcüğü kullanılacak. ^

Dolaylı harcamalar, halkın ve genel olarak devletin yarannayapılan harcamalardır. Bunlar: (a) sulama sistemleri, yollar gibivarlıklarını bu tür harcamalann bir göstergesi olarak alacağımız

bayındırlık işlerinin kurulması ve sürdürülmesi; ve (b) bürokratikhiyerarşinin aşağı basamaktaki adamlanna yapılan her türlü ödeme;yani, yüksek basamak görevlilerince (memurluk dairelerine yapılanödemelerden ya da aldıklan haraç-vergUerden) memurlara, askerlere vb.yapılan, (kneğin maaşlar, ödüllendirmeler gibi her türlü ödemelerdir.

Gösterişçi tüketim harcamaları, sarayların, mezarların vb.yapılmasından ya da bir sarayın vb. yapıların bakım giderlerindendoğan harcaınal^ ki^sar. Sarayların [amt] mezaılann ya da büyük sa-loniarm varhğını, bu tür harcamalann kanıtı olarak alacağız, kiıba vçıa

(Vansina, 1964’den) Maurya için (Thapar, 1975'den) ve Moğolistan için (Haenişİi, 1948'den) ek veri sağlandı.

XI, Çizelge'de bu konularla ilgili tüm veriler biraıaya toplanmış bulunmaktadu. Bu çizelgeden, eşken devletleria hmâmalaımm belirgin bir b^zerlik gösterdiği açıkça görülmektedir. Bu alanda en az beş

(30) Erken devletlerde egeımenler, halka armağanlar dağıtır (anlamlılık derecesi % 1(X)).

Bu olgu, örneklerde m yedi kez g e lişti r . Dtkt örnekte bu konudaherhangi bir özgül veri bulunmamakta ise de, çizilen görünümden bu

198



tür harcamalann onlarda da yapılmış olmasmm büyük bir olasüıkoluşturduğu sonucuna varılabilir. Bununla birlikte, Zande için,egemenin armağanlanndan ancak son derece seçkin [küçük] bir grubunyararlandığı vurgulanmıştır; aynı şey, yalnızca savaşçılara yülık birşölenin verildiği 7ikı/ya için de geçerlidir. Yirmi örnekteödüUendiımelerin bulunduğu görüldü{Kaçan içinse veri yok).

(31) Erken â le t le r d e egemen, yaptıkları hizmetler için halkına bu/uRur (anlamlılık dereceâ% 100).

Çizelge XI. Harcamalar

Dolaysız

Maaşlar

Dolaylı GösterişçiElken Amıa- ÖdüllenDevleüer ğanlaı dûme

Bayındırlık ı^ta Saray- Mezar-Adaklar İşlen ödeme 1ar 1ar

Şaton-1ar

Ankcr X X X X X X 0 XAnkofe X X 0 ■- X X - XAksum X X 0 0 X X X X XAzlek X X X X X X X 0 XÇin 0 . X 0 X X ö X 0 X ,Mısır X X 0 X X X X X XRansa X X X X - ■ X X ’ - XHava X X ■■- , X X X r 0 XGüRislaı X X 0 X X X 0 0 Xİka X X X X X X x; X XJimma X X X X X X X - . XKa^ 0 0 0 0 X 0' X 0 X

Küba X X X X X X X 0 XMana ö X X X X X X 0 XMoMslaı X X X X 0 - X Naveç X X 0 X -■ X 0 0 Xtüt)» X X 0 0 X X 0 X XTabin X X - X X X - . - X

yaka X X X X 0 0 XYonıba X X X X X X X 0 XZands 0 X - X ■ X X - X

Kısıltmalar: (X)=var; (-)=yok; (0)=sveri yok.

199



Yukanda sözü edilen geniş anlamıyla adak sunma, on yedi örnekte bulunurken, geride kalan{Aksum, Ankole, Kaçari ve Iskitya olarak)dört Örnekte bu konuda herhangi bir açık veri sağlanmış bulunmamak-tadır.

Erken devletlerde egemen genellikle adaklar sunar {mlmAiiık derecesi % 100).

; Hakkında herhangi bir veri bulunmayanÇin ve Kaçari dışında,aşağı basamak görevlilerine her yerde ödemede bulunulduğu gödildü.Aynça Çin'de de bulunulmuş olması çok olası.

(33) Hükümet hiyerarşisinin aşağı bosamaklarındakilere de maaş ve

ödüllendirme ödemelerinde bulunulımsı ve adaklar sunulup armağanlar verilmesi [erken devletlerde] genel bir uygulama olarak görünmektedir (anlamhiık derecesi, % 100).

(34) Tüm erken devletlerde bir krallık saray meclisi (royal court)bulunur (anlamlıl± derecesi% 100).

Yalnızca yedi örnek(Aztek, Fransa, tnka, Jimma, Küba, Maurya ve Yorüba) için şunulan verilerde, "maaşlı" kamu görevlilerinin varlığı

yönünde az çok ipucu bulunmaktadır. Yedi örnekteyse bu konudahiçbir veri sunulmuş bulunmamaktadır; ve yedisinde böyle bir maaşlıgth'evliler takımmın bulunmadığı belirtilmiştir.

On beş örnekte büyük .bayındırlık işlerinin örgütlendirildiğigörülmüştür. Bunlardan ikisi. Havai ve Küba için söz konusu

bayındırlık işlerinin pek önemli olmadıklan [sınırlı ç ^ ta oldukları] bilgisi eklenmelidir.Çin için ise Pokora tararindan büyük bayındırlık

işlerinde buralarda çahşanlara özel bir ödüllendirmede bulunulmadığı(ikramiye verilmediği) İtelirtilmiştir; buralarda çalışaıü»' kendi çıkarlarıiçin çalışınaktaydılar. Yöneticinin sarayı Ue ilgili veriler çok ender,anıts^ mârla ilgili verilerse, son da'ece yetersiz; bu iki durumda dayetersizliğin başhca nedeni bilgilenmemizdeki eksiklik.

2.10,5. Egemenin Yasalhğı Sorunları. Birinci Bölümde erkendevletlerin varlıklannı nasıl sürdürdüklerinin kavranması bakımından

bu kavramın (yasallığm, meşmiyetin) taşıdığı önem üzerindedurulmuştu. Burada daha çok söz konusu kavramın yapısal yönleriüzerinde duracağız. Swartz ve başkalan'nın (1966:10) görüşüne göreyasallık:

200



"Güç kullanmaktan ya da güce başvuıma tehdidinden değil, bireylerin sahip olduktan siyasal amaçlan formülleştiren, etkileyen ve bu siyasal âçlardan etkilenendeğerlerden (italiklerClaessen'in) kaynaklanan destek türüdür."

Svvartz, daha sonraki bir çalışmasında, buna bir de "yasallığın derecesi"düşüncesini ekler (1968:32 vd.). Bununla, gerçeklik alanında neyalnızca zorlamaya ne de yalnızca uylaşıma (konsensüsü) dayanan birsiyasal sistemin hiç bir yerde bulunamayacağını anlatmak ister. Herzaman bu iki öğenin çeşitli derecelerde bir karışımıyla, her iki öğeningörece oranlaıını temsil eden bir yasallık derecesiyle kaışılaşılacaktır.Bundan önceki yapıtlarımdan birinde ben [Claessen] de şu sonucaulaşmıştım:

"...ancak nüfusun çoğunluğunun yöneticinin erkini kabul ettiği veonun yadlarını ve hukuksal düzehlemelerini kabul edilebilir bulduğu yerlerde (söz konusu yasalara ve hukuksal düzenlemelere)yeterli derecede uyulduğu görülecektir" (Claessen, 1970:320),

Herkesin görüşünün, her zaman, toplumun her kuralıyla, her yasasıylaya da her nOTmu ile uygunluk içinde olması beklenemez (karş. Wer-theim, 1971). Dolayısıyla bir miktar zorlama öğesiyle her zamankarşılaşılacaktır.

Tüm bunlar, her türlü yönetimin (ister kabile yönetimi türünde, ister daha ileri bir türden olsun, her türlü yönetim biçiminin) gerisinde,nüfusun, hepsi değilse bile çoğunluğu tarafından benimsenen bazınormlann ve düşüncelerin bulunacağı varsayımına götürür. Bu normlar, değerler ve düşünceler ve kavramlar karmaşasına (kompleksine)ideoloji diyeceğiz; ya da Mciver’in sözleriyle (1965:13,58,88) "toplumun mitosu" adını vereceğiz. Böylece, toplumunun mitosuna göreyöneten yasal (meşru) bir yönetici saydabüir (karş. Weber, 1964:739vd.), öyle ki siyasal önderlerin genellikle bu olgularin bilincinde ol-duklan ve böyle bir ideolojiyi olabildiğince geliştirmeye çalışacaklansöylenebilir (karş. Claessen, 1974:72 vd.). Bu bizi erken devletlerdeideoloji ve yasallık kazandırma (lejitimasyon) sorununa getirir. Kuıtz,

Azfek ile ilgili bölümünde, devlete yasallık kazandmlmasının, devletingelişme süreci boyunca nasıl geliştirilip ince ince işlendiğini inandınçı biçimde göstermektedir. Öteki âmekolay denemelînde de yasallık ka-

201



zandırmâ hakkında birçok veri sunulmuş bulunmaktadır. Söz konusuveriler daha çok egemen odağının çevresinde toparlanmış görünmektedir; t(q)lumdaki öteki yönetici grupların yasallıklannin genellikleyöneticinin konumundan beslendiği görülür. Görülen yapısal karakteristik özelliklerin birçoğunun bu yönde olduğu yani egemenin konumunun mitossal bir karaktere dayandığı (YKO*. 21) yöneticinin kutsalsayıldığı (YKÖ. 22) söz konusu kutsallığın en önemli ortaya dökülüş biçimini, yöneticinin halkı ile doğaüstü güçler arasında bir aracırolünde gösterdiği; yöneticinin dinsel törenler yürüttüğü (YKÖ. 24) ve bazı örneklerde hatta başrahip olduğu; adaklan ile doğaüstü güçleri yatıştırdığı (YKÖ. 32) görülm^tedir. Yönetici aynı zamanda yasakoyucu(YKÖ. 25) ve başyargıçtır (YKÖ. 2|6). Silahlı kuvvetlerin başkomutanı olarak (YKÖ. 28) kendisine halkını kotuma görevi yüklenmiştir.İyilik ediciliği (hayuhahlığı) verdiği armağanlarda (YI^Ö. 30) ve ödüllendirmelerinde yaptığı ödemelerde (YKÖ. 31) dile getirilmektedir.Tüm bu karakteristik özelliklerin asıl amacıkoruma işidir; doğaüstügüçlere, dünyevi güçlere, yoksulluğa, anarşiye karşı koruma. Nerede

' bir yönetici varsa, orada güvenliğin, düzenin ve gönencin bulunacağma

inanılır. Dolayısıyla egemen ile halkı arasındaki ilişki, ilkece, birilişkisi ohuak görülebilir: halk [yöneticiye] yiyecek, malve hizmet sağlar; yönetici [halka] korunma. Büyük ölçüde ideolojiknitelik taşıyan bu görüş, ömekolay deneme yazılanımızın bazılarindaaçık olarak, bazılarında ise satırlann arasında dile getirilmiş bulunmaktadır; Burada ortaya konan bakış açısı, Van Baal’in (1975:65-69)karşılıklılık çözümlemesinin ulaştığı sonuçlara yakındır. Öyle ki, VanBaal'ın ulaştığı sonuçlardan bazdan, bizim varsayımlanmızı gerçektenonaylar niteliktedir. Örneğin Van Baal'in "karşdıklılık" için: -

"toplumsal dayanışmanın güçlü olduğu ve toplumsal farklılıklann benimsendiği yerlerde görülen dengeli bir durumdan, dengesiz yada kanşık bir dımıma dek, herhangi bir durum olabilir" (1975:67).

dediği noktada, yani "genel bir karşılıklılık" ilkesinin yerini "alışveriş"ilkesinin aldığı yerde, eşitsizliğin, kendisiyle var güçle savaşılması

gereken bir kötülük durumuna geldiği yeni bir toplum türününgeliştiğini açıklarken, bizim varsi^mlanmıza koşut bir tutum içinde bulunduğu gikülür.* YKÖ= Yıpısal Karakteristik OzeOik (çüu).

202



Bu tür dununlar, emeğin yavaş yavaş "mal'' denen şeye dönüştüğOve sıkı bir pazarlık nesnesi durumuna geldiği ortamı, yani bir smıfsavaşımının doğması için gerekli ortmnı yaratu. Ekonomik eşitlikdüşü açısından bakıldığında, doğan sonuç, büyük bir ekonomikeşitsizliktir (karş. aym zamanda Yan Baal, 1974). Bu tür bir toplumdagörülen devlet, ömôlay ışmalanmızda betimlenen erken devlettençok, Krader'in karşılıklılık ilkesine dayanmaz gördüğü "devlet" kavramına (elinizdeki kitabın 4, ve 28. bölümlerine bakımz) uygungörülmektedir. Bu, bir başka ideoloji türüne dayanan bir [ergin] devlettir. Karşılıklılık temeline dayanan ideolojinin sona ermesiyle, erkendevlet de sona erer.

2.11. Eşitsizlik:tik bakışta bu konu oldukça yalın görünür. Daha önceki bir

çözümlememizde, erken devletlerin halkının birkaç temel t<q>lıunsalkategoriye, yani egemen, alistokrasi, küçük mülk sahipleri ve kiracıçiftçiler kategorilerine bölünmüşken (YKÖ. 11, 12, 13) bunlarla bağlantılı olan dinadümlûrt, zanaatçılar, hizmetçiler ve köleler gibi bazı kategorilerin de hayli yaygın olduğu sonucuna varmıştık. Aym

zamanda, tüm erken devletlerde nüfusun,biı yukarı tabtûca ve bir deaşağı tabaka olmak üzere iki tabakaya bölündüğü olgusunu ortaya koymuştuk (YKÖ. 14). Bazı tq[>lumsal kategorilerin (egemen, aristdkrasi,öin adamları, gentry, satıcılar ve zanaatçılar kategoriloinin) yiyeceküretimiyle ilişidlai dolaylı iken, bazılannm (küçidr mülk sahiplerinin,kiracı çiftçilmin, hiznîetçilerin ve kölelerin) yiyecek üretimiyleilişkilm dolaysız idi (karş. YKÖ. 15,20). Temel kaynaklardan yararlanabilme olanaklan da faıklılaşmıştı. Tüm bunlar gözönüne ahndıkta.

camalan smnltuna yasalanyla'*' desteldenen belirgin derecede bir toplumsal eşitsizliğin bulunduğu g^ülecddir.

Ne yar ki, daha yakmdan yıkılacak Inr incelemede, durumun sanıldığından çcdı daha kanhaşık olduğu gthülecektir. Üretim araçlaruun denetimi ncddasında yukan ve a ş^ ı tabakalmı birbirinden ayıran kesin bir çizgi yoktuı : Yükan tabakanm biıçı^ üyesi, kendi tarialarm^ çalı

şarak yiyecdc üretiminde bulundukları gibi, küçük mülk sahiplerindensağlaimh haraç-vergilerie yaşama gibi bir durumda görünmezla*. Öte• Ing. ”sam{itııaıy lavrs”(ç j i.).

203



yandan tüm aşağı tabaka kategorileri kendi yiyeceklerini üretiyor değildir. Daha soma, ama önemce daha öncekilerden hiç de daha sonragelmeyen bir durumla, tüm [toplumsal] kategoriler egemene vergiödeyip, ona bazı hizmetlerde bulunurlar (YKÖ. 16). Eşitsizliğinyalnızca toplumsal kategoriler arasında değil, aynı zamanda her bir tq>-lumsal kategrai içinde (te bulunduğu görülüy(»r (karş. eUnizddd kitabınHazanOv tarafından yazılan Üçüncü Bölüm'ü ile). Dolayısıyla bu durum bizi, toplumsal eşitsizliği daha bir aynntılanyla incelemeye zorlamaktadır. Bu yoldaki incelememizi, yukan tabakayı temsil eden katmanlar Olarak aristokrasi ve din adamları ile, aşağı tabakayı temsileden katmanlar olarak küçük toprak sahipleri, kiracı çiftçiler vezanaatçılar kategorileriyle sınırh tutacağız.

2.11.1. Yukarı Tabakada Eşitsizlik, XII. Ç'tze\$e'âe aristokrasi kategorisini oluşturan gruplarla ilgili veriler biraraya toplanmış bulunuyor. Bu verilerin yardımıyla, bu toplumsal kateg(»iyi oluşturanöğeler (tabakanın kompozisyonu) ve yapısı kadar, aristokratlannhakettiklerini ileri sürdükleri konumlan hakkında, az çok derineişleyen bir kavrayışa ulaşılabilir.

Norveç örneği dışında (ki ilgiU verileri yet^li öeğildir) egemeninakrabalarının şaşmaz biçimde aristokrasiden sayıldıkları görülür.Öyleyse [bu konudaki] birinci yapısal karakteristik özellik şöyle:

(35) Erken devletlerde egemenin akrabaları aristokrasi kategorisine gırcrtef famamhlık daecesi % 100).

Bunun yanı sıra, yüksek bir makamda bulunma da, insanlann aristokrasinin bir üyesi ^yılmalannı sağlar, örneklerimizin tümünde

böyle bir duriimun varlığı anlaşılmıştır. Kuşkusuz böyle bir durum, bir dereceye dek, birçok örnekte bu tür [yüksek] makamlann ancakyüksdc tabakadan doğmuş kimselere uygun görülmesinden kaynaklanmaktadır. Bununla birlikte, bunun tersi duruınlann bulunduğu mdagörülür. Durumun karmaşıklığı daha ileri ayrımlamalara olanak verecek nitelikte değUdir.

(36) [Erken devletlerde] yüksek makamda bulunma, bir kimsenin aristokrasiden sayılmasını sağlar (anlamlılık derecesi% 100).

On sekiz örnekte, hiç değilse, bazı klanlann (ya da sülalelerin veya benzeri öteki gruplann) başlannm, başkanlaruun aristokrasiden sayıl-dıklan görüldü. Bunların çoğunda, klamn (»ıdegelenleri, evlilik bağla-



nyla yöneticinin ailesine bağlanmış bulunuyorlardı; hatta bu soy ağacının genç dallanndan gelmiş bulunuyorlardı. Burada da yüksek konumile bir bağlantının bulunduğu görüldü (ki bu özellik XII. Çizelge'deayrıca gösterilmiş değildir), iki örnekte{Mısır, Gürcistan) bu bakımdan yeterli olmayan sonuçlar bulunmaktadır. Jimma örneğinde ise, böyle bir özelliğin bulunmadığı (Iôf. H.S. Lewis ile yapılan kişiseliletişim sonucunda) anlaşıldı. Bu durumda ilgili yapısal karakteristiközellik:

{'il) Erken devletlerde bazı klanların başkanları aristokrasi kategorisi içine girerler {anlamhhkdGtQCGSi% 99).

Çizelge XII. Aristokrasi Üyeliği

EtkenDevleüer

Egemeninhısımı

akratesı

Klansülale

başkanlan

Yüksek makamsahipleri

Toprak (mülk)

sahipleri

Tabakaip

labâcakÂnkor X X X X XAnkole X X X XAksun! X X

X 0 XAztek X X X XÇin X X X 0 XMısır X 0 X 0 0lYansa X X X 0 XHavai X X X - XGürcistan X 0 X . 0hıka X X X XJimma X - X X XKâçari X X X 0 XKüte X X X X XMavnya X X X X XMoğolistan X X X X Nraveç 0 X X 0 XIskitya X X X XTahiti X X , X • _ XVolta X X

X XYoruba X X X . XZande X X X - XKısaltmalar: (X)=var; (-)=Yok;(0)=veriyok.

205



Birkaç örnekte {İnka, Zande) bazı klanlann tüm üyeleriaristokrasiden sayılnuşlârdır. Ama bu örneklerde aristokrasi içinde büyük konum (statü) farklılıklanmn bulunduğu görülür. ^

Yalnızca dört örnekte, tek başına toprak sahipliği niteliğininaristokrasi içinde sayılmaya yeterli koşulu oluşturduğu görülür. En azon örnekte ise, yalnızca toprak sahipliği pek önemli görülmemişolmalı. Altı [erken] devletle ilgili yazıda bu konudaki verileryetersizdi. Dolayısıyla, bu bulgulaidan giderek, aristokrasiye üyeliğin,mülkiyetten çoksoy, h k yüksek makamda bulunma temeline ya da her

îki koşülun -birlikte bulunmasına dayandığı sonucunu çıkarabiliriz. Ankole, Moğolistan ve /skitya örneklerinde, sığır sahibi olma topraksıdiibi olmamn işlevsel eşiti* nitelik olarak alındı.

Aristokrasinin de, kendi içinde, içsel tabakalaşma durumu gösterdiği on dokuz örnek vardı. Bunlarda genellikle, egemeninkine yakın

bir konumda bulunan kitnseler kategorisinden tutun, aristokrasiüyeliğinin marjinal bir nitelik gösterdiği kimselere dek uzanan, tümhiyerarşi basamaktan bulunmaktaydı. Bir kimsenin hiyerarşi içindekikonumunu belirleyen ölçüt, çoğu durumda, doğuştan getirdiği mertebe

ve yaptığı işin türü idi. Bazı örneklerde(Tahiti ve Volta) aristokratik bir soydan gelen insanlann bile, bu etmenlerin bir sonucu olarak, aristokratik konumlannı zamanla, yavaş yavaş yitirebilecekleri açıkça belirtilmiş bulunmaktadır. Böyle bir durum*Fransa \e Kaçari örneklerinde de görülmüş olabilir. Yapısal karakteristik özellikalanında, bu konuda şunu söyleyebiliriz:

(38) Erken devletlerde aristokrasi, mertebe düzenine ve görülen işe göre içsel bir tabakalaşmaya uğramıştır (anlamhiık derecesi % 100).

Kalıtımla bir göreve, bir makama gelme ve yerine atamaylagetirilme 2.12. bölükte ele abnıp incelenecek.Bir başka üst basamak grubunudin adamları (rahipler) oluşturur.

Aristokrasinin belirgin olmaktan oldukça uzak bir statü temeline dayanmasına karşılık, din adamlığı, belli bir takım nitelikleri gerektirenson derece Özgül bir konuma sahiptir. Hatta Van Baaren (1960:153)din adamlığının bir "profesyonel nitelik" (kendi deyişiyle ambtelijikkarakter) taşıdığından söz etmektedir (lârş. Keesing, 1958:338).ömekolay çalışmalanmızdaki din adamlarıyla ilgili verilerimiz, neya^ık ki, kapsamı bakıthından olduğu kadar derinliği bakımından dasmulıyken, Ankole ye Moğolistan üstüne yazılmış bölümlerde bu ko-* Bak. s. 160 (ç.n.).

206



nuda nere^yse hiç bir bilgi bulunmamaktadır (ve bunun kusuru, yazarlardan incelemelerinde din adamlanyla ilgili özel bilgiler istemeyenedittkleıde aıanmahdu'). Dolayısıyla, bizim burada din adamlanyla ilgili olarak yıkacağımız karşılaştırmalar, yirmi tm* ömekolay incelemesine dayanılarak değil, on dokuz ömekolay üzerinde çalışılarakyürütülecektir. Norveç örneğinde yalnızca eski dönemi ele alınacaktır.

Havai içinse, ilgili veriler bir başka kaynaktan (Davenport, 1969:7vd.) sağlanmıştır. Vtı/ta verileri toprak kültü din adamları (earth-

priests)* dünyevi toprak sahibi ile sınırlıdn:. Tüm veriler XIII.Çizelge'de özetlenmiş bulunmaktadır.

Çizelge Xin. Din Adamları

Ed«nDerieder

Eganeninakrabasıhçnhip

Egemen

yüriitt’Iâarşk

ö gnt Eğrini

Avammdinadamıolabiknesi

Toplumunmitosunu

destek

OnemMsyasal

gSRvlier

Ankor Ankole

- X X 0 0 X X

Aksum 0 X X 0 0 X 0Aztek X X X X 0 X XÇin ; - X X 0 0 X XMısn X X X 0 0 X 0Fransa . - . X X X 0 X XHavai X X X 0 X XGürcistan X X X , 0 - X 0trika X X X X X X XJimma - X X X 0 XKaçan - X X X 0 0 XKıiba X X 0 0 0 X XMamyaMoğolistan

0 0 X 0 X X

(Edd) Norveç - X - 0 - 0tskilya X X 0 0 - X 0Tahiti X X X X X X XVolta 0 X 0 X X XYorubâ X X X 0 0 X XZaide X, X 0 X X

Kısaltmalar (X)=var; (-)=yok; (0)=veri yok.

' Volta devletlerinde toprak külfSlânün etkili din adamları takımı (ç.n.).

207



Bu oldukça sınırlı veriler egemen ile din adamları (klerje) arasındayakın ilişkiler bulunduğunu göstermektedir. On yedi örnekte egemeninkendisi dinsel tören yapmıştır. (Gerçekten bu çizelge dışında bırakılpıış

olan Ankole'ûe, de egemen aynı zamanda dinsel törenleri yürüten kimseolmuştur; karş. YKÖ. 24). Sekiz örnekte ya kendisi ya da yakınakrabası, başrahip durumundadır.

Dinadamlığımn (din adamlan kategorisinin) ideolojik temeli ya damitossal ant denen şeyi desteklediği pn yedi örnekte görülmüştür; dinadamlarının bu konuda destek vermedikleri yolunda hiç bir örnekte hiç bir kayıt bulunmamaktadır. Bu, aşağıdaki yapısal karakteristik

özelliğin formülleştirilmesini olanaklı kılmaktadır:(39) Erken devletlerde dinadamltğı* ideolojik temeli destekler (anliamhiık derecesi % 1(X>).

On üç örnekte, yüzde yetmiş iki oranında, din adamlan aynızamanda önemli siyasal görevlerde bulunmuşlardır. Öte yandan,yalnızca dört örnekte avamdan kimselerin rahip olabilmeolanağındansöz edilmiş bulunulmaktadır. Ama, bu yargıyı değerlendirirkens en az

oh üç örnekte bu konuda herhangi bir veri sunulmadığmı akhmıztbnçıkaımamalıyız. Dinadamlığımn profesyonel bir nitelik taşıdığı, onörnekte özel olarak eğitilmeleriyle kanıtlanan durumdur. On üç devlettedin adamlığının hiyerarşik bir örgütleniş içinde bulunduğu belirtilmiştir. Bu son olgu, rahiplik içinde de bir statü eşitsizliğinin bulunduğunu göstermektedir.

' Bölük 2.9.2'de,aristokrasinin ve dinadamlığımn üretim araçlarıylailişkilerini incelemiş bulunmaktayız. Her iki [toplumsal] kategori deyiyecek üretimine ancak dolaylı olarak girmektecjir. Hangi biçimiyleolursa olsun haraç-vergi aristokrasinin baş gelir kaynağı olarakgörünürken (YKÖ. 19) haraç-verginin on dört örnekten sekizindedinadamlığımn gelir kaynaklarının hiç değilse bir parçasınıoluşturduğu görülmüştür; dinadamlığımn gelir kaynaklarının bir parçası için de armağanlara ve ödüllendirmelere bağımlı olduğu on dörtörnekten altısında karşılaşılan bir durumdu ( VIII; Çizelge).

2.11.2. Aşağı Tabaka. Yukarı tabaka gibi aşağı tabaka da belirginderecede iç farklılıklar gösterir.Küçük mülk sahipleri ve kiracı çiftçiler * Ing. "priesthood" (Ç.n.).

208



bu tabakada doğrudan yiyecek üreticileri olarak görünürken (VIII.Çizelge) zanaatçılar ürün üretimiyle ancak dolaylı olarak ilişkilidirler,

bununla birlikte madde [mal] üretimine katılmaktadırlar. Öte yandan,küçük toprak sahiplerinin toprak üzerinde belli bazı hakları bulunurken, kiracı çiftçiler ile zanaatçılar ender olarak kendi topraklanna sahip

bulunmaktadırlar. Aynı zamanda yaş, bireysel yetenekler, soyağacıiçindeki konum gibi etmenlerin aşağı tabaka içinde konumfarklılıklarına yolaçtıgını gösteren birçok belirti bulunmaktadır.

XIV. Çizelge, avamdan kimselerin haklan ve görevleri ile ilgiliverileri dökmektedir, ilgili verilerin eksikliği, bu yolda daha derinayrıntılara inilmesine olanak vermemektedir. Bu, o konuda hiç bir

bilgimizin bulunmadığı biçiminde anlaşılmamalıdu’;Van vorsten en volken'&t (Claessen, 1970:282-307) gösterildiği gibi, dikkatli birinceleme birçok ayrıntıyı günışığına çıkarabilir. Bununla birlikte,dinadamlığı konusunda olduğu gibi, bu konuda da veri eksikliğininkusuru önce, daha Özgül sorular yöneltmeyi savsaklamış bulunaneditörlerde aranmalıdır. -

Bu bağlamda elimizdeki verileri şu özelliklere göre smıflandırdık:- avamdan kimselerin hükümete etkisi; burada, dolaysız, dolayh, ya

da kurumlaşmış etki vb. ayrımlarına gitmeyip, yalnızca böyle bir etkinin bulunup bulunmarâğım belirttik;- terhyiz olanağı', bir üst yargı mahkemesinin var olup olmadığı,

hukuksal konularda temyiz olanağının bulunup bulunmadığınınkanıtı olarak alındı;

- ödüllendirilme hakkı; devlet için, devletin görevlileri [memurlan]için ve aristokrasi için yapılan işler karşılığında bir ikrhmiyehakh;

- korunma hakkı; güç durumlarda (örneğin yiyecek kıtlığında, savaştavb.) o ya da bu türden bir korunma hakkı;Avamdan kimselerin yükümlülükleri konusunda ise, elimizin

altında [avamın haklanndanj daha fazla veri bulunmaktadır. Öyle kiaşağıdaki konularla ilgili verileri bulabildik:- vergi ödeme yükümlülüğü: onunla birlikte, ya da tek başlarına ha

raç, kira [toprak kirası] ödeme ya da bağışlarda bulunma

yükümlülükleri:- büyük bayındırlık işleri yapımında yardım etme yükümlülüğü;

209



- kol hizmetleri; örneğin şeflerin, ileri gelenlerin ya da kamugörevlilerinin topraklarında çalışma, evlerihin, çitlerinin vb.onanmmd yardımcı olma gibi işler yapmak yükümlülüğü;

- cinsel talepleri karşılama; örneğin [avamdan kimselerin]haremlerekız sağlama, "Jus primae noctis"* göreneğine uyma vb. biçimlfifde ödeyecekleri yükümlülükleri;

- askerlik hizmeti görme yükümlülüğü.Bu konulardaki veriler, Jimma için (prof. H.S. Lewis ile kişisel

iletişimle) Moğolistan için, (Krader, 1968:88 vd.'dan olmak üzere)öteki kayaklardan sağlanıp eldendi. Bu yükümlülüklerin bulunduğunu

gösteren işaretler, tüm aVam kişilerin söz konusu görevleri.her zamangörmek zorunda oldukları gibi anlaşılmamalı; işaretler yalnızcaavamdan [bazı] kimselerin [bazen] bu tür görevleri yerine getirdiklerinigöstermektedir. Bu görevlerin ne sıklıkta yerine'getirildiğini iseincelemedik.

XIV. Çizelgedeki veriler oldukça sınırlı. Çok sık karşılaşılan tekhak, yapilan hizmetler karşılığında bir ödemede bulunulmasını

bekleme hakkı olup, varlığı on beş örnekte belirtilmişken, altı örnekte bu konuda herhangi bir veri işlenmiş bulunmamaktadır. Ötekihaklardan bundan da seyrek söz edilmektedir; hükümet üzerine[avamdan kimselerin yaptığı] etkinin varlığı yalnızca yedi örnekte,yokluğu altı örnekte belirtilmişken; temyiz hakkının on üç örnekte,

bulunduğu, iki örnekte bulunmadığı yazılıdır. Korunma hakkınagelince; altı örnekte olumlu [bulunduğu yolunda] yanıt bulunurken, on

dört örnekte bu konuda bir veri bulunmamaktadu-,Yükünılülüklerle ilgili verilerin çok daha fazla olduğunu belirtmiştik. Gerçekten, vergi ödeme yükümlülüğüyle tüm örneklerde kaışı-laşılmıştu:

(40) Tümerken devletlerde avamdan kimselerin vergi, haraç ödeme ya da benzeri zorunlu ödemelerde bulunma yükümlülüğü vardır (anlamlılık derecesi % 1(X)).

* Efendinin gelin olan Uyruğundan isteyebileceği "ilk gece hakkı" (ç.n.).

210



Çizelge XIV. A^mm Haklan Görevleri

EdemDevkder

Hükümet

polilica-an

eddkmeTen^hdikı

Hzmetinkaş

ödenmesi

VogiKcnaana yüküm-

haida Kiki

Baymdr.işküineemek

Çalışma Cnsri-göevleri hizmet

Akaihizmet

Ankor , 0 X X 0 X X X X XAnkole - X X 0 X X 0 XAksum 0 X 0 , 0 X X , ö 0 XAztdc 0 . X X X X X X 0 X

Çin X 0 X 0 X X X XMısır 0 0 X X X X X 0 0Fransa X X 0 X X X 0 ■ -Havai 0 X X X X X 0 XGiiıcistan X 0 0 0 X X HkX 0 XInka -■ X X X X X X ■■ X XJimnıa X ’ X X X " X X X 0 XKaçati 0 0 0 0 X X X X XKüba X X X 0 X X HkX p KkPkxMauiya 0 X . X ' 0 X X X 0 XMoğobslar 1 - 0 ' ‘ 0 0 X - X 0 X ,

Norveç X 0 0 X X ,. - KkX ,0 Xtskitya' 0 X X 0 XSe HkX 0 XTahiti X r- X 0 .. X X X 0 XVolta X X X 0 X HkX XHk HkX

Yoriıba - X X 0 X X XHk 0 XZande - X 0 0 X X X 0 XKısaltmalar; Hk=Hizmetçilerce ya da to y un eğdirilmiş köylülerce yerine getirilen kol işleri; Kk=Kölele rce görülen k,ol işleri; Gk=Ğ önüllülerce görü len kolişleri; (X)=var; (-)=ypk; (0 )= va i yok. .

Askeri hizmet görme yükümlülüğü yalnızca bir örnekte (Fransa örneğinde) yoktu; Mısır içinse, veriler bir sonuca varmaya yeterlideğildi. Bu konuda yt^ısal karakteristik özellik:

(41) Erken devletlerde avamdan kimseler gen likle askerlik görev görnze yükümlülüğü altındadırlar (ajûmı]ü±Ğ&Kcesi% 99).

211



Koîişi görevleri yirmi örnekte zorunluydu; Aksum içinse herhangi bir veri sunulmuş değildi. Öyleyse:

(42) Erken devletlerde avamdan kimselerin, devlet, aristokrasi ve

kamu görevlileri için kol hizmetlerinde bulunma yükümlülükleri vflrdtr (anlamlılık derecesi,%100). ,

Yolların, sulanta şisteınleritıin ya da sarayların yapımında veonanmında çalışma yükümlülüğü daha az yaygındı. On altı örnekte buyükümlülüğün bulunduğu, beş örnekteyse bulunmadığı yazıhydı.Cinsel nitelikteki hizmetlerde bulunma yükümlülüğüyle yalnızca dörtyerde (Ankor, Inka, Kaçati ve Volta örneklerinde) karşılaşıldı. Buna

karşılık, yalnızca Çın için böyle bir yükümlülüğün bulunmadığıaçılma belirtilmiştir.

XIV. Çizelgedeki veriler, avam halkııi (yani aşağı tabakaüyelerinin) genel olarak belirtmek gerekirse, pek az haklarının

bulunduğunu; buna karşılık pek çok yükümlülüklerinin görüldüğünü,oldukça inan^Ci bir biçimde ortaya sermektedir.

2.11.3. Aşağı Tabakaya Karşı Yukarı Tabaka. Bu bölükte, yukantabakayla aşağı tabaka arasındaki genel farkhhklan ele alacağız. Hangi

bakımlardan birbirlerinden farkhiık göstermektedirler? ve varsa, ortakolduklan noktalar nelerdir? Bu son soru ancak, her iki tabaka da aynısiyasal varlığın parçalandır; ya da her iki tabakanın da aynı temelidetüpjiyi desteklediği düşünülmektedir gibi son derece genel deyişlerleyanıtlanduilabilir. Daha özgül nitelikte birkaç ortak özellikten biri,satıcılar dışmda tüm [toplumsal] kategorilerin devlete hizmet etmeyfUcümlülüğü altında bulünıhalandır (IX. Çizelge, YKÖ. 16). Bunlara

' Temelde yatan, üzerine yukarı ve aşağı tabakalar arasındakifaıklüıklarm dayanduilabileceği bir düşünce, bir genel ilke bulmak ko-lay değil. Yukan tabakayı aşağı tabakadan ayıran, erk, tq>rak sahipliğiya da yüksek statü gibi karakteristik özelliklerin bulunduğu apaçık birgerçekmiş gibi görünür ve bu tür. Özellikler [bazı yazariarca] sık sıkileri sürülnıüştür, ne var ki, bu niteliklerin birer sonuç olarak, ya dasöz konusu karakteristik Özelliklerin gerisinde yatan etmenlerinüriinloi o lar^ görülmeleri gerekir: Eriten devletin tabakalan için [ise]

212



en önde gelen ayırüedici ilke olarakegemenin soyuna yakınlık ilerisürütebilir. Soy temeli yanı sıra ikinci ayırd^ci ilke olarak,gerçekte elde tutulan görev makamı önerilebilir. Bu tür kamu gtkevlileri genel-

likle, saraylılar, danışmanlîff ya da kamu yönetiminde özel bir bilgiyesahip olmayi'gerdoiren makaıhlarda bulunanlar arasıhdadu*lar. Sahlins(1958, aynı yer) ve Krad^ (1%8:87) gibi öteki bazı yazarlar ise, bunlardan birincisinin tabakaları ayırdedici bir ilke olarak'görülebileceğiyolunda görüşler öne sürmüşlerdir. Ömekölay çalışmalanmız içinde bazılân, özellikle Kaçari ve Tahiti böyle bir durumun varlığınıgösteren açık örnekler oluşturmaktadır. Aşağıdaki gözlemleri, var-sayımlanıhızı destekleyen düşünceler olank görmekteyiz.

Aristokrasi ele alındıkta, yöneticinin ailesinin bu tabakanın anaöğelerinden birini oluşturduğu görülmüştür (YKÖ. 35). Bunun yanısıra bazı klanlann veya sülalelerin başkanlan ile onlann en- yakın akrabaları da aristokrasinden sayılmışlaı^ (YKÖ. 37). Bu kimseler, soyya da evlilik yoluyla egemenin ailesiyle bağlantılı durumdadırlar. İBu

bağlamda, aristokrasi içindeki tabakalaşmanın (YKÖ. 38) genellikle,klanm kurucularının soyuna yakınlığa ya da doğuşa göre sahip olunanmertebeye bağlı buluhmari da, önemli bir olgu olarak görünmektedir,öyle ki bazı örneklerde, sülalenin yeni dallannin geı^ oğullan, eskisülaleye olan toplumsal yakınlıklarının iyice azalmasıyla, aristokrasiiçindeki konuıhlanhm yavaş yavaş gerilemesi sonunda, tümüyle aristokrasi dışına bile düşebilmektedirler. Bazen, yüksek makamlara getirilen köleler de(Yoruba örneğinde görüldüğü gibi) bir tür aristokrasioluşturabilmektedirler.

Askerler grubu, her zaman aristokrasinin üyelerinden oluştuğugibi, çpğu durumda tümüyle ayrı bir [toplumsal] kategorioluşturabilmektedirler (karş. IV. Çizelge), Dinadamhğı kategorisi de^çoğu örnekte, yöneticiyle yakın akrabalık ilişkileri içinde görüldü(YKÖ. 24). Bu gerçek a v a m ^ kimselere yalnızca dört örnekte dinadamı olabilme olanağının tanınmış bulunması olgusuyla vurgulanmış bulunuyor (XIII. Çizelge). Avam halkı oluşturan kategorilerleyöneticinin ailesi arasında "hiç bir"ıdaabalık ilişkisi görülmedi. Böyle

bir aynm, tüm örneklerde öylesine belingindir ki, yapısal bir karakte-

213



(43) Erken devletlerde bir yanda egemen ve ailesi, öte yanda avam halk bulunup, aralarında akrabalık ilişkisi bulunmaz (aolamlılıkdCTçcesi % 100)i .

Bazı örneklerde yöneticilerin ve yönetilenlerin birlikte tek ve çok büyük bir klana ya da soyağacına ait oldukları yolunda bulanık birdüşüncenin {Tahiti örneğinde görüldüğü gibi) bulunmasının hiç bir(»atik eflcisi, sonucu görülmemiştir.

Dolayıayla, bu ilke açısından bakıldığında, yukan tabakanın aşağıtabakadan üstün konumu, kendini şu noktalarda ortaya koymaktadır: .

- yüksek bir kamuyönetsel ve ideolojik konum;' vergi-haraç ve ödüllendirmelere dayanan bir gelir kaynağı;- yüksek bir toplumsal statü,

ki bunlar, çoğu durumda, yöneticinin soyuna yakınlıkla birlikteg&lilen olgulardır. Bu soyla herhangi bir bağlantısı bulunmayan avamhalk, kendini şu noktalarda ortaya koyan aşağı konumuna katlanmakzorundadır - hükümet kararlan üzerinde ancak sınu-b bir etkide bulunabilme:- iderdojik temellere dayanan gtkevlere ancak smırh bir giriş olanağı;- vergiler ve haraçlar ödeme, enniek hizmeti sunma, askeri hizmette bu-

lunına yükümlülükleri.Yukân talraka söz konusu olduğunda 2.10.5. bölükte ana çizgileri

voilen karşılıklılık ilkesi, egemene ve devlete büyük sorumluluk ge-

rdctiren makamlarda yırtıklan hizmetler karşılığmda [alt tabakadan]daha fazla ve daha iyi şeyler almalannı içerir. Avam halktan kimselerinverdikleri hizmetler ve yaptıkları ödemeler karşıhğında, karşılıklılık ilkesi uyannca atdıklan maddi mallardan çıüc. tinsel yarmlar, korunma(ya da korunma umudu) ve armağanlar türünden şeylerdir (karş. Kan-dert'in Zdnde'let arasında böyle bir durumun varlığıyla ilgili yorumlan).

Böyle bir [kaı^ıhklılık] sistem [i] ta başından beri, kendini yokede-cek tohumlan içinde taşır. Daha sonra giHülen gelişmelerle, sahip olunmak istenen, daha Önce bulunan maddi nesnelere karşigittikçe artan biristeğin baskısını artırmasıyla, üretim araçlan üzerinde kamusal sahip-

2:14



\ - , ■ - •liğii) yerini özel mülkiyetin almasıyla ve (ister gerçekte ister sözde olsun) karşılıklı yükümlülük duygusunun zayıflamasıyla; elken devletindayandığı karşılıklıbk ilkesi gücünü yitirecektir. Bunun üzerine, içinde

sınıflar arasındaki zıtlıklmn, onunla birlikte toplumsal sınıflann tamanlamıyla gelişmişliğinin aytidedici özelliğini oluşturduğu yeni birdevlet türü, yanı "ergin devlet" türü gelişecektin Krader'in elinizdekiyapıtta ana çizgilerini belirttiği biçimiyle "devlet" (karş. aynı zamandaVan BaaTin 1973:67 vd.'daki çözümlemesindeki devlet) bu yapıttaiiKelenen erken devletten çdc ergin devlete benzemektedir.

2.12. Kamu Yönetimi Aygıtının Yapısı

Bir devletin aksamaksızın yürümiesini sağlayacak kamu yönetimiaygıtı, ister istemez karmaşık bir yapıya sahip olacaktır. Yerinegetirilmesi gereken pek çök göröv bulunduğu gibi, bunlarla ilgilietkinlikler genellikle* birbirlermin alanına giren ya da birbirleriyleçelişen nitelik taşırlar. Tüırt devletlerde, zamanla, her birinin özgüldurumuna uyarlanmış bir sistem gelişir. Bu, örneklememize aldığımız[erkenj devletler arasındaki benzerliğin oldukça düşük düzeydegörünmesine yolaçan bir etmendir. Bununla birlikte, söz konusuçeşitli kurumlara genel bir bakış, onların gerisinde genel {ortak]

biçimlerin bulunduğunu gösterebiür. Benzerliklerin, işlevsel eşdeğerkufumlann yani, birindeki kuruma denk düşen ötekinde görülen(karşılık) kurumlann varlığı, çözülmesi zorunluluğu ile karşılaşılansorunlann, yani aşağıdaki sorunların, neredeyse her zaman [hCT erkgudevlette] aynı scH'unlar olmasmdan kaynaklanmadadır.

- özel somut yasaların, hukuksal düzenlemelerin nasıl çıkanlacağı;- halkın bu yasa ve düzenlemelere saygılı olmasmın nasıl sağlanmağı;- kararnamelerin ne tür yaptmmlarla destekleneceği;

- gerektiğinde, halkın bazı şeyleri yapmaya nasıl zorlanacağı;

- devletin, dış tehditlere karşı nasıl konınadaiğı;

Erken devlete bağlı insanların sayısının çokluğu ve devletintopraklannın genişliği, »örev/e/ in ve yetkilerin dev/ //»' (delagasyonu)

' 213'



kaçınılmaz kılar. Ömekolay çalışmalannın şöyle bir incelenivenşlesi bile, bunun tüm erken^devletlerin yapısal karakteristik özelliğinioluşturduğunu açıkça ortaya koyacaktır. Öyleyse: ı

(44) Tüm erken devletlerde, görevlerin ve yetkilerin devri, siyasal Örgütlenişin ilkelerinden birini oluşturur (anlamhiık derecesi % 100).

Örgütsel yapıyı nitelemek için "bürokrasi" ya da "siyasal makine”gibi terimleri kullanıvermek çekici görünmektedir. Ama Weber'in(1964:703 vd.) bürokrasinin kaâ^m stik özellikleriyle ilgili taslağmıincelediğimizde, erken devletlerin örgütlenişinde, bizi bürokrasi

terimini kullanmada duraksamaca uğratacak kadar fâzla özelliğin deşikolduğunu görürüz. Aynı şey, Bax'm (1975:7 vd.) siyasal makine(political machine) ka\romı için de söylenebüir. Dolayısıyla, dahagenel bir terimi dile getiren "aygıt" (apparatus) sözcüğünü kullanmayıseçtik. '

Hükümet aygıtının yardımıyla yönetici, yukarıda sözü edilen birçok görevi yerine getirebilecektir. Bu aygıt geliştiği ölçüde onaegemen olabilme ■sorununun şiddetleneceği görülür. Söz konusuaygıtın egemenin tüm işlevlerini devralabilmesini önlemek için neleryapılması gerekir? Aşağıdaki pasajlarda yönetsel aygıtın yapısıtartışılacak, bir sonrald bölümde ise, erkin devri ve erkin eldetutulabilmesi smnnlan üzerinde'durulacde.

2.12.1. Kamu Görevlileri Türleri ve Kamu Görevleri Basamakları. oldukça geniş bir genellemeyle [yönetsel] aygıtı oluşturangörevlilerin* şu gruplara aynlabileceği söylenebilin(A) Yasaların ve hukuksa) düzenlemelerin hazırlanmasıyla veuygulanmasıyla yakın ilişkili kimseler; yönetsel aygıtı oluşturan bukimseler de şu kategorilere ayrılabilir

(a) genel görevliler; ki herbirinin, yönetsel işlevlerden birkaçmı ya da birçoğunu birden yCTine getirdiği görülür;

(b) özel görevliler; ki herbirinin yönetsel işlevlerle ilgili etkinliği,‘ devletin kamu yönetiminin yalnızca bir yönüyle sınırlıdır;

* Ing "fijnctionaries" (ç.n.).

216



\\

(c) özel bir konuma ya da duruma sahip olmalan nedeniyle, yönetselkararlar üzerinde bir edtide bulunabilmekle birlikte, asıl işleriyönetimle doğrudan bağlantıb olmayan (din adamları, saray çevresi,

askerler gibi) kimseler.(B) Konseylerin, kurullann ya da komitelerin üyeleri olup, bünitelikleriyle az çdk anonim olan [adlanyla tanmmayan) kimseler;(C) penetleme kurum ve kuruluşlannda makam sahibi kimseler.

Açıkça anlaşılacağı üzere, böyle bir sınıflandırma, azımsana-mayacak bir örtüşmeyi önleymneyeceği gibi, bazı görevlilerin yuka

rıdaki kategorilerin b iên çcûnda yer aldıklan görülecektir.Önce, "genel görevliler" ve "uzmanlar" kategoisi, bir başkadeyişle

çok az "gö2e görünür" görevliler incelenecek; daha sonra konseyüyelerinin ve [makam sahibi olmayan] yalnızca bir "etkide" bulunabilenlerin oluşturduğu kategorüa:, yani her ikisi de az çok "göze görünmez "2 diyebileceğimiz kimselerin oluşturdukları kategoriler eleahnacak.

XV. Çizelge'de genel görevlilerle ilgili verileri biraraya topladıkBurada !^z konusu kategoriyi aşağıdaki özelliklere göre sımflandıra-cağız:

- çahşbklan düzey: yani ulusal (U) bölgesel (B) yerel (Y) düzeylerdenhangisinde bulumhıklan; ,

- göreve getiriliş biçimleri; yani kalıtım <K) atama (A) ya da seçim

(S) yollanndan hangisiyle gtkeve getirildikleri;- statü gelirinin türü: yani görevlinin yerine getirdiği görevle "doğ-nıdan" ili^dü olarak gördüğü ödüllendirme (W ete, 1964:698);

- bağımsız, kendi başma h a r f t e geçebilme yetkisi; .- bir üst basamaktaki gthevliter tarafından denetim uygulanması;- adalet işlarinin yfirütübnesine kabtma;

- vergiler ya da haraçlar hmlam^t yükümlülüğüm-bir silahlı birliğin komutanlığından, askeri birliğe katılma angar

yasına ddc uzanan aêri yükümlülükler.

217



Birkaç ömejcte "önemi fazla değil, sınırlı” anlamında (s) işaretinikullandık. Aynca şu ndctalar da akıldan çıkarılmamalı:

Af/isj/- örneğinde "nome"* yöneticilerini [nomarklan] bölgeselgörevliler saydık. Djoser’in Firavunluğu zamanında Ortaya çıkan"vezir" mâmını dolduranlan ulusal düzeyde bir genel gtkevli saydık.

Fransa örneğine gelince, devletin [kamu görevlisi] uzmanlarla birlikte örtaya çıktığı anlaşılıyor. "Bailiff’. "pr^vot" ve "vicarii"**gibi daha genel görevli türleri daha sonra önem kazanmış; daha ,doğrusu daha sonra yeniden canlandırılmış niâkamlar olaiâk görünüyra'.

Aföô/isron örneğinde, bu konuda herhangi bir veri sunulmuş bulunmamakta. Dolayısıyla bu örnek değerlendirme dışındatutulurken, Aorvcç ite ilgili çözümlememizi yalnızca eski dönemiyle[eski Norveç ile] sınırlı tuttuk. Tahili ile ilgili bazı venler[dışandan]Claessen( 1970:15 vd.’dan) sağlandı.

Ele aldığımız on dokuz örnekten, onbeşinde ulusal düzey görevlilerinden. onsekizinde bölgesel düzey görevlilerinden ve onaltısııidayerel düzey görevlilerinden söz edildiğini, gördük. Ankor örneğindeulusal düzey görevlilerinin. Volta örneğinde bölgesel kamu görevlilerinin ve Tahiti örneğinde yerel kamu görevlilerinin bulunmadığıömekolay çalışması yazılannda bildirilmiş bulunuyor. Ulusal düzeydegenel kamu görevlilerinin bulunmayışı, aslında kendileri birer gaıelgörevli olan eneıjik yöneticilerin varlığıyla kolaylıkla açıklanabilir.Bu konuda yapısal karakteristik özellikler olarak şunlar tkierilebilin

(45) Erken devletlerde genellikle [yerel, bölgesel, ulusal düzeylerdeolmak üzere] üç basamaklı bir kamu yönetimi aygıtı bulunur (anlamlılık derecesi % 99).

(46) Erken devletlerde genel görevlilerle daha çok bölgesel düzeylerde karşılaşılırken, bu tür görevlilerle, ondan daha az sıklıkta, ulusal veya yere! düzeylerde karşılaşılır (anlamlılık derecesi % 99).

* Firavunlar döneminin, il çapında yönetsel birimleri (ç.n.).*'* Bailiff, kral ya da senyör adına adalet uygulayıcısıdır, prevof, yönetsel ya da yargısalyetkilere sahip çeşitli görevlilere verilen addır, vicarii. gfenel olarak "vekil” anlamınagelmektedir (ç.n.).

218



•c• w*

iOO

o

>XuM)SO-

I 2^ I

> |^

1.s?

3 1

s ■’i JC/5 Sû o

1 2 -a1 'â ' I

M

Ji

0 X 0 ' O ' X o X 5 ? o o o

X X o 'O i , X X X 5 ? o o o

o o o ' O ı ö x X 5? X o o

. X o X . o o X o X X X X XcA ' X X X ' O X X X X ■ X XXp ■ • o o ■ o X ö o X o X X o

>H i X o x X o o o X o X X o o

pq ■ o b x X o X o X o X X < = > XİD ■X o o < = > X X o o x X o o o

> h X ■ o X X o X X o x X o X o

m o o X X X X X X o X X O X o

3 ' o O X < = > X X X o X X o X o

> '| X X X o o o o o o X 5 ^ o X o

m ö X X o X o o X o x ? ? o ^ o

D I o o o o o X ' X < = > X X o o o

:> -lo o o X o o X X o o X o p o

m o o o x ' X X X X X X o x o

3 o o X o x X X ö X X o x o

r - < O S < ;X X X X X 0 X X X X X X X X

c o | x ' x X X X X X X X X X X X X 5 ^ o x p S ? X X X X 5 ? X X X

X ’ X X o

X ' : X X

0 0 X 0 0

o . X X X

XX ■XX

X X X ' o

X ' ‘XXX

X o X Xö o x ' O

o ' X X XX R . X Xo5;?XPPo ' X X X

XX ■XXo X o o o

o ■X X o

o x ' X oo X X o o

§ '

rC PX ■XXXXX vXXX5?XXP,

'S vS •a-8 “

IİİSIİÎİIJ^ı |Z S^ ’sl -a s

.aCIIC/5ü-

M tsj: 3•3

^ O:0« ‘SII «« î>;§2 9

t ' M9 .«

S Ia l^ XkX -

5.

t2oo-2 1 9



Oh üç örnekte göreve getirilme, atama yolu ile babadan oğulageçmenin (katılım yolunun) birlikte kullanıldığı "karma" bir nitelikgösterdi. Bu, çoğu durumda, belli bir görevin, belli bir klana ya dasülaleye miras kaldığı, ama başarıların, kişisel yeteneklerin veyarışmanın da (Vo/w örneğinde olduğu gibi) söz konusu klan ya dasülale içinde kimlerin o göreve getiıilêğini etkilemesi anlamına geliyordu. Öteki örneklerde yalnızca atamayla ya da yalnızca katılımlagöreve getirilme yollan, varlıklarını yanyana sürdürüyorlardı. Genellikle, egemen kamu görevlilâini aüunayla belirleme yolunu daha fazlakullanmaya çakşırken; taunu gtüevlileri, makamlanm kendi ailelerinin

kalıtsal hakları yapmaya çalıştılar. Yalnızca//»ima Yoruba ömekierinıteatama belirgin biçiminde ağır basan yoldu. Havai veTahi- H örneklerinde ise, bir görevin el değiştirmesi daha çok kalıtım yoluyla oluyordu.

Gelir kaynakları ile yollan görev arasındaki bağlantı, salt elimizin altındaki verilerin eksikliğinden dolayı, belirgin olmaktan oldukçauzak bir durum göstermdrtedir; bu konuda:

- ulusal düzeyde olmak üzere, dçücuz örnekte, görev ile gelir kaynaklan arasında bir bağlantının bulunduğu belütilmişken, sekiz örnekteveri yok;

- yerel düzeyde ["bölgesel düzeyde" olmalı ç.n.l kamu görevlileri ileilgili olarak, altı örnekte böyle^bir bağlantının bulunduğu belirtilmişken, altı Örnekte veri yok;

- gelir kaynaklan ile görev arasmdaki bağlantının, yerel düzey kamu

görevlileri ile ilgili Olarak altı örnekte bulunduğu belirtilmişken, on bir örnekte bu konuda herhangi bir veri bulunmamakta.*Aynı belirsizlik kendini "bağımsız harekete geçme serbestliği" ve

"üst görevlilerce denetlenme" konularında da göstennektedir. Ancak birkaç örnekteki veriler bu durumlartn bulunup bulunmadıklarını açık bir biçimde ortaya koyacak niteliktedir. Bunlardan çıkarabiltneyehakkımız olan tek sonuç, bölgesel düzeydeki kamu görevlileri ellerihde

en fazla yetki bulunan kimseler iken, bu kimselerin aynı zamanda ençok denetlenen kamu görevlileri kategorisini oluşturduktan biçimdegörülmektedir.* Görüleceği gibi, bu döküni'XV. Çizelge'ye uymamaktadır (ç.n.).

220



Çeşiûi görevler içinde en önemlileri, vergilerin (düzenli vergi ya daharaç içiminde) toplanıhası olarak görünürken adaletle ve askerlikleilgili görevlerin daha çok uzman kamu gjirevlilerine aynidıklansöylenebilir.

XVI. Çizelge'de "uzmanlar'' ile ilgili verilerin dökümüyapılmaktaÂr. Bu çizelgede "genel kamu görevlileri" alanmda kendimizi, onun bazı nitelikleriyle sınırladık. Böyle bir sımrlamamn bir sonucu olarak bazı ilginç v e r i l i çizelgeye alamama durumunda kaldık. Dolayısıyla «ilan şimdi burada tartışacağız.

- Gürcistan, hıka ve Maurya örneklerinde üst düzey uzmanlanna (sula

ma sistemleri, yollar gibi) büyük çaplı kamu baymdulıkişlerinin denetlenmesi işi verilmiştir.

- Aztek, Çin, Mısır ve Fransa örnekleri için yüksek düzey kamu görevlilerine !'kral evhalkı"na ya da "ekonomiye" bakma işinin verildiği belirtilmiştir.

Veri boşluğundan dolayı,Gürcistan, Moğolistan vc tskitya

örneklerini çizelge dışında bırakmak zorunda kaldık. Aztek örneği içinse, bir miktar veri [ömekolay çalışması yazısının dışından] Sous-telle'den (1958) alınarak eklendi.

[XVI.] Çizelge'de "yüksek" (Y) ve "orta" (O) olmak üzere iki düzeyaynmlanmış bulunuyor. Yüksek düzey, bakanlardan ve benzeri ulusaldüzey kamu görevlilerinden oluşmaktadu-, Orta düzey k ^ u görevlileriise, statüleri bakımından XV. Çizelge'deki bölgesel genel kamugörevlilerinkine benzeri bir konumdadır.

Birbirleri; le karşılaştırılan on sekiz örnekten en az onyedişininyüksek düzey [kamu görevlisi] uzmanlara sahip olduğu görüldü. Dolayısıyla bu durum bile, yapısal bir karakteristik özelliğin varlığınıgöstermeye yetmektedir;

(41) Erken devletlerde uzman kamu görevlileri genellikle kamu yönetimi aygıtının üst basamaklarında gd/ ö/iî/7er (anlamhiık derecesi%99).

221



1IsI

E N pH-î>X4>M«3.ao

■g

M 3

A

Iso

â J '« C

i

l a

O 0 X 0 0 0 0 0 0 X ? ? o o o X X o x

>H o o X o X o ' x X X X o X o 0 X o ' x o

O X o o X o o o o X X 0 0 X X . 1p 0

>- X X X 0 X 0 X X X X 0 X X X ■0 X 0

o 'X 0 0 0 X 0 0 0 X 5 ? o o o 0 1 , 0 0

>-'o o o p o o o o

X X X ö X 0 i 0 X 0

o 0 0 0 X 0 0 0 0 X X o p o 0 0 ' 0 0

ÎH ■ ö 0 0 0 0 0 0 0 X X o o o 0 0 0 X 0

o 0 0 p 0 0 O O P o o o p o 0 X ' 0 0

>H P o o P o o o o 0 0 0 0 0 X X 0 0 P

o X o o X o o o o X X o o o 0 0 ' 0 0

X o o , X ■ X X o X X0 X 0 0 ' P X X o

o ^ o o H X X ^ ^ ' ^ - < - < o , ^ < o < ^ 0 , X ^ C o

o XX'=>XX<=>®X X X o o X X X ' o X

>- X X X X X X X X x x x x x X X X X '

^ 3 E p fi — e l i l i <5 ' 5

I ? .

4>e.'C•ö •4>6G4>?:VmîO6G

S'SAII

<3

*§SVt:îO

M

9o .-•gC

A .M

o *^ M

V'w'«5 .

= ; iÎh K

• 3 I

J ’SSî>S3 II







Çizelge xy iLK urdlar

EdanDevletler

Kurul vb.sayısı

G ö r

Danışmanlık

e v i

Yargyailişkin

e r

Yasamayailişkin

Büyük karariar

Ankör XX X XAnimle X X XAksum 0Aztdı XX X XXÇin -Mısır 0

Fransa XX X XHavai X XGürcistan 0lıika XX X X X XJimma X XKaçaiKüba XXXX X X X XManya XX X XMoğolistan X X

Norveç X X X X^ ^ a X XTahiti X XVolta X X -Yonjba x x X X X XZaide -

Kısaltmalan(X)=var (kaç tane ise o kadar var); ('>=yok: (0)=vm yok. -

Şimdi de "resmi olmayan" etki sahibi kimseleri ele alatoı. Burttdakarşılaşacağımız bir sorun, az çok önemli kimselerin geneUikle o yada bu konseyin üyesi btılunmaları ve bu nedenle hfikümetin izlediği

politikalar üzerinde resmi, kurumlaşmış etkilerinin [de] bulunmasıdır.Kolektif organlarm kimlerden oluştuğu belli olmadığı-için ve bunlarıniçindeki iç çevrelerin, ki^sel dostluk gruplarının ve saray görevlilerivb. grupların "resmi olmayan" etkilerinin çoğu örnekolay çalışmasında

karşılaşılan iyice yerleşmiş bir olgu olmasından dolayı, bu konulara dagözatmak gereğini duyduk. XVIII, Çizelge'de söz konusu verileri bu

bakımdan sınıflandırdık;

225



• saıay meclisi (court); bu tür meclislerin bulunup bulunmadığına ve politika Üzerinde etkilerinin bulunup bulunmadığına göresmıflandmidı;

- egemenin akrabaları; ki bu kategoriyi de yöneticinin [resmi] eşinin,öteki eşlerinin (hareminin) ardılınm ya ^ erkek kardeşlerinin, kuzenlerin vb. kimselerinin e tk i l i ile, ömekolay çalışmalarındaki verilerin yukandaki kategorilerden herhangi birine sokulmasına elverişli olmayanların sokulduğu genel etkiler.aynmlanyaiMİdı;

- dinadamlığı [din adamları kategorisi anlammda}; burada da belli kamusal gtkevlerdeki (din adamı Olan) kimselerin etkileriyle, din adam-lanmn "genel” etkileri a ^ m ı yapıldı;

- askeri önderler, İd önda da aynraynmı yaptık. Aztek örneği ile ilgili olarak (Soustelle, 1958:108 vd.'dan)tnka ile

ilgili olarak (Claessen, 1970:15 vd.’dan) veTaMti ile ilgili olarak(Claessen, 1970:14 vd.'dan olmak üzere) dışandan sağlanan bilgiler.eklendi.

Her yerde bir saray meclisinin (court) bulunduğu görüldü (karş.YKÖ. 34). Bu meclisin politika üzerindb etkili olduğu on sekiz kez[on sekiz örnekte] belirtildi. Dolayısıyla, bu, yapısal bir karakteristiközelliktir:

(48) Erken devletlerde saray meclisi üyeleri (courtiers)geneliikle siyasal olaylar üzerinde etkili olmaktadırJar (anlamlılık derecesi %100).

Yöneticinin ailesinin genel nitelikte etkisinden en az yirmi |cez[yiımi öriıdcte] söz edilmiş(Kaçari içinse veri yok).(49) Egemenin ailesinin üyeleri, tüm erken devletlerde, siyasal

Kzerinrfe e/jfej/ı o/«r/flr (anlamlılık derecesi % 100).Yöneticinin eşinin ürünü olan özgül etkiden, on örnekte söz edildi

ve haremin etkisinden sekiz örn^te; oğuUannın, erkek kardeşlerininvb. yakm ^crabalanmn eddlerinden on dtht kez. Yöneticinin ardılınm

(halefinin) siyasal karar almada oynadığı rolden yalnızca beş kez sözedUmişfcen, en az altı tknekte ha'hangi bir etkisinin bulunmadığı belirtilmiş. Bu sonuç, yöneticinin oğullarından hangisinin kendisinin aıdıholacağmm çoğu kez önceden bilinmemesi olgusunun bir iKünüdür.

226



Ji €

I B>

X

ö

M

1

CV60XXXXX .XOXXOOOXXXOXX6XXXX«l XXXXXXXXXXXoXXXXXX

s1

1 XXoXXXXoXXXc>ooXPXXoX

1 '00

' XoXoöxXöoXöoo ■IIIi 1 Xoooxo ı.xooxoXXooo ıXX 'Mtt] XXXoXXXXoX000 X000 x00 I

’î«1 1 XXoXXoXXXXXoX!><XXXXXs1V5 xxxxxxxxxxxxxxxxxxxxx

1Eh lllı&ılıİjlMllîiilı

t■5I

!■i

İ3i

• p

II= âii I

A İ g ^ | 1îî >§)

i

' 1- ■?. a 8^ &^ .eM9S 3i-S^ -S

i ..sr o:i|1 sIs ît|■•i

:2 «

2 2 7



Din adanüarmm [siyasal] karar alma üzerinde "ge»>el" etkisinden onyedi iknekte söz edilmişken, iki örnekte{Ankole veKaçan) herhangi bir verinin bulunmadığı görülmüştür. Norveç (eski dönemi) ve Zande

örneklerinde ise, kendilerinin siyasal karar alma üzerinde bir etkilerinin bulunmadığı belirtilmiştir. v q Zande örneklerinde belli dinadamlannın kesin bir "rol" oynadıktan görüldüğüne gtke, kendimizişöyle bir, yıyıısal karakteristik özellik förmülleştirmede haklı

buluyoruz:(50) Din adamlan, erken devletlerde karar alma üzerine bir etkiye

(anlamhhk derecesi % 99).

Askeri d/tderierin etkisi, resmim olmayan yönde bile, oldukçahayıftır. On dört örnekte onların genel etkisinden, beş örnekte ise belliInr [arteri] gikevlinin ikisinden söz edilmiş. K

2.12.3. Gözetleme Aygıtı. Denetim sorununa daha önceki bölümlerde şöyle bir değinmiştik. Merkezi hükümet, karamamelmni, hukiık-sal düzenlemelerini ve yasalanm nasıl dayatır? Ve kamu yönetimi ay-gıtmın kendisi nasıl gözetleme altmda tutulur? Ömekolay çalışmala-nmızdaki veriler, bu soruna çeşitli çözümlerin bulunduğunu göste-riyc»; Bunlar

(a) Egemenin devletin her bölgesine yaptığı uzungeziler. Bu, kendisine, bölgesel ya da yerel yönetim işlerine gerekli olduğu durumlardaancak rastlamışsa, doğrudan katılmak gerektiğinde işe karışmak(müdahale etmek) ve [buradaki] temsilcilerine "her yerde hazu ve nazır"olatbiUiği düşüncesini vermdc tirsatmrsaglar. Bu tür karışmalar, ancak

bu tür "denetleme turian" olan yerlerde hoş karşılanabilir. Egemrainancalî sınırlı çapta geziler yatığı yerlerde, onun kanşmalanna böyle bir h^şğ^> gösterilmesini beklemek için ortada bir neden yoktur(XIXJ Çizelge'de (E) enine boyuna gezişleri (S) ise smırlı gezişlerigöstermektedir). Söz konusu geziler sırasında egemen ve onunla birlikte |eêh hd^la ri,‘bülunduldah yerde mal biçiminde, depo edüemeztUrdeıl bir vergi-haraç yükleme olanağmı da bulmuş olurlar.

(b) Merkezi hükümete, yerel ya da bölgesel politikalar üzerindedoğrudan etkili olma fırsatı verenözel habercilerin, (messengers) özelgöreyle .gönderilen elçilerin (envoys) tam yetkili elçilerin(pten iöhMliş .

' 228 , , ■



(c) Kendileri k ra lıy la merkezi hükümetin bölgelerindegerçekte nelerin olup bittiğini öğrendiği ye uzak bölgelerdeki biıçdckamu görevlisinin davramşlan ludrkında haber ve bilgi sağladığıcasusların, kuryelerin ya da habercilerin kullanılması. Bu türgörevlüa-le bir önceki kategorideki görevlilerin yaptıklan işlo* arasınôldukça büyük bir örtüşnıe vardır.

(d) Merkezi hükümetin kamu görevlilerini kendine bağlı (sadık)kalmaya zorlayan bir uygulamasıyla, bölgesel ve de yerel kamugörevlilerinin başkentte ağırlanmaları ve kendilerinin başkente, bellizamanlarda, bağlılık göst^me ziyaretlerinde bulunmalan kuralı.

Bu konularla ilgili veriler XIX. Çizelgede biraraya toplanmışttr.Yalnızca Yoruba yöneticileri ülkede turlara çıkmadılar.Gürcistan, Kaçarive Zande için bU konuda elimizin altında herhangi bir veri yok.Yöneticinin enine boyuna gezilerde bulunduğu, on üç thnekte bildirilmiş. Vd/ra örneğinde bu uzun boylu geziler, zamanla, sınırh gezilâedönüşmüş. Yalnızca dört örnekte(Jinima, Küba, Ankole ve Aziefç) sınırlı gezilerden söz ediliyor. Bu ülkelerde doıefim,'büyük ölçttd|e, ha- bercilerce ve casuslarca yürütülmüş görünüyor(Ankole için bir verisunulmamış). On üç örnekte çeşitli türden habercilerin varlığından sözedilmiş; ve on örnekte o yâ da bu türden bir gizli haber alma (casusluk) örgütünün varlığından. Özetle, ortada, erken devletlerde iyigelişmiş bir gözetleme aygıtının bulunduğunu kabul etmemizi gerektirecek nedenler ydk. Yalnızca dört örnekte rehine tutmak uygula

masından söz edilmiş. İki örnekte(Çin ve Zande) bölgesel ve yerelkamu görevlilerinin belli tarihlerde sarayda görünmek zorunda oldukları görüldü. Bu konuda formülleştirebileceğimiz tek yapısal karakteristik özellik şu;

(51) Erken devlette egemen, kendine bağımlılık ve vergi-hardç sağlamak için, tüm ülkesine gezilerde bulunur (anlamlılık derecesi % 99).

229



Çizelge XIX. Denetim Uygulama Yollan

ErkenDevletler

Egemeninturlan

' Habercilerledenetleme

Casuskullanma

Egemeninyanında

tutmaAıüoar ’ „E X X 0Ankole S 0 0 0Aksum E 0 0 0Azidk S X X- XÇin E 0 0 R MıSır ‘ , E / 0 0 0Fransa E X X 0Havai E 0 0 -

Gürcistan 0 0 0 0İnka E X X XJimrna S X X XKaçari 0 X 0 0Küba S X X 0Mauıya E X X, 0Moğolistan E X X 0 Nmveç E 0 0 . .

Iskitya E X 0 0Tahiti E X X -

Volta E/S 0 0YtHiiba - X X XZandb 0 X 0 R

Kısaltmalar: E=Enine boyuna geziler; S=Sınırh geziler; R=Rapor verme

yükümlülüğü; (x)=var; (-)=yok; (0)=veri yok.

2.13. Erken Devletin Karakteristik Özellikleri Özerine Düşünceler

Bundan önceki bölüklerde, ömekolay yaztIannca sağlanan yenleredayanan pek çok sayıda kârşılaştırmanm sonuçlanm biraraya topladık.Gerekli ya da yararlı gördüğümüzde, arada sırada [ömekolay yazılan

dışındaki] Öteki kaynaklardan sağladığımız verileri ekledik. Tüm bu



verileri on dokuz çizelgede biraraya toplayıp sılııflandu'dık ve elli biryapısal karakteristik özelliği ortaya çıkarabildik. Şimdi ise, buverilerin yardımıyla ve yukandaki yapısal çözümlemelerin sınırlarıiçinde kalarak. Birinci Bölüm'de ileri sürülen varsıyımlardan

bazılannın doğmluk derecelerini s in a v ^ geçirmeye çalışacağız.2.13.1. Yedi Ölçüt. Birinci Bölüm'de, erken devletin yedi ölçütünü

geliştirmiştik, Onların genel olarak geçerli varsayımlar olduklarınıdüşündüğümüzden, onları yalnızca yapısal karakteristik özellikleraçısından testten geçireceğiz.

(1) Toplumsal kategorilerin oluşmasına, tabakalaşmaya ve Uzmanlaşmaya elverecek bir nüfus. Bu, net olmaktan oldukça üzak bir ölçütolarak göründü. Onun yerine, "nüfus yoğunluğu" ölçütünü koyduk. Bu bakımdan yaptığımız çözümleme (I. Çizelge'de) yüksek bir nüfusyoğunluğu (görece değil mutlak anlamda yüksek yoğunluk) ile on do-kuz örnekte karşılaşıldığını göstermektedir. Benzeri coğrafya ve çevre.koşullannda devletlerin devlet olmayan toplumsal kunılüşlardan [mut-laka] daha yüksek bir nüfus yoğunluğuna sahip olacaklarınıdüşünmemizi gerektirecek nedenler var. Bununla birlikte, böyle birönerme de oldukça bulanık. Birdsell’in (1973) "temel demografik bi-rim" kavramı üzerine çalışması, yüzyüze ilişkilerin ancak en fazla 500kişiden oluşan gruplarla olanaklı bulunduğunu ortaya koymaktadır.. Nûsta [bunun üzerine] bir artış görülür görülmez, ortada bölünmedenya da karmaşık bir toplumsal örgütün gelişmesinden başka seçenekgtkünmemektedir. İncelediğimiz devletlerin oldukça karmaşık toplum-sal yapılan gözönüne alındığında, nüfuslannın mutlaka S()0 üzerinde

olmasmın gerekeceği besbellidir; ama bu saptama da yeterince açık ola- bilmekten hâlâ uzaktır.(2) Devlete olan yurttaşlık bağını, onun ülkesinde Oturmak ya da

doğmuş olmak olgusu belirler. Bir devletin belli sınırlarla saptanmışülkesinde geçici olmaksızm yaşayan herkesin o devletin yurttaşı ya dauyruğu sayıldığını gördük (YKÖ. 1). Bu konuni kendisini genellikle,devlete karşı bazı yükümlülükler ve görevler biçiminde ortayakoymaktaydı.

(5) Hükümet merkezileşnüştir ve hüküku, düzeni, hem yetke hem ^ güç ya da güce başvurma tehdidi kullanarak sürdürmek için gerekli

231



erke* sahiptir, tncelenen ömekieain tümünde, egemenin yılm büyük bölümünde yaşadığı ve samjnn yer aldığı bir hükümet meıkezi (YKÖ.3) bulunduğunu gördük. Yasalar ve hukuksal düzenlemeler egementaıa&ndan, bu m okezd^ çıkanlmaktiaydı (YKÖ; 2S) ve bunlar üzerinde

bazı gruplann ve bireylerin çabalarının resmi plan ve olmayanyollardan etkili olduklan görüldü (YKÖ. 27, 48, 49, 50). Egemen,

belli bazı görevleri Ve yetkileri devrettiği (YKÖ. 44,45) ve her zaman bölgesel ve çoğu durumda aym zamanda ulusal ve yerel düzey kamugörevlilerinden (YKÖ. 46) oluşan üç basaıUakh karmaşık bir kamuyönetimi aygıtımn başı idi. Üst düzey uzmanlan h » zaman merkezde bulünmaktaydılar (YKÖ. 47). Denetleyici ajanlar her yerde [her

düzeyde] bulunmakla birlikte,^ gösterdUderi Özellikler, bu konuda birden fazla yapısal karakteristik özellik formülleştirmemizeelvermeyecek kadar birbirlerinden farklıydı (YKÖ. 51).

Yasa kitaplarına dökülmüş ya da derlennaiş (kodlara geçirilmiş)yasalarla yalnızca sekiz Örnekte karşılaşıldı. On iki örnekte ise, budenli derli toplu olmayan hukuk sistemleri bulurunaktaydı (IX.Çizelge). Hukukun ve düzenin sürdürülmesi büyük ölçüde yetkeye,

ondan çok daha küçük oranda olmak üzere, güce dayandırılmışgörünüyor. Yalnızca sekiz örnekte o ya da bu türden bir polis gücügörülürken (IX. Çizelge) denetleme aygıtı, daha önce de belirtildiğigibi, pek gelişmiş durumda değildi. Adalet dagıtımı-yönetimi yalnızcadokuz örnekte resmi yargıçların eline bırakılmıştı. Öteki örneklerde oya da bu türden öteki kamu gtkevlilerinin bir yan işiydi.

(4) Devlet hiç değilse "de facto" olarak bağımsızdır ve hükümetin kendisini dış tehditlere karşı savunma yeteneği kadar, ayrılmaları önlemçye yetecek gücü vardır. Devletin bağımsızlığı genel birkarakteristik özelliktir (YKÖ. 2). Ele aldığımız tüm devletlerin,varlıklannı oldukça uzun sürelca* sürdürmüş olmalan gerçeği, yeterlisavunma düzeneklerine sahip olduklannı kanıtlamaya yeter. Bununla

birlikte, askeri özellikler, genel karakteristik özellikler listesinde pekgöze çarpacak bir konumda görülmemektedir. . Söz konusu askeriözelliklerden; egemenin baômutım olmasını (YKÖ. 28) bir koruma birliğinin-bulunmasını (YKÖ. 29) ve avam halktım kimselerin* Birinci B^üm'de (Ing. s. Zl'de) buraddci gibi "power" de|il,"soveRign power" (eigemen erk) denmi;; tnüc. i. 30 (fj).).

232



askerlik hizmetinde bulunma zorunluluğunu (YKÖ. 41) sayabiliriz.Devletin izlediği politikalar özerinde açıkça kurumlaşmış etkilere sahipolan askeri gruplar olgusu, yapısal bir karakteristik özellik oluşturacakçapta görülmedi. Askeri görevlerin, genellikle, genel kamugörevlilerinin ya da aristokrasi üyelerinin yan görevleri olduklangörüldü (XV. Çizelge). Öiricaç örnekte özel kamu görevlilerinin askeriişleri üstlendikleri görüldü (XVI. Çizelge). Bir grup olarak askeriönderler, ancak birkaç örnekte [yönetsel alanda] açıkça kabullenilmiş bir rol oynamaktaydılar (IV. Çizelge). On beş örnekte sürekli birordunun bulunduğu görüldü (X. Çizelge). On altı örnekte [askerlerin]hükümet üzerinde o ya da bu türden resmi olmayan etkilerde

bulunduktan görüldü (XVIII. Çizelge). Aynima ve bölünme sorunlan bundan somaki bölüklerde (altbâşlıldar altmda) ele almacak.(5)* Nüfus, yeni yetme toplumsal sınıfların (yöneticilerin ve

yönetilenlerin) varltklartnın ayırdedilebilmesine yetecek derecede tabakalaşma gösterir. Verilerimiz, erken devletlerde toplumsaltabakalaşmanın oldukça karmaşık bir sorun oluşturduğunu gösterdi.Mad^ kaynaklara ve öteki kaynaklara farklı derecelerde ulaşmaolanaklanna sahip birkaç toplumsal kategorinin bulunduğu görüldü.Bir üst bir alt tabaka olmak üzere, iki toplumsal tabakanın varlığınıaynmladık; ayrıca örneklerin çoğunluğunda bir de orta tabakanın

bulunduğunu keşfettik (IV. Çizelge). Üst tabakanın egemenden, içindeegemenin akrabalannm da bulunduğu (YKÖ. 35) aristokrasiden (YKÖ.11) yüksek makam sahiplerinden (YKÖ. 36) klan ve sülale

başkanlarından (YKÖ. 37) ve dinadainlığından oluştuğunu gördük.Orta tabaka, kapıkullan ve gentry gibi kategorilerden oluşmuştu (IV.Çizelge). Alt tabakaya küçük mülk sahipleri** (YKÖ. 12) ve kiracıçiftçiler (YKÖ. 13) çok daha az sıklıkla olmaik üzere, zanaatçılar,hizmetçiler, satıcılar ve köleler gibi kategoriler girmekteydi. Üsttabakanın üyeleri yiyecek üretimiyle ancak dolaylı bir ilişkiiçindeydiler (YKÖ. 15). Alt basamaklarda yalnızca küçük mülksahiplerinin ve kiracı çiftçilerin yiyecek üretimiyle doğrudan ilişkiiçinde bulundukları belirtilmişti <YKÖ. 20). Bir yanlış anlaşılmaya

• Birinci Bölüm'de 5. değil 6. <9çüt (ç.n.).** Kflçflk ittülk sahipleri için bak. s. 17Sn; aynca, bu terimin göçebe loplumlarda "süitisahibi" anlamma gelmesi hakkında bak. s. 175 (ç.a).

233



neden olmamak için, köleler ye hizmetçiler kategorilerini yaptığımız bu karşılaştırmalara katmadığımızı anımsatmalıyız. Egemenin ve aristokrasinin geliri, o ya da bu biçimde bir haraç-vergiye dayanıyordu(YKÖ. 19). Avam halktan kimseler vergi ödemek zorundaydılar;gerçekte vergi ödeme çoğu kategori için de bir zorunluluk olarakgörülüyordu (YKÖ. 17) ve avam bir de kol hizmetlerinde bulunmakzorundaydı (YKÖ 42). Hizmetlerde bulunma yükümlülüğü de tüm tc^lumsal kategcHİler için geçerliydi (YKÖ. 16). Verilerimiz, "aristokrasi”teriminin, kendi aralarında eşitlerden oluşan bir kategoriyigöstermediğini ortaya koydu. Tersine her yerde [her örnekte] arist(4crasiiçinde büyük konum ve durum (statü ve pozisyon) faıklılıklannın bu

lunduğu görüldü (YKÖ 38). Aynmladığımız bu tabakaların "toplumsalsınıflar" olarak nitelenip nitelenmemesi, "sınıf" tanımlamasına bağlıdu-. Üst ve alt toplumsal tabakalar, "doğmakta olan sınıflar" [yeniyetme sınıflar]* olarak görülebilirler. Bununla birlikte, ergin devletörgütünün tipik özelliğini oluşturduğu düşünülen bir nitelik ile, yaniüretim araçlannın denetimine dayanan herhangi bir sınıfla karşılaşılmadı. Sınıf savaşımı, hatta smıflar arası açık bir zıtlık (antagonizm)

erken devletlerin karakteristik özelliklerinden biri olarak görülmedi.(6) ** Verimlilik, devlet örgütünün beslenmesi için kullanılacak düzenli bir artının bulunacağı kadar yüksektir. Tüm Örneklerde,,yönetici gruplara vergiler, haraçlar ve haiaç niteliğinde armağanlar(YKÖ. 17, 19) biçiminde-ulaşan bir artının bulunduğu (YKÖ.-10)görüldü. Bu artının büyük bölümü, kamu yönetimi aygıtının

beslenmesi için harcandı: bn yolda yönetici armağanlar verip (YKÖ.30) ödüllendêlerfe bulunup (YKÖ. 31)adaklar sunarken (YKÖ. 32)

bu tür harcamaların [kamu gtkevlilerince] daha alt basamaklarda dayapıldığı görüldü (YKÖ. 33).

(7) Yönetici tabakanın dayandığı bir ideoloji vardır. Bukarakteristik özelliğin, tüm Örneklerimizde, oldukça ince işlenmiş biçimleriyle bulunduğu görüldü. Bunların, şaşmaz biçimde mitossal bir nitelik taşıdıklan (YKÖ. 21) ve yöneticinin [yöneticilik]konumunu tanrı soylulukla nasıl yasal gösterdiği (YKÖ.* 22, 23)* Ing. "emergent social classes" (ç.n.).** Birinci BiSfim'de 5. ölçüt olarak geçmekte ve "verimlilik",ayraç içinde "üreticigüçlerin gelişkinlik düzeyi" <4arak açıklaıunakta (ç.n.). '

234



görüldü; ki etkinliklerinin birçoğu bu tann soyundan gelmişliğiyleilişkiliydi; bu niteliğiyle dinsel tOTcnler yürüttü (YKÖ 24) hukuku vedüzeni sağladı (YKÖ. 25, 26) başkomutan olarak halkınınkoruyuculuğunu. yaptı (YKÖ. 28) ve armağanlar verip,

"hizmetçilerine" ödüllendirmelerde bulundu (YKÖ. 30, 3i) ye dedoğaüstü güçlere adaklar sundu (YKÖ. 32). Dolayısıyla, erken devletinkarşılıklılık diye bir temel ideolojisinin bulunduğu (karş. 2.10.5)söylenebilir. Bu yasallık kazandırma (meşruiyet) biçimine uygunolarak, toplumsal statü, yöneticinin sülalesine olan yabnlıkla (2.11. bölük; karş. YKÖ. 35. 43) ve sahip olunan makamla bağlantılıydı.Devlet ideolojisinin her yerde [her örnekte] dinadamlığı tarafından

desteklendiği giküldü (YKÖ. 39.50).Yaptığımız bu incelemenin de gösterdiği gibi, yapısal veriler,erken devletlerin. Birinci Bölüm'de ileri sürülen karakteristiközelliklerini sağlam bir biçimde desteklemektedirler. Tartışmasını bundan sonraki bölümlere bırakmak zorunda kaldığıınız özellikleı.yalnızca bölünme ve güce başvurma oldu.

2.1'3.2. Erken Devletin Üç Tipi. Önümüze koyduğumuz bir başka

görev, erken devletin üç tipe, yani emekleme evresinde (inchoate)eftcen devlet,tipik (typical) erken devlet, [ergin devlete]geçiş evresinde (transitiönal) erken devlet tiplerine ayırmanın geçerlilik derecesininsmanmasıydı.

"Emekleme evresindeki erken devlet," adını, politika alanındaakrabalık, aile ve topluluk bağlannm ağu- bastığı; tam zamanlı çalışanuzmanlann sınırlı sayıda bulunduğu; belirsiz ve "ad hoc" [düzensiz]vergilendirme biçimlerinin olduğu; karşılıklılık ilkesiyle ve yönetenile yönetilen arasında doğrudan ilişkilerle dengelendirilmiş[yumuşatılmış] toplumsal zıtlıklann bulunduğu devlete verdik.

"Tipik erken devlet" tipini ise, akrabalık [kan] bağlarının yer bağlarıyla dengelendirildiği; kalıtsal [babadan oğula ge çen]görevlendirme ilkesinin yanı sıra yarışmanın ve atamanın uygulandığı;akraba olmayan memurlann ve titr sahiplerinin, yönetim işlerindeönde gelen bir rol oynadıklan; ve toplumsal tabakalar arası ilişkilerdeyeniden bölüştürme Ve karşılıklılık ilkelerinin ağir bastığı devlet tipisaydık.

235 .



"Geçiş evresindeki erken devlet" tipine gelince, onu, içinde, kamuyönetimi aygıtında atamayla işbaşına getirilmiş memurlann egemenkonumda bulundukları; akrabalığın ancak yönetimin belli bazımarjinal [önemsiz] yönlerinde etkili olduklan; ve artık, üretim araçlarıüzerinde özel sahipÛgin, bir pazar ekonomisinin, biıbirlerine açıkça zıtsınıfların ortaya çıkması için gerekli önkoşulların bulunduğu erkendevlet saydık.

Yukanda ana çizgileriyle ortaya konmuş olan sınıflandınna, ilk bakışta, oldukça a l^ yakm görünmektedir. Dolayısıyla burada, örnekolarak inçelediğimiz devletlerin bu çizgiler boyunca sımflandırılıpsınıflandırilamayacağim ve ileri sürülen ölçütün uygulamada elverişliolup olmadığmı anlamaya çalışacağız. BirÛrİeriyle çok fazla örtüşenya da testten geçirilmeye elverişli olmayan ölçütler bir yana bırakılacak; buna karşılık, başka Ölçütlerin de geliştirilipgeliştirilemeyêği araştmlacak.

Bu ölçütlerden bazılannm, tiplerden birine ya da ötekisine özelolarak uygun düşmeyeceği ortada. Kalıtsal görevlendirme ve atama

arasında, akrabalık baglanmri ağır bastığı dereceden, atamamn ağur basacağı derecelere dek, bir dizi ara derece bulunmaktadu", öte yandan,tüm örnekleriniıizde, hem kalıtsal görevlendirme hem atama roloynamıştır. Aynı şey, az çok, tam zamanlı uzmanların vevergilendirme sistemlerinin varlığı; karşılıklılık ilkesinin etkisinin

bulunup bulunmadığı sorunları için de söylenebilir. Gerçekten,ayırdedici nitelikteki ölçüüerin yalnızca, geçiş evresinde aken devlettipi içinde gtkülen bir pazar ekommıisinin, toprak ya da sığır üzerindeÖzel sahipliğin Ve açık, bir toplumsal zıtlığm (antagonizmin) varhğıolduğu anlaşılmaktadu*. Bu Ölçütle verilerimize uygulandığmda, şöyle bir görünümle karşılaşırız: Çözümlememiz, pazarlann bulunmadığı ikiörnek {Tahiti ve Havai) dışında, pazarların varlığının genel birkarakteristik özellik oluştıuduğunu {YKÖ. 5) gösterirken, Ankole, Kaçan, Norveç, Volta ve Zande örneklerinde pazarlar yalnızca smırh bir öneme sahiptirler, Aynca, -bu konuda Mısır ve Gürcistan için hiç

bir veri yoktu, işlerini meslek edinmiş (profesyonel) satıcılarınvarlığına bakarak, pazarların vaıiıgıtit onaylayan bazı destekleyicikanıtlar sağlanabilir. Ankole, Havai,. Tahiti ve Zande örneklerinde.

236



profesyonel satıcıların bulunmadıldan gOrflIdü. Norveç ve Volta Örneklerinde, ama g ebşoael^ in ancak geç bir evresinde olmak üzere,{Mofesyonel satıcılar [tacirler] görülmüştü. Gene bu konuda, Mısır,

Gürcistan voKaçari için, eümiztte veriler yc^ Şkalanm öteki ucundaise, önemli pazarlann ve meslekten satıcılann var Olduğu örneklerin bulunduğunu düşünmekteyiz, Yalnızcatnka tnı alanda pek fazlagelişmemiş bir sisteme sahipti. Bu saptamalar bize, örneklememizealdığunız erken devletleri, başlangıç niteliğindeki bir smıflandırmaylayukarıda sözü edilen üç tip içine yekleştirme olanağı v«mektedir:

Emekleme evresindeki etken devletten

Tipik erken devletlen

Ankole, Havai, Norveç, Tahiti, Volta, Zande.

Gürcistan, tniaı, Kaçari.

Geçiş evresindeki erken devletler; Aksum, Ankor, Aztek.

Çin, Fransa, tskitya, Jimma, Kvjoa, Mâurya, Mısır, Moğolistan, Yoruba.

Bu geçici sınıflandırmada, tam zamanlı uzmanların bulunup bulunmaması ölçütünün yardımıyla değişildiklerde bulunma olanağıyoktur; çünkü tam zamanlı uzmanların, hemen tüm örneklerde bulunduğunu (YKÖ. 8) görüyoruz. Dolayısıyla; bu ölçütükullanmayıp, bir yana bırakmak zorunda kalacağız.

İyi gelişmiş bir vergilendirme sisteminin yarlığı, yapısal bir ölçütolarak fazla yararlı görülmemektedir. Vergi yükleme, genel birkarakteristik özellik olarak karşımıza çıkmaktadır (YKÖ. 17). Vergitoplayıcılan olarak üst ve orta düzey uzmanlarının (XVI, Çizelge)Ankor, tnka, Jimma, Maurya ve Norveç örneklerinde bulunduğugörüldü. Yalnızca Tahiti'de bulunmadığı belirtilmiş bulunuyor.Vergilerin, daha çok ulusal ve bölgesel düzeylerdeki "genel" kamugörevlileri kanalıyla toplanması yolu,Fransa, tnka, tskitya, Kaçari, Küba ve Tahiti örneklerinde vardı. Bunlann tümü de, oldukça kruişıksonuçlar verdi. Ayrıca, belli bazı kamu görevlilerinin varlığı, tek

237



başına, vergi toplama işinin nasıl yürütüldüğü konusunda pek fazla bilgi vermez. Dolayısıyla, bu karakteristik özelliğin testtengeçirilmesini bir sonraki bölüme bırakacağız.

Kalıtsal ölçüte [görevin babadan oğula geçmesine] karşı akrabalıkölçütünün uygulanması şunlan gösterin Genel kamu görevlileri için:kalıtsallık ilkesi (klan, sülale ya da aile içinde olmaküzere) Anköle, Havai, fskiîya ve Tahiti örneklerinde az çok ağır basan yoldürüttiüfîdaydı. Kaçan, Moğolistan ve Norveç için, elimizde veriyoktu. Özel kamu görevlileri için: kalıtsallık ilkesi Ankoie ve Tahiti örneklerinde ağır basmaktaydı. Havai, Gürcistan, tskitya, Kaçüri,

Moğolistan ve Norveç için veri sunulmamışb.Genel nitelikli' kamu görevlilerinin işbaşına getirilmeleriyle

atamanın, az ya da çok ağu* bastığı ftnekler Gürcistan, Jimnvı, Maurya, Yoruba ve özel kamu görevlilerinde durumun böyle olduğuörnekler, Aztek, Fransa, Jinma, Mısır, Küba ve Yoruba idi.

Öteki örneklerde iki sistemin karışımı bir yolun kullanıldığıgörüldü. Bu bulgulan' gözöıiünde bulundurarak, başlangıçtaikisınıflandırmamız şöyle tnr değişiklikten geçirelibilir: ’

Emekleme evresindeki erken devletler.

Tipik elken devletler:

Geçiş evresindeki erken devletler;

Ankole, Havai, Norveç,

Tahiti, Volta, Zande.

Aksum, Ankor, Çin, Fransa,

Gürcistan, Inka, tskitya, kaçari, Mm, Moğolistan.

Aztek, Jimma, Küba, Maurya, Yoruba.

Toprak üzerinde kişisel sahipliğin oldukça karmaşık bir sorun

olduğu anlaşıldı. IV, Çizelge'deki verilerin gösterdiği gibi, toprak (yada sığu-) üzerinde kişisel sahipliğin: Aztek (bir ara olmak üzere)Çin, Jimma, Küba, Maurya ve Vo/m aristokrasilerinin üyeleri arasında varolduğu; küçük mülk sahipleri arasında olmak üzere: Azmk,Çin,

238



Fransa, Gürcistan, Jimma, Maurya ve Vo/fa örneklerinde bulunduğugörüldü. Öteki örneklerde kolektif sahipliğin çeşitli biçimleri ağır basmıştı. Üretim araçları üzerinde kişisel, ve daha sonra özel

sahipliğin gelişmesi, neden olmasın, birbirlerine karşılıklı olarak tersdüşen (antagonistik) sınıfların doğmasını kışkırtmış olabilir. Ne varki, bu kitapta incelenen erken devletlerde, böyle bir durumun, sözkonusu sınıfların doğuşu sırasında bulunduğunu göstejren veriler bulunmamakta.

Yukarıdaki sınıflandırmalarımızın keyfiliği gözönünde alındığında,çözümlemeye ek ölçütlerin sokulmasının yararlı olacağı açıkça

anlaşılmaktadır. Bu konuda şu ölçütleri ele alacağız:(a) hizmetleri ödüllendirmelerle karşılanan kamu görevlilerinin

karşısında maaşla ödenen görevlilerin varlığı; (b), hukuk sisteminin veadalet dağıtımı-yönetiminin gelişkinlik derecesi.

XI. Çizelge’de kamu görevlilerinin nasıl ödüllendirildiklerinigösteren verilerin bir dökümü yapilmaktadır. Yalnızca Aztek, Fransa,

Inica, Jimma, Küba, Maurya ve Yo/ Mba örneklerinde maaşlı kamugörevlileri bulunmaktaydı. Ankor, Ankole, Havai, Moğolistan, Tahiti, Volta ve Zande örneklerinde bu iür görevlilerin bulunmadığı

belirtilmiş bulunuyor. Bu skalanın (yelpazenin) her, iki ucundaki[erken] devletler, yukarıda daha önce yapılan sınıflandırmayla sıkı bir

bağlantı göstermektedirler.

Hukuk sistemlerinin ve adalet dağıtımı-yönetiminin gelişkinlikderecesiyle ilgili bir inceleme için şu özelliklere (IX. Çizelge)

bakılacak: kodlara geçirilmiş yasaların varlığı, resmi yargıçların bulunması ve cezaların (yazılı) yasalarda belirtilen kurallar uyanncaverilmesi. - ^

Kodlara geçirilmiş (yazılı) yasalann Ankor, Aztek, Çin, Fransa, hıka, Jimma, Kuba ve Maurya örneklerinde bulunduğu görüldü.Kaçan için bu konuda herhangi bir veri sağlanmış değil. Resmi [görevli!yargıçların varlığıyla Ankdr, Aztek, Fransa, hıka, Jimma, Kaçari, Küba, Maurya ve Yoruba örneklerinde karşılaşıldı. Yazılı yasalara görecezalandırmadan Aztek,-Çin, Fransa, hıka, Kaçari, Küba, Maurya, Yonıba ve Zonr/e ömeklerinde söz edilmiş.

239



% U -3

< â S

O

00.§o

O

, l î

o ' 0 X X 0 X ' o X X X > < ! X ! o o o • o><;><!

İ lS x ■ ' X ' ' X ■ ' x x x x x

X ' ■ X X ' X ■ ' X X 0 X X

.a

s

X ! X Q X . X ' X • ‘ X

X X o I o ■ ' X ' X

X ' o

1 1 1 ■ X '

<II

‘X

I I I' I I

o X o o X ' 0 X X 0 X X ' O O ' ' X

' g ; | ^ X « X < X < < o o X < o < X o o ' p fQX < X

| x « X < X X X a < X < o X < o p « P Q X > < X

X ' X X X o x ' O O X o X X X - X ■ - X

I^ O

t ' S 3 l

, § t

İl:» İ3■i îî*0 Q o S

•S MO) â S

sğ X•O «gı lila â:o aV

X - . X X X o X . o X X - X X X ' - X '--X'

i i : I § 1 ^ 1!(âStî;âü*

iîâlİi'.llal

C/5liC/5

II

üi





YtRMlBEŞlNCÎ BÖLÜMDE YARARLANILAN KAYNAKLAR

Adatns, Robert McC. (1966),The evolution of urban society. Chicago:

Aidine..— (1974), 'Anthropological perspectives on ançient trade’,C u r r e n t

Anihropology 15 içinde s. 239-258.

Baal, J. van (1974), D e agressie der gelijken [Eşitlerin saldmsı]. Assen: Van Gorcum.

— {1915), Recipröcity and theposition o f women. Assen: \a n CoTcum.

Baaren, Th. P. van (1960), Wı/' mensen. Religie en were tdbeschouwing bij sehrif tloze yo lken [Din ve ilkel halkların yaşam felsefesi]. Utrecht; Bijleveld.

Bax, Mart (1975), 'The piolitical machine and its importance for the Irish tepnhhd, P oU tica l Anthropology i icpnde s. k-20.

Beattie, J.H. M. (197İ),The Nyoro State. Ordor A: Clarendon.

Birdsell, J. (1973), 'A basic demographic unit'.Current Anthropology 14 içinde s. 337-356.

Bloch, M. (1967), Fenrfa/society. London: Routledge.

Cameiro, Robert L. (1970), 'A theory of the origin of the State',Science 169 içinde s. 733-738.

ehilde, V. Gordon '(1950), 'Theurban revolution', Town Pkoming Review 21 içinde s. 3-17.

Claessen, Henri J. M. (1970),Van vorsten en vo/Aen [Prensler ve halklar hakkında]. Amstardaın: Joko.

— (1974), Po/ı7ıeAe ontropo/ogıe. Assen: Van Gorcum.

^ (1975a),'Coniment'. CHirentAnf/ıropo/ogy 16 içinde s. 38.

— (1975b), ’From rags to riches - and the ireverse', Rııle and reality. Essays in honor o f Vere J. F. Köbben, ed. Peter Kloos ve Klaas W. van der Veen,

içinde s. 29-49. Amsterdani; University of Amsterdam Press.

'242



Crumley, Carole L. (1976), 'Toward a locational definition of State Systems ofsettlement', i4meWca« Ant/jTöpo/og/s/78 içinde s. 59-74.

Davenport, W. (1969), 'The Hawaiian cultural revolution', Americ an Ant/ıropo/og/st 71 içinde s. 1-20.

Dawson, Christopher, ed., (1966), Mission to Asta. New York: Harper andRow.

Doombos, Martin R. (1975), Regalia galore. The decline and edipse ofAnkole Nairobi, East Aftican Literatüre Bureau.

Evans-Pritchard, E. E. (1948), The divine kingship o f the Shilluk o f ihe Nildic Sudan. Cambıidge: Cambridge University Press.

Forbes, F. E. (1851), Dahomey and theDahomans. London: Longman, Brown,Green and Longmans.

Fortes, M. ye Evans-Pritchard, E. E. ed. (1940), African political systems. Oxford: International Afirica Institute. '

Frazer, Sir James (1911), The golden boıtgh. London: MacnjiUan.

Fried, Morton H. (1967), The evolution o f political society. New York:RandomHduse.

Gluckman, Mltx, (1965), Politics, law and ritual in tribal society. Oxford:Blackwell.

Haenisch, Erich, ed. (1948), Die Geheime Geschichte der Mongolen. Leipzig:Harallöwitz.

Hoebel, E. A. (1964), The law ofprimitive man. 3. baslu. Cambridge Mass:Harvaıd University Press.

Janssen, Jac. J. (1975), 'Prolegomena to the study of Egypt's economic histoıy• during the New Kingdom^ Studien zur altâgyptischen Kültür 3 içinde

s. 127-185. ' ■

Jbsselin de Jong, P. E. de 0975), ’Structuralism in cultural anthropology';Current anthropology in the N'etherlands, ed. Peter Kloos ve Henri J. M.Claessen içinde s. 114-131. Lahey: Staatsuitgeverij.

Keesing, p. M. (1985), Cultural anthropology. New York: Holt, Rinehart andWinston.



Köbben, A. J. F. (1966), "Lavv at the village level', Lavv, culture and society, ed. Laura NadeJ içinde s. 117-140. Chicago: Aidine.

-— (1967), 'Why exceptions? The logic of cross-cultural analysis', Currrent

Anf/jropö/ogy 8 içinde s. 3-28. — (1970), 'Comparativists and non-comparativists in anthropology', A Hand-

book ofmethod in cultural anthropology, ed. R. Naroll ve Ronald Coheniçinde s. 581-596. New York: Free Press.

Krader, Lawrence (1%8), Formation o f the s/ate. Englewood Cliffs: PrenticeHail.

Kcuijer, G.'J. (1959), Observeren en redeneren [Gözlem ve akıl yürütme].MeppeirBoom.

Kurtz, Donald V. (1974), ’Peripheral and transitional markets: The AztecCase', American Ethnologist 1 içinde s. 685-706.

Maciver, R. M. (1965), The web of government. Gözden geçirilmiş baskı. New York: Free Press.

Nadel, S. F. (1969), The foundations of social anthropology. 5. baskı.

London; Cohen and West. Naroll, Raoul (1970), 'Cross-cultural sampling', A Handbook o f method in

cultural anthropology, ed. R. Naroll ve Ronald Cohen içinde s. 889-926. New York: Free Press.

Nieboer, H. N. (1910), 5/övery as an industrial system. 2. baskı. Lahey: N ôff.

Poı^ıer, Kari R. (1968), The hgic ofscientific discovery. 5. baskı. London:

Hutchinşon.RâdcliŞe-Brown, A. R. (1952), Structure and funciion in primitive society.

London: Qxford Universily Press.Rusch, Walter (1975), Klassen und Saat in Bugvea vor der Kolonialzeit.

Borlin: Akademie Verlag.

Sahlins, M. D. (1958), Social stratification in Ppiynesia. Seattie: Universityof Washington Press.

Schapera, I. (1956), Government andpolitics in tribal society. London: Watts.Schramm, P. E. (İ966), 'Mythos des Königmms', De Monarchie, içinde s.

21-36. Amsterdam: Polak en Van Gennep.

244



Service, Elman R. (1971),Primitive social organisation. 2. baskı. New York:RandomHouse.

— (1975),Origins ö f Ihe State and civilizalion. New York; Norton.

Slicher van Bath, B. H. (1960), De agrarische geschiedenis vwt West Europa (500-1800) [Batı Avrupa'nın tarımsal tarihi (Î.S. 500-1800)]. Utrecht:Aula. - -

Soustelle, Jaques (1958) Zo leefden de Azteken bij the invasie van de conquistadores. [Konkistatörlerin gelişinden önce Azteklerin günlükyaşamı], Baanı: Hollanda. '

Speke, J. H. (1863), Journal o f the discovery o f the source o f the Nile. Edingburgh: Blackıvood.

Stevenson, Robert F. (1968),Populttiion and polUical systems in tropical New York: Columbia University Press.

Swartz, Marc J., ed. (1968), Local-level politics. Chicago: Aidine.

Swartz, Marc. J„ Tumer, V. ve Tuden, A., ed. (1966),PoUtical anthropology. Chicago: Aidine.

Thapar. Romila (1975), Ancient history oflndia. Harmondsworth Middlesex:Penguin Books.

Trouwborst, A, A. ^1973), 'La base territoriale de l'^tat du Burundi ancien', Revue ımiversitaire du Burundi 1 içinde s. 245-254.

■Tuden, A. ve Marshall. Catherine (1972), 'Political organization: cross-culturalcodes', Ct/mo/ogy 11 içinde s. 436-464.

Vansiiıa. Jan, (1964), 'Le royaume Küba', Annales, serle in 8° Sciences humaines, no. 49. Tervuren: MusĞe royal de l'Afrique Centrale.'

Veblen, Th. (1899),T/ıeorv o/tlıc c/oss. New York.

Vermeulen, C. J. J. ve de Ruijtcr, A. (1975), 'Dominant epistemological presuppositions in the use of the cross-cultural survey method',Current Anthropology 16 içinde s. 29-52.

245





Yim rialtmcı Bölüm

BİR SÜREÇ OLARAKERKEN DEVLET

Peter Skalnik

1. m e t o d o l o j i k GİRİŞ

Erken devletin yapısıyla, işleyişiyle ve gelişme süreciyle ilgili boyutların, birbirlerinden ayrı, tek tek ele alınmaları, kesinlikleçözümleme amaçları dışına taşılmaksızın yapılmış olsa bile,güçlüklerle dolu bir yöntem olarak görünmektedir. Bu bölümün amacı,

bu üç boyutun birbirlerinden tam anlamıyla yalıtlanarak elealınmalannın çözümleme ufkumuza getireceği sınırlılıkları aşmaktu".Bu, gelişme dinamikleri içinde bazı evrensel özellikleri içeren bir süreç

olup, erken devlet tartışmasının üzerinde yükseleceği tarihselyaklaşımın benimsenmesine uygun olarak, erken devletin her birsomut örneğinde görülen bazı ortak karakteristik özelliklerindeyansımıştır. Bu yazıda tartışma daha çok örneklememize alınan yirmi

bir örnekolaydan sağlanan verilerle geliştirilen "bir süreç olarak erkendevlet" modeli odağının çevresinde dönecektir. Konuyla ügili olarakörnekolay yazılan dışındaki yerlenden sağlanarak karşılaştırmalardakullanılacak malzemelerden, ancak ikincil bir kaynak olarakyararlanılacaktır. Dolayısıyla, önümüzdeki görev bellidir. Bu, erkendevletin dinamik yönlerinin karakteristik özelliklerinin bir sentezininsunulmasıdu.

Tartışmaya girişmeden önce, başlangıç niteliğinde olup, sunuş bölümünde (Birinci Bölüm’de) ana çizgileri ortaya konan varsayımlarıkısaca ammsamalıyız. Söz konusu bölümde, her bir [erken] devlet;

"Yönetenler ve yönetilenler olmak üzere iki yeni yetme sınıfa bölünmüş bir toplumda, toplumsal ilişkilerin düzenlenmesi içinoluşmuş bir örgüttür"

247



düşüncesini ilo:i sürmüştük. Aynı zamanda devletin işleyişinin erkkullanmakla sıkı bir ilişkisinin bulunduğunu ve erkin kullanılmasınında, devleti destekleyen bir işlevinin olduğunu belirtmiştik. Kendisineerk kullanma yetkisi verilen bir yönetirnin, toplumun tabakalara bölünüp yeni doğan (yeni yetme) toplumsal sınıflara ayrılmasınıdenetim altında tutacağı ve devletin içten gelecek ayrılmacı eğilimlere,dıştan gelecek saldırılara karşı birlik ve bütünlüğünü sağlayacağıdüşünülmüştü. Birinci Bölüm'de dile getirdiğimiz görüş kısaca buydu.

Siyasal erk, ekonomik ve ideolojik erkle ve akrabalık ilişkileriyleişbirliği içinde etkinlik gösterir ve onlarla sımsıkı bağlantı içindedir.

Siyasal erkin belli bir toplumda maddi malların üretilmesiyle nasıl birilişki içinde bulunduğunu kavramak,"erken devlet” oİaıak adlandırdı-ğıftıiz şeyin karakterinin kavranmasında yaşamsal önem taşıyan birnokta olarak görünmektedir. Bu noktadan hareketle, hem devlet öncesitoplum ile erken devlet toplumu, hem de erken devlet toplumuylaonun ardılı olan toplum arasında yararlı karşılaştırmalar yapılabilir.Benim görüşüme göre, erken devlet, en iyi biçimde, durağan bir olgudan çok, birbirlerini etkileyen toplumsalsüreçlenn oluşturduğu karmaşık bir bütün olarak ele alınabilir. Dolayısıyla, bu bölümdeki tartış-naada daha çok, erken devletin, iki farklı perspektiften olmak üzere, sü-reçsel yönleri (karş. Vansina, 1964) üzerinde durulacak. Önce, ömek-olay çalışmalarımızın verilerinden hareketle, bir sornutişleyiş modelinin belli başlı özelliklerinin neler olduğu gösterilmeye çalışılacak.Sonra da, daha önce yapılan çözümlemeye dayanılaıak, bunlara denk dü-^ n soyut dinamikler olarak,işleyiş ilkelerinin* formülleştirilmesine

girişilecek. Bunlan, kitabın sonunda [Claessen ile birlikte] erken devletin genel anlamı hakkında geliştirdiğimiz görüşlerimiz izleyecek. ı2. İŞLEYİŞ MODELİTaslak düzeyinde beş işlev alanı bulunduğunu onaya koyabiliriz;

bunlar; kamuyönet.sel alan, ekonomik alan, ideolojik alan, askeri alanve siyasal alandır. İşlevsel alanı böyle bölümlere ayınna, pek kendi başına bir amaç olmayıp, bize, çözümleme amaçlarımızda yararlıolacak [bir araç olîuak] görünmektedü-.* Ing. "hınctional principles"; bağlanımdan, "işlevsel ilkeler" anlamından çok "işleyiş il keleri" anlamında kullanıldığı anlaşılıyor (ç.n.).

248



2.1. Kamııyönetsel işlev Alaıu*Örneklememizden elde edilen .veriler, incelenen tüm erken devlet

lerde birkamu yönetimi aygıtı bulunduğunu göstermiştir; ki bu aygıtaslında hükümetin yürütme organıdır (karş. Smith, 1960:15-20).Yönetim biçimleri hiç de devletler ile sınırlı olmamakla birlikte (Mair,1962) çeşitli biçimleriyle kamu yönetimi aygıtları, başlangıçta yalnızca erken devletlerde gelişmişlerdir. Erken devletin ortaya çık-

, masından önce kamu yönetimi aygıtlanmh hemen hemen bulunmadığısöylenebilir. Daha kesin olarak, o ya da bu biçimiyle kamu yönelimlerinin ancak devletin doğuşundan sonra gelişmeye başladıklarını söyleyebiliriz. Kuramsal olarak, kamu yönetimi aygıtları öncesi kamu

görevlilerini, bazı örneklerde, devletin doğuşundan oldukça ölmeleri ortaya çıkmış olan uzman din adamlarının oluşturduğu ileri sürülebilir.Bu kimselerin uzman lıklan elbette kamu yönetimi alanında değildi;ama şefliklerin dinsel-siyasal türlerinde fEvans-Pritchard. 1962;66-68) bu kimseler, asıl görevleri yanı sıra bazı kamu yönetimi hizmetlerinigörmüş olabilirler. Dahası, y^rel topluluk başkanlarına. ya da dinsel-siyasal şeflere şahsen bağlı olan bu tür kimselerden^ küçük bir bölümü"kamu yönetimi görevlilerinin habercileri"** olarak görülebilirler(Volta, Yoruba ve Zande örneklerinin devlet öncesi dönemlerinde).Erken devletin bebeklik evresinden yeni yeni ayrıldığı emekleme düzeyinde. egemenlerin, izleyicileri arasından kamu yönetimi görevleriniyerine getirmeleri için ancak çok az sayıda insanı seçip elaltında tuttuklarını keşfettik(Havai, Iskitya, Tabili). Çoâ örnekte belli bir yerekurulmuş egemen konutları (saraylar) bulunmamaktaydı ve uyruklarının bağlılıklarım sağlamak için egemenin kendisi, devletin her yerinidolaşmak zorunda kalıyordu. Bu gezici yönetsel organ, özellikle belli bir yerleşme yerine ya da başkente sahip olmadan önce, varlığını, maddi bakırından, ya "ganimet üretimi" (Goody, 1971) yoluyla, ya da egemene ve izleyicilerine gittikleri yerlerde sunulan haraç veya haraç niteliğindeki armağanlarla, bunların hemen orada tüketilmesi yoluylasürdürdü.

Vergi-haraç toplamakla ilişkili kamuyönetscl işler, bu yolların

hemen ardından denebilecek bir süre içinde doğdu. Yerel yaşlıların,* k g . "Adıiiinislralive Functional Sphere" (ç.n.).** k g , "proto-administrative functionaries" (ç jı.) .

249



şeflerin ya da devlet öncesi toplum tiplerinin öteki ileri gelenlerinin,yönetici hiyerarşinin yarattığı kamuyönetsel işlevleri üstlenenkimseler durumuna gelmelerinin ancak ender birkaç örneği ile

karşılaşıyoruz. Gerçekten, kendi köy toplulukları içindekiyükümlülüklerden özgür ve merkezi erke tam bir bağlılıkla bağlı"yeni" bir insan grubu türünün varlığını iyice yerleştirmesine dek,etkili bir merkezi kamu yönetimi aygıtının yaratılmasının olanağıyoktu.

Gurevich'in /Vdn'Cf'teki durumla ilgili olarak (Ingiirzce baskı s.408'de başlayan bölümünde) yaptığı karakter saptaması, genel olarak,erken devletlerin gelişmelerinin bü evrelerinin oldukça tipik birdurumunu yansıtmaktadu*. Gurevich bu konuda şunlan söylemektedir:

"Norveç’te dokuzuncu ve onuncu yüzyıllarda krallık erkinin pekfazla etkili olmadığı ve ülkenin içişlerine hiç de damgasını basa

bilecek durumda bulunmadığı besbellidir. Kralın elinin altmda birkamu yönetimi aygıtı bulunmamaktaydı. Genel nitelikte olmayanher türlü (özel) görev, krallık mülklerinin hizmetle görevli adamları* ya da kâhyaları tarafından görülmekteydi. Kral daha kendierk makinesini örgütlendirebilecek güçte değildi; dolayısıylaİskandinav efsanelerinde (sağa) böyle bir bürokrasiye yapılandeğinmelerin tümü, anakronistik bir nitelik taşımaktadır."

Olgulara ilişkin bağlamı içinde taşıdığı değerden ayrı olarak, bu alıntı,ayrtı zamanda, erken devletin süreçsel ve tarihsel boyutlarını gözlerönüne sermesi bakımından da geçerlidii". Erken devletin işleyişinin vedeYİetin oluşutnunun ilkel dönemlerindeki gelişme sürecinde sahipolduğu adjarnlann ve kurumlanıl (ajanlaıın) işleyişlerinin derinlemesinekavranmasına yardımcı olmaktadır.

Erken devletlerin kamu yönetiminde ne tür insanlar çalışmaktaydı?Bu kimseler, egemen tarafından ya da bölgesel siyasal kamu görevlileritarafından alman çeşitli kararları uygulamaya geçiren yöneticitabakanın (yeni yetme yönetici sınıfın) üyeleriydiler. Gerçekten bukimseler, yürütme işlerini yapan bir kamu görevlileri kuruluşuoluşturmuşlardı. Bu kimselerle siyasal karar alma makammdaki kimseler arasında, çoğu durumda, hiç bir türden akrabalık ilişkisi bülunma-

* îng. "retainers" (ç.ıı.).

250



maktaydı. Kendileri, yüksek makam sahiplerine bağlanmış (tabi) olanve bir siyasal hasımlık ve yanşma durumunda işe alınmış bulunançeşitli rütbe ve mertebelerde kimselerdi. Bu. durum, erken devletlerde

aygıtın, genellikle, o ya da bu türden "politik gruplar"* arasıyanşmaylâ bağlantılı bulunmadığını göstermektedir. Çeşitli kamuyönetimi kurumlannın (ajanlarının) her bir üyesi, egemene ya da ondan daha aşağıdaki siyasal nitelikli bir kamu görevi sahibine kişisel bağla bağlıydı ve genellikle o kimseye hizmet etmesi için atanmış bulunuyordu. kendisi aynı zamanda, kamu yönetimi hiyerarşisininyüksek basamaklarındaki bir üyesine bağımlı ve doğrudan o kimseyehesap verme durumunda olalnliyordu. Belli bazı kamu görevlerine getirilme. genellikle, belli bazı ailelerin üyelerine sunulan yerleşik birgörenek oluşturuyordu. Benim incelediğim örnekolayda[Volta havzasıerken devletlerinde] kamu yönetimi görevleri genellikle siyasal makamlarda akrabalığa dayanan heriıangi bir hak ileri sürebilecek durumdaolmayanlara verilmekteydi. BÖylece kamu yönetimi aygıtı, soyluluğun, siyasal makamlan ellerinde tutan üyeleriyle böyle bir makamasahip olmayan üyeleri, yani yüksek görevlere gelmek isteyen (aşağıya

bak.) üyeleri arasındaki erk dengesinin sürmesinde anahtar niteliğindeönemli bir rol oynayabildi. Söz konusu [siyasal makamlaıa sahip olmayıp yüksek kamuyönetsel makamlara özenen] kimselere, en iyi durumda, egemenin doğrudan denetimi altında bulunan birkaç köyün "kamu yönetimi" bırakılabildi. Ne var ki bu kimselerin(Volia'da) köy şefinin sahip olduğuna benzer siyasal sıfat taşıma gibi bir hakları yoktu.

Önemli bir nokta, bir etkinlikler takımı olarak kamu yönetiminin

türü ne olursa olsun, hiç bir zaman, belli bir ülke ile, toprak ya danesne ile. en çok değer verilen şey olarakhalk ile ilgilendiği kadar ilgilenmiş olmamasıdn. O. herşeyden önce ve herşeyden önemlisi, söz konusu erken devlette bulunan halkın (etnik duruma ya dü meslekfarklılaşması durumuna göre oluşmuş belli sayıda ya da belli kategoride insanların) kamu yönetimiydi. Bu anlamıyla kamu yönetimleri,siyasal alanda görülen örneği, yani "erkin" aynı zamanda halkınüzerinde erk anlamına gelmesi örneğini izlediler. Kamu yönetiminde;toprağın (ürün veren toprağın) nesnelerin ya da maddi servetin öteki* Ing. "party-political" (ç.n.).

251



cansız kaynaklarının yöneliminin ön plana geçmesi sürecinin, ancaksöz konusu erken devlelin karmaşıklığının yavaş yavaş artmasıyla

başladığını gözlemleyebiliyoruz, Bu süreç genellikle, hükümetin mer-

kezi bir yerleşme yerinin kurulmasıyla, yani belli bir yere yerleşmiş payitahtın* oluşmasıyla o ya da bu yoldan bağlantılı bir olguydu.Tipik erken devletlerin bazılarında ve geçiş evresinde erken

devletlerin tümünde, payitahtın bir kent biçiminde olmasına karşın, birönceki bölümde belirtildiği gibi, erken devletin siyasal merkezinin yada kamu yönelimi merkezinin mutlaka kent merkezi olmasınıngerekmediğini görüyoi'uz. Yerleşme biçimi ne türden olursa olsun,

payitaht içinde mutlaka bir saray** bulunmaktaydı. Bölgelerdekisiyasal temsilcilerin de. içlerinden yerel kamu yönelimini yürüttükleri,merkezdeki saray modeline benzer olarak kurulmuş daha küçüksarayları bulunmaktaydı. Yukarıda şöyle bir değinip geçtiğimiz gibi,erken devlette, kamu yönetiminin [aygıtının] genişlemesi yönündekive daha özgül olarak bİr büroki'asinin oluşması yolundaki eğilimler,merkezileşmeyle sıkı sıkıya ilişkilidirler. Bu, egemenin, siyasal erküzerinde hanedanlığa (akrabalığa) dayanan hak sahipliği ilerisürebilecek kimselere karşı erkini pekiştirmesinin bir sonucuydu.Böylece kamu yönetimi aygıtı, olası gasıplara karşı koruyucu bir araçhizmeti gördü.

Bu durum, ister istemez, kamu yönetimi görevlilerinin siyasalkarar alma sürecine katılmalarına yolaçtı. Gerçekten, bürokrasioluşumu*** siyasal erkin bir bölümünün kamu yönelimi görevlilerinedelagasyonunu (deyrini) gerektirdi. Örneklememize alınan devletlerin

tümünde de duruin buydu. Yüksek makamın, danışmanlarca ya dakamu yönetiminin (veya ordunun) üyelerince gaımedilmesi, yalnızca,siyasal erk alanında görülen yeni fırsatlahn sömürülmesinin ürünüolan ender olaylardı. Siyasal erki gaspeden kimseler genellikle,sessizce hanedan soyağaçları içine alındılar(Volta, Yoruba). Kamuyönetimi kurumlarmın. daha önce resmen tutsak, "köle", avamkonumunda bulunan ve hatta yabancı,kökenli olan üyeleri, devlette

* Kent oLnayabitin ajağıdaki satırlara bakmız (ç.n.).Yalnızca yapı anlamında "saray" (palace) değil, aynı zamanda içinde merkezi yönetsel

işlevlerin y ü r ü tü ld ü ğ ü yer (couı t ) anlamında saray(ç j i .). •* **lng. "bureaucratization” (ç.n).

252



oldukça yüksek makamlara ve hatta egemenin sarayındaki [merkezi]yönetim makâmlanna ulaşabildiler. Bazı devletlerde bu kimselerdevkt kurulu (danıştay) kuruluşunu oluşturdular ve yüksek siyasalmakamlarla kamu yönetiminin yüksek makamlan arasında fazla birayrım yapılmamaktaydı. Gerçekten, hükümet, siyasal alanlarla kamuyönetimi alanmın birbirleriyle karıştığı noktada bulunup, bu durum, politika ile kamu yönetimini farklı işlev alanlan olarak ayırmamızınyararlannm smuiılıgmı göstermemize yardımcı olmaktadm

Örnekolay deneme yazılanmızdaki somut verilerin de gösterdiğigibi, erken devlette, "devlet yaşamı" ile "siyasal k\iltür" alanlarınınyalnızca yöneticiler, yani devlet hiyerarşisinin üyeleri için söz konusuolması tipik bir olgudur. Devlet hiyerarşisinin üyeleri, siyasal makamlar için yanşmaya girişecek, saray göreneklerinin geliştirilmesineçalışacak, ya da kendilerini dinsel törenlere veya eğlencelere vereceklerdir. Savaşlar, devlet hiyerarşileri arasihda kopmuştur. Farklı devletlerinköylep arasmdaki kapışmalar, devletler, hatta bölgeler arasında savaşdurumlanna yolaçmamıştu’.

, Bununla birlikte, ve örneklememizin verilerince her örnekte aynı

derecede desteklendiği gibi, üreticilerin, tmım^l toplulukların üyelerinin maddi (ekonomik) ve ideolojik desteğini sağlayabilmişlerdir.Söz konusu topluluklar, zamanlanma bir bölümünde olmak üzere, zanaatlarla ve satıcılıkla da uğraşarak, geçimlerini daha çok tanmdansağlayan kimselerden oluşan, az ç(d^ kendine yeterli birimlerdi. Bunlar,yönetici devlet hiyerarşisi [devletin üst yönetim makamlan] ile kamuyönetimi aygıtı yöluyla bağlantı içindeydiler. Haraç ve vergi toplama,

bu topluluklarla yöneticiler arasındaki az çok düzenli olduğu söylene bilecek ilişki noktasını oluşturup, başka durumlarda parçalara bölüne- bilecek bir toplumu birlikte tutan temel bağı sağladı, işleyen bir örgütolarak devlet, birincil üreticilerin ve toplulukların üyelerinin maddi destekleri sayesinde varlığını sürdüıebiliyordu. Bu noktaya daha sonra,yani erken devletlerin işleyişinin ekonomik alanlarını tartışırkendöneceğiz.

Kari Marx ve ondan sonraki çeşitli görüşlerden birçok yazar,

devletin, daha önce doğrudan doğruya bağımsız topluluklarca yerinegetirilen görevlerin önemli bir bölümünü, onlardan ahp üstlendiğini belirttiler. '

253



örneklememizden sağlanan veriler, erken devletin, elinizdekikitapta (s. 136'da) Krader'in kaleme aldığı yazıda, aşağıdaki biçimdedile getirdiği ikili niteliğini desteklemdktedin

"Devletin ajanlan ortaya çıkınca, bunlar, [hepsi de daha önce topluluklar içintle yürütülen-p.s;]* adalet dağıtımı-yönetimi, savaşın vediplomasinin yürütülmesi gibi aynı görevleri üzerlerine aldılar.Devletin kurumlan ve adamlan (ajanlan) artık hem devletin hemde tüm olarak toplumup çıkarlanm savunup, bu çıkarlar için savaştılar. Bu, kendi içinde çelişkili ikili bir çıkardır: bir yanda toplumsalsınıfın temsilcisi olan ve içinde bu sınıfın çıkarlanmn örgütlendi-rildiği devletin çıkarlan vardır, öte yanda, toplumsal bütünün çıkar-lan."

Şimdi de en geniş anlamıyla ytêtimin (hükümetin) bir öğesi olarakele alacağımız "adalet dağıtımı-yönetimi"** alanında nelerin olduğuna bakalım. Yirmi bir devletten oluşan örneklememizin sağladığı verilerin de gösterdiği gibi yöneticilerin yargılamaya ilişkin olarakyaptıkları işler, ne kapsamlı ne de çok sık karşılaştıkları işlerdi. Ancakegemenin varlığını tehlikeye sokan (örneğin "leşe majesty"*** gibi)durumlar, ya da devletin temellerini tehdit eden (örneğin ihanet gibi)olaylar, kaçınılmaz olarak, devletin yargı görevlilerince karara bağlanmayı gerektiriyoıdu. Bu durumda egemen ya da hüldimet İşlerinigiyen öteki kimseler, yargıç olarak davrandılar. Resmen uzmanlaşmış,yargı işlerini gören görevliler, yalnızca Az/ek,tnka, Küba \e Maurya devletlerinde bulunuyordu (bir önceki bölümde IX. Çizelge'ye bakmız).Örneklememize alınan öteki erken devletlerde, adalet dağıtımı-

yönetimi, ya yalmzca genel kamu görevlilerince, ya da onlar yanı sırao ya da bu türden resmi yargıçlarca yürütüldü. ,Karakteristik bir durumla, devlette kamu yönetimi aygıtının

gelişmesi ve onu izleyen bir eğilimle bürokrasinin oluşması,egemenin asker izleyicilerine ve genel olarak askeri gücüne bağlıydı(karş. Danilova, 1968). İçinde doğup yetiştikleri kenditopluluklanndan, ilk önce (Mars’ın "Losreissung" dediği işlemle)

* Köşeli i^fiaç yazar Peter Skalnik'in (çjB.).

** Ing. "adminîstration of Juştice" (çjı.).*** Eg on ene karşı işlenen suçlar (ç.n.).

254



koparılıp alınan koruma birliği üyeleri ve bazı örneklerde onlar yanısıra savaş tutsakları, ayncalıklı "köleler” vb. kimselerdi. Bu kimseleregemene şahsen bağlıydılar ve bu nitelikleriyle, tümüyle egemenehizmete adanmışlardı. Uygulamada kamu yönetimi işleri, egemeninsiyasal ve askeri gücüyle yakından ilişkiliydi (Iskiiya). Gerçekten,kamu yönetimi görevlilerinin yürütme erkiyle ilişkili yetkilerininkaynağı siyasal alandan beslenmekteydi. Bununla birlikle, kamuyönetimi ajanları yavaş yavaş, aktif siyasal (ve askeri) güçler olmaeğilimine girmişlerdi ve bu gelişmeler, erken devletlerde erkin yavaşyavaş merkezileşmesiyle atbaşı gitmişti. Bu olgunun kökleri,

bürokrasinin oluşması sürecinde yatıp, tek tek erken devletlerin

gelişkinlik düzeylerinin önemli bir göstergesiydi.2.2. Ekonomik işlev Alanı '

Erken devletin (yeni yetme sınıftan) yöneticilerde kişileşmişgörünüm alıp bir hiyerarşi oluşturarak ortaya çıkması olanağınm. yiyecek üreticileri ve öteki tüketim malları üreticileri ile bu hiyerarşininilişkisiyle doğduğu, ve biçiminin neredeyse bu ilişki tarafından belirlendiği söylenebilir. Bu ilişki, yöneticilerin varlıklarını sürdürmelerinisağlayacak maddi kaynakları sunarak, devlete bir örgüt olarak varlığımsürdünne gücünü verdi. Söz konusu olan eşitsiz bir ilişkiydi; çünkü,üretici etkinliklere katılmamakla birlikte, toplulukların artı ürününün(ya da artı emeğinin) önemli bir bölümünü devletin ülkesi sınu-laniçinde koruma ve genel bir barışı ve düzeni sağlama güvencesikarşılığı olarak alan, tepesinde egemenin bulunduğu bir hiyeraişininvarlığını içermekteydi. Bu ilişkinin somut düzeneği ise genellikle

şöyleydi: topluluklar, arü üninlerini düzenli olarak ya da arada sıradaverilen haraç niteliğinde armağanlar, haraç veya vergi yollarıyla, devlethiyerarşisine geçirilmek üzere, devletin kamu yönetimi kurum veadamlarına teslim ettiler; bu yolda her bir [yerel] saray çevresi artının

bir bölümünü kendine- ayırıyordu, kalanı (genellikle daha büyük bölümü) egemenin saray çevresine gidiyordu.

Bunun yanı spra devlet, örgütü, üç farklı bayındırlık işinin kurul

masını örgütlendirdi; bunlar, sulama sistemleri, altyapılar, piramitlerve tapınaklar gibi ideolojik nitelikli anıtlardı. Ancak, bu tür işlerinsistemli ve etkili bir biçimde örgütlendirildiğini yalnızca birkaç erken

255



devlette (Ankoı\ Aztek, Çin, Mısır ve Mam ya örneklerinde: bak. bundan önceki bölümde II. Çizelge'ye) görebiliyoruz. Örneklememizdekitüm öteki erken devletlerde,, bu tür bayındvlık işlerinin ancak ufakçaplarda gerçekleştirildiğini glvdüğümüz gibi, söz konusu türlerden ancak biriyle ya da ötekisiyle karşılaşıyoruz. Az sayıdaki erken devlette, -yani Volta havzası, Zande ve gibi emekleme evresindeki erkendevletlerde ise, hiç bir bayındırlık işiyle karşılaşmıyoruz.

Devletin, lüks nesnelere ve yabancı mallara olan talep ile Orantılı,olarak gelişen bölgelerarası ticaretten elde edilecek kazançlarda,doğrudan çıkarları vardı, Sabcılann ve tacirlerin vergilendirilmeleri,

devlet hiyerarşisine büyük sayılabilecek gelir kaynakları sağladı.Bununla birlikte, bölgelerarası ticaretin doğuşu ve özellikle onungüvenlik içinde yürütülebilmesi için gerekli koşullann yaratılmasıyla, başka sözlerle söylendikte, ticaretin ve pazarların denetim altınaalınmasıyla, erken devletin doğuşu arasında, herhangi bir nedensellikilişkisinin bulunduğu kuşkuludur.

Elbette bu eşitsiz siyasal-ekonomik ilişkinin haklı gösterilmesi

yolunda, erken devletin ideolojik işleyiş alanında, aşağıdatartışacağımız pek çok düşünce üretilmişti. Erken devletlerle ilgili(bizim) örneklememizdeki örneklerde görülen ekonomik eşitsizlikilişkilerinin derecesi, devletten devlete büyük değişikliklergösteriyordu. Bu derece farkları, erken devletin farklı gelişmedüzeylerini temsil etmekle birlikte, erken devlet türünün [herevresinde, her örneğinde karşılaşdan] evrensel bir özelliği olarakgörünmektedir.

Eşitsizliğin gelişmesi, haraç niteliğinde "gönüllü" armağanlarınsunulması ve egemen için ya da devletin yerel kamu görevlileri içinarada sırada yapılan çalışmalar [angaryalar] biçiminde olduğu kadar,ürünleri düzenli aralarla akmadığı gibi, nitelik ve nicelikleri kesinolarak belli' olmayan (çapul ya da "ganimet üretimi" gibi) basitelkoyma biçimleriyle başladı. Söz konüsu gelişmelerin ortalarınıtemsil eden bir evrede, devlet yararına, zorunlu ve düzenliharaç-vergiler (tribute) getirildi ve bunlara (örneğin Koçakova'nınYoruba baklandaki [bü kitabın İngilizce baskısındaki] denemesinde bir bir sayıldığı gibi) çeşitli, türleriyle angaryalar, resimler, ganimetler.

256



elkoymalar eklendi. Devlet içinde gelişen eşitsizlikçi ilişkinin sonevresi, hiç de seyrek olmayan bir eylemle, fizik (askeri) güç kullanmatehdidiyle ya da gerçekten güç kuüanma eylemiyle gücünü artıran bir

maliye ve vergi toplama makinesinin desteği sayesinde az çok nelerolduğu önceden tanımlanıp belirlenmiş ve açıkça sömürücü bir niteliktaşıyan devlet gelirleriniıi belli ellerde toplanmasında görülür (Çin,

MaiııyaBindistan'uAztek, Fransa, Jimma, Küba).Bağlanma ilişkileri* erken devlette bağımlılık ilişkisinin en tipik

biçimi olarak doğdu. Söz konusu ilişkiler, erken devletin yeni doğan(yeni yetme) iki ana sınıfı arasında, yaıii yönetenler ile yönetilenler arasında eşitsiz bir ilişkinin bulunduğu anlamına gelir (bu. Hazanov'un

bağımlılık biçimleriyle ilgili bak. s. 126'daki tartışmasına denk düşenve onu destekleyen bir değerlendirmedir).• Yönetenlerin yönetilenleri sömürme yolu, çoğu durumda, ekono

mik nitelikte olmayan bir zorlama idi. Yönetici hiyerarşinin tahakkümü (dominance) ekonomik olmaktan çok siyasal ve ideolojiknitelikteydi. Doğrudan üretici toplulukları, toprak üzerindeki haklarınıilkece yitirmediler. Yalnızca Zatide örneği için Kandert, "temel üretimaracı [toprak] ile ilişkilerde görülen faıklılaşma" olgusuna dayanan bjrsınıf ayrımının bulunduğunu ileri sürmektedir. Ama Kandert aynı zamanda. egemenin ülke toprakları üzerindeki haklarının "sözde"kaldığını da kabul etmektedir. Bu, bence. Zatide devletinde topraküzerinde özel sahipliğin bulunduğu görüşüne ancak kuşkulu bir destekanlamına gelmektedir. Çoğu yerde, toplulukların, toprağın büyük

bölümü üzerinde "sürekli" bir kullanma haklan (tenure) bulunmaktaydı. Bununla birlikte, buna karşıt bir güç olarak, ekilip biçilmeyen

topraklann, egemenin akrabalanna ait topraklann içine katılıp eritil^me.sinden devlet mprak/ann/n doğduğu görüldü. Bu topraklar egemene bağımlı kimselerce, onun sığınhlannca ve devletin öteki giM^vlilerinceişlendi. Uzun süren bir belirsizlik, bulanıkldc ve onun durulması (kris-talizasyon) sürecinden sonra, deylet topraklan, egemenin, akrabalarınınve de devletin öteki yüksek görevlilerinin özel sahipliğine geçebildiler.

Erken devletin emekleme evresindeki tipinde, tüm bü yöneticiler

tabakası ile birlikte egemen de, kendilerine ait olan bazı toprak parçalarını kullanmakla ve topluluklar içinde yaşayıp toprak üzerinde* Ing. "tribulary relations” (ç.n.).

257



satüp oldukları kendi haklanndan yararlanan bir halktan sağlanan o yada bu tülden bir haraç - va-gi ile yetinmek zorundaydı. ] ^ e n devletin"tipik” ve [ergin, devlete] "geçiş evresindeki" türlerinde, egemen, çoğu

durumda, gittikçe daha geniş topraklar üzerinde, bir dereceye dek sarayadamlan üzerindeki denetimi yoluyla ve daha çok herhangi bir nedenletopluluklarından ayrılan ve egemenden ya da siyasal nitelikteki bir başka yüksek görevliden koruma isteyen (kiracılar, savaş tutsaklan,"köleler'^ hizmetçiler, sığmtılar gibi) kendisine bağımlı kişiler yoluyla denetim kurabildi. Bu, toprak üzerinde devlet "sahipliğine"* varacakyollan döşedi; o da zamanla toprağa özel kullanım için elkonulmasmın

dayandığı bir temel oluşturdu. Öte yandan, doğrutton doğruya, bir kamugörevi makam mi elde tutmak da. tek başına bir kimsenin topraküzerinde koşulsuz ve eksiksiz özel sahipliğini yayma fırsatını yakalamasına yardımcı olabildi. Gene de. erken devlet örneklemesine alınanelimizdeki örnekler içinde kalarak, üretim araçları üzerinde, belirgin,tam anlamıyla gelişmiş, etkili bir özel mülk sahipleri kesimininvarlığından söz etmek erken olacaktır. Ekonomik eşitsizliğin,mülkiyet ilişkilerinin ve üretim araçları üzerinde özel sahipliğin ürünüolduğu göıüşünü, örnek alınan erken devletler çevçevesi içinde kalarakileri sürmek, bundan daha savunmasız bir düşünce olacaktır.

Sınıf oluşması süreci ancak, erken devletin gelişme olanaklarınıntümüyle tüketilip, yerini ergin devletin** aldığı yerlerde tırmanmanoktasına yaklaşmış görünür. Ergin devlette toplumun sınıflara bölünmesi, sınıflar arası zıtlıklar biçiminde son derece açık olarak dilegetirilir ve özel sahiplik, eşitsizlik biçimlerinin gelişmesinde özel bir

rol oynar, özellikle Avrupa içinde olmak üzere,Fransa örneği, feodaldönemin bu ergin devlet evresine geçirilmesini temsil etmekledir.Sonuç olar^ , erken devletin, tamamlann ş bir sınıflara bölünmesüreci üzerine dayandığı görüşünü savunma olanağının pek bulun-

''madığı görülüyor. Toplumsal bölünme üci temel tt^lumsal tabakanın,üretim ile ilişkileri birbirlerininkinden farklılaşmış bulunup, bu nedenle "yeni yetme sınıflar" olarak adlandu'ilabilecek bir çatlamanın sonucu

doğduğu, ama tam anlamıyla gelişmiş sınıf toplumunün karakteristiközelliğini oluşturan [sınıflar arası] antagonizmin ancak yavaş yavaş* Ing. ”ownership’' (ç.n.).** Ing. "mature State" (ç.n.).

258



g e l in i yerde gdrtilecektir. Ergin devletle, yukarıda açıklandığı gibi,sömürünün dayandığı ana eksenlerden birini oluşturan bir olguyla"topluma karşı devlet" biçimindeki asal ilişkinin yerini, birçok

eşitsizlikçi ilişki almış olup, devlet yalnızca sımflararası yarışmanınherşeyi kapsayan kamu kesimi ş^^siyesi olarak işlev gösterir. Bir

luluk üstü bir düzeyde sınırsız, koşulsuz ve rıddpsiz (eşsiz) yetkileresahip durumdayken, bu noktada [ergin devlete geçiş evresinde]eşitsizlik, bağunblık ve hatta erk ilişkilerinin tkıdegelen ilişki türünüoluşturduğu sınırın kıyısında görülebilir. Gerçekte o şuralarda, erkendevletten başka topluluk üstü bir örgüt yoktu.

Norveç köylülüğünün önemli bir bölümünün, onikinci yüzyılda,topraksız kimseler olarak görünmesi ve bunun bir ürünü olarak, dahasonra egemenin özel mülklerinin kiracıları durumuna gelmeleri,devletin (göz yumması ile birlikte) sahip olduğu gücün bir ürünüolarak değil, daha çok kilisenin ve özçl toprakbeyterinin güçlerinin Ûrürünü olarak doğan sonuçtu (aynı zamanda karş. Wblf, 1966:70 vd.).

Bu kadar keskin bir biçimde olmamakla birlikte benzeri gelişmeler,AvrupalI olmayan, öteki [ergin devlete] geçiş evresindeki erken devletörneklerinde de görüldü. Söz konusu gelişmeler, erken devletin sonaerdiğini gösterir. Bu noktada, yakın zamanlara dek varlıklarınısürdürmüş olan erken devletlerin büyük çoğunluğunun gelişmesineson veren etmenin Avrupa fetilderi ya da onlara scûlan "çağdaşlaşma"(moderniza^ön) donu olduğunu anımsatmakta yarar var.

Tartışmamızm bu bölümünü bir sonuca bağlarken, yönetiçi hiyerarşi üyelerince ya da yeni yeune yöneticiler sınıfı üyelerioce kişileş-tirilmiş görünüm alan erken devletin, ekonomik bsd^ımdan, 'tanmcıtopluluklannuı stknürUlmesine bağımlı olduğunu [dayandığım] bununyanı sıra tüm işleyişi gözönüne alındığında, daha çok ekonomik konularla ugraştığmı bir kez daha vurgulamak isteriz. Gerçekten, erken devletin ekoncmik temeli, devletin "ağıl" öznel stratejilerinin, yani poli-tikalannm yerieştirihnesinin bir koşulu gt^viıü gördü, ôm ani gibiideoloji de, bir bütün olaralc tcq>lul^ ile doğrudan d r ^ y a yöneticilerarasında gtkiilen bir toplumsal bölünnmyi hem olamüdı kılıp hem

259



haklı göstererek, siyasal etkinliklerin gösterilebilmesinin gereklikoşullannı yarattı.

2.3. ideolojik tslev Atanı

Elken devlette, topluluklann inanç sistemleri ve kabilelerin inançsistemleri ("pagan" dinler) doğmakta olan bir devlet ideolojisiyle

birlikte vaflıklannı sürdürdüler. Özellikle topluluklar içinde olmaküzefe "devlet öncesi" ideolojinin etkisi güçlüydü. Dolayısıyla, erkendevletlerde, devlet ekonomisi örneğinde olduğu gibi, devlet ideolojiside toplumun ideolojik yaşamının ancak bir bölümünü temsil etti.İdeolojinin, topluluklann değil, devlet hiyerarşisinin sorumluluğunu

üstlen^ği parçası buydu; ve devlet hiyerarşisi raıu [devlet ideolojisini]hem kendi amaçları için hem de topluluklann amaçlan için, ve sonuçta(gerçekte olmaktan çok görünüşte de olsa) tüm toplum içingeliştirmişti. Örnekleme verilerimizin de gösterdiği gibi, devletideolojilerinin, erken devletin haklı gösterilmesi ve toplumun iki anatabakaya, yani doğmakta olan (yeni yetme) iki ana smıfa bölünmesi

biçimindeki temel bölünmenin hâkh gösterilmesi ve sürdürülmesi için

biçimlendirildiği kuşkusuz. Bunun içinde ereksel (teleolojik) öğeleryoktu. Erken devletin öteki özellikleri yanı sıra, onlarla birlikte birmitossa! antın egemenin doğaüstü nîtelikleie sahip olduğu inancınınve incdüdi devlet törenlerinin geliştiği de görülür.

Erken devletin yasal gösterilmesi (lejitimasyonu, meşruiyet ka-/-zandınlması) daha çok dinsel alanda izlenen karmaşık bir süreç idi. Bazen devlet ortaya çıktıktan sonra, onun gelişme çizgisi boyunca"geliştirilen" krallık evinin (krallık hanedanının) kökeni hakkında birmitosun yaratılmasıyla, devlet çapmda bir dinin temelleri atılmış oldu.Oişandan ahnan güçlü din sistemleri, Avrupa Hıristiyanlığı örneğindeiNorveçiPransa). olduğu gibi, bu eğilimleri [krallık evi mitoslarını]

bir devlet dinine varacak yönde güçlendirdiler, bunun yanı sıra, sonunda erken devletlerin toplumsal yapılarında doğacak köklü değişiklikleridesteklemiş oldular. Bununla birlikte, sonunda devletin toplumüzerindeki tahakkümünün temellerim oyan bağımsız, güçlü bir din

adamı uzmanlar grubunun (rahiplerin, kleıjcnin) gelişmesinden, ancak biıkaç devlet (<kneğin7^ra«5a \e Noiyeg) örneğinde söz edebiliriz. Bu,söz konusu erken devletlerin gelişmelerinin sonul evrelerine, yani "ergin devlete geçiş evresinde eıken devlefe ülaşıldiğmm işareti oldu.

260



Devlete yasallık kazandıniması ve sonunda bir devlet ideolojisininkurulması işinin en önemli öğesi, egemenin doğaüstü niteliklere sahipolduğuna inanç idi. Kitleler, egemenin doğaüstü güçlere sahipolduğuna ve böylece bir bütün oliurak toplumun işleyişinin egemene

bağlı bulunduğuna inandılar ve bu inanç din uzmanlarınca daha da pekiştirildi. Dönemin doğal koşullarına uygun olarak, soyul bir krallıkdüşüncesi, belli bir kişi olarak monark düşüncesi kadai' büyük önemtaşımıyordu (bu kitapta [İngilizce baskısında] Gurevich, s. 408).

Erken devletlerle ilgili ömekolay yazılarımızda görüldüğü gibi,egemenin tannsal güçlere sahip olduğu inancı, incelenen erkendevletlerde, o ya da bu tann ile özdeşleştirilmesinden daha fazla s(»nn

yaratmakla birlikte, daha geçerli tipik bir davranıştı (YirmibeşinciBölüm, YKÖ. 21, 25).Erken devletlerde yasallık kazandırma sorunuyla sıkı ilişkisi

bulunan ideolojik nitelikli bir süreç de, etnik bütünleşmeninsağlanmasıydı._ Birçok örnekte (karş. Aksum, Ankole, Aztek, Çin, tnka, tskitya, Volta) devlet örgütü iki ya da daha fazla etnik grubukapsayan bir şemsiye gibi görünürken, bazı durumlarda toplumsal*

bölünmenin etnik bölünme çizgilerini izlediği görüldü. Etnik bütünleşme sürecinin ancak bir bölümü erken devlet evresindetamamlanabilmişti; ve erken devlet örneklememize aldığımızdevletlerin çoğun^, birçok farklı etnik grubu birarada tutan güç. devletörgütünün gücünden başka bir şey değildi. Devlet hiyerarşisiningenellikle girdiği eğilim, toplumun bütünü içinde görülen herhangi biretnik faıklılıkla uğraşıp onu yenilgiye uğratmaktı.

Ortak bir dilin doğuşu ancak, devletin aynı zamanda eğitim veiletişim sistemlerini denetlediği yerlerde olanak içine girebildi.Yaçahauasi örneğinde, yani înkalann oğlan okullarında ve Âzteklerin(hem aristokrasinin hem de avamın üyelerini kapsayan) eğitimsisteminin bulunduğu örneklerde görüldüğü gibi^ devlet hizmeti içineğitim, devletin bir yazı sisteminin varlığının ve oranı yüksek olmasada okuryazarlığın üstünlüklerinden yararlanabildiği yerlerde görüldü.Burada (örneğin Aksum, Ankor, Çin, Mauıya, Hindistan'ı, Mısır ülkelerinde) yasallık kazandırma sürecinin daha etkili yürütülebilmesiolanağı doğdu. Bununla birlikte, belki örneği dışında.

261



örneklemenıize alınan herhangi bir erken devlette, devlet çapındaörgütlü bir toplumsallaştırma işleminin ya da yurttaşlık eğitimininörneğiyle karşılaşmadık. Devlet propagandasının yayılması ve avaminsanlar arasında devlete ve egemenine karşı bir bağlılık duygusununaşıtenması işini, yalnızca din gördü.

Yöneten \e yönetilen gruplar arasında varolagelen en yaygın ilişki biçimi olarak, bağımlılık ilişkisinin ardından, ideolojik ilişkigeliyordu. Gerçekten, bu ilişki sömürünün yüklediği ekonomikyükleri karşılayıp dengelemenin en önemli yolunu oluşturdu. Bazıerken devletlerde yürürlükte olan devlet öncesi dinsel inançlara (BatıAfrika'nın toprağa tapınış kültünde yapıldığı gibi) saygı gösterildi.Onlann yönetici hiyerîleri, bu tür jnançlan benimsediler ve böylece, boyun eğdirilen topluluklann din uzmanlanyia yöneticiler arasında birsiyasal-dinsel düalizm, bir "ritüel pakt" doğdu. Yöneticiler daha sonra

bu inançlar ile atalannın siyasal erkle ilişkili kültlerinin kanşımındanoluşan bir devlet dini geliştirdiler(Küba, Volta, Yoruba, Zande). İçlerinde doğrudan doğruya egemenin de bulunduğu yöneticihiyerarşilerin üyeleri gibi, toplulukların üyeleri de, egemenin tanrısal

güçlere sahip olduğuna inanma yolunda eğitildiler.2.4. Askeri işlev Alanı

Örneklememizde temsil edilişlerine göre, erken devletin ayırdediciözelliklerinden biri de, fizik gücün yasal kullanımını tekeline almış olmasıdır. Gücün askeri nitelik taşıyan bu kullanımı, söz konusu erkendevletlerin uzmanlaşmış ajanlar olarak pek güçlü.olmayan gruplarıncauygulanır. Bununla birlikte, erken devlet hiyerarşisi, egemence ya daegemenin doğrudan kendine bağlı adamlannca yetki verilenler dışındaherhangi bir kimsenin ya da grubun, kendi amaçlarına ulaşma yolundafizik güce başvurmaya kalkmasını güvenlikle önleyebilmiştir. Erkendevlette, ister kamu çıkarları ister özel çıkarlar için başvurulmuş olsun, tüm askeri güç, yönetici adına, dolayısıyla sonuçta devlet adınakullanıldı. Dış ya da iç saldırganlara karşı askeri koruma, çoğu durumda. birincil üreticilerin artı ürünleriyle "değişme" karşılığında

genişletildi. Öte yandan bu askeri gücün açıkça özel çıkarlar yolundakullanılması da, güç bir iş değildi. Ama bu tür bir kötüye kullanmayaygın bir uygulama değildi; hiç değilse (örneğinVolta devletlerinde

262



aristokrat gençlçrin, devlet başkamnın ve onun yakın adamlarının gözyumması altında [devletin sınırları içindeki] topluluklar arasındayaptıkları bir yana bırakılırsa) yağma ve talan eylemlerinde bulunabildiklerini ileri sürmeye yeterli kanıtların elimizde bulunmadığı

söylenebilir. Volta erken devletindeki söz konusu eylemler de. bu türyağmaların, hiyerarşinin üst basamaklannın güçsüzlüğünü gösterdiğigibi bir düşünceye hiç bir biçimde yolaçmadığı için hoşgörüylekarşılamyOTdu [yoksa karşılanmazdı].

Devletin erken evresindeki ikili karakteri, kendini askeri alanda[açıkça] ortaya koydu. Bir yandan yöneticilerin.- öteki devletlerkarşısında ya da herhangi bir yabancı güç karşısında barışın ve

güvenliğin gerekli koşullarını yerine getirdikleri düşünüldü; gerçektede genellikle bu yolda davrandıklan görüldü; ama-öte yandan, askerigücün yönetici hiyerarşinin belli bazı kimselerin çıkarına kullanılmasıda sürdü gitti. Bunlar, günlük uygulamalar olarak görünmemekle

birlikte, örneklememize alınan erken devletlerin ^zılannda zamanzaman karşılaşılan davranışlardı; öyle ki böyle bir “durum, erkendevletin karşılıklılığa dayanmayan bazı yönlerinin varlığının birgöstergesi olarak alınabilir. Aynca, devlet örgütü tarafından yaratılan

böyle bir iç güvenlik durumu, artı ürünün yönetici hiyerarşi yararınaolarak eşitsiz bölüşümünün aksamadan sürmesinin önemli birönkoşulunu oluşturdu.

Genel olarak belirtmek gerekirse, erken devletlerin askeri gücünün pek büyük olmadığı söylenebilir, Dıştan büyük bir tehlikegelmedikçe, içte toplumsal düzen oldukça büyük bir kararlılık gösterdi,ideoloji, zenginliklerin yönetenler ile yönetilenler arasında (eşitsiz)

bölüşümünün sürmesini güvenceye alabilecek derecede güçlüydü.Askeri güçleri dışta savaşlara girişebilmelerine olanak verecek derecede

büyük olan erken devletlerde, bu gücün tek yanlı ya da özel amaçl^,yolunda olduğu kadar, eşitsizliğin artırılması yolunda kullanılması da,gerçekliğe oldukça yakın bir olasılıktı (Ankor, Aztek, Çin, Fransa, hıka, fskitya, Maurya, Moğolistan, Norveç, Yoruba).

Bununla birlikte, gerçek durum bu kadar ydın değildi. Erken dev

letlerin birlik ve büttolüğüne yönelik dış tehlikeler yanı sıra, bölünmeyolunda iç tehditler, egemenleri ve ordularını sürekli uyanık tuttu. İçte

263



görülen bu tür zayıflıklar, şaşmaz biçimde altyapının gelişmemiş'liginin, daha çok da, erk meıkezi ile erkin bölgesel kaynakları arasındaki [coğrafi] uzaklığm bir sonucu idi. Bölge yönetiminin subaylanve kamu görevlileri "de facto” (fiili) özerklik konumlanndan yararla

nabilir ve kişisel koruma birliklerini ya da ordularını, bağımsızlıklan-nı kazanma yolunda kullanıp, kendi devletlerini kurabilirlerdi (özellikleVoltOi Zailde). Dolayısıyla, merkezi hükümetin en önemli görevlerinden biri, bölünüp ayrılmayı önlemek ve tüm ayrılma girişimlerini ezmekti. Aynca. bölünmelerden kaçınmak için yerel şeflerin ya da devletöncesi [oluşmuş] aristokrasinin, merkezi iktidar tarafından ya ortadankaldu-ılmaşı ya da toplumun bütünleyici bir parçası durumuna-sokul

ması (topluma entegre edilmesi) zorunluluğu vardı. Bu durumlardaörneğin Norveç erken devletinde olduğu gibi,”çeşitli gruplar ya daçeşitli güç odakları arasındaki çatışmalar bir iç savaşta doruğunaulaşabilir; iç savaş da birliğinde, temelden bir yapısal değişikliği, yanielken devletin sonunu getirebilirdi (karş. Claessen. 1975a)

Devlet oluşumunun askeri boyutu, erken devletlerde, benzer özellikler gösteren etkili bir nitelikte görünmüşse de. örneklememize alınan erken devletlerden ancak çok küçük bir bölümünün sürekli ordularasahip oldukları da bir gerçektir. Egemen, bir askeri önder olarak çalıştı,ya da kurulun kendisine yakın üyelerinden birini ordunun önderliğineatadı. Devletin odağını oluşturan öğe olarak egemen, bir koruma birliği tarafından korunuyordu; ama kendi kişisel güvenliği için bir "orduya" gereksinimi yoktu.Ordu başlangıçta geçici görevler (ad hoc) yoluyla kurulmuştu. Mısır gibi dtş dünyadan oldukça yalıtlanmış konumda olan erken devletlerde ise; gerçekten, ordu diye bir şey yoktu.

Örneklememizdeki erken devletlerin çoğunda, askeri eylemler, devletetkinliğinin öteki [çeşitli] alanlarında da karar alma sürecine katılankimselerce yönetildi. Askeri alan öteki alanlarla sıkı bağlantılariçindeydi.

2.5. Siyasal işlev AlanıErken devletler örneklememizden elde edilen verilerde, politika,

devletin, yani bir kavram olduğu kadar toplumsal bir gerçeklik olarak

erken devletin tüm karakterlerini belirleyecek derecede büyük önemtaşıyan bir öğesi olarak göründü. Erken devlet herşeyden önce veherşeyden çok varlığı ekonomi politiğin varlığıyla belirlenen siyasal

264





genişlettikleri konukseverlik, izleyici kazanmanın yollanndan birinioluşturdu; böylece, izleyicilerden, görevliyi desteklemeleri ya da onadaha yüksek bir makama ulaşmasında yardımcı olmaları beklendi.Gerçekten zenginliğin [yeniden] dağıtımının gösterişçi bir biçimi

olarak bu savurganlık, özgür konumundaki halkın yönetici grubudestekleyen üyelerinin ödüllendirilmesine yarayan bir düzenek türühizmeti gördü.

Böyle bir durumun içinde açık bir karşılıklılık öğesi barınmak-taydı: verilen her türlü yardım ve destek ödüllendirildi ve [bu ilişkide]her iki yanın birbirlerine karşı yükümlülükleri vardı. Yöneticinin erkkonumu, onua özellikle zorlayıcı yönü, bu yolla daha belirgin bir

görünüm aldı. Siyasal makam sahipleri bu yolla, sözcüğün en genişanlamıyla "yeniden dağıtım" yoluyla, erklerini artırdılar. Bununla bir-likte. karşılıklılık ilkesi, dengeyi gözeten bir nitelik taşımıyordu; vedahası, verilerimiz, karşılıklılık eğilimlerinin erken devletingelişmesinin daha sonraki çizgisi sırasında yavaş yavaş silikleştiğinigöstermektedir. Ama "karşılıksızlık" durumuna ancak ergin devlet ev-resinde ulaşıldı (bak. bu.kitapta [Birinci Bölüm'deki] Krader'in yazısı).

örneklememize alınmış olan her erken devlette, merkezihükümetin, yöneticinin ve onun en yüksek görevlilerinin, siyasal erkmakamı üzerinde hak sahibi olduklarını ileri süren öte]ci kimselerinkendilerini devirrne girişimlerine karşı, çoğu durumda özel bir koruma birliği tarafından korunarak, kamu yönetimi aygıtınca desteklendiklerigörülecektir. Böylece oluşan bir türgüçler dengesi, erken devletin ol-dukça tipik bir özelliğini oluşturmuş görünmektedir. Bir güçler denge-sine ulaşma ve bunu sürdürme politikası, zamanla oldukça büyük birgelişme göstermiştir (karş. 'Claessen. 1978). Jimma ile ilgili

bölümünde H.S. Lewis, bu örnekte gerçek bir güçler dengesinin bu-lunmadığını belirtmektedir; ama bu, neden olmasın, bir kuraldışı duru-mu yansıtıyor olabilin Ayrıca, Jimma'Ğa görülen bir olguya dikkatçekebiliriz; söz koriüsu olgu, bu erken devletin yöneticisinin aynı za-manda nasıl böleceğini ve böylece (koruma birliğini ve kendi görev bölgelerinde az çok yabancı durumunda bulunan bölgesel kamuyöneticilerini) nasıl yöneteceğini de bildiğini göstermektedir. Ötekiörneklerde, yukarıda Sözü edilen politikanın ["böl ve yönet" politi-kasının, "güçler dengesi" politikasının] izlendiği, çoğu durumda daha

266



açık olarak bildirilmiştir (karş. Ankor, Küba, Tahiti). Bu devletlerinyöneticileri, atanmış kamu görevlilerini; göreve kalıtsal hakla getirilenlere karşı kullanmayı; akrabalarım [kamu görevlilerininoluşturduğu] memurlar aygıtına; askeri görevlileri saray adamlanna ya

da din uzmanlarına karşı kullanmaya çalışmışlardır. Böyle bir durumunvarlığının açıkça belirtilmediği devletlerde bile, veriler, bu tür politika-lann malarda da izlendiğini göstermektedir.

Ne var ki bazı erken devletlerde, sonunda, böyle bir denge politikası içinde tutulamayan bazı güçler gelişti; bu güçlerden birisi Özel sahipliğin öneminin artmasıydı. Böyle bir özel sahipliğin, bir dereceyedek, doğrudan doğruya devlet örgütü tarafından ön plana çıkarıldığı

söylenebilir. Ekonomüc (ve siyasal) makamların yöneticinin izleyicileri arasında dağıtılması uygulaması, uzun erimde (uzun vadede) temelüretim aracı olarak tc^rak üzerinde özel sahipliğin gelişmesine yolaçtı.Toprakbeyleri ve "devlet dini örgütleri" bü yolla, büyük mülkler edindiler ve devletten bağımsız bir konuma geçtiler. Bu gelişme, çrkendevlet evresinin sona erdiğini, açık Inr biçimde göstermektedir.

Siyasal erk yolundaki yarışmanın genellikle, görece az sayıda kimseden oluşan, yukarıya tırmanan bir "üst soyluluk" ile; alt basamaklaradoğru düşen daha kalabalık bir "alt soyluluk" grubunun oluşması sonucunu doğurduğu söylenebilir. Bu. ayrıcalıklı konumunun başlangıçta soyçizgisinin yöneticiyle olan yakınlığına göre saptandığıaristokrasilerin durumunda açıkça görülen bir olguydu. Yöneticininsoyçizgisiyle kendi soyçizgileri arasındaki uzaklık arttıkça, torunlanntorunları aristokratlık konümlannı yitirip, sonunda avamdan kimselerdurumuna düştüler. Çoğu örnekte{Fransa, Tahiti, tnka) bu düşüş, göze

batmayan çök yavaş bir süreçle gerçekleşti. Yalnızca Aztek örneğinde,egemenin, yenilerde yaratılmış bazı soylulann mertebelerini indirdiğigörüldü (Kurtz). Ama m'istokrasinin toruhlarının avamlaşmasısüreciyle [hemen] tüm örneklerde karşılaşıldı. Bunun tersine birsüreçle, başka kimseler ise, toplumsal hiyerarşinin tepesinetırmimabilâiler; kamu görevlilerini atamayla belirleme olanağının bulunduğu yerlerde, avam kökenli yetenddi kimseler, bazen en üst ma-kmnlara; Mısır'da "mühürdar" ve "vezir"; Noıveç'te "höldar" ya da ”vei-zleman";Fransa'âa "bailiff' veya "vicarius"; Zande devletlerinde bölgeşefliği; veya//airi'de "kalaimoku" gibi makamlara yükselme fırsatım

267



bulabildiler. Hatta köleler ve hadımlar bile en yüksek makamlarayükselebildiler tnka'mn "yonacona"lan, 7/ww7r/, Volta, Yoru-ba). Bazen bir grubun tüm olarak daha yüksek bir mertebeyeyükseldiği görüldü. Ankor'm bazı klanları kadar, ayrıcalık tanınarak"İnka"* yapılmış kimseler, bunun örnekleri. Peter Lloyd, kalıtsal haksahipliği karşısında atama yolunun, birbirleriyle etkileşimini, erkendevletlerin yapılarında görülen değişmelerin baş etmenlefınden biri olarak görmektedir (karş, Lloyd, 1965; Claessen. 1975b).

Marx'ın belirttiği gibi, yönetici grubun üyelerinin köytopluluklarından koparılması ("Losreissung") yani yabancılaşma,

böyleçe, öteki yönde görülen hareketi, yam daha önce aristokratkonumunda olanlann topluluk [avam halk] içine dönmeleri yolundakieğilimi dengelemiş görünmektedir. Yöneticilerle avam halk kitlesiarasındaki uçurumun derinleşmesi, aynı zamanda, akrabalıkilişkilerinde^ bu iki grup arasında köprülerin kurulmasını engelleyecekkadar büyük bir uçurumun oluşmasında da kendini göstermiştir. Buuçurum, gerçekten, erken devlette avamdan kimseleri, siyasal erk içinyapılan-yarışmanın dışında bırakmıştır. Bu yoldaki engeller, ancak,

yeni bir ideoloji geliştiği zaman ortadan kalkacaktır.Yönetici grubun despotluk özellikleri, en geniş anlamıyla yönetici

hiyerarşi üzerinde sınırlı görünür. Verilerimiz, geniş anlamıyla avamhalktan kimselerin yaşamlarının, belki saraya yakın bölgelerdeyaşayanlarınkinin dışında, yöneticilerden pek etkilenmiş olmadığıgörüşünü desteklemektedir (karş. Kandert'in yorumlanyla). Egemen,ülkenin çeşitli bölgelerini gezmiş ve bu yolla uyruklannın birçoğuna

şahsen ulaşmıştır (karş. Kendall, 1971). Bununla birlikte, kral veçevresindekiler,^ oradan aynlır ayrılmaz, yaşam yeniden "normal"rutinine dönmüştür. Tüm bunlar, Krader’in Asyatik üretim biçimininegemen olduğu toplum türünün karakteristik öMliklerini saptadığıaşağıdaki parçada ulaşılan sonuçlan destekler görünmektedir

"Monark. saray adaıtılan, sığıntıları, kendilerine verdiği toprak karşılığmda kendisine hizmet eden izleyicileri (retainers) ve köleleri

arasında mutlak bir erke sahip olan bir despottur: bu kimseleri* tnka, aslında devletin değil, y ön îci tabakanın, yönetici hanedanın ve yöneticinin adıdır (çn.).

268



malı gibi g( 1ir, krallığın ülkesinin tüm mülkünü avucunda tutarak,istediğini zenginleştirir, istediğinin mahna mülküne elkoyar. NeVar ki, gücü pek fazla uzağa erişmez, ve, tarihte köylüler kendiyaşamlarını sürdürmüş göıünürter. Vergiler kendilerinden bir keztoplandıktan sonra köylüler, sarayda olup bitenlerden (gestes)savaşlara, hanedan (feğişikliklerine dek, hiç bir şeyi umursamazlar,ve bunun karşılığı olarak, egemen de onkort umursamaz” (Krader,1976:114; italikler Skalnik’in).

Erken devletlerde siyasal yaşam, büyük ölçüde, kendisini doğrudandoğruya devletle bir gören yönetici hiyerarşinin ilgileneceği bir şey

olarak görünür. Bir örgüt anlamında erken devlet, erk ve görkem,yalnızca yönetici hiyerarşi için ve yönetici hiyer^şinin yararınavarolmuş gibidir. Erken devletin tüm toplumu etkileyen olaylan,yalnızca vergi-haraç ödemeleri ye zaman z^tman da askeri eylemleroldu. Ne var ki bu, ancak gerçekliğin bir yüzünü yansıtmaktadır.Devletin varlığını sürdürme gereği ve dış istilacılara karşı korunmagereksinimi ile, artan nüfusun yarattığı kaçınılmaz örgütlenmezorunluluklan, söz konusu görünümün içinde verilmeyen öğelerdir.Bir ideoloji ile bir kamu yönetimi, ve daha küçük çapta olmak üzere,aynı zamanda o ya da bu türden bir askeri korunma, yasallığınsağlanmasının ve bunun yanı sıra "karşılıklılık niteliği taşıyan birsömürünün"'*' araçlanydı. Yönetici grup varlığının haklılığını, buyalnızca kendi gözüne böyle görünmüş olsa bile, bunda gördü; kaldıki, büyük bir olasılıkla, halkın gözüne de böyle görünmüştü.

Yönetilenler kadar yöneticileri de kapsayan anlamıyla tüm toplum,erken devlet örgütünün, kurulabilecek tek olanaklı örgüt biçiminitemsil ettiğine inanmış görünüyor. Erken devlet toplumu bir oylaşım(konsensüs) toplumuydu; bu oylaşımm, onun ideolojisini taşıyanların

büyük çabalanyla sapanmış olması, sonucu değiştirmez.özel sahipliğin gelişmesi, siyasal alanın gemlemesi, bağımsız bir

devlet dini örgütünün güçlenmesi, ve benzeri gelişmeler, zamanla,devletin, topluluklar düzeyi üzerindeki tüm alanlarda ağır basankonumunu süıdürmesi olanağının ortadan kalktığı bir duruma götürdü.

Bu ise, erken devletm sonunun belirtisi, daha doğrusu, "ergin devlet"olarak nitelenebilecek yeni lâr devlet tipinin başlangıcının işareti oldu.* Ing. ”ıeci{i(öcalexploitâtion''(ç.n.).

269





Devletin yanı sıra [ondan] bağımsız sınıf ajanlannifi ortaya çıktığıyerde, yeni bir devlet tipi gelişti. Bu, üretim araçlarını denetleyenkimseler sınıfının karşılıklılık ilkesine dayanmayan bir aracı olan

devlet idi.3.2. Yenidendağıtıcı Sömürü tşleyiş İlkesiErken devlet, varlığını kapsayan dönem boyunca, karşılıktık ilkesi

ni izleyen karakterini az çok korudu. Bü. daha çok. belli bazı ideolojikinançlar kadar, hükümet aygıtının gördüğü belli bazı siyasal ya-daaskeri veya hem siyasal hem askeri hizmetlerin avam halkı da kapsayacak çapta genişletilmesine dayanmıştı; ve avam halk bu hizmetler

karşılığında çeşitli türden haraç-vergiler. asker ve para gönderme,çalışma vb. biçimlerinde ödemelerde bulunmuştu. Bu katkılarının büyük bir bölümü, büyük bayındırlık işleri, devlet işlerininyürütülmesi gibi, toplumun "ortak yaran" yolunda kullanıldı. Yöneticihiyerarşinin üyelerinin büyük bir bölümü gelirlerini bu'kaynaktansağladı; söz konusu kaynaklar, bir dereceye dek, yönetici hiyerarşiüyelerinin topraklarından elde edilen artı ile desteklendi. Aslındasömürü düzeneği, dengesiz bir karşılıkhiık sistemi biçimindeydi. Budüzenek, ekonomi dişi bir siyasal-ideolojik zorlamanın sağladığı birsonuçla, oldukça sürtüşmesiz çalışan bir makine idi. Böyle bir sömürü

biçimi, yönetici tabakaya fazla bir gelir sağlamadı; yani, yönetici tabakanın yaşam ölçütleri (hayat standartlan) avam halkın ölçütlerinden pek farklı değildi. Böyle bir sömürü düzeneği, sömürülen çoğunluğun büyük protestolarına yolaçmış değildi. Erken devlette o ya da bu türden bir sınıf savaşından söz etme olanağının bulunmamasının nedeni bu-

dur. Birbirlerine karşılıklı olarak ters düşen (antagonistik) toplumsalsınıflar, daha tam anlamıyla gelişmiş durumda değildi. Dolayısıyla ancak "yeni yelme" toplumsal sınıflardan söz edilebilir. Sömürü, alttanalta yürütülüyordu ve [etkisi] karşılıklılık ve karşılıklı yardımlaşmaortak ideolojisiyle dengelendirilmiş durumdaydı. Bununla birlikte, erken devletin toplumu, daha o sırada, vergi-haraç olarak ödenen şeyleriüretenler ve onları alanlarttüketenler] gruplanna bölünmüş durum

daydı. Toplumsal eşitsizlik dinamikleri tam anlamıyla işlemekteydi;ama bu süreç sonunda tam anlamıyla gelişmiş [ergin] devletin "sınıfdevleti" karakterine bürünmesi, yüzyılların geçmesini gerektirebilirdive genellikle de yüzyıllann geçmesini gerektirmiştir.

271



3:3. Merkezileşme İşleyiş ilkesiErken devlette, genellikle, istikrarın sağlanması yolunda bir

savaşımın verildiği gözlemlenir (karş. Claessen,. 1978). Ama merkezihükümet ile merkezkaççı güçler arasmda bir güçler dengesinin kurulupgelişmesiyle, oldukça istikrarlı bir yapının, oldukça uzun dönemler

boyunca sürdürülmesi olanak içine girmişti. Bu, kendini özellikle,devletin bölünmeleri önleme yeteneğinde ortaya koyan bir gerçekti(karş. Cohen’in kitapta [Birinci Kesim'de] bulunan yazısıyla). Erkendevlet daha ^ k bu niteliğiyle kendinin devlet öncesi şeflikten farkınıortaya koymuş oldu.

Erken devlet merkezileşmiş ve aynı zamanda yalnızca tek birmerkeze sahip hükümetti. Merkezi hükümet (örneğin Aztek, hıka.

Jimma'da) ekonomik, ideolojik alanların ve hatta akrabalık alanıiçindeki tüm önemli toplumsal etkinliklerin merkezileştirilmesinisağlayabilmek için, durmaksızın çabaladı: ve bu çabalarıyla kendikonumunu büyük ölçüde güçlendirdi. Erken devletin "emeklemeevresinde" birçok ilişki, daha çok akrabalık ilkesine dayanmaktaydı

İAnkole, Hami, Norveç, Tahiti, Volta, 7.ande) ki bu durum, onunyapısının neden az çök bölünmüş olduğunu ve neden kabile niteliğinigösterdiğini açıklamaktadır (karş. Southall, 1956). Söz konusuevrenin, merkezi erkin güçlenmesiyle ve atanmış kamu görevlilerininsayısında görülen artışlarla yavaş yavaş aşılmasıyla, kabile veakrabalık etmenleri silikleşip, üzerinde yaşanan toprağa ve devlete,

bileğin il) hakkıyla elde ettiği bir konumla bir bağlılık odağı olarakgüçlenen devlete duyulan bağlılıkların artmasından yana işleyengelişmelerle, önemlerini yitirmeye başladılar. Yavaş yavaş kurulupgelişen bir bürokrasi süreci (belki Çin dışında) tüm erken devletlerinkarakteristik özelliğidir; bununla birlikte, hükümet aygıtınınnitelikleri, bu noktada, hâlâ Max Weber'in (1964) tanımladığı[bürokratik devlete] uygun bağlılıklara ulaşmış olmaktan uzaktır.

3.4. Yasallık Kazandırma işleyiş İlkesiErken devlete yasallık kazandırılmasında, daha çok ideolojik ikna

yolunun ağır bastığı görülür. Devletin, hem toplulukların üyelerinehaklı gösterilmesi gerekir; hem de gruplannın devlet içine alınmaları(ilhakları) sonucunda bağımsızlık konumlarını' yitiren devlet öncesi[kökenli] aristokrasilere hakh gösterilmesi gereklidir. Bu gtuba haklı

272



gösterilmesi süreci, [eski aristokrâsiİerin] devlet örgütüyle, meslekleri bakımından bütünleşmeleri kadar, etnik olarak bütünleşmelerini deiçerir. Aynı zamanda, ağır basan dinin, yani yönetici tabakanın dininin

etkisinin her yere işlediği görülür. Örneklememize alınmış erken devletlerin bazılarında bu "yasallık kazandırma" (yasal gösterme, lejiti-masyon) olgusuna, bir resmi dilin gelişmesi yanı sıra, hiç değilseeski yerel arislokrasinin oğullarına yeni değerlerin sunulduğu resmi bireğitim eşlik etmiştir. Bü, sarayda "zorunlu iconuk edilmek" uygulamasından yararlanma(Aztek, tnka, Jimrna, Yoruha) biçimini alabileceği gibi, bir okul sisteminin desteğiyle de sağlanmış olabilir. Aztek örneğinde söz konusu resmi eğitim, avamdan kimselerin çocuklarınada verildi (Kurtz).

Devlete aynı zamanda, devletin korunmasının onsuz edilemez bir.şey olduğunun gösterilmesi amacına hizmet eden sonuçlarıyla, askerinitelikteki eylemlerin yinelenmesiyle de yasallık kazandırılabilir.Sulama sistemlerinin örgütlendirilmesi gibi ekonomik etkinlikler,yasallık (meşruiyet) düşüncesini desteklemiştir(Aksum, Ankor,

Aztek, Çin, Havai, hıka, Maurya). ^

3.5. Kutsal Nitelikte Egemen Kavramı işleyiş İlkesiEgemen, erken devletin ana mili konumunda idi. Kendisi hatta ba

zen, devletle özdeşleştirilip . devlet ile aynı şey olarak görüldü. Genellikle kutsal biri sayıldı. Doğaüstü güçlüklerle ilişkileri hakkındakidüşüncelerle desteklenen bu inanç, egemenin önderliğinin en önemliözelliğiydi. Egemen erken devlette, en önemli davalar hakkındaki kararlan gerçekte de alan kimseydi; ya da hiç değilse, danışnıanl^ kurulunun karar alma süreci üzerinde kesin etkisi olan kimseydi. Böylece,erken devletlerin, az çok mutlak olduklan gönilen ve hatta bazen ellerinde geniş yürütme yetkileri bulunan oldukça despotik egemenlerinyönetimindeki monarşiler olduklan söylenebilir. Bununla birlikte, sözkonusu mutlakçılığın daha çok yönetici hiyerarşiye karşı işlediği; hiçdeğilse avam hajktan çok yönetici hiyerarşiyi etkilediği unutulmamalı.Örneklememizde erken devletlerin demokratik. Cumhuriyetçi türünün

bir örneği bulunmamakla birlikte, bu durum, bu tür erken devletlerin bulunabileceği olasılığını dışlamak anlamına gelmez (örneğin GüneyAfrika'nın Tswana kent devletleri thonarşi değillerdi). '

273



3.6. Basına Buyruk Siyasal Slrateji l§leyi§ ilkesiErken devletin yönetici tabakası, kendini tümüyle kendi iç politika

yaşamına vermiş görünür. Bu, siyasal erkin ardında koşma olanağının

daha çok yönetici gruba tamnan bir fırsat olduğu anlamına gelir. Buiş, erken devletin içinde geliştiği geniş anlamıyla toplum için herhangi

bir önem taşııhış görünmez.

Geniş anlamıyla toplum, siyasal erk için yarışmadan etkilenmişolmadığı, uygulamada da büyük bir bölümü böyle bir yarışmanındışında bırakıldığı gibi, bu erkin kullanılmasından da etkilenmişdeğildi. Maddi üretimle uğraşan avam halkın yaşamı, dar anlamdadevlet yaşamından uz^ ta yaşandı. Bu kimseler [devletle ilgili olarak]yalnızca ona eneıji (yiyecek ve emek) sağlayarak, deylet örgütünüayakta tutmaktan başka bir şey yapmadılar. Dikey toplumsalgeçişkenlik (mobilite, toplumsal hareketlilik) sınırlıydı; bununla

birlikte zamanla, kamu yönetimi aygıtının doğrudan doğruya'siyasalerk sahibi kimselere kişisel olarak bağlı bulunan üyeler] "de factö"(fiilen) erk kullanma konumuna geldiler ve kendilerini aktif üyeler

durumuna getiren mertebelere ulaştılar.3.7. Devlet Öncesi Kalıpların Bastırılması ve Biçimlerinin

Değiştirilmesi işleyiş ilkesi

Erken devletin tüm kurumlan (ajanları) toplumsal gelişmenin dahaönceki düzeylerinden gelmiş kurumlar kai'şısında, dayanıklılıklarını vegeçerliliklerini kanıtlama sınavından geçmek zorunda kaldılar.Akrabalığa dayanan bağlılıklar, erken devlet dönemi boyunca baştıîh

. sona rol oyn,amış bulunmakla birlikte, önemlerini yavaş yavaşyitirdiler; devletin ajanlannca yavaş yavaş devletle bütünleştirildiler veonlar tarafından kullanıldılar. Aynı şey devlet öncesi kültler, döğerler,inançlar ve ekonomik kurumlar için de söylenebilir.

Böylece erken devlet örgütü, var olan kurumlan kendi amaçları içinkullanabileceği ajanlara dönüştürme gücünü geliştirdi. Bu gücül siya-

sal stratejilerinin yetkinlik derecelerinde göililen artışlarla ve ideolojik, ,askeri niteliklerin ince ince işlenip geliştirilmesiyle daha da arttı. Aynınedenle devlet öncesi ilkel toplumlann karakteristik özelliğinioluşturan komünal ilke, ona yapışık kurumlarla birlikte bastırıldı.

274



YİRMİAIJITNCI BÖLÜMÜN NOTU1 Erken devletin "önemi" ile, onun toplumda ve tarihte oynadığı nesnel rolü

anlatmak istedim. Elimizin altındaki veriler, erken devletin kökenihakkmda ileri süriUen tüm "tertip" (nifak) varsayımlanm reddetmemizi gerektiren nedenleri vennekte, öte yandan, elimize, insanlığm evriminde, ötekilerinden ayrı bir sosyopolitik örgütleniş türü olarak erkendevletin olabildiğince genel nitelikte karakteristik özellikleriniformülleştirme olanağı sunmaktadu’.

YİRMlALTINa BÖLÜMDEYARAİRLANILAN KAYNAKLAR

Claessen, Henri J. M. (1975a), ’Çircumstances under which civil war comes

into existence',War its causes and correlates, ed. M. A. Nettieship, R. D.Givens ye A. Nettieship içinde s. 559-571. Lahey: Mouton. — (1975b), 'From rags to riches - and the reverse',/ ? h / c and reality, essays in

honor of AndriJ. F. Köbden, ed. Peter Kloos ve Klaas W. van der Veen,içinde s. 29-49. Amsterdam: University of Amsterdam Press.

— (1978), The balance of powerin primitive States', Political anthropology and the State o f the art, ed. S. Lee Seaton ve H. J. M. Claessen. Lahey:Mouton.

Danilova, L. V. (1968), ’Diskussionnye problemy teorii dokapitalisticheskikh -obschestv’,Problemy istorii dokapitalisticheskikh obschestv 1. Moskova: Nauka.

Evans-Pritchard, E. E. (1962), 'The divine kingship of the Shilluk of the Nilotic Sudaıi' (1948), Essays in social anthropology idinde s. 66-86.Londcm: Faber & Faber.

Goody, Jack (1971),Technology, t r ad i t i on , and the Sta t e i n Africa, London:OzfordUniveisity Press.

Kendall, P. M. (1971), Loıı»sX/. London: Ailen & Unwin.

275



Krader, Lawrence (1975), The Asiatic mode of. production^ Assen: 'VanGorcutri.

—■(1976), ’Social evdution and social Kvoluüon', DialecticalAnthropology Iiçinde s., 109-120;

Lloyd, Peter (1965), 'The political structure of African Kingdoms', Political Systems and the distribution of power, ed. M. Banton içinde s. 63-109.ASA monografileri 2. London: Tavistock.

— (19'68), ’Conflict theory and Yoruba kingdoms', History and social anthropology, ed. I. M. Lewis içinde s. 25-62. ASA monografileri 7.London: Tavistock. 1

Mair, Lucy P. (1962), Prirnitivd government. Harjnondsworth: Pelican books.Smith, M. G. (1960), Government in Taz^tıu. London: Oxford University

Press.

Southall, A. W. (1956), A/«r sodc/y. Cambridge: Heffer.

Swarfz, Marc J., ed. (1968), Local-levelpolitics. Chicago: Aidine.

Swartz, Marc J., Turner, V. ve Tuden, A., ed. (1966), Political anthropology. Chicago: Aidine.

276



Yirmiyedinci Bölüm

S I N I R L A R

Erken Devletin Başladığı ve Sona Erdiği Noktalar

Hem i J.M . Claessen

Peter Skalnik

Bundan önceki iki bölümde, karşılaştırmalı inceleme temeline dayanarak, erken devletin yapısal ve süreçsel yönlerini tartıştık. Buradaise, erken devletin ortaya çıktığı koşullar hakkında bazı genel gözlemlerde bulunacağız. Bundan önceki bölümlerde oFdugu gibi, bu bölümde de, ömekolay çalışmalanrhızdan elde edilen verilere dayanacağız.

Burada bazı genellemelerde bulunmaya kalkmış olmamıza karşın,

tarihin,, her bir tekil örnekte eşsiz bir süreç biçiminde işlediğinintümüyle bilincindeyiz. Şu anlamda eşsizdir ki. ele alınan- bir toplumun, belli bir alanda içinde eylem gösterdiği koşullann başka hiç biryerde [olduğu gibi] yinelendiği görülmez.

Bununla birlikte, tartışma daha yüksek bir soyutlama düzeyineahndığında, toplumsal süreçler yelpazesi içinde, birkaç genel kalıbınya da "düzenliliğin" izlendiğini görebilme olanağı doğabilir. Bu bize,

erken devletin insan toplumunun gelişmesinin genel çerçevesi içindekiyerini daha kesin olarak saptama gücünü verecektir. Yukanda sözüedilen "düzenlilikler"in neler olduklarını, onların karakteristiközelliklerini saptadıktan sonra, bu konuda, daha önce formülleştirilensorulan, Yirmisekizinci Bölümde yaratlamaya çalışacağız.1. ERKEN DEVLETİN KÖKENLERİ SORUNUNUN BOYUTLARI

Ömekolay çalışmalarımızın kökenler hakkında sağladığı her türlüveri gözöhüne alındığında, genel görünüm, erken devletlerin daha öncevar olan örgüt biçimlerinden yavaş yavaş geliştikleri yönündedir.Erken devlet elbette "herhangi bir kimse tarafından icat edilmiş ya da

277



keşfedilmiş" değildir (Krader. bu kitapta s. 150). Bu bakımdan yalnızcaiki örnek, yani Mısır ve Jimma örnekleri daha ayrıntılı olaraktartışmayı gerektiren bir nitelik taşımaktadır.

Mısır söz konusu oldukta, Janssen, onun devlet öncesi durumuhakkında hemen hiç bir şeyin bilinmediğini belirtmektedir. Hatta Mısır hakkında, "anababasiz buluntu bir bebek" deyiminikullanmaktadır. Eğer dıştan, örneğin Mezopotamya'dan etkilenmişse, bu etkiler son derece sınırlı kalmış olsa gerek ve devletin oluşumuüzerinde gözle görülür herhangi bir etkide bulunmuş olmasa gerek.*Aslında, kesin ölarak bilinen tek şey. Yukan Mısır ile Aşağı Mısır'ın

birleşmesinin, içinde savaşın da rol oynamış ''olabileceği'' oldukça ağu bir süreçle gerçekleşmesidir. Elimizdeki veriler, bundan daha kesinsonuçlara varmamıza izin vermeyecek derecede kıttır. Devlet öncesi

Mısır ülkesindeki koşullar, bugün için, çözülememiş bii‘ bilmece olmaniteliğini korumaktadu-.

Buna karşılık, Jimma hakkındaki veriler bol. Lewis,'Jimma AbbaJifür devleti için ondokuzuncu yüzyılın birinci yarısında kurulduğunusöyleyip, "siyasal yapı ve kültür bakımından öteki devletlerdenfarklılık gösteren kendi karakterini hızla geliştirdi" değerlendirmesinde

bulunmaktadır (Lewis. bu kitabın İngilizce 1978 baskısı, s. , 21). Sözkonusu gelişme, devlet biçimindeki örgütlerin daha önce birçok kerelerdoğuşuna tanık olunmuş bir çağda görüldü. Ayrıca. J im m a yöneticileri, daha önce, erken bir aşamada, dıştan getirdikleridanışmanların Ve politika uzmanlarının yardımından yararlanmış

bulunuyorlardı. Bu koşulların Jimma'mn

hızla "ergin devlete geçişevresi"ne doğru gelişmesinin nedenlerini açıklamaya yettiğinidüşünüyoruz. Bundan başka "geçiş evresi"nin birçok karakteristiközelliği, daha devlet öncesi durumunda hazır bulunmaktaydı: bunlar,içinde, ülke, komşuluk, dostluk ve grup etkinliklerinin dayandığı,gönüllü dernekleşme ilkelerine yaslanan, akrabalığa dayanmayan birtoplumsal örgütlenme biçimi ile, toprağın belli soydan gelen graplairca

sahip "olunmaması" gibi özellikler vardır.* Mısır uygarlı|ı üzerinde genel olarak Mezopotamya etkisi için bak.H. Frankfort, f/yg</r/ıSı« Dogıyı,/(Mezopotamya ve Mısır) çev. A. Şenel.Ankara, 1989, Verso ve İmge yayını, kitabm "Ek” bölümü (ç.n.).

278



Fried'i (1%7) izleyerek devletin ilksel (pristine) ve ikincil (secon-dary) türleri aynmını (bu kitabın Üçüncü Bölüm'ünde) yapan Haza-nov'a katılıyoruz. Gerçekten Mısır. Tahiti olasılıklaâa Ankole, Havai ve Çin, ilksel eıken devletlerin örnekleriydi. Öteki ömekteriıniz, büyük bir olasılıkla, ikincil türden erken devletlerdi; ki bu, onlannkendilerinden önce kurulmuş olan ya da aynı bölgede bulunan benzeritoplumsal yapıların etkisi altında geliştikloi anlamına gelmektedir. Buda onlann maddi koşullarının, ilksel erken devletlerin koşullanndanfarklı olacağımn işaretidir (ikincil devletler hakkmda karş. aynı zamamda Lewis, 1966:402 Hazanov, bu kitap, s.l 15). Koşullan öyle de böyle de olmuş o l^ . Kem ilksel hem ikincil aken devletler, hızlı olmayan

bir gelişme göstermiştir ve devlet öncdsi dönemin birçok kurumu, erken devlet içinde varlığını sürdürmüştür. Bu olgunun kabul edilmesi,devletin doğduğu zamanın kesin bir tarih olarak verilnfesi olanağının bulunmadığının da teslim edilmesi demektir. Her bir tekil erken devletthueğinde (heıhangi bir kesin adımdan söz etmek yanlış değilse) ^vle-te varan kesin adııhm ne zaman ve nerede atıldığmı gerçekten bilmiyoruz. Yavaş yavaş gelişme kavramı, bize, belirgin olmaktan oldukçauzak süreçleri gözönüne alarak düşünmemizi gerektiren nedenleriartınr. Söz konusu gelişme, antrc^loğun ya da tarihçinin, daha sonraki tarihlerden geriye bakış (retroı^ktif) yoluyla gken devletin karakterristik özelliklerini oluşturan belli bazı kurumlann varlığıyla birdenbirekarşılaşacağı noktaya dek, Çok ağır ve sezilmeyen bir süreç izledi (karş.Smith, 1977:13). Bunların kesin olarak ne zaman doğduklanm kimse

bilmiyor; ama bazı örneklerde, o çağın önderleri, yeni bir durumungelişmiş olduğunu ya da yeni bir kurum yaratma zamanının geldiğini

anlamış, veya zamanın, var olan kurumlan yeniden örgütlendirthekiçin uygun olduğunu kavramış olmalılar.' Yeni yasalar, yeniörgütlenme biçimleri, ya da yeni mitossal antlar? getirerek bunu(sözde ya da gerçekte) yaptddannda, tarihte, söz kcaıusu devletin kurucu atalan olarak sunulurlar; aslında yaptıklan, büyük birolasılıkla, daha önce zaten var olan eğilimleri "ortayaçıkarma" işinden başka bir şey değildir, ama böyle bir saptamada bulunmakda, onlann önemleriniya da dehalannı yadsıma anlamınagelmez. Ankole erken devletininyöneticisi IV. Ntare,Çin erken devletininÇoü hanedanının büyük ege-* Bak. s. 187 (ç.n.).

279



meni WauWang, A z lek lm n büyük yasakoyucusu I. Montezuma, Ankor erken devletinde devlet dininin örgütlendiricisi II. Jayavarman,tüm bir kıtaya boyun eğdirmeye kalkmış olan Moğol yöneticisi Cengiz Han, V'o/fa devletlerinden Moogo'nun Varga, Yatenga'nm Kangoadlı yöneticileri, Maurya devletinin örgütleyici kralı Asoka, Büyük

fnka Paçacutek ve Havai erken devletinin yöneticisi Kamehameha, hepvar olan îbelli eğilimleri açığa çıkaran ya da bazı ivedi sorunlaraçözümler bulan kişilerdir. Ve bu eylemleriyle "kum saatinde ayak izlerini"* bırakmışlardır.

Târihin genel eğilimleri mi "Büyük Adamlar" mı sorunu, sayısıztartışmaların ve polemiklerin konusunu oluşturmuştur (karş. White,1949:233-281; Claessen, 1970:198 ve 1104., 1105. notlan; Harris,1968:328). İnsanlığın evriminde "Büyük Adam" için ayu-dığımız bu -yerin söz konusu tartışmayı sona erdireceğini düşünmüyoruz. Bununla

birlikte, tarihin gidişinde yadsınamaz bir etkisinin bulunduğunu belirtip, ama etkisini ancak özellikle elverişli koşullar altındagösterebildiğini söyleyerek, evrimin olduğu kadar "Büyük Adam"olgusunun hakkını verdiğimizi sanıyoruz.

Erken devletin gelişmesinde göze görünür bir süreklilik [kesintisizlik] vardır. Şeflikte karmaşık bir toplumsal yapı hazır bulunmaktaydı;aynı biçimde, şefin konumunu güçlendiren bir olguyla, kendisine yasallık kazandmna yollan da hazırdı. Merkezileşme eğilimleri, devletindoğuşundan çok öncelerinden beri görülürken; [toplumsal] eşitsizlik,toplumsal gelişmenin devletten önceki evreleri için de karakteristik birözellik niteliği taşımaktaydı. Fried'in (1967) Service'in (1971, 1975)Goldrnan'ın (1970) ve Cameiro'nun (1970b) yapıtlan, bunlann hepsi,söz konusu eğilimlerin erken devletin doğmasından çok öncelerigörüldüklerini, inandırıcı biçimde göstermektedir. Bunlara burada(örneğin toprak üzerinde komünal sahiplik, aile ya da klan

başkanlarma bağlılık gibi) erken devlet öncesi evrelerin karakteristiközelliklerini oluşturan eğilimlerin'birçoğunun, devletin oluşumundansonra yok olmadıklarını eklemeliyiz. Bu durumu anlatırken NatalyaKoçakova, Yoruba ile ilgili bölümünde, eıken devletin "ikili karakteri"dediği şeyden söz ederek, onda hem bir kabile hem bir sınıif toplumu-** "Tarihte iz bırakmışlardır" anlamında bir deyimle Ing. "footprints in the sand of the time" (ç.n.).

280



nun özelliklerinin bulunduğuna işaıet etmektedir. Gürcistan erken devletleri hakkında Korahaşvili, aym şeyi söylerken, Gurevich Norveç ileilgili çözümlemesinde, bir önceki evrenin kurumlannın bir sonrakindeortadan kalkmaması olgusunun gözönüne alındığında, haklı olarak[devleti] tiplere ya da evrelere ayırmanın neredeyse olanaksız olduğunadeğinmektedir. Estellie Smith aynı görüşü dile getirmekte, ama "sosyokültürel örgütlenmenin basit biçimleri silinip yokolmamış. ya daancak fosilleşmiş bir biçimde varlıklannı sürdürmüş olmakla birlikte,daha geniş bir ortakbiçimlenişin (konfîgürasyonun) uzmanlaşmış

parçaları durumuna gelecek biçihıde uyarlanmışlardır" (a.y; 12* italikler Claessen ve Skalnik'in) değerlendirmesini eklemektedir. Devlet

öncesi düzey ile devlet düzeyinin aıasındâ kesin bir ayrım yapacakçizginin çekiUnesinde bu formülleştirmeden yararlanılabilir.

2. ERKEN DEVLETİN DOĞ UŞUNDAN SORUMLU ETMENLER

Birinci Bölüm'de devletin kökeni hakkındaki bazı kuramları enine boyuna tartıştık. Burada, erken devletin kökenlerini geniş birgenelleme içinde inceledikten sonra, bu konuda daha özgül şeylersöylemeye çalışacağız. Tartışmamıza olgulara dayanan bir temel

sağlamak; için, oluşumlarının ayrıntıları örnekplay deneme yazılanndasunulmuş olan devletlerin konumuzla ilgili "tarihçelerinin"** anaçizgilerini ortaya koyacağız.

Ankor örneğinde, Hindistan'dan gelen yeni düşüncelerin vetekniklerin, bu ülkede daha gelişmiş tanmsal üretim biçimlerinin veticaret, savaş, çapul akutları yöntemlerinin sunulmasına yolaçan itilerisağladıkları görülür. Bu yeni yöntemler de, daha sıkı ve etkili biryönetsel örgütün oluşmasında itici rol oynarlarken, II. Jayavarman buyönetime etkili yasalar kazandmnıştu-.

Ankoie örneğinde [göçebe] çoban Hima gruplarının, onbeşinciyüzyılda bataklıklar bölgesinin belli bir yerine yerleştirdikleri görülür.Bu bölge pek az insanın yaşadığı bir yerdi. Buralarda ancak, oraya

buraya dağılmış az sayıda tarımcı.[topluluk] yaşamaktaydı. OnlarlaHima toplulukları arasında neredeyse hiç bir ili.şki yoktu. Onsekizinciyüzyılda karşılaşılan kuraklıklar ve açlıklar [aralarında] bir dizi* M. EMellie Smilh. Questions of Urban /t/ta/ysM, (1978’de baskıdaki kitabı-ç.n.);** Ing. "case-histories" (ç.n.).

281



kapışmayı ve savaşı başlatan tetiği çekti. Savaşta yenilgiye ügt'ama veyeni savaş korkuları, bir savunma aygıtının örgütlendirilmesineyolaçtı. Yabancı joıdınlarla evlenme, yöneticiyi ariştokrasidetı kopardı.

Dıştan "davul” kültü alındı. Kıtlıklar ve savaşlar, içinde [çoban] Himatopluluklarıyla İarımcı Bairu toplulukları arası ilişkilerin yavaş yavaşdaha gelişkin biçimler aldığı Ankole toplumunu biçimlendirenetkilerini sürdürdüler.

örneğinde, Azteklerin topluluklarının, gittikçe artan nüfus baskısı kırununa. çevrelerindeki topluluklara, mal biçiminde aldıklarıharaçlar yükleyerek çözüm bulmaya’çalıştıkları görüldü. Bu çözüm

savaşlara ve fetihlere: savaşlar ve fetihler de. daha büyük bir örgüt,daha fazla vergilendirme ve daha etkili bir yasalhk kazanduma gereğiniyarattı.

Fransa örneğinde de, artan nüfus baskısı, tarım alanlarınıngenişletilmesi, toprak kiralama-kullanma (tenure) uygulamalarındadeğişikliklere gidilmesi, daha büyük bir artı üretme gereğininduyulması, siyasal erkin, özellikle aristokrasinin vergilerden ve

haraçlardan daha büyük gelirler sağlaması temeline dayandırılarakartuılması gibi birçok gelişmeyi harekete geçirmiş görünüyor; Savaşda daha fazla ve daha iyi örgütlenme gereksinimini artırdı. Bunlara ekolarak, daha önceki devlet yapılarının kalıntılarının da taılıştığımızdevletin [Fransa erken devletinin] oluşmasmda rolü oldu.

Havai devletleri ancak büyük şefler arasında yapılan bir tür antlaşmanın gerçekleştirilmesinden sonra doğabildi; çünkü bu antlaşmakimi şeflerin, ardı arkası kesilmeyen savaşları, daha istikrarlı birörgütlenme geliştirebilmelerine yetecek kadar uzun bir süre dizginleye- bilme olanağmi yaratabilmişti; söz konusu daha istikrarlı örgütler ise.düşmanlıkların yeniden başlamasıyla, genişleme hareketlerinikışkırtmıştır. Bu ülkede, bir dizi fetih ve fethedilen toprakların gerialınması, erken devlet döneminin karakteristik özelliğini oluşturdu.

G m/ c /s /ö /İ devletleri, yabancı istilacılara karşı savunma gereksiniminin bir ürünü olarak doğmuş görünürler. Bu yolda, önderler arasındaittifaklar oluşturulmuş ve önderler daha büyük erk konumlarınayükselmişlerdi. Ayrıca, nüfus artışı daha karmaşık bir örgütlenmeyegidilmesini gerektirmiştir.

282



/nita yöneticiler, uzunca bir süre için. And Dağlan bölgesinin birçok şefliklerindeh yalnızca birisinin yöneticisiydiler. Ancak en büyük rakiplerinden biriyle girişilen savaşta elde edilen bir zafer,

devletliğe (statehood) varacak yolu açmıştır. Toprak ilhakı Ve hükümetaygıtının baskısıyla harekete geçirilen üretim artışı, daha geniş ve dahakarmaşık bir örgütlenme biçimine, o da savaşlara ve fetihlereyolaçmıştır.

Jinmm örneğinde, bölgede daha önce oturanlan büyük ölçüde sürüpyerlerini aldıkları anlaşılan Galla grupları, yeni ülkelerineyerleştiklerinde karma tanm yapan çiftçilerdi. Çevreleri daha önce

kurulmuş devletlerle kuşatılmış olarak, birbirleriyle olduğu kadar budevletlerle savaşmışlar; topraklann, ticaret yollarının ve pazarlarındenetimini ellerine geçirmek için yanşmışlardır. Devlet, birbiriniizleyep yerel fetihlerin bir sonucu olarak, bir Galla grubunun ötekileriyenip yönetimini ötekilere dayatmaya başlamasıyla doğmuştur (H.S.Lewis'den kişisel görüşme yoluyla sağlanan bilgi).

Kaçari devleti, Hindistan altkıtasımn kuzeydoğusundaki dağlık bölgelerde doğmuştur. Devletin doğmasından önce bile, klan siste-minde bir çözülme görülmüştü. Soyağacı çevresinde toplanmış grup-ların yerini yava§ yavaş, toplumsal ve mesleksel konuma göre oluşangruplar almıştır; ki bu da toplumsal eşitsizliğin artmasına yolaçmıştır.

Nüfusun çoğalmasıyla birlikte, bu grupların sayısı da artmıştır. Aidiarkası kesilmeyen savaşlar, toplumun ileri gelenlerinin konumlarınısağlamlaştırmıştır. Askeri önderlerin büyük bir etkiye sahip olduklarıgörülmüştür. Sosyopolitik kavramlar kadar teknik kavramları da,

çevrelerindeki devletlerden almışlarda" ve bu kavramlann Kaçari devle-tinin oluşumu üzerinde büyük bir etkisi olmuştur. .

Küba devleti örneği, şeflerin baskısmın itelediği bir toplumsal artıüretiminin, dahıj karmaşık bir yönetsel aygıta nasıl olanak verdiğinigöstermektedir. Toplumsal artı üretimi, bunun yanı sıra, sadıkhizmetçilerin ödüllendirilmesinde kullanılan lüks malların üretilmesiolanağını da yaratmıştır."Vansina, bu sürecin diyalektik niteliğine

dikkati çekmektedir: bürokrasi ve üretim, karşılıklı olarak birbirleriningelişmesini itelemişler ve ikisi birlikte, daha karmaşık bir ideolojiningelişmesini besleyen etmenleri oluşturmuşlardır.

283



Maurya için de aynı şey söylenebilir: bir.arlının üretimi, devletörgütünün gelişrnesini Oîanakir kılmış, devlet örgütü de artıüretiminin artmasını desteklemiş; bunun yanı sıra ve bunun bir ürünü

olarak, ticaretin ve pazarların gelişmesini beslemiştir. Bu ise, hukukunve düzenin kurulması gereksinimini yaratıp, yeni toplumsalkategorilerin [yeni tabaka ve sınıfların] doğmasına yolaçmışür.

Noı-veç örneğindeki.gelişmelerin tetiği, geniş ailenin çözülmesiyleçekilmiş görünmektedir. Geniş ailenin çözülmesi, bu ülkedekikaynaklann kıtlığının bir sonucu olarak görülmüş olabilir (karş. Wolf.1966:72). Söz konusu çözülme "bönder"in etkisinin azalmasına

yolaçmış. o da zamanla, birkaç bölgeyi boyun eğdirmeyi başaran belli bir yönetici ailenin yavaş yavaş siyasal erk konumuna yükselmesineolanak veınıiştir.

Iskilya örneğinde, göçebe İskitler ile birkaç tarımcı kabilearasındaki ilişkiler, devlet oluşumunun harekete geçirildiği başlangıçnoktasını oluşturmuştur. Göçebelerin tarımcılar üzerinde kurduklarıtahakküm, o ya da bu türden bir örgütün kurulmasını gerektirmiş

[ondan] yavaş yavaş devlet sistemi gelişmiştir (karş. aynı zamandaHazanov, 1975:340). Gerçekten, Iskitya, Oppenheimer’in "fetihkuramı" için biçilmiş kaftan, klasik bir örnektir.

Tahiti, nüfus artışının, bir soyağacının eski ve yeni dallarınınüyeleri arasındaki toplumsal açıklığı nasıl alUi’dığını göstermektedir.

■Söz konu.su açıklık öylesine artmıştır ki. her iki grup da endogam(içten evlenen) topluluklar [birbirlerinin üyeleriyle evlenmeyen

topluluklar] durumuna gelmişlerdir. Toprağa .sahiplik ve toplumsalkonum, soyağacı sisteminde sahip olunan yere bağlıydı; topluluğun bir yöneticiler grubu ve bir de yönetilenler grubu olaıak bölünmeyeuğıaması, bunun sonucu olarak doğan bir olnşumdu.

Volta bölgesinde, sürekli saldırıya ve yağmaya uğrama tehlikesininvarlığı, insanları daha eddli bir korunma ve [daha yetkili bir] önderlikaramaya yöneltmiş görünür. Siyasal birlikte görülen, bu koşulların

ürünü olan gelişmeye, köy topluluğu çapını aşan bir ideoloji eşliketmiştir. Bu, zamanla ve büyük ölçüde dış (siyasal) baskılarınsürmesinin de etkisiyle, iç ilişkilerin bir kararlılık kazanmasınayolaçmıştır.

284



örneklememize aldığımız devletlerin bu yoğunlaştırılmış tarihçeleri, onlarda görülen belli bazı kalıplan ya da düzenlilikleri ortayaçıkarma işini kolaylaştırmaktacbr. Bize göre, başhca genel karakteristikÖzellik, devletliğe yönelen gelişmenin tetiğinin, tüm örneklerde, çokzaman önce başlamış bir eylem ya da olay tarafmdan çekildiği, ve sözkonusu eylemin ya da olayın "özellikle bu hedefe" [devletliğeulaşmaya] yönelik olmadığı gerçeğidir. Deyletliğe uzanan gelişmeninöteki apaçık karakteristiği, her zaman bir çığ etkisi göstermesidir; birkez harekete geçince, gittikçe büyüyüp hızlanmasıdır. Bu, incelenentüm gelişme süreçlerinde gikülen bir durumla, olgularla yarattıkları etkiler arasında Mrbirlerini "karşılıklı destekleme" biçimindeki ilişkinin

bir sonucudur. Böylece bir "pozitif geribesleme" olgusundan söz ede biliriz. Bü da Sahlins'in (1972:140) ekonomi ile politikanın birliktegeliştikleri yolundaki görüşünü destekler niteliktedir. Aynı biçimdeverilerimiz, Cohen'in (elinizdeki kitabın İkinci Bölüm'ünde s. 44'de)ileri sürdüğü şu gözlemiyle uyuşmaktadu;

"[Söz konusu] Etmenler takımınm her biri, ya da herhangi bir tekiletmen bir kez doğup^gelişince, öteki etmenleri harekete geçirip,onlara geribeslemede bulunur; onlar da sıralan geldikte, devletingenel çizgisinde değişikliğe yolaçarlar. Bir toplum ya da toplumlargrubu, farklı kökenlerden gelmiş olsalar da, devletliğe doğruharekete geçtiğinde, söz konusu gelişme nerede görülmüş olursaolsun, göze çarpacak derecede benzer bir sonuca ulaşmaktadu-."

Tarihsel ilefleme yanı sıra, bazı örneklerde karşılıklı olarak birbirlerinedenk düşen etmenler takunının etkili olduklan anlaşılıyor. Söz konusuetmenler bir bir ortaya konup, herbirinin önemi tek tek afaştlnlabilir.Bunu yaparken gerçek tarihsel süreçte smalannm değiştiğinin görüldüğünü, öte yandan her zaman tümünün mutlaka görülmesi zorunluluğunun bulunmadığını belirtmemiz gerekir. Söz konusu etmenlerşunlarchr:(1) Nüfus artışı ve nüfus baskısı;(2) Savaş, savaş tehlikesi ya da fethedilme tehdidi, çapul akınlan;(3) Fetih;

(4) Üretimde artış ve toplumsal artıda, haraç-vergide, gönençte artışlar;(5) İdeoloji ve yasallık kazanduma;(6) Daha önce kurulmuş devletlerin etkisi.

285



(1) Nüfiıs Baskısı etmeni - Nüfus artışı ile yaratılan nüfus baskısı,yiyecek elde etme amacını taşıyan akınlan harekete geçirebilir; ya dasöz konusu ülke içindeki üretim eksikliğini kapatmak için ülke dışındayaşayan bir grubununJiaraca bağlanmasına yolaçabilir (Ankole,

Aztek). Bu, savaşı ya da savaş tehdidini; bunlar isç, daha güçlüöntterimn ve daha iyi bir örgütlenmenin ortaya çdanasını çağınr; sözkonusu önderler ve örgütlenmeyse, fetihler yapılabilmesi olanağmı

y&Tir {Ijıka.tskitya}.

Nüfus baskısı, bunlar yerine, üretimin artmasını kışkırtabilir;üretim artışı (Fransa ve Küba örneklerinde görüldüğü gibi) şonuçta

bolluğa yolaçabilir; bolluk, karmaşık bir devlet aygıtının gelişmesiolahaklarım sağlar; böyle bir aygıt ise, yeniden, üretimde artışıiteleyebilecektir. Nüfus baskısı, geniş aile kurumunun çözülmesinigetirebilir (Norveç) bu da yöneticiye merkezi bir yönetim kurmaolanağını vörebilir (karş. Wolf, 1966:70 vd.). Bunun tersine olarak,nüfus artışı bu tür [geniş] ailelerin büyümesi yolunda etkide

bulunabilir, bu durumda da, söz konusu aileler içinde soyağacmıh eskive yeni dallan arasındaki açıklık, birleştirilmeyecek kadar artabilir

(Kaçari, Tahiti). Nüfus artışı, etkileri yalnızca ülke topluluğu içinde değil, aynı

zamanda çevre halkları üzerinde de görülen bir iç gelişmedir.Verilerimiz, Carneiro’nun (1970a) nüfus artışının çevresel vetoplumsal koşullar üzerine sınırlayıcı etkisine ilişkin düşüncelerinidestekler görünmektedir. Webster'in (1975) savaşın ya da savaştehlikesinin, daha güçlü önderlerin ve daha iyi bir örgütlenmenin

doğmasını çağıriğ ı varsayımı da, derlediğimiz verilerce onaylanmakta.Dahası, Fried'in (1967) ve Kottak'ın (1972) nüfus artışının ya da nüfus baskısın ın ro lü hakkındaki görüşleri de bulgularım ızcadesteklenmektedif.

Ama bu sonuçlar, Wright ve Johnson'un İran verileri üzerineyaptıklan çözümlemelere (1975) dayanarak ulaştıkları bulgularla nasıluzlaştmlabilir? Söz konusu bulgular "devletin oluşumunun hemen

öncesinde nüfusta azalmanın görüldüğü bir dönem" bulunduğunugöstermektedir (1975:276). Bunun olası bir açıklaması, toplumunsosyoekonomik yapısı ile ülkenin gizilgüçleri arasındaki veya söz

286



konusu sosyoekonomik yapı ile ülkenin hem gizilgüçleri hem kültürelkonumu arasındaki dengenin bozulması olabilir (karş. Van Bakel,1976:22 vd.). Yani yaşam koşullarını yaratmak için yeni birtoplumsal örgütlenme tüıline gereksinim duyulmuştur. Böyle yeni birtoplum.sal örgütleniş biçimi etkili olmadıkça, halk ya dışa göçetmeeğilimi gösterecek, ya da çatışmaların yiyecek darlıklarının vb. acısınıçekecektir. Yeni bir örgütlenme biçiminin gelişmesini zorlayantoplumsal güçler, nüfusta görülen bir azalmaya karşın etkilerinisürdürüyor olabilirler. Ama yeni yapı bir kez durulunca, nüfus, artmayönünde yeni bir iti kazanacaktır. Böyle bir varsayım, Polgar’ın.sosyopölitik değişikliklerin, nüfus artışının başlamasından [az] önce

ortaya çıktığı yolundaki görüşünde (1975:10) az çok destek bulmaktadır.

(2) Savaş ya da Savaş Tehlikesi ve Akınlar Etmeni - Savaş, sayaştehlikesi, çapul akînları; ya da akınlara girişme, haraçlar toplamagereksiniminin duyulması, dayandıkları düşünceler ya da nedenler neolursa olsun, hepsi de aynı sonuçlar, yani ister savunma, ister saldınamaçlarıyla olsun, daha güçlü önderlerin görünmesini ve daha iyi veya

daha güçlü örgütlerin ortaya çıkmasını doğurur (Ankole, Aztek, Gürcistan, Havai,hıka, Jinvna, Kdçari, Volta). Bu tür örgütler, silahlı birliklerin beslenmesi, savaşçıların ödüllendirilmesi, ve yollar,tekneler, casuslar, haberciler gibi kimseler ve araçlar kanalıyla daha iyi

bir iletişim sisteminin kurulması için yiyecek maddelerinin ve ötekimalların düzenli olarak sağlanmasını gerektirir. Böyle bir durumda,şaşmaz biçimde, artı üreten üreticiler üzerinde baskı kadar, haraç almauygulamalarıyla karşılaşılu-. Bu konuda da, yukânda verdiğimiz birkaç

satıra sıkıştınimış tarihçeler, Webster'in [savaşın etkilerine ilişkin]yakandaki varsayımım desteklemektedir. Savaş, devlet olu.şumuna"yolaçmış değildir”; ancak, savaş, ya da savaş tehlikesi, ve detoplumsal baskı, devlet oluşumunun "ileri noktalara" ulaşmasında

büyük ölçüde etkili olmuştur (karş. Nettieship, 1975:82 vd; Corning,1975:;^75 vd.). Bu varsayım aynca Service'in (1975:299) "toplumun

bir parçası olmanın yararlarının öteki seçeneğin [toplumun dışında

kalmanın] yaıarlanna ağır basacağı apaçıktır" biçimindeki görüşünü deonaylamaktadır. Söz konusu koşullar altında korunma gereksinimininduyulacağı ortada; bu gereksinimin bir sonucu olarak, bir devletin

287



üyesi olmak, onun üyesi olmamaklan daha iyi bir durum olarakgörülmüştür. Ayrıca Lowie'nin "gönüllü dernekleşmenin" devletoluşumunun kaynaklarından "birini"* oluşturduğu düşüncesinin,

örnekolay çalışmalarımızdan elde edilen verilerin bazılarıncaonaylandığına da inanmaktayız.

(3) Fetih Etmeni - Örneklememize aldığımız birçok devletindoğuşu üzerinde fetihlerin kesin bir etkisinin bulunduğu görülmüştür.Bununla birlikte, yalnızca Moğolistan \e. hkitya devletleri ve belki deVolta devletleri ve Zande, devlet örgütleri oluşumlannı. Oppenheim-er'ın verdiği anlamda "fetihe" borçlu görünürler. Göçebe çobanların

tarımcı halklar üzerinde tahakküm (domination) kurması durumuyla[örneklememiz arasında] yalnızca /sldtya ve Moğolistan'da karşılaşıldı. Ankole erken devleti başlangıçta tanmcı halklar kümesine boyuneğdirme olgusuna "dayanmıyordu". Bu, çok sonraki bir dönemdegerçekleşti ve o zaman bile geniş çaplı bir olgu değildi. Aynı bölgedeyaşayan çobanlarla tarımcılar [çiftçiler] arasındaki ilişkiler, bu devlette,sonuna dek önemsiz çapta kaldı. Ne var ki, Cohen'in sağladığı (elinizdeki kitapta ve aynı zamanda Cohen, 1974, 1977'de sunduğu) veriler,çoban toplulukların tarımcılar üzerindeki tahakkümünün devletinoluşumuna yolaçtığı başka örneklerin bulunduğunu göstermektedir.

Erken devletin oluşumunun bir etmeni olarak fetihten söz edilenöteki örneklerde (Ankor, Aztek, Havai, hıka, Jimma, Maurya) sözkonusu fetihin aynı geçim biçimine sahip halklar arasındagerçekleştiği görülür.

Fetihin erken devletin oluşumuna mı yolaçtığı; yoksa tersine,erken devletin oluşmasının fetihe mi yolaçtığı belli değil. Fetih,toprağın işgal edilmesi ve halkların söz konusu (yabancı) bir siyasalörgüt içine alınıp onunla bütünleştirilmesi olarak yorumlanırsa, ozaman, bunu [bütünleşmeyi] gerçekleştirecek gerekli kurumların,ancak devlet düzeyinde karşılaşılabilecek şeyler olduğunu ilerisüreceğiz. Ama eğer fetih, bir grubun ötekisi üzerinde tahakkümkurmasıni kışktırtan bir siyasal yapının gelişmesi sonucunda, farklı* Bu, bündan önceki, bundan somaki benzeri durumlarda, İngilizce baskıda italikleverilen, ancak kavram değerinde olmayan vurgulamalan, çift tırnak içine alarak vermeyi,italik vûrgulamalann bolluğuna bir çözüm olarak gördüm (ç.n.).

288



(ya da bazen aynı) geçim biçimlerine sahip iki grubun, bu yapı içinde birbirleriyle karışıp birbirleri içinde arimeleri anlamına alınıyorsa, ozaman fetih eyleminin [erken devletin dogmasından] çok daha önceki

bir evrede başlamış olabileceği apaçıktır. Hangi anlamıyla alınırsaalınsın, örneklememizdeki ancak birkaç örnek, Gumploıvicz’in veOppenheimer'ın "Ueberlagerungs" [fetih] kuramlarını desteklerniteliktedir.

(4) Bir Artı Üretme Etmeni - Toplumsal artı etmeni oldukça karmaşık bir sorun olarak görünmektedir. Arlının devletin varlığının gerekli bir koşulunu oluşturduğuna hiç kuşku yok. Bununla birlikte, bir

artı üretiıhiyle, şeflik evresinde, hatta olasılıkla daha öncesinde bilekarşılaşılır. Gene de, bir artının üretilmesi ile sosyopolitik örgütün[şeflikten] daha karmaşık bir biçiminin gelişmesi arasında sıkı bir

bağlantı vardu*. Bu olgu, örnekolaylanmızla ilgili yukandaki "tarihçeler" dizisinin tümünde açıkça göıêrilmiş bulunmaktadır. Büyüyen bir yönetim (hükümet) aygıtı, o ya da bu türden bir askeri güce, savunma amaçlan için olabileceği kadar saldırma amaçlanyia da duyula- bilen gereksinim, gelişen bir devlet dini, tüm bu gelişmeler, üretiminartmasını gerektirir; üretimde artış ise, bu kuramlarda daha ilerigelişmeleri olanaklı kılar. Bu aynı zamanda (daha Önce var olan) ticaretin ve pazarların gelişmesini kışkırtıp hızlandırmaya son derece elverişli bir durumdur{Aksum, Aztek, Fransa, Küba, Maurya, Yoruba).

Büyüyen bir artı, bir yandan, gönence (refaha) ve gösterişçitüketime, bunun yanı sıra, insan sayısında yiyecek üretimiyle ancak"dolaylı" bir ilişki içinde bulunan (aristokratlardan tutun zanaatçılara

dek uzanan) kimselerden oluşan bir artışa yolaçarken; öte yandan,gittikçe artan sayıda insanm ürettiklerinin gittikçe artan bir bölümünüteslim etme yükümlülüğü Ue,.yalnızca yiyecek üretimiyle uğraşmaya bağımlı kılınmalarına neden olur. Toplumsal konumlar (statüler)gittikçe daha katı bİr biçimde yapılandırılır. Ekonomik eşitsizlik,zamanla toplumsal örgütün kurumlannın kalıcı bir özelliği durumunagelir. Erken devlette görülen bu gelişmelerin sonucu, nüfusunuygulamada birbirlerine daha çok vergilendinne sistemiyle bağlanantoplumsal kategorilere, bir "yönetenler" bir de "yönetilenler" olmaküzere iki kategoriye kesin bir biçimde bölünmesine vanr.

289



Erken devletin oluşumunda, bir artimn üretilmesi, diyalektik birsüreçle, toplumsal eşitsizliği kurumsallaştırmak kadar, bir yönetimaygıtının geliştirilmesi gücünü de kazandıran çok önemli bir etmendir

(karş.Sahlins. 19.58; 1972:140).. Buraya kadarki tartışmalar, toplumsal eşitsizliğin, o ya da bu biçimiyle, devletin oluşumundan önce de bulunduğu (karş. bu kitabınİngilizce baskısının İkinci Kesim'inde Maretina'nın yazısıyla) dahası,onun inceden inceye geliştirilmesinin, devlet oluşumunun bir nedeninioluşturmaktan çok. onun bir ürünü olarak ortaya çıktığı sonucunagötüreÇektir. Toplumsal, eşitsizlik, gerçekten devletin

karakteristiklerinden birini oluşturmakla birlikte, onun doğuşundaönemli bir rol oynamiş görünmez.Kottak'm (1972) varsayımsal çerçevesi, bu görüşle kolaylıkla

uzlaştınlabilir. Öte yandan ulaştığımız sonuçlai', toplumsal eşitsizliğikanıtlarının köşe taşı olarak kullanan Fried'in (1967) kuramlarından büyük ölçüde ayrılmış görünmektedir. Fried bize, aslında, birinci planda toplumsal eşitsizliğin kökenlerini araştırmış, siyasal örgütün

evriminin araştırılmasına ancak ikinci planda yer vermiş görünüyor.(5) ideoloji Eimeninin Rolü - Bir toplumda ideoloji etmeninin yada "toplum mitosu" denen şeyin, veya yasallık kazandırmanın(meşruiyetin) rolüne, birbirleriyle sıkı ilişki içindeki bu kavramlarıoluşturan tüm etmenlerin rolüne, örnekolaylarımızla ilgili"tarihçeler"in hemen hepsinde değinilmiştir. Her örnekte, söz konusutoplumun önderinin, şefinin ya da egemenin konumunu yasal

göstermeye çalışan bir temel toplum mitosu (bak, YKÖ. 21) ilekarşılaşıldı. Erken devlete varacak gelişmelerin tetiğinin çekildiğinoktadat bu mitosun, ülke topraklarını savunma gereğinin, ya dakomşu hakların topraklarına akmlarda bulunma yüce görevininnedenlerini açıklama veya bunları haklı gösterme amaçlarınauyarlanması gereksinimi duyulabilir. Bu, genel olarak belirtmekgerekir.se, devlet ideolojisinin, yasallık kazandırma, açıklama ya dahaklı gösterme rolünü oynadığını göstermiyor mu? Bu tür bir etkinlik[eski mitosun' yeni koşullara uyarlanması işi] var olan kurumlaı ın daha

bir incelikle geliştirilmelerine, ya da daha önce (hazır) bulunaneğilimlerin ortaya çıkarılmasına yolaçabilir. Bununla birlikte biz,

290



ideolojik etkinliklerin, erken devletin oluşumu üzerinde ikincil önemde bir etkide bulunmalarından öte bir rolünün bulunmadığına inanmaeğilîmindeyiz; gene de, devletin daha sonraki gelişmeleri, onunetkisiyle gerçekleşmiş olabilir.

(6) baha Önce Doğmuş Devlet Sistemlerinin Etkisi Etmeni - Buetmenden Ankor, Jimma. Kaçari vç Maıaya örneklerinde söz edildi.Fransa örneğinde yalnızca ülkenin çevresindeki devlet sistemlerihakkmda değil, aynı zamanda devlet oluşumunun daha önceki evrelerihakkında da geniş bir bilgi birikimi bulunmaktaydı. OlasılıklaGürcistan örneğindeki ve belki ayni zamanda /sk/tya örneğindekidurum da böyleydi. Paha önce kurulmuş olan devletlerin etkisi,örnekten örneğe değişmekledir. Bununla birlikte, söz konusu etkilerin,tüm örneklerde ileride görüleceği gelişmeler için en azından bir türÇerçeve sağladığı söylenebilir. Gerçekten, çoğu ikiiKil [erken] devletüzerindeki etkileri bu yönde oldu.

Yukarıda anlatılanları özetlersek, bir artının varlığı kadar birideolojinin varlığı da, devlet oluşumunun gerekli koşulları olarakgörülüyor. Toplumsal eşitsizliğin incelikli bir biçim .alacak yönde

geliştirilmesi, böyle bir oluşumun nedenlerinden çok bir sonucu olarakgörüldü. Böylece, devletin oluşumunda en önemli etkilerde bulunmuşetmenler olarak, elimizde kala kala, nüfus artışı ya da nüfus baskısı,savaş ya da sâvâş tehllkea ile, âkmlaf, haraç, fetih ve diştdn alınıp

benimsenen düşünceler gibi efmehlef kalır.; Bu etmenlerin nasılişlediklerini, birbirlerini nasil etkilediklerin^ ve her öfnekteideolojinin, artının, ticaretin ve töplüinsareşitsiziiğin varlığıyla nasıl

bir karşılıklı bağlantı içinde bulunduklarını, yalnızca genellemeleredayanarak anlatma olanağı yoktur. Söz konusu etmenlerin, her birörnekte ortaya çıkış sıralan ne olursa olsun, tüm örneklerimizdeyarattıkları sonuç aynı oldu; yani sonuçta erken devlet doğmuş oldu.

Bu sonuçta, biz [Claessen ve Skalnik] kOndİrnizi, Cohen veHazanov'un, elinizdelu İcitabın kuramsal [Birifıci] kesiminde (bâk. aynizamanda Cohen,1977'de) dile getirilemdü^'nceleriyle temelde uzlaşmaiçinde bulduk. Öte yandan, Mzim' ğöiÜşİerirtiizie Krade^'inkiler atasında

bazı asal farklılıklar bulühmdkfatOT".''flü'ttüh nedeni, bizÇ göre,çöğueası, .Krader'in, erkeh' devletin b^ğür’j^dşüîlarıhdan çok ergindevletin karakteristik özellikleri üzerinde durmasıdır.

291



3. EMEKLEME EVRESİNDE ERKEN DEVLETBuraya kadar yapılan bütün tartışmalar,- etken devletin daha önceki

[toplumsal] biçimleıden, özellikle şeflikten nasıl ayudedileceği sorusu

nu doğurmuştur. Birinci Bölüm'de [erken] devletin sahipôldugunudüşündüğümüz birçok karakteristik özelliğini öne sürüp, bunlarındoğruluk derecderini Yirmibeşinci ve Yirmialtmcı bölümlerde araş-

. tırdık. Bununla birlikte, söz konusu karakteristik özelliklerden birçoğuyla, o ya da bu biçimiyle, gelişmenin [devletten] Önceki aşamâ-nnda karşılaşıldığı için, bunların devletle devlet öncesi biçimler arasında bir "sınır çizgisi" çekilmesine fazlaca yardımcı olmadıklan gö

rüldü. "Daha fazla", "daha iyi" ya da "daha karmaşık" gibi nitelemeler, bazı gelişmeleri belirtmede yararlı olabilirse de, yeni bir sistemin duru bir biçimde ortaya çıkması (kristalleşmesi) ancak, üstüste birikmiş etkiler sürecinin kenctisini belli bazı özelliklerin, yani şefliklerde "bulunmayan" ve hatta belli bazı niteliksel faiklılıklardan dolayı onlarda [devletlerde] bile hiç bir zaman "bulunamayabilecek" olan özelliklerindoğdukları yerieı^ gösterebilir. Estellie Smith'den bir ahntı daha yaparak belirtelim: "Ama, böyle bir düzeye, birbiri üzerine eklenen küçükküçük değişikliklerin [toplam] ağırlığının tüm sistemde kolaylıklar getirici bir düzeltmeye yolaçtıgı zaman ulaşılmış görünür" (a.y. s. 13).*

Niteliksel değişmelerin, yeni yeni özelliklerin geli^nesinin, yasallık kazandırılmış (meşru) erkin, (a) ister oylaşıma (kcmsensusa) isterzıhlamaya dayanarak olsun, merkezi hükümetin kararlarını dayatabilecek (b) ister oylaşıma ister zorlamaya dayanarak olsun, bölünmeyiönleyecek erk, biçiminde ortaya konmasına varan gelişmede görüneceğine inanıymnz. Bu iki erk türü elbette bir buzdağının görünen bölümünden başka bir şey değildir. Bunlar, karmaşık bir sosyopolitik örgütün varlığının, meıkezi hükümetin, toplumsal eşitsizliğin, güçler dengesinin, yeterli bir yasallık (meşruiyet) durumunun, yeterli devlet (gelir) kaynaklannın vb. öğelerin varlıklarının gelişmiş olduğunun "göstergeleridir". Yasallık kazandırma yönü üzerinde yukanda fazlaca dur-mamızm nedeni, çözümlememizin, erkin oylaşıma dayanan türünün,

zorlamaya dayanan türünden daha yüksek düzeyde bir gelişmişliği ortaya koyması yüzündendir (bu konuda şefliklerdeki durum için karş.* Bak. ». 281n (ç.n.).

292



Service, 1971:150; devletteki durum için bak aynı kaynak s. 167).Merkezi hükümetin aldığı kmmian uygulama gücüyle ilgili eık kendini özellikle, yasalahn ve hukuksal düzenlemelerin çıkarılıp uygulamasında ortaya koyar. Erken devletlerin "tipik" ve [ergin devlete]

"geçiş" türlerinde bu sorun k în bir çözüme bağlanmış göründüğünegöre, buradaki çözümlememizi "emekleme evresinde" erken devletdüzeyiyle sınırlı tutacağız.

Ankole örneğinden söz edilirken, egemenin ve saray adamlarınınönemli kararları aldıkları belirtilmişti. Bununla birlikte, yerel düzeyde,geniş bir kendi kendini yönetme alanı bulunmaktaydı. Birçok örnekteağır suçlar yönetici ve saray adamları tarafından yargılandı. Kararlann

uygulanmasmı sağlamak için, sarayda bir miktar silahlı hizmetçi bulunduruldu. Bairu'lar kendi yaşamlannı sürmüş ve Hîma'lardan ancak bazı konularda etkilenmiş görünürler. Devletin tüm yurttaşlarının vergi ödeme, ve askerlik hizmeti görme yükümlülükleri altında bulundukları belirtilmiştir. Havai devletinde, tüm önemli yasaları egemençıkarıp, tüm önemli kararlan egemen aidi. Sarayda bir silahlı hizmetliler grubu bulundu. Halk angarya işlerinde çalışmaya çağnlabildi yemal biçiminde (ayni) vergiler ödemek zorunda kaldı. Ayrıca, tüm erkekler askerlik hizmeti görme zorundaydılar. Vergi ödeme ve askerihizmetlerde bulunma yükümlülükleri avam halkı doğrudan etkiledi.Egeınen ve saray adamlan, bir dereceye dek ekonomik nedenlerle, birdereceye dek de siyasal nedenlerle, devlet içinde orayı burayı gezdiler.Yöneticinin yargı görevleri, herşeyi kapsayıcı bir kö/n< sistemininSürdürülmesi üzerinde yoğunlaşmıştı. •

Gurevich, örnekolayını işlerken kendisini erken devletin tek bir

dönemi ile sınırlamayıp, "emekleme evresinde" erken devletten [ergindevlete] "geçiş evresinde" erken devlete dek, erken devletin tümgelişmesini anlattığı için, Norveç son derece ilginç bir örnekoluşturur. "Emekleme" aşamasında, egemenin ya da merkezihükümetin rolü pek fazla artmış değildi. Egemen egemenlikkonumunu yerel "tink"lere kabul ettirebilmek için, her yere gezileryapmak zorundaydı. Kendisine genellikle silahlı bir yandaşlargrubunun eşlik etmesi olgusu, gezilerinin bu etkisini azaltmış olmalı."Bönder"ler egemene askeri hizmetlerde bulunmak kadar, ona birşeyler"vermek" yükümlülüğünü de kabul etmişlerdi. Yönetici, adaletdağıtımı-yönetimi üzerinde bir miktar etkide bulundu. Siyasal örgütü

293



dağılmadan tutan, onun kişiliğiydi. Devletin yasadığı ^ y u t düşüncesi,ancak gelişmenin başlangıç aşama.smda ortaya çıkabildi. Yereltopluluğun erki gittikçe azalnken, yöneticinin etkisinin yavaş yavaşarttığı görüldü.

Tahiü örneğinde, egemenin tellallarca duyurulan yasalar ve düzenlemeler çıkarma hakkına .sahip olduğu görüldü. Gerekli denetimler uzman kamu görevlilerince [denetçilerce] yapıldı; ve gerektiği yerde, onların buyrukları yöneticinin koruma birliğince uygulatıldı. Egemeninancak gelişigüzel durumlarda başyargıç olarak davrandığı görüldü.

Volta devletleri, merkezi hükümet ile köy şefleri arasında bir türdenge durumu gösterdi. Yargı sistemi az çok merkezileşmişti: ölümcezaları verme, egemene ait bir hakti. Saray çevresi, köy şefleriüzerindeki denetimi sürdürmek için sık sık bir yerden bir yere taşındı.Yöneticinin silahlı izleyiciler takımı, yöneticinin kararlarını uygulamayetkisine sahipti. Halk, vergi ödemek, askeri hizmetler görmek veÖteki hizmetlerde bulunmak zorundaydı.

Zande devletlerinde, merkezle halk arasındaki ilişkiler dolaylıydı:egemenin kararnameleri halka habeiniler kanalıyla duyuruluyordu. Egemen önemli davalarda başyargıç konumundüydı; davalılar alt kamugörevlilerinin kararlarını temyiz ettirmek üzere, yöneticiye

başvurabilirlerdi. Angaryada çalışma, a.skeri hizmetlerde bulunma vevergi Ödeme yükümlülüğü, burada da vardı. Yöneticinin elinin altında bir silahlı koruma birliği bulunmaktaydı.

Bize göre, Inı veriler, devletin "emekleme evresindeki" biçimlerinde, egemenin, ya da merkezi hükümetin, kararlar alıp bunları uygulata

bilecek gerekli erke sahip olduğunu rahat rahat gösterecek niteliktedir.Karşı çıkışları (muhalefeti) önlemek için kullanılmış olan silahlı yan-daşlarin varlığından, her örnekte söz edilmiştir. Fizik gücün, bağhlığısağlamak için gerçekten kullanıldığı durumlar ise. sınırlı sayıdaydı.

Belki /Vorveç dışında, egemen, yargı aygıtının tepesindeoturuyordu; bununla birlikte, bazı davalarda egemenin bu alandakietkinlikleri sınırlıydı.

Avamdan kimselerin, tüm toeklerde. vergiler ödeyip çalışmada veaskçri hizmetlerde bulunması olgusu, merkezi hükümetin konumununkendisine uyulmasını dayatmaya yetecek kadar güçlü olduğunu açıkçagöstermektedir.

294



Yukaııdaki verilerin bir değerlendüTnesi yapıldığında, "emekleme”evresinde erken devletin karakteristik özellikleri açıkça görülecektir.Söz konusu devletler, daha gelişmelerinin başlangıç evresindedirler.Kamu yönetimi aygıtları bazı eksiklikler gösterir ve çe.şitli görevleriyerine getirmede güçlüklerle karşılaşmaktadır. Halkın, şeflik evresisırasında gelişmiş olan bir karşılıklılık ideolojisine dayanan beklentile-ri.yönetici ile arasındaki büyük uzaklık, dengesiz bir karşılıklılık

biçimi ve ağır vergilendirme (karş. Sahlins, 1972:140-148) gibiyaşanan olgulara ters düşmektedir. Hükümet agıniiı. gelişmemişliği,ilkesel nitelik taşımayan, tek tek olaylar için verilen (ad hoc) karaıiankaçınılmaz kıjmışttr ve halk karşısında [kamu yönetimi aygıtından

çok] doğrudan doğruya egemenin kendisini bulmaktadır. Bazen iknayollarını desteklemede, bazen de örgütün yetersizliklerini kapamadagüç kullanma ve daha sık karşılaşılan bir durumla, güç kullanmak tehdidine başvurulmak zorunda kalınmıştır (karş. Service. 1975:295).

İleri sürdüğümüz öteki yeni özellik, bölünmeyi önleme gücü idi.Cohen (elinizdeki kitaijın ikinci Bölümü'nde ve Coheri, 1977'de) bukonu üzerinde önemle durmuştur. Onun görüşüne göre bu özellik,hatta, erken devleti şeflikten ayırdeden tek ölçütü oluşturmaktadır. Bugücün çok büyük bir önem taşıdığı noktasında onunla tam bir görüş

birliği içinde bulunmakla birlikte, merkezi hükümetin kararlarınıuygulama gücünü aynı derecede önemli görmekteyiz. "Bölünmeyiönleme yeteneği" sözüne "oldukça uzun bir zaman için" hiç değilse,eski yöneticinin yerine yeni yöneticinin geçmesinin yarattığı sıradansorunlar dönemini aşacak uzunlukta bir zaman için koşulunuekleyeceğiz. Çünkü, kısa bir süre sonra toplumu birlik içinde tutma

gücünü yitirip dağılan birçok erken devletle karşılaşılmıştır. Bu koşulakılda tutularak, tarafımızdan incelenen örnek erken devletlerinvarlıklannı belirli bir zaman süresi için sürdürüp, bu zaman süresiiçinde genellikle önemli gelişmeler göstermiş olmalarının bile, tek

başma, aynlmacı eğilimleri ^bildikle rini gösterdiğini ileri süreceğiz(çünkü, her bir erken devlet aslında, daha önce yapılanmış bulunan,devletin herşeyi kapsayan şemsiyesi altında "olmasalar" da varlıklannı

kolaylıkla sürdürebilecek yetenekte olan köyler, şeflikler vb.kuruluşlardan oluşur). Bununla birlikte, Kandert. Zande örneğinde bir bölünmenin bulunduğunu ileri sürmektedir.

295



Bölünmeyi önlemenin iki yönü vardır. Birincisi, güce ya da güçkullanma tehdidine başvurma yoluyla parçalan birarada tutma yeteneğiyle ilgilidir. Ötekisi, belli bir devlete ait olmanın, birçok kimseiçin, bir devlete ait olmamaktan daha yararlı olması gerçeğiyle ilgilidir(karş. Service, 1975:299, 301). Bu yönlerin her ikisi de, bazen hattaaynı zamanda olmak üzere, örneklerimizde gözlemlenebilecek durumdaydı. İkinci durumun [iki yolun birlikte kullanılmasının] birörneğini, Cuzco yakınlarında yaşayan halklar, tanınan "ayncalık yoluyla İnka" konumuna yükseltilip, Inka devletine ait olmalarından

büyük çapta yararlanırlarken, öte yandan, iyi örgütlü İnka oıdulannınöteki birçok grubu boyunduruk altına alıp, onları ancak güce başvurma

ya da güce başvurma tehdidiyle devletin sınnlan içinde tutabildikleritnka erken devleti sunmaktadır. Aynı durum, büyük bir olasılıkla, As-tek, tskitya, Jimnuı, Kaçan, Küba, Maurya, Moğolistan, Volta, Yoru- ba-Oyo ve Tjtncle gibi boyun eğdirilen gruplanıl başlangıçtaki çekirdeğioluşturan halka katıldıktan devletlerde de doğmuştu.

Erken devletlerin varlıklannı daha uzun bir süre için sürdürebilmelerinin, daha çok, fizik güç ya da askeri örgüt kullanılmasına bağlı ol

duğu görüşü doğru görünüyor. Bunlardan çok oylaşım (konsensüs)temeline dayanan "yasallık" ve bir "güçler dengesi" politikasının izlenmesi gibi etmenlerin, bu yönde kesin rolü olmuş görünmektedir. Birliğin böyle sürdürülmesi kendini, yalnızca eşitsizliğin sürdürülmesinde, hukuksal düzenlemelerin ve yasalann yüceltilmesinde değil, aynızamanda devletin çeşitli parçalan arasmdaki tutunumda gösterdi.

4. ERJCEN DEVLETİN SONUErken devletin yapısı, ilkece, karşılıklılık ve egemenin soyağacına

yakınlık kavramlanna dayanmış görünür. Bununla birlikte, erken devlet ne kadar gelişirse, bu ideolojik'öğenin rolü o kadar azalmışın. Devletin iş yönetimine ilişkin öğeleri ye yeniden bölüştürücü yönleri gittikçe daha fazla başat konuma geçmiştir. Bir süre sonra gelişen etkili bir hükümet aygıtı, devlet örgütünün varlığını, yöneticinin doğaüstügüçleri inancına ba.şvurulmasını gerektirmeksizin, ya da karşılıklılıkilkesine dayanan yükümlülükleri yerine getirme gereksinimi duyul-maksızın sürdürebilme yeteneğinde olduğunu gösterdi. Dolayısıyla,devletin ideolojik temelleri, artık "bu" kavramlara dayanmaktan kurtu-

296



lur kurtulmaz, erken devlet döneminin sona erdiğini düşünüyoruz. Eriten devletin [ergin devlete] "geçiş evresi" türüne giren örneklerimizden

birçoğunda, bu eski kavramların izleri hâlâ görülmekle birlikte, birçoğunun yavaş yavaş ortadan kalkmakta olduğu söylenebilir.

Aztek devletinde, yöneticinin yüksek konumu onun kutsallığınadayandırılarak yasallık kazandırmanın, meşru göstermenin yerini,yavaş yavaş "legalistik" [hukuka dayandırma yoluyla] yasallık aldı;

bunun üzerine egemen, kutsal yükümlülüklerinden çoğunu bıraktı vekarşılıklılık [ilkesi] ancak bir formalite durumuna düştü. Bu devlettegelişmiş bir bürokrasi örgütü, kendine [önemli] bir yer elde etti vetüm ilgiler ve etkinlikler devlet odağının çevresinde toplandı.

Çin örneğinde de böyle bir gelişmeyle karşılaşılır. Burada, belli biraşamada legalistik özellikler görünür duruma geldiler; kişisel sahiplikve özel sahiplik* de toplumdaki rolünü oynamaya başlat; Egemeninişlevi genel iş yöneticiliğine (menajerliğe) yönelecek biçimde değiştive egemenin soyağacına yakınlık ve karşılıklılık gibi özellikler,önemlerini ancak kuramda sürdürdüler.

Fransa örneğinde de, erken devletin sonunun başlangıcını görmeolanağı vardu. Elinizdeki kitapta [İngilizce baskısında] tartışılan,dönemden az sonra, egemenin konumunda, ritüel temellere dayanmaktan çıkıp hukuksal temellere dayanma yönünde, kesin bir değişmegörüldü (bu gelişmeler için karş. Teunis, 1973).

Jimma örneğinde, "ergin devlete geçiş" aşamasma hızla ulaşıldı. Egemen, konumunu güce dayandırdı. Egemenin soyağacına yakınlık bu ülkede neredeyse tüç bir zaman önemli olmamıştı. Baştan beri legalisrikyasallık yolu önemini korudu; ve üretim araçlan üzerinde kişisel sahiplik daha önce büyük ölçüde gelişmiş bulunuyordu. Egemenliğindayandınldıgı temellerde neredeyse hiç bir kutsal nitelik bulunmamak-taydı.

tHTieği için, aynı şeyler denebilir; aynı şeyler, Vansina'nın betimlendiği dönemde günlük yaşamm ritüel yanlarının alanı peksınuhyken, ticaretin ve pazarlarm ağır bastığı ve karmaşık bir güçlerdengesinin devlet sistemine hukuksal bir temel sağladığı bu erken dev

let için de söylenebilir. Egemenle akrabalığın derecesi fazla bir önemtaşmuyordu ve tqpndcta kişisel sahiplik öndeydi.* Ing, sırasıyla "persoaal ovvnersh^" ve "private ownenhip" (çjı.).

297



M auna da aynı görünümü sunar. Burada karrnaşık bir yönetsel aygıt (hükümet aygıtı) bir güçler dengesi politikası, iyi gelişmiş bir yargı sistemi, yeni ideolojik birleştirici güçler yaratma yolundaki çabalar,toprakta tam gelişmiş bir özel sahiplik, ve yeni hukuk kavramları edinme yolundaki arayış^ erken devletin sonunun yaklaştığını gösteren belirtilerdi. Bununla birlikte, bu devlette egemen, sonuna dek, sahip olduğu büyük kişisel etkiyi kullanmayı sürdürdü ve Maurya erken devletiancak, son egemenlerinin, kendilerinden gerçekleştirmeleri istenen birçok isteği artık yerine getiremeyecek dunıma düşmelerinden sonrayıkıldı.

Erken devlet denince akla "karşılıklılık" ve "egemenin soyağacmayakınlık" kavramlarının gelmesi, bize erken devletin sonunu göstermeolanağını vermektedir. Böylece, Mazanov'un, erken devletin sona erdiğinoktayı gösteren çizginin nasıl çekilebileceği sorusuna bir çözüm sunma fırsatı doğabilir. Temel ideolojik kavramlar artık boş, anlamsızgelmeye başladığı zaman, son yakındır. Etkili bir yönetsel aygıt, bugerçeği daha bir süre gizleyebilir; ama yeni kavramlara, yeni rasyonali-zasyonlara, yani yeni bir toplum mitosuna duyulan gefeksinim, giz

lenemeyecek bir durum alır. Bu bakımdan düşülmesi gereken önemli bir not, devlet hiyerarşisinin gittikçe daha çok mülkiyete doğruyönelmesidir. Temel üretim aracı olarak toprak, bir özel mülk nesnesiolur ve devlet örgütü, üretim araçlan üzerinde tekelci denetim kurmuşolmalan ile tanımlanan toplumsal sınıfın üyelerinin elinde bir araç durumuna düşer. Böylece "erken devlet" yerini "ergin devlet" örgütüne bırakmış olur. Bunun üzerine, yeniden örgütlenme, erken devlet

türünün legalistik bir devlete dönüştüğüFransa örneğinde görüldüğügibi, yeni ideolojik temellerin kendilerini örtaya koyma gücünü verecektir, ya da, erken devlet döneminin sonuyla yeni bir tipin başladığınoktayı bir kaos ve anaışi döneminin aldığıÇin ve Mısır örneklerindeolduğu gibiv bölünmeyi önleme olanağı artık bulunmayacaktır. Bazıerken devletler, Aztek kadar tnka d^letinin başına gelene benzer biryazgıyla, öteki devletlerce ortadan kaldırıldıkları ya da boyuneğdmidikleri için, bir sonraki aşamaya [ergin devlet aşamasına] hiç birzaman ulaşamamışlardır. Öteki bazı erken devletlerin, birkaçının adınıvermek gerekirseKüba, Tahiti ve Zande devletlerinin gelişmesi ise,kolonicilikle durdurulmuştur.

298



YİRMİYEDINCÎ BÖLÜMDE YARARLANILAN KAYNAKLAR

Bakel, M. A. van(1976), Bevotkingsdruk en cultıırel e^’olıılie [Nüfus baskısıve kültürel evrim]. Elyazması, Leiden.

Cameiro, Robert L. (1970a), A theory of the origin of the State,Science: 169içinde s.733-13S.

— (1970b), ’Scale analysis, evolutionary seqııeııces, and the rating of cultures', A lıandbook ofmethod in culiural anthropology, ed. R. Naroll ve RonaldCohen içinde s. 834-871. New York: Natural History Press.

Claessen, H. J. M. (1970),Van vorsien en rolken [Prensler ve halklarhakkında]. Amsterdam: Joko.

Cohen, Ronald (1974), 'The evolution o f hierarchical institutions: a case studyfrom Biu', Nijerya, 5avon«a 3 içinde s. 153-174.

— (1977), 'State fouiidations: acöntrolled comparison'.Origin of the State: a symposiunı, ed. Ronald Cbhen ve Elman R. Service. Philadelphia: ISHI.

Corning, Peter A, (1975), 'An evolutionary paradigm for the study of humaııaggression',War,'its causes and correlates, ed. Martin A. Nettieship, R. D.Givens ve A. Nettieship, içinde s. 359-387. Lahey: Mouton.

Fried, Morton H. (1967),The evolution o f political soçiety. New York:RandomHouse.

Goldman, Irving (1970), Ancient Polynesian society. Chicago: ChicagoUniyersity Press.

Harris, Marvin (1968),The rise o f anthropolögical theory. London: Routledgeand Kegan Paul.

Khazanov, Anatolii M. (1975),Sotsial’naia istoriia skifoy. Osnovnye problemy razyitiia drevnikh kocknevnikov evraziiskikh stepei [ Iskitlerintoplum sal -tarihi. A vrasya bo zkırlarının antikçağ g öçeb eleriningelişmelerinin başlıca sorunları]. Moskova: Nauka.

Kottak, C. P. (1972), 'Ecological variables in the origin and evolution öfAfrican States’.Comparative studies in society and history 14 içinde s.

351-380.Lewis, Herbert S. (1966), 'The origins of African kingdom s',Cahiers d'etudes

(tfricaines 6 içinde s. 402-407.

299



Nettiesh ip, Martin A. (1975), 'Definitions', War, i ls causes and correlates, ed.:M. A. N ettieship, R. D. Givens ve A. Nettieship, s. 73-93. Lahey:Mouton.

Po lgar, S. (1975 ), ’Pop ulation, evo lution and the oretical paradigms, ' P opu la lio n , ecp lo g y an d so c ia l evolu tio n , ed . S. Polgar içinde s. 1-25Lahey: Mouton.

Sahlins, Marshall D. (1958), Social s t ra t i f ıcat ion in Polynesia . Seattle:University o f Washington Press.

— (1972), Stone agçeconom ics. Chicago: Aidine.

Service, Elman R. (1971), P rim it iv e soc ia l orânization. 2. baskı. New York:

Random Ifouse. . — (1975), Origins o f t h e S ta te a n d c/Vifeat/ön. New York: Norton.

Smith, M. Estellie, Qu eştions o f urban im alysis. faks kopya. Baskıda.

Teunis, H. B. (İ973), Crisis. Stüdie över een structur en normverandering in het F rankrijk van ± 1150 - ±1250 [Bunalım. Fransa'da 1150-1250dolaylarında toplumsal yapıda ve norm larda görülen değişiklikler üzerine bir çalışma], Groniiıgen: Tjeenk W ilİink.

Webster, David (1975), 'Warfare and the evolution o f the State: areoonsideration', AmenccOTTİn/iç'Hity 40 içinde s. 464-470.

White, Leslie A. Q949), The Science o fc u ltu re . New York: Grove Press.

Wolf, Eric (1966), Peosants. Englevvood Cliffs: Prentice Hail.

W right, Henry T. ve Johnson, Greg ory (1975), ’Popu lation, exchange andearly State formation in southıvestem Iran', A m eric an A nth ropolo gis t 77içinde s. 267-289.

300



Yirmisekizinci Bölüm

MODELLERDE VE GERÇEKLİKTEERKEN DEVLET

Henri J.M. Claessen PeterSkalnik

1. ULAŞILAN SONUÇLAR Elinizdeki kitapta [Türkçe çeviriye alınmayan İkinci Kesim'de]

yirmi bir ömekolay erken devlet çalışmasını, Birinci Bölümdeformülleştirilen sorulara yanıt bulmak amacıyla biraraya getirdik.Yapıtın sonlanna doğru, önce Claessen, Yirmibeşinci Bölüm'de erkendevletin yapısının özenli bir çözümlemesini yaptı. Yirmi çizelgede b ira y a toplanmış çok sayıda karşılaştırmanın desteğiyle, hepsi de [en

az] % 99 anlamidık derecesinde, elli bir "yapısal karakteristik Özellik"(YKÖ) ayrımlanıp ortaya çıkarılabildi. Bunlar, Nrlikte, erken devletin bir tür yapısal modelini oluşturacaklardır.

I . l . Yapısal ModelErken devlet, sınırlan belirlenmiş bir toprak parçası ve bir

hükümet meıkezi ile bağımsız bir sosyopolitik örgüttür, Ekonomisi,ticaret ve pazar sistemiyle ve tam zamanlı uzmanların varlığıyla des*teklenmiş, tarımsal (bazı örneklerde göçebe çoban ya da karma ekono-mi biçiminde) bir karakter taşımaktadır. Tanmdan elde edilen artı, ti-caretten ve pazariardan alınan vergilerle birlikte, maddi üretime katılmayükünden bağışlanmış tam zamanlı çalışan kamu görevlilerince temsiledilen hükümet için önemli bir gelir kaynağı oluşturmaktadır.

Nüfus, egemenden, akrabalanndan ve aristokrasiden oluşan bir üsttabaka İle; içinde öteki kimseler yanı sıra, küçük topluluklar içindeyaşayan küçük mülk sahiplerinin (smallholders) ve kiracı çiftçilerin

(tenants) bulunduğu bir alt tabaka olmak üzere, en az iki tabakaya bölünmüş durumdadır.

. 301



. I

Asıl yiyecek üretiminde bulunanlai", ancak nüfusun içindeki belli bazı toplumsal gruplardır ve [çeşitli tabaka, sınıf ve grupların] maddikaynaklara ulaşma olanakları eşitsizdir. Üst tabakanın ana gelir

kaynağı genellikle, kendineödbnen vergi-haraçlardn (tribute). Bununla birlikte, ödenen verginin nitelik ve niceliği bir [toplumsal] kategoridenötekine değişse de. tüm kategoriler vergi (tax) ödemektedirler.

Egemen [yüksek] konumunu mitossal bir anta ve kendisinedoğaüstü güçlerle akrabalık bağı sağlayan bir soyağacınadayandırmıştır. Kendisi aynı zamanda iyiliksever bir kişilik, yani,armağanlar dağıtan, ödüllendirmelerde bulunan ve adaklar sunan bir

kimse olarak düşünülür. Çevresinde bir koruyucular birliği(body-guard) kadar bir saray kurulu (court) da bulunmaktadır.Aristokrasi, egemenin ailesinin üyelerinden, klan ya da sülale

başlarından, tâşkanlanndan ve yüksek makam sahiplerinden oluşur.Toprakta özel sahiplik ender karşılaşılan bir durumdur ve erken devletteyüksek bir konum (statü) elde etmekte önemli bir rol oynamışgözükmez. - -

Erken devletin ideolojisi "karşılıklılık" icavramına dayanmışgöıoinür: uyruk durumunda olan tüm [toplum.sal] kategoriler, egemenemal ve hizmet (düzenli ve düzensiz vergi)* sunaiiaıken; egemen de uyruklarını korumakla, hukuku ve düzeni sağlamakla ve iyilikseverliğinin gereklerini-göstermekle yükümlüdür. Rahipler (dinadamlığı)devlet ideolojisini destekler.

Toplumsal eşitsizlik, herŞeyden önce ve herşeyden çok. doğuşa

(kalılıma) dayanmış görünür; onun yam sıra yöneticinin soyunayakınlık derecesi de, nimetlerin bölüştürülmesinde izlenen bir ilkeoluşturur. Egemen ile avam halk arasında herhangi bir dorudanakrabalık ilişkisi bulunmamaktadır.

Erken devlet hükümetine gelince, görevlerin ve yetkilerindelagasyonu (devredilmesi) sistemi getirilip geliştirilmiştir. Yönetselaygıtın görevlerini yerine getiren çok sayıda kamu görevlisi bulunur."Genel kamu görevlileri" ile Özellikle bölgesel ve yerel düzeylerdekarşılaşılırken, "uzman kamu görevlileri" daha çok ulusal düzeyde* Bak. s. Un. (ç.n.).

302



bulunurlar. İdeal durumda, yasalar ve kararnameler çıkarma hakkıegemene ait görünmekle birlikte, öteki birçok kişinin kamusal olaylarve gelişmeler üzerinde, resmi olan ve olmayan etkilerde bulundukları

görülür.Yapısal çözümleme yanı sıra Skalnik (Yirmialtıncı Bölüm'de)

erken devletin işleyişi hakkında, herşeyi kapsayıcı olmayan (kısmi) bir bireşim (sentez) hazırlamıştır. Erken devlete tümüyle farklı bir açıdanyaklaşılan bu bölüm, onu bir süreç olarak, içinde belli bazı gelişmedinamikleri saklı bir değişen ilişkiler karmaşası (kompleksi) olarakyansıtmaktadır. Söz konusu bölümdeki çalışma sonucunda süzülüp

çıkarılan yedi "işleyiş ilkesi" şöyle özetlenebilir.1.2. işlevsel Model ' ,

Erken devlet örgütü "senkretik"*,bir işleyiş eğilimi gösterir;, ki bukamu görevlilerinin çoğunun birden çok görevi yerine getirdiklerianlamına gelmektedir. Devlet aygıtında "genel görevliler" (generalis),ağır basmaktadır. Çoğu devlet etkinliği, çoklu amaç taşıyan eylemlerolarak görünür.

Erken devletin temelinde "karşılıklılık" ilkesi yatmaktaysa da, sözkonusu karşılıklılık, dengeli bir nitelikte "değildir": mal ve emek akışıçoğu durumda yalnızca ideolojik düzeyde [sözde] karşılıkhiık gösterir;gerçeklik alanında İse bir tür yeniden dağıtıcı sömürü geçerlidir.

Yönetim, merkezile.şmeye ve merkezi bir erkin yerleştirilmesineyöneliktir; bu durumu karakterize eden olgular, çoğu zaman, bir "güçler

dengesi" politikasının izlenmesi ve önemli kamu makamları içinyapılan yarışmalardır. "Merkezgelci” (centripetal) güçlerin, bölünme veayrılma yolundaki eğilimlere ağır basmış oldukları göılilür. Merkezihükümetin etkisi, yaşamın tüm alanlarında kesin bir etmen niteliğigöstermektedir. Ayrıca, hükümet, ilgisinin büyük bir bölümünükendine yasallık kazandırma (lejitimasyon, meşruiyet) kendini yasalgösterme sorununa adamıştır. Yaptıklarinın birçoğu bu amacayöneliktir; bunun yanı sna, etnik, mesleksel ve kültürel bütünleşmeyeve bir devlet ideolojisinin geliştirilmesine de yöneliktir.

* Bak. 270 (ç.n.).

303



Yöneticinin [yüksek] konumunun kutsal niteliği, önderliğinin enönemli öğesini oluşturur. Kendisi, devletin gönencinin, iyiliğiningüvencesi olarak görülür. Bunun bir sonucu olarak yönetici, tam da

devletin temel taşı durumundadır.Bununla bağlantılı bir olguyla, yeni yetme yöneticiler sımfmın ya

da yönetici tabalm diyebileceğimiz grubun, az çok, devletin ötekiyurttaşlanndan ayn yaşama eğilimi gösterdiği görülür. Dar anlamıyladevlet ile ilgilenen tek grup olarak görünürler. Avamdan kimselet içindevlet, vergi ödemeleri istendiği zamanlar dışmda, fazlaca bir anlamtaşımayackk derecede uzaktır.

Erken devletin varlığının sürdürülmesini sağlama yolunda, devletöncesi kuruluş biçimlerinin ya bastırılması ya da erken devletinkurumlanna dönüştürülmeleri gerekecektir.

Böylece erken devlet, yeni yetme yöneticiler ve yeni yetmeyönetilenler toplumsal sınıflan arasındaki ilişkilerin düzenlenmeyeçalışıldığı kesintisiz bir tqılumsal süreç görünümü vermektedir.

1.3. Birinci Bölüm'ün Sorularına Verilebilecek Yanıtlar

(1) Erken devletin, tanmladıgtm tz "yedi karakteristiği". Yinnibeşinci Bölüm'de enine boyuna tartışılmıştı. Burada kendimizi, otartışmanın sonuçlarının yalnızca kısa bir özetini sunmaklasmffIayacağız.(a) Bir miktar insanın bulunması karakteristik özelliğini, fazla bulanıkolduğu İçin çikarmıştık.

(b) Elken devlette yurttaşbğm, doğuma ya da devletin ülkesinde süreklioturuyor olmaya bağlı olduğu onaylanmıştı.(c) Hükümetin, merkezileştiği ve zor kullanma ya da zora başvurma tehdidi yollanyia, hukuku ve düzeni sürdürme gücünün bulunduğu biçiminde foıtnülleştirilen karakteristik özelliğe sahip olduğu da doğrulanmıştı.

(d) Elken devletin, hiç değilse "de facto" düzeyde bağımsız olması;

hükümetin bölünmeyi önleyecek ve kendisini dış saldırılara karşısavunacak güce sahip bulunması karakteristik özelliğinin de (savunmagücünün etkisi bazen oldukça sınırlı görünmekle birlikte) genel olarakgeçerli olduğu gösterilmişti.

304



(e) Nüfusun (halkın) karakteristik özelliğini karmaşık bir toplumsaltabakalaşmanın oluşturduğu formülü, bir yöneticiler ve bir deyönetilenler düzeyi olmak üzerC; nüfusun temel bir bölünmeyeuğradığı biçiminde daha yalın olarak dile getirilebilen bir nitelikteolup; söz konusu bölücü ilkeyi, örneklerin çoğunluğunda, yöneticininsoyuna olan yakınlığın oluşturduğu belirtilerek, bu iki düzeyin yeniyetme toplumsal sınıflar olarak görülebileceği söylenerek, eskiformülleştirme yerine, burada onun biraz değişikliğe uğratılmış biçimi,konmuştur.

(f) Devlet örgütünün sürdürülmesinde kullanılan düzenli bir toplumsalartının üretilmesi yolundaki karakteristik özelliğin de doğru öldüğügösterilmişti.

(g) Toplumsal yapıya yasallık kazandırılıp onu yasal (meşru)göstermek için kullanılan ve dayandığı temeli, merkezdeki yönetimile, onun büyük bölümü tanmla uğraşan topluluklar içinde yaşayanuyruklan arasındaki karşılıklılık, ve aynı zamanda yönetici ile üsttabakanın öteki üyeleri arasındaki "karşılıklılık" ilkesinin oluşturduğu

bir ortak ideolojinin varlığı, ükece doğru bulunmakla birlikte, burada biraz daha işlenip yeniden forinülleştirilmişti.

(2) Erken Devletin Tammlanmast. Yukarıda geliştffilen yapısal veişlevsel modeller açısından bakıldıkta, erken devletin. Birinci Bölüm'deönerdiğimiz ön tanımının ilkece doğru göründüğünü söylemeninhaksız olmayacağını sanıyoruz. Gene de, onun biraz daha işlenmesigerekmektedir. Dolayısıyla tanımlamamızı aşağıdaki biçimiyle yeniden

fOTmülleştirmeliyiz;

"Ericen devlet, karmaşık ve en az iki temel tabakaya ya da yeni yetmeiki toplumsal sınıfa bölünmüş toplumda, aralarındaki ilişûleri,

birisinin siyasal tahakkümünün, ötekisinin vergi- haraç yükümlülüklerinin tıitelediği, temelde karşıfaklılık ilkesine dayanan bir ortak ideoloji ile yasallık kazandmlan bir yönetenler birdeyönetilenler sınıfına bölünmüş tabakalı bir toplumda, toplumsal ilişkilerin düzenlenmesi için oluşmuş merkezileşmiş bir sos-yopolitik örgüttür."

305



(3) Erken Devletin Üç Tipi. Y n m ib eş in ci ve yirmialtıncı bölümlerde, erken devletin, "emekleme evresinde" erken devlet, "tipik"erken devlet ve [ergin devlete] "geçiş evresinde" erken devlet pkâk üçtipe ayrılması yolundaki önerinin, geçerli, kullanışlı olup olmadığınıaraştırdık. Böyle bir sınıflandu-mayı geçerli bulduk; ama öte yandan,

bu tür bir sınıflandırma için kullanmak istediğimiz bazı ölçütlerinçokça bulanık olduğunu anladık. Bunun üzerine, söz konusu [bulanık]ölçütleri çıkarıp attık ve. örneklememize aldığımız devletleri bu tipleriçinde .sınıflandırmak için yeni bazı ölçütler geliştirdik. Sonuçtaaşağıdaki ölçütleri kullanmış olduk:- ticaretin ve pazarların gelişkinlik deıeGesi;- önemli görevlere getirilme biçimi;- toprak üzerinde özel sahipliğin görünme derecesi;- kamu görevlilerinin ödüllendirilmesi yöntemi;- yargı sisteminin gelişkinlik derecesi;- vergi sisteminin gelişkinlik derecesi.

Bir erken devlet şu özellikleri göstermişse emekleme evresindeki

erken devlet sayıldı:- ticaret ve pazarlar ancak sınırlı (yerel) öneme'sahipseler,- "genel" kamu görevlileri kadar "uzman" görevlilerin yüksek bir

makama getirilmeleri, büyük ölçüde kalıtıma göre ise;- toprak (ya da çiftlik, sürü hayvanları) üzerinde özel sahiplik gö

rünmekle birlikte, bu sıradışı bir durum iken, komünal sahiplik, yadâ komürial zilyedlik ağır basıyorsa;

- kamu görevlileri [maaş değil] yalnızca (ve çoğu kez mal olarak)ödüllendirmelerde verilen karşılıklar alıyorlarsa;- yargı sisteminde yasaların ve cezaların yazıya dökülüp yasa kitap

larına geçirilmesi yöntemi bulunmuyorsa ve asıl görevleri yargıçlıkyapmak olan resmi yargıçlar yoksa;

- vergiler, daha çok gönüllü, .bağımlılık arenağanlarından oluşuyorsa*ve aracja sırada devlet için çalışma hizmeti biçiminde olup, bıı yol

lanıl hiç birisi, düzenli olarak başvurulan ve dosdoğru tanımlanmışyollar değilse.* Ing." tribute" (ç.n.).

306



Bir etken , devlet şu özellikleri göstermişse tipik erken devlet -sayıldı: : , ^

- yerel ticaretin ve yerel pazarlann üzerinde bir ticaret ve pazarlar[sistemi] gelişmişse;

- göreve getirilmede bir ilke olar^ kabtunın karşısına atama da getirilerde bir denge kurulmuşsa;

- toprak üzerinde özel sahiplik ç(^ sınırlı olması durumunu sürdürürken, devlet sdtipliği giderek önem kazanmaktaysa;

- hizmetleri ödüllendirmelerle karşılanan kamu gthevUleri yanı sıra, ına-aşlıg&evlilerlede kaBŞilaşıhyaşa; ya da bir (ve aynı) l ^ u görevlisi

ödüllendirmelerde aldığı şeyler yanı sua bir maaş da ahyorsa;- ynsalann ve cezalann yazıya dökülüp yasa kitaplannda toplanması

Qcödifikasyon) hareketine yönelik bir başlangıç yapılmışsa;

- kısmen jnal kısmen hiznıetİ!M biçiminde düzenli bir vo'gi* alınıyorsa ve devlet görevlilerince örgütlenen bir zorunlu çalışına (an-gîuya) ile desteklenen büyük işlere girişihnişse.

Şu özelliklerin bulunduğu yerlerdeki erken devletin [ergin deyletejgeçiş evresindeki erken rfev/eiöldu^ sonucuna varıldı:

- ticaret ve pazarjar büyük bir önem kazanmışsa;

- kamu görevlilerinin işbaşına getirilniesinde atama ağır basıyorsa;

- toprakta özel sahiplik, aristokraâye olduğu kadar avam halka da ta-nihim bir hak olarak gittikçe artian bir önem kazaıuyorsa;

Tkamu görevlileri arasında maaşhlar çoğunluktaysa ve yönetsel aygıtgiderek az çok bağımsız bir siyasal güç durumuna geliyorsa;

- yâsalann ve çezûiarin yazıya geçirilip yasa Mtâplahnda 'ioplanmsisi(kodifikasyort) hareketi tamamlanmışsa ve adalet dağıtıhlı-yönetimi büyük ölçüde resmi yargıçların elindeyse;

- vergilendirme vergilerin düzenli, a k ı ı^ , sağlayacak-karmaşık aygıta sahip iyi gelişmiş bir sistem dmumuna.gelmişse.

• Bak. tin. (ç.n.).

m



Bu ölçütleri uygulayarak, örneklememize aldığımız yirmi bir(MTiegi şöyle sınıfİMidırdık:

Em eldeıne evresinde e t te n devleden

Tipik Erken devletler:

Geçiş evresinde erken devletler:

Ankole, Havai, Norveç (eskisi),Tahiti, Volta, Zande.'

Aksum, Ankor, Gürcistan, lnka,lskitya,Kaçari,

Mısır, Moğolistan, Yoruba. Aztek, Çin, Fransa, Jimmd, Küba, Maurya.

(4) Deyletliğe Varan Yol. Yirmiyedinci Bölüm'de, devletlige gidengenel bir yol tanımlayamamıştık. Bununla birlikte, devletinoluşumunda, bir dereceye dek doğrudan denebilecek etkilerinin bulunduğunu söyleyebileceğimiz bazı etmenleri gösterme olanağı bulmuştuk. Söz konusu etmenler şunlardı:

(A) Nüfus artışı, nüfiıs b a ^ ı , ya da bu iki etmenin ortak etkisi;(B) Savaş, savaş yada fetih tehdidi ve akınlar,(C) Fetih;

I(D) Daha önce kurulmuş devletkdn etkisi.

Bu etmenlerin tarihte, gerçekte nasıl bir önem sırası içinde bulunduktan, çok önemli görülmedi. Aynca, çoğu örnekte, buetmenlerin hepsinin işledikleri görüldü. GerçeÛe devlete varangelişmeleri başlatan tetiği bu etmenlerden hangisi çekmiş olursaolsun? sonuçta v»ılan nokta, Inrbirlerine çok benzer bir olguyla, herzaman erken devletin dogması oldu. Yukanda sayılan, devletlerindoğuşunu sağlayan dört etmenin, devletin doğuşunun, bir artıüretebilen üretici bir ekonomi ile, bunun sonucu olarak doğantoplumsal eşitsizlik ve tc^lumsal tabakalaşmanın başlaması gibi,(Milar bulunmadan eıken devletin bulunduğundan söz edilemeyecekkoşullarıyla aynı şCy, onlann yerine konabilecek şeyler olduğusanılmamab.

308



Son olarak. Birinci Bölüm'deki kuramlarla ilgili bölümde ortayakonan özgül sorulara yanıtlar formülleştirmeye çalışacağız.

(1) Erken Devletin Oluşumunda Toplumsal Suuflann Varlığı ve

Rolleri. Bulgularımız, bu bakımdan şöyle özetlenebilir:Kendini, maddi kaynaklara ulaşma yolunda farklılaşmış olanaklarda

ve mal ve hizmetler biçiminde,, ama kesin tanımlanmamış bazı vergi-haraç ödeme yükümlülüklerinin varlığında gösteren toplumsaleşitsizlik, erken devletin ortaya çıkmasından çok öncelerinden berivardı. Erken devlet döneminde bu toplumsal eşitsizlik, çok dahagelişip resmi biçimler aldı. Vergi ödeme yükümlülüğü daha çokhalkın sutına yüklenmiş olmakla birlikte, yukarı tabakadaki kategorilerin de bazı hizmetlerde bulunma yükümlülüğü altında olduklarınıkeşfetmemiz gibi, çoğu ömekolayda,' o ya da bu türden bir vergiödeme yükümlülüğünün onları da bağlayıcı nitelik taşıdığı görüldü(Yirmibeşinci Bölüm:YKÖ. 16. ve VII. Çizelge). Sınıf kavramını kullanırken. onu "für sich" (kendisi için) sınıf anlamında değil, "an sich”(kendi başına) sınıf anlamında alıyoruz; yani smıf bilinçliliğinih dahagelişmiş bulunmadığı yeni yetme (emergent) toplumsal sınıflardan sözediyoruz.

Eşitsizliğin sürdürülmesi, bize, erken devletin ne açık ne de gizliamacı olarak göründü. Ne de toplumsal eşitsizliğin bir devletÖrgütünün gelişmesinin tek öngereği olduğu söylenebilirdi. Elken devlet [eşitsizlik yanı su*a] öteki etmenlerin de (bak. yukarıdaki 4. not'a)

bulunduğu koşullarda doğdu. Bir devlet örgütü ancak bu koşullardan bazılarının biraraya gelmesinin bir sonucu olarak ortaya çıkabildi.

Erken devletin "geçiş" türünde görülen incelikli eşitsizliksisteminin katılığı, bir dereceye dek. kamu görevlilerini atamaeğiliminin, artışının ve artan toplumsal hareketlilik ile yumuşatıldı(Yirmibeşinci Bölüm, XX. Çizelge).

(2) Asya Tipi Üretim Tanı. Marx tarafından ortaya atılıp, özellikleKrader (1972. 1975) tarafından olmak üzere, daha da geliştirilen bir

kavram olarak Asya Tipi Üretim Tarzı (ATÜT)* sorununu BirinciBölüm'de tartışmıştık. Bu üretim biçiminin karakteristik özelliğini.* Ing. (A.M.P.) '"rtje Asiatic Mode of Prpdüction" (ç.n.).

m



bir yanda siyasal, ekonomik ve ideolojik erki elinde tutan devletörgütü ile, öte yanda, tek; herşeyi kaipsayân bir devlet sistemininkuşatması altında tutulan tarımcı ya da çoban köy topluluklarınınarasındaki temel ikilemin (dikotominin) oluşturduğunu kabul etmiştik.Bununla birlikte, vergi ödeme ve hizmet etme yükümlülüğü bir yana bırakılırsa, köy toplulukları yaşamlarını istedikleri gibi özgürsürdiirebiliyorlardı. Bu üretim biçiminin egemen olduğu yerde, topraküzerinde özel sahiplik, neredeyse hiç yoktu. Avam halka vergiyüldeme, büyük ölçüde onlann kutsal sayılan yöneticiye bağlılıklarınadayandırıldı ve karşılıklılık ilkesinin bazı kalıniılanna dayandırılarak,haklı İimiş gibi] gösterildi.

Böyle bir üretim biçiminin, erken devletin, onun özellikle"emekleme evresinde" ve "tipik" biçimlerinin sosyopölitik ortamındagenellikte,karşılaşılan bir özelliği olduğu söylenebilir. İBrken devletingelişmesinde yalnızca "geçi.ş evresi" tüı til ATÜT'ü aşan ve örneğinfeodal toplum tipi gibi, ergin bir sınıf toplumunun gelİŞmesiheyönelen bazı karakteristik özellikler gösterin Bu, Fransa ve geç bir

evresinde Norveç erken devletlerinin gelişmesinde; özel mülkiyetedayalı Jimma devletinde ve daha silik (üarak,Çin, K uba, Maurya %Tüoi erken devletlerde gözlemlenebilecek bir olgudur. Buna ek olarak, Astekdevleti de, bir dereceye dek ATÜT sınırlan içine girmiş görünüyor(karş. Yiımibeşinci Bölüm, XX. Çizelge).

Yukarıda ulaşılan sonuçlan hiç bir biçimde öncü niteliğindekigörüşlerden öte şeyler olarak görülmemelidir. Bize öyle geliyor ki,

içipde ATtjT'nın da bulunduğu tüm siyasal-ekonomik biçimlertakımınm, özellikle üretici topluluktan perspektifinden yapılacak dahaileri çözümlemelerinde, erken deylel.kavramlannın kullanılması ilginçsonuçlar verebilir, Bir üretim biçiminin karakterine ilişkin »ırularaancak o zaman daha eksiksiz yanıtlar verilebilecektir. Elinizdekikitapta Onun yalnızca bir yikıü, yani devlet örgütü üzerinde duruldu.

(3) Erken Devletin Oluşumunda Fetihin Rolü. Verilerimize göre,devlet oluşumunda fetihin sınırlı bir, rolü olmuştu. Yalnızca

Moğolistan vç, tskitya ömeklerind|e, ve de bir dereceye dekVolta devletleri ilQ Zande erken devletlerinde, fetih etmeni eıken devletindoğuşunu doğrudan etkilemiş görünüyor (karş. aynı zamanda, bu kitaptaki yazısıyla Cohen. Cohen, 1971,1977; Lewis, 1966).

310



(4) Erken Devletler ve Komşular Arası ilişkiler. Bulgulanmıza göre, söz konusu ilişkilerde çoğu durumda "savaş", çapul akınlsn yadafetih girişimleri ağır bastı. $avaşm ve ona benzer eylemlerin spnuç-

lannm, tüim örneklerimizde, iş yönteminin ve yönetsel kurumlanngelişmesinin üzerinde olumlu bir etkisinin görüldüğü söylenebilir.(5) Nüfus Aritşınm, Niûs Baskısının ve ikisinin Ortak Etkileri.

Bu etkilerin (göç etme oynağının bulunamamış olması koşuluyla)karmaşık siyasal örgütletin gelişmesinde doğrudan etkisinin bulunduğugörüldü. Wright ve Johnson’un gö.sterdigi, nüfusta devletindoğuşundan [hemen] "önce" bir düşüş görülmesi bulgusu, bizce, bugenel sonucu değiştirmez. Böyle bir düşüş olgusunun açıklamasını, ar

tan nüfusun artan gereksinimleriyle, içinde bulunulan bölgenin [kay-naklannın] sınırblıklan arasındaki gerilimin [uyumsuzluğun] giderekartmasında bulduk. Böyle bir durum nüfusta geçici gerilemeye yolaçabilin ama bu gerileme, yeni toplumsal yapıların gelişmesinden hemen sonra onarılacaktır.

{6) Alışveriş ve Ticaret. Ahşveriş ve ticaretin tüm eıken devletlerde bulunduğu saplanmışsa da (Yirmibeşinci Bölüm: YKÖ. 4,5,6) etkilerinin yalnızca "tipik" ve "geçiş evresindeki" erken devlet tiplerinde

önemli sayılabilecek bir derecede olduğu görüldü. Dolayısıyla,alışverişi ve' ticareti, oluşturucu etmenler arasına almayacağız.(7) Büyük iç Çatışmalar. Erken devletlerde, büyük iç çalışmalara

genellikle devletin yargı aygıtının yardımıyla çözüm getirildiğigörüldü (Yirmibeşinci Bölüm: YKÖ, 25, 26, 27). Bu yolda, gerektiğinde, kararlan güç kullanılarak desteklenebiliyordu (YirmibeşinciBölüm: YKÖ; 28, 29).

(8) Kentleşme. Erken devletin oluşumunda kentle.şmenin kesin birrol oynadığının söylenemeyeceğini gördük. Bazı erken devletler, hiç

bir_kasaba ya da kent bulunmaksızın ortaya Çıktılar; ötekilerde kentmerkezlerinin rolü ancak, devletin ortaya çıkmasından çok sonrakitarihlerde Önemli noktalara ulaştı (karş. Service, 1975;xii).

Birinci Bölümde deyletiri kökeni ve gelişmesi üzerine ileri sürülençok sayıda kuramı iki ana kategoriye ayudık; bunlar - toplumsal eşitsizliğin, toplumu deyletliğe giden yolda etkileyen en

önemli itici e tm î oluştıuduğu düşüncesine dayanan kuramlar;- 6 ya da bü türden bir toplumsal sözleşmenin yarattığı sonucun erken

devletin doğuşuna yolaçbğı düşüncesine dayanan kuramlardı.

311



Bu durumda, etmenler takımı içinden ayırdedebildiğimiz ölçüde,gerçek "itici" etmenlerin, bu sınıflandırmanın az çok dışında kaldıklansonucuna vardık. Öte yandan, erken devletin "gelişmesinin" toplumsaleşitsizliğin iyice geliştirilip işlenmesiyle bağlantılı olduğunu gördük; böyle bir eşitsizlik, bulunduğu toplumu, en azından iki toplumsalkategoriye (yeni yetme toplumsal sınıflara, üstyapıya) bölünmesineyolaçıyordu; ve böyle bir bölünme, öte yandan, en önemli özelliğini"karşılıklılık" düşüncesinin oluşturduğu bir "toplum .sözleşmesi"ideolojisinin kavramlan gerisinde gizlenmekteydi, toplumsal bölünmenin gittikçe artmasının çıkardığı sorunlan aşma çabaları, belli bazı (özgül) koşullarda, erken devletin sosyopolitik örgütününgelişmesi sonucuna vardı.

Her bir somut, özgül devlet özgül (ayrı) koşullar takımı içindedoğdu; ki bu olgu çeşitli erken devletlerin birbirlerinden böylesinefarklılık göstermesinin nedenini açıklamaktadır. Bununla birlikte,insanlığın toplumsal evriminde, ötekilerinden ayrı temel bir kategoriokuak bir erken devletin [erken devlet evresinin] varlığını ayrımlamaolanağının bulunduğuna inanmaktayız.

V2. KURAMSAL BÖLÜMLERLE İLGİLİ BAZI'YORUMLAR Erken devlet hakkında ulaştığımız sonuçları ortaya koyduktan

sonra, elinizdeki kitabın Birinci Kesim'inde. Coheh. Hazanov ve Kradertarafından yazılan, kuramsal bölümlerde ileri sürülen birçok konuhakkında bazı yorumlarda bulunacak bir konuma geldiğimize inanıyoruz.Söz konusu bölümlerde ileri sürülen her konuyu, her varsayımıtartışmak gibi bir niyetimiz yok. Bunlardan yalnızca bulgulanmızın bize

tartışma fırsatı verdikleri üzerinde yorumlara kalkacağız.Co/ıe/ı, yazdığı bölümde oldukça çok sayıda .sorun, varsayım ve soruileri süımektedir; ve [kendi] yorumlarımıza başlamadan önce, sorunlarınçoğunda, bulgularımızın cmun görüşlerini desteklediğine, hiç değilse aynıyönü gösterdiğine inandığımızı belirtmek isteriz. Burada, onuntartışmasının açtığı, birçok noktaya değinilen ana kanalı izlerken, hernoktasında kendi bulgutoıtiızın ne olduğunu söyleyeceğiz.

Gohen, bölünmeyi önleme yeteneğini, devletin karakteristiklerin-den biri olarak görmektedir. Gerçekten, biz de onu öyle gördük(Yirmiteşinci Bölüm, 2.13.1. bölük; Yirmialtıncı Bölüm, 2.4. bölük;Yirmiyedinci Bölüm, 3. bölük).

312



"Kişisel elde etme"* etmeni, bize. Cohen'in düşündüğü gibi genel bir karakteristik özellik olarak görünmedi. Örneklemelerimizden birçoğunda, nüfus baskısı sözünün edilmiş olması, kişisel elde etmeolgusunu oldukça bollaştırmış olduğunu gösteriyor (karş. Yirmibe*şinci Bölüm, 2.3. bölük).

Cöhen. uzak ticaretten, devlet oluşumunun hem bir nedeni hem de bir ürünü olarak söz etmektedii". Bize göre, bulgularımız bu görüşe tersdüşmemektedir (kaiş. Yirmibeşinci Bölüm. YKÖ. 4,5,6 ve 7) bununla birlikte, biçimlendirici bir etmen olarak, onu. Cohen'in gördüğündende önemli görme eğilimindeyiz (karş, Yirmiyedinci Bölüm, 2. bölükteki tartışmamız),

Devletin oluşumunda. Cohen'in savaşa yüklediği rol, bizim de ona biçtiğimiz role uygun; yani savaşın devlet oluşumunun hem bir nedenihem de bir sonucu olduğu göfüşümüze denk düşmektedir (karş.Yirmiyedinci Bölüm, 2. bölük).

Mülkiyet (property) ya da sahiplik (ownership) kavramına gelince, burgda Cohen'in görüşleriyle bizim görüşlerimizin belki biıaz ayrıldığısöylenebilir. Aynlıp ayrılmadığı, "mülkiyet” kavramına bağlıdır.Temel bir üretim aracı olarak toprakta özel sahipliği, erken devletleringenel karakteri.stik özelliklerinden biri olarak bulmadık. Örneklerinçoğunluğunda, toprak, çeşitli türden o ya da bu toplulukçasahiplenilmiş ya da onların elinde tutulan (zilyedlikleri altında

bulunan) durumdaydı (karş. Yirmibeşinci Bölüm, IV. ve VI.Çizelgeler) bireyler ise aslında yalnızca kullanma (tenure) yanitopraktan geçici olarak yararlanma haklarına sahiptiler. Yukarı

tabakanın genellikle düzensiz ya da düzenli vergi-haraç alma gibi bellihaklara sahip olduğu görülmekle birlikle, bu haklar ancak ender olaraktoprak "sahipliğinden" kayıuıklanmaktadır. Söz konusu haklar, çoğuörnekte, belli bazı "ekonomi dışı" ilişkilerin bir sonucu olarakdoğmuşlardı (Yirmibeşinci Bölüm: YKÖ. 17. 18. 19, 2Ö) ve böyle birdurumda tgerçeklerden çok] ideolojik temellere dayandırılan bir"karşılıklılık” kavramı odaksal bir rol oynamış görünür (karş.Yirmibeşinci Bölüm, 2.10.5. bölük; ve Yirmialtıncı Bölüm, 2.

* Söz konusu olan daha çok toprağı (çoban topluluklarda da sığın) elde etme, ele geçinne: tng. "personal acquisition" (ç.n.).

313



bölük). Erken devletin ejnekleme evresindeki tipinden tipik erkendevlet tipine doğru evrimi boyunca, üretim araçlarında özel sahipliğinarttığı görüldü.

Cohen'in,' devletliğe götüren birden çok yolun bulunduğu ve erkendevletin oluşumunun, a.slında, sistemsel bir süreç gösterdiği görüşü,erken deYİetin gelişmesine yolaçan etmenler çözümlememizdeulaştığımız sonuçlarca bol bol onaylanmaktadu: (27. Bölüm, 2. bölük).

Ayrıca [Coheft’in] erken devletin (açık bir) sınıf çatışmasına ya daapaçık bir sömürüye dayanmadığı yolundaki görüşü de. bazıverilerimizle aynı yöndedir. Bununla birlikte; böyle bir görünüşün,

aslında [ergin devlete] geçiş evresindeki türünden çok "emeklemeevresindeki erken devlet” türündeki toplumsal ilişki biçimine uygundüştüğünü düşünme eğilimindeyiz. Gerçekten karşılıklık ideolojisininyerini karşılıklılığa dayanmayan" bü sistem ve sınıf zıtlıklarınıyansıtan bir ideoloji aldığı zaman, erken devlet sona erer. Ama buyerini alma da, büyük bir olasılıkla, azar azar gelişen (tedrici) birsüreçtir (kaiş. Yirmialtıncı Bölüm).

Çohen'in devlet dininin, yöneticinin yasallığı, halkına karşıgörevleri ve hafkın ona karşı görevleri düşüncesini ve onun halkınınyararına doğaüstü güçleri denetleme ve halkıyla onlar arasında aracılıkyapma yeteneğine inancını koruyan yaptırımlar sağladığı yolundaulaştığı sonuç da, bulgulanmız tarafından lam anlamıyla desteklen-mektedir (Yirmibeşinci Bölüm, 2.10.5. bölük; Yirmialtıncı Bölüm).

Örnekolay çalışmalarımızdan elde edilen verilerimiz, bize,yuıttaşlık konusunda fazla bü bilgi'toplama olanağı vermemiştir. Öyleki, bir devletin birçok etnik gruptan oluşan bir nüfusa sahipolabileceği doğru bir görüş gibi görünmekteyse de. evrensel geçerliliği

bulunan bjcr sav değildir. Cohen’in erken devletin nüfusunu ikitabakaya, yıuıi yönetenler tabakası ile yönetilenler tabakasına bölmesi.Verilerimizde eksiksiz bir destek bulmaktadu*.

Son olarak Cohen'in yazdığı [ikinci] bölümün sonunda yaptığıdevlet tanımının, bizce, bir zayıf noktasının bulunduğunu

belirtmeliyiz: bu tanımda, erken devletle şefliği birbirinden ayıran bulanık olmayan (net) bir .sınıı: çizgisi çekilmekle birlikte; erken devletile devletin öteki türlerini ayıracak, daha açık söylemek gerekirse erkendevlet ile ergin devleti ayuacak böyle bir çizgi çekilrhemektedir.

314



Hazanöv tarafından yazılan kuramsal bölümün ele alınmasına bukonu kanalıyla geçebiliriz. İlgili yorumlarımıza başlamadan örtce.Hazanov'un bölümü hakkında, ileri sürdüğü birçok noktada, temelde

Hâzanov ile görüş birliği içinde bülUnduğumuzü söylemeliyiz.Cohen’in bölümü için yaptığımız gibi, burada da. tartışmalarımızıdaha çok bulgulanmızın hakkında yorumda bulunma olartağı verdiğinoktalarla sınırlayacağız.

Hazanov yazısına, her erkçn devletin "erken" devlet olmaktan nezaman çıkacağı sorusuyla başİamaktadır, Bu soruya şöyle bir yanıtgetirmektedir: ilkel kalıtım (rnirasını) attığı zaman. Bunun, yönetsel

yapıların yavaş yavaş güçlenmesiyle, toplumsal örgütün kararlılık(istikrar) kazanmasıyla, yeni bakımlılık biçimlerinin gelişmesiylegerçekleşeceğini ileri sürer. Yirmiyedinci Bölüm'de sünuianverilerimiz, bu görüşü onaylar görünmektedir. Bununla birlikte,yukarıda sözü edilen değişiklikler, aslında niceliksel değişikliklerdenöte şeyler değilken, erken devletten ergin devlete geçiş, niteliksel birdeğişrhedir. Görüşümüze bu, ancak, ideolojik dayanakta değişmelergerçekleştiği zaman görünür (karş. Cohen haickındaki yufcandakiyorumumuzla), Farklı bir ideoloji gelişir gelişmez, devleüikte, bir

başka evreye kesin olarak, ulâşıirnış demektir. Bir ideolojinin değişme belirtileri, temel üretim araçları üzerinde özel sahiplik yönünde büyüyen bir eğilimin ve para ekonomisinin türlerinden biriningirişinin etkileri altında görüleri değişme belirtileri, erken devletin[ergin devlete] "geçiş evresindeki'’ tipinde bile görünür bir biçim almışdühımdadu'. Bu noktdda karşılıklılık kavramı, yavaş yavaş anlamından’

soyunmaya başlar (karş. Yirmiyedinci Bölüm).Hazanov'un erken devletin ekonomik yç teknolojik gebşmesinin

düzeyi ile ilgili görüşleri, verilerimizce bol böl onaylanmaktadır (karş.Yinnibeşinçi Bölüm: YK,Ö. 8.9,10 ve Yirmibeşinci Bölüm, 2.8. bö-lükteki yorumiarımrz). Ama bu düzeyin [elken devlette] daha ileri nok-talara, yönelmiş gelişnaeleje sınu'lar getirmiş olabileceği düşüncesi, da-ha fazla araştırmada İmlunmayı gerektirmektedir (karş. Goody, 1971).

Devletin kökenleri söz konusu olur olmaz (Üçüncü Bölüm. 4.1 bölük) kendim izi yeniden Hazanov'un özenle yapılmışf<MTOüUeştinneleriyle, görüş birligi'içinde buluruz. Bununla birlikte.

315



onun tersine, asker önderlerin, genel olarak ayn bir etkili grupoluşturduklarına inanma durumunda değiliz (karş. Yirmibeşinçi,Bölüm, IV., X., XVI. ve XVII. Çizelgeler; Yirmialtıncı Bölüm).

Birçok örnekte askeri sorunlar, ya uzman ya da genel kamu görevlisiolan tanınmış bir kişinin sorumluluğu altındaydı; birçok önıekte ise,askeri görevler, krallık makamının ona sıkı sıkıya bağlı öğeleriydi(karş. aynı zamanda Hazartov’un Üçüncü Bölüm. 8. bölükteki görüşüile). Böyle bir konuma, askerlerden daha uygun örnek olarak, çoğu du-rumda ayiiı bir grup oluşturdukları göfülen (Yirmibeşinçi Bölüm, IV.Çuşlge) ve siyasal yaşam üzerindeki etkileri her yerde kabul edilmiş

bulunan (karş. Yirmibeşinçi Bölüm. XIII. Çizelge, ve YKÖ. 39. 50;Yirmialtıiicı Bölüm) "din adamları" aday gösterilebilir.Erken devletin birçok kurumunun. o ya da bu biçimiyle, deylet ön-

cesi evrede de bulundukları (Üçüncü Bölüm. 4.. 5. bölükler) ve erkendevletin ancak yavaş yavaş ortaya çıktığı görüşleri, bizimkilerle tam bir uyuşma içindedir (Yirmiyedinci Bölüm. 1. bölük). Hazanov'un sözkonusu kurumların yavaş yavaş değiştikleri ve kendilerini yeni durumayavaş yavaş uyarladıkları görüşüyle de uyuştuğumuzu gördük (karş.Yirmialtıncı Bölük). Burada aşamalardan, evrelerden ve düzeylerden sözedebilirsek de. şurası bir gerçektir ki. tarihsel gerçeklik her zaman [ke-sintisiz] bir süreç niteliği gösterir; öyle ki, bir araştırpıacının çektiğiher sınır çizgisinde, yapay ya da keyfi öğeler bulunur.

Asya tipi üretim biçimi hakkında Hazanov'un yorumlarıyla bizimkiler arasında b ^ ı farklılıkların bulunduğu da görülüyor. Klasik(köleci) ortaçağ feodal (serfli) toplum biçimlerinin tipik ilişkilerinioluşturan üretim ilişkilerini erken devlet karakter taslağımızın bilerekdışında bıraktık. Erken devleti siyasal örgütün ötekilerinden farklı birtürü olarak görmek doğruysa; olası tüm bağımlılık ilişkilerinin vesömürü türlerinin bir karışımının erken devlette bulunması olanağınınvarlığını düşünemeyiz. Bunun tersine, örnekolay çalışmalarınınincelenmesinin gösterdiği gibi, erken devlette, bağımlılık ilişkilerininötekilerinden farklı bir türü ağır basmıştı; bu bağımlılık biçiminintarafları, devlet hiyerarşisi (yani yeni yetme yöneticiler sınıfı) ile

birincil üreticilerin toplulukları (yeni yetme yönetilenler sınıfı) idi.Böyle bir toplumsal durumun kesinlikle aynısı. ATÜT toplumlannında karakteristik özelliğini oluşturur (karş. Krader, 1972, 1975). Bu

316



bakımdan erken devlet, bu toplum türünün [ATÜTün] siyasal örgütüolarak göjlinür. Ericen devlet, Hazanöv'un düşünüyor olabileceği gibi,ATÜTün önceli değildir, ama tersine, bazı örneklerde, daha çok onunardıl» olarak görünür, özellikle erken devletin [ergin devlete] "geçişevresi" tipi ATÜT toplumlanmn karakteristiği olan siyasi örgüt biçimlerini oluşturmaktan çıkmıştır. Onlar, ortaçağ ya da klasik [çağ]üretim biçimlerinin damgasını vuiıduğu toplumlann eşiğindedirler.

Hazariovün erken devlette egemenin karakterinin deşspotça niteliğine ilişkin olarak ileri sürdüğü düşünceleri son derece ilginçtir.Kimi egemenleri despotça olan, kimilerini ise kesinlikle despotça olmayan kimseler olarak tmnmlamıştır. Bizim, erken devletin yönetsel

aygıtinın "yapısı" hakkmdaki çözümlememiz, erken devletteyöneticinin erkini dizginleyen ko,neyler, bakanlar, din adamlan, sarayçevresi ve karar alma sürecine resmi olan ya da olmayan etkilerde bulunan öteki birçok kurumlaşmış grup biçiminde engellerin bulunduğunugöstermektedir. Ama öte yandan, erken devletin "işfeyişini" inceleyençözümleme, egemen konumundaki kişinin elinde toplanmış olan erkingerçekte çok büyük olduğunu göstermektedir. Bu, birbirinin zıddıyönde iki eğilimin varlığına, yani çok büyük bir erk elde etme eğilimiile erkin kötüye kullanılmaânı dizginleyecek kurumlar yaratmaeğiliminin bulunduğuna işarettir. Bu noktada tek tek yöneticilerinkişiliklerinin ve çevrelerinin niteliğinin kesin bir rol oynadığınainanıyonB. Yönetici kamu görevlilerini, o ya da bu türden bir güçlerdengesi politikası ("divide et imperai")* izleyerek denetim altında tuta- bilmişse, despotça yönetebilmiştir. Buna karşılık eğer kendisi, krmugörevlilerince karşı bir denetim altında tutulabilmişse, yönetiminin

ılımlı yönetim olmasmdan başka bir şey beklenemezdi. Bu özel sorunu özel olarak çözümlemeye çıkmış olmadığımızdan, bu açıklamayıy^mzca varsayımlaryürütme yoluyte ortaya koymuş bulunuyoruz.

Hazanöv'un tanımladığı biçimi ile "uygarlığın" erken devletkavramından farklı ve asimda ondan çok daha geniş kapsamlı olduğu,doğru bir sav olarak görünmekte. Uygarlık sözcüğü, herşeyden önce, bir toplumun genel gelişkinlik düzeyini anlatm. Hazanöv'un tanımını

kabul edersek, örneklememize aldığımız devletlerden bazılarınınuygarlık düzeyine ulaşmış olmadıklarının söylenmesi gerekir (karş.* Latince, "böl ve yönet" anlamında bir deyiş (ç.n.).

317



Yimıibeşinci Bölüm, 2.4. ye 2,5. bölükler; aynı zamanda karş.görüşleri Haznnov'unkilere beşnzeyen Seryiçe, 1975), Ama eşğerMarx'ın uygarlık anlayışım, yani "ikincil toplumsal formasyon"rnnımını benimsersek, erken devlet, uygarlığın başlanğıç dşamasıniri

tipik bir siyasal örgütleniş biçimi olarâk görünecektir. Bu soninundaha fazlia incelenmesinin gerektiği ortada.

Salt tipoloji kurmak hatırına tipolojiler kıinnanm anlamsız bir iş(Leach’ın, [İÇbl'dekiİ deyimini kullanırsak antropoloji alanında bir"kelebek kollekşiyonçuluğu:") olduğu düşüncesi, yürekten onay-ladı|ımız bir görüştür. Yukarıdaki sayfalarda geliştirdiğimiz("emekleıhe eyreşihde", "tipik" ve "geçiş evresinde" erken devletler biçimihdeki) tipoloji İse, erken devlet çözümlemesinde yararlıolduğunu şimdiden kanitlamiş bulunuyor; Dolayısıyla, Hazanov'üngözüyle bakılsa bile, tek başına böyle bir tipölöjinin kurulmasının daanlamsız bir iş olmadığına inanıyoruz.

Krader, göçebe bir toplum türünde devlet hakkındaki, sunuşyazısına koyduğu kısa kuramsal girişi, 1975 tarihli büyük yapıtınıyayma hazır duruma getirdiği bir tarihte yazmıştı. Krader'in devletindoğası hakkındaki temel Önermelerine katılmamamız z konusu değil.Devletin genel bir görünümünü verirle girişiminin, kendisinin erkendevletin benzersiz karakterini kavramasmı güçleştirdiğini düşünüyımız;kendi araştırma etkinlikleri her zaman erken devlet üzerindeyoğunlaşmış olmasına karşın, yazısının yazılış tarihinin böyle birsonuç doğurduğunu sanıyoruz. Gerçek ya da sözde kalan karşılıklılıkilişkilerinin belli bazı dönemlerde ağm basmış olabileceğini ve"büğımhirk" İlişkilerini (erken) dönemlerin karakteristik özelliğini oluşturduğunu belirtmeyi savsaklamasınm nedeni foudur.Erken devlet toplümunun yönetenler ve yönetilenler olarak iki kategoriye bölündüğü noktasında kendisine katılıyoruz; ama bununla kalmayıp bu "yeni yetme" sınıflara bölüıunmıin ydnızca erken devletinve Asya tipi üretim tarzı'toplümunun kardcteriktik özelliğinioluşturduğunu düşünüyoruz. AluTden daha gelişmiş üretini biçimlerine sahip toplumlar kadar ergin devlet de farklı y^ıya sahiptir; '

Örnekolay çalışmalarının verileri, Krader'in "topluluk" biriminin

erken devletteki rolüyle ilgili değerlendirmesini desteklemektedir; y ^ -1er a}/!!! zamanda kendisinin devlet ham daki şü görüşünü de desteklemektedir:' ' ' .

318



"[Devleti t(q)lumun bölünüp, içten kutuplaşmaya uğramasıyla"yönetici smıf tarafindan kurulmaz; çünkü bu sınıfın, yönetme işlevini yerine getirebilmesi için, daha önce tq>lumsal bölünme sürecitarafından kurulmuş olması gerekir. Yönetici smıfın çıkarlannı

doğrudan doğruya vle tin oluşması süreci yerine koymak bir hataolacaktır" (elinizdeki kitap, s. 136).Verilerimiz, [Krader’in] devlet kurumlannm, iki farklı ilgisinin bulunduğunu, yani bir yandan yönetenlerin çıkarlarım artumak, öte yandan

bir bütün olarak toplumun çıkarlannı artırmak amacını taşıdıklannıvurgulamasının ne kadar doğru olduğunu ortaya koymaktadır.

Krader'in açıkça belirttiğine göre, bir devletin yarlığı, toplumsal

sınıflar arası uçurumu kapatacak köprü niteliğinde toplumsaldüzeneklerin varlığına işarettir. Erken devlette bu uçurumun, yasallıkkazanduma, yasal gösterme çabaşınm ve daha özgül olarak devletlerinideolojik yönlerinin dayandığı "karşılıklılık ilişkileri" araçlarıylaüstesinden gelinir (Yirmibeşinci Bölüm, 10.5. bölük).

Bu kitabın "Sentez” başlığını taşıyan kesiminde sunulan devletkavramı ile, Krader'in devlet kavramı hakkmdaki önermesinden çıkandevlet kavramı arasındaki faiklar: (1) Krader'in EKkdüncü Bölüm'de devletin güçlülüğüne ve evrenselliğine verdiği vurgunun, ve (2) göçebelerarasında, özellikle Mogollar arasında erken devlet gerçekliğini ele alış

biçiminin aynmma vanlır vanimaz, farklı bir ışık altında görülecektir.Çok genel olarak belirtmek gerekirse, Cohen'in, Hazanov'un ve

Krader’in kuramsal öncülleri (hareket noktalan olan düşünceleri) elinizdeki kitabın Üçüncü Kesim’indeki (bizim) bulgularımızla uyuşurgöründü. Bu öncüller aynı zamanda, içinde editörlerin (derleyicilerin)

erken devlet kuramı ile ilgili savlannın ve varsayımlarının ortaya konduğu Birinci Bölüm'e yapılabilecek son derece yararlı eklemelerioluşturdular. Örnekolay çalışmalanndan elde edilip Antitezi [Antitez

başlıklı İkinci Kesim'i] oluşturan veriler, birçok bakımdan hatınsa ^ ır yeniden formülleştirmeleri gerektirmişlerse de, söz konusu var-sayımlan bir dereceye dek <festekledikleri söylenebilir. Kuşkusuz, kullanılmakta olan kuramsal araçları, tarihte yaşanmış etken devletlerhakkmda genelleştirilmiş verilaie kapıştırma yoluyla daha rafine duruma getirmeye kalkan [bu yapıtta somutlaşan] girişimlerimizin genelamacı da böyle yeniden formülleştirmelere ulaşmaktı.

319



V Î R M I S E K İ Z Î N C İ B Ö L Ü M D E YA R A R L A N I L A N K AY N A K

Cohen, Ronald (1974), 'The evolution of hierarchical institutions: a case study

from Biu', Nijerya. Savarım 3 içinde s. 153-174. — (1977), 'State foundations, a controlled comparison', Origin o f t l ı e S t a t e : a

symposiıtnı, ed. Ronald Cohen ve Elman R. Service. Philadelphia: ISHI.

Goody, Jtıcit (İ971), Technology, tradition and the S t a t e in Africa. London:Oxford University Press.

Krader, Lawrence (1972), The ethnological notebooks o f Kari Marx. Assen:VanGorcum.

— (1975), The Asiatic mode o f production. Assen: Van Görenin.

Leach, E. (1961), Rethinking anthropology. London:. Athlone Press.

Lewis, Herbert S. (1966), Tlıe örigins of Affkaıt'kingdoms', Cahiers d'âtudes (îcaines 6 içinde s. 402-407.

Service, Elman R. (1975), Origins of t h e S t a t e and civilization. New York: Norton.

320



KAYNAKÇA NOTLARI

CLAESSEN, HENRI J. M. (1930). Dr. (Amsterdam Üniversitesinden)

Hollanda Leiden Üniversitesi Kültürel Antropoloji Doçenti.

1970 Van vorsten en volken [Prâıs^ ve halklar hakkında].1973 Despotism and irrigation. Bij^ragen tot de Taal-, Land- en

Vottenknnde 129 içinde s. 70-85.1974 PoUtieke antropologie [Siyasal antropolojiye giriş]. Assen: Van

G(»cum.1975 PnMi) to riches-and the reverse, Rule and realily, ed. Peter KloOs

ve Klaas van der Veen içinde s. 29^49. University of Aınsterdam Ptesa.

1978 (S, Lee Seaton ile birlikte ed.)PoUtical anthropology and the State of t/ıe ar/. Lahey: Moutoh.

COHEN, RONALD (1930). ABD, Illinois, Eyanston, Northwestern Üniversitesi Antropoloji ve Siyaset Biliıni profesörü. Yayımlanan birçok makale ve kitaplarındah başbcalan;

1967 The Km uri o f Bornu. tiev/ Tork: Holt, Rinehart and Winston.1969 Modermzation in Africa. M. J. Herskovits Memorial Lecture.1971 Dominance and defîance; Marital stability among the Kanuri.

Washinton D.C.: American Ahthropological Assocatiöıi.

1967 J. Middletoıı ile birlikte:Contparative poiitkal systems. New York:. Natural History Press.1970 Raoul Naroll ile birlikte: A handbook o f method ih cultural

d«//ıröpo/ogy. New Yöık: Natural HistmY Press.1973 ’Political anü\xopo\ogy', Handbook o f social and cultural

anthropology, ed. J. J. Honingman. Chicago: Rand McNally.1973 The poUlics o f a pm’ertyhabitat .îie'f /York: Ballingeı.

1973 The rotating credit association, Humçm Organization 32.1974 Peripheral and transitional markets: the Aztec case, American

Ethnologist 1.

321



LEWIS, HERBERT S. (1934). Dr. (Columbia Üniversitesi). ABD, Madison, Wisçonsin Ünwersitesi Antropoloji profesörü. Başlıca yayınlan:

1965 A Galla monarchy: Jimma Abba Jiffar, Ethiopia. 1830-1932.

Madison: University of Wisconsin Press.1966 The origins of African kingdonıs.Cahiers d' tudes c icaines.1970 ’Wealth, influence and prestige among the Shoa Galla’,Social

stratifıcation in Africa, ed. A. Tuden ve L; Plotnicoy. New York: lYee Press.

1974 Leaders and followers, Addison-Wesley Modüle in Anthropology 50.

MARETINA, SOFIA A. (1929). SSCB Leningrad Bilimler Akademisi SSCB Etnografyası Enstitüsü kıdemli araştırma görevlisi. Daha çok Hintli kabilelerin to|)lumsal yapılan konusunda birçok makalesi yayımlandı.

1974 ’Conversion of Indian Vamas in Bali',The countries and peoples of the Easli ed. Vu. V. Maretin ve B. A. Valskaya. Moskova: Nauka.

1975 (ed.)Sotsialnaia organizatsia narodov Azii i Afl-iki. [Asya ve A ^ka halklarmın toplumsal örgütlenişleri]. Moskova: Nauka.

POKORA, TIMOTEUS (192S). Dr. Bruno, Prag ve Pekin'de çalıştı. Prag'da yaşıyor. Başlıca yayınlan:

1967 imparator Chin-Shih-huang-ti. (Çekçe). Prag:O t Ims .

1971 W«ngChûg's critical disquisitions. Prag: Academia.1975 Hsin-lun (New Treatise), and other writings by Huan Tân, (43 B.C.

28 A.D.). Ann Arbor: University o f Michigan Press.

SCHAEDEL, RICHARD P. (1920). Dr. (Yaİe Üniversitesi) ABD, Austin, Texas Üniversitesi Antropoloji profesörü,

Başhca yayınları:

1966 TTıe Huaca el Dragon, Journal de la Societi des Amâricanistes 55. Etüde comparative du milieu paysan en Amdrique Latine. Paris: Ontıe National de la Recherche Scientifique.The City and the orİgins of theState in America,Proceedings of the 39th Congresş of Americanists, Lima.

1967

1970

322



SEATON, S.' IJEE (1943). Dr. (Havai Üniversitesi) Son olahık ABDs Ohiö,- Browliı^ Gıeen S t ^ Üniversitesinde yardımcı profesördü.Başlıca yayınlan:

1974 TheHawaiianfajpKabolitionof 1819,Awncan£<feıotoy/s/1.

1978 (H.'J. M. ClaeSsen ile birlikte ed.)Political anthropology and the State o f the art. Lahey: Mouton.

SEDOV, LEONID. SSCB, Moskova Bilinder Akademisi Doğu Araştıımalan Enstitüsü kıdemli araştırma görevlisi.

Başlıca yayınlan:1967 Ankorskaia imperia [Ankor Impıaratorlugu}. Moskova: Nauka.1969 *La soci6t6 angkorienne et le mode de production asiatique',Sur le

'Mode de production asiatique', ed. R. Garaudy. Paris: Editions

SENEVIRATOB, SUDAKSAND. S- (1949)^ Antikçag tarihi alanında master sahibi (Hindistan, Yeni Delhi, Nehru Üniversitesi) Güney Hindistan'da ve Sri Lanka'da eıken devlet sistemleri hakkında doktorasım hazırlâkta.

SKALNIK, PETEK (1945). Master (Leningrad Devlet Ünivefsitesi'nden)

Doktora (Prag Charles Üniversitesinden) Hollanda, Leiden Üniversitesi, Kültürel ve ToplumsalAraştırmalar Enstitüsü kıdemli öğretim üyesi.Başhca yayınlan:

1966 Beginning öf the discusskm about the Asiatic mode of production in the U.S,SJ(. and the People's Republic of Clûna, E(>ene V: 179-187 (T. Pokara ile birlikte).

1973 Engels uber die votkapitalistischen Gesellschaften und die Ergebnisse

der modetneh' Ethnologie,Philosophka. Zbornik Filozofickej fakulty Univerzity Komenskdho')Q\-XOl,s.A05-4\4.

1975 Monarchies within republics: early Voltaic States ' in the twentiethcentııry, Asian and A f rican Studks XI, s. 177-193.

1976 'Marx's excerpts ön fetishism ftom 184Z (Mars'ın elyazmalannın Slovakça baskısı) K. Marx - F. Engels O ateizme, nâbozenstve a cirkv). BratislavaPravda, s. 394-413.

1978 'Dynamics of earlyState development in the Voltaic area' Political anthropology and the State of tiıe art, eâ. S.h e e S e zü o tiv e ll.l.lA . Claessen, Lahey: Mouton..

323



STEINHART, EDWABD I. (1942). Dr. (Northwestem Oıuversitesi) ABD,

Austin, Texas Üniversitesi tarih doçenti.' 1975-1976'da, Jamatica, Kingston

Üniversitesi konuk okutmam.Başlıca yaymlarr.,

1967 Vassal and tief in three Lacustrine kingdoms.Çahiers d'itudes

^ncaines.' 1973 Royal clientage and the beginning of colonial modemization in Toto,

In terhdlionaîJoumatof^tcanHisloricalStudiesl.1977 Conflict and collaboration: the kingdoms o f Western Uganda

7890-7907. Princeton: Princeton University Press:

TCUNIS, H^NRI B. (l94Ö)., Dr. (ütrecht Üniversitesi) Hollanda, Utrecht

Üniversitesi tarih doçenti.1973 Crisis. Studie över een structuur - en normverandering in het

Frankrijk van 7750-7250. [Bunalım. Fransa'nın 1150-1250

dolaylarında tq>lumsal yıpstnda ve noımlannda gM len değişiklikler

üzerine bir çalışma]. Groningen: Tjeenk Willink.

YANSINA, JAN (1929). Dr-(Louvia,LouVer Üniversitesi) ABD, Madison,

Wisconsin Üniversitesi antropoloji profesörü.

Başlıca yaymlan;1963 , Geschiedenis van de Kıd>a [Küba Tarihi], Tervuren; Musee royale de

rAfriqüe Centrale.1964 Le royaume Küba [Küba Krallığı]. Tervuren: Mus4e royale de

l'Afrique Centrale.1965 Ora/trod/tion. London: Routledge and Kâıı Paul.1966 Kingdoms o f the Savarına. Madison: Üniversity of Wisconsin Press.1973 The Tio kingdorn of the Middle Congo\ 1880-1892. London: Oxford

TJniversity Press.

324



Ad DiziniAD VE KAVRAM DtZlNt

Abrahanîs, R.G., 63,105.Abubakar, Sa'ad, 70,71, H 85,86,105. Adavedoh,K.B.,79,105.Adams, Richaıd N., 24, 25, 31, 35, 52,

59,89,94,105.Adams, Robeıt McC., 16, 35, 91, 105,

167.169.242.Ajayi, J.P.A., 109,110.Allan, WıUiam, 53,106.Althabe, G., 58,61,75,79,106.

Andrezejewski, S.L., 66,106.

Aristoleles, 130.Asoka, Mauıya Kralı, 280.

J: van, 21,35,202,203,215,242.

Baaren, Th. P. van, 206, 242.Baeck, Lucien,X , 12, 35.Bagehot, Walter, 66,106.B ^ l. N&rtin A. van, x, 17,35,287,299.

Banton, Michael, 41, 276.Barnes, J.A., 49,106.Barraclough, GoBrey, 45n, 162n.Barry, Herbeit III., 101, 106.Baıthold, V.V., 154.Bax, Mart, 216, 24İ Beals, K&nneth L., 54,106.Beattie, John H.M., 25, 35,187, 242.

Bigelov, R., 19,35.Binford,L„ 111.Birdsell, Joseph B-. 24, 35, 231,242.

Blackbum, R., 3,35.Bloch, Mauıice, 37, 42, 92, 106, 125,133.175.242.Bodin, 7. 'Boehm,Chri$, 104.Boserup, Ester, 20, 35, 56,63,106.

Bragginton, Joan, 79,106.Braudel, Ferdinand, 53,56,63,106.

Bromley, lü. V., 38,42.

Cameiro, Robert L, 6,14,18, 22, .32,58,97,

106,116,119,129,133,16.5,242,280, 299. Cengiz Han, 143,144,154, 280. ehilde, V. Gordon, 16, 16n, 36, 56, 56n,

74.107.118.130.133.167.242.Çicero, 138.

Claessen, Henri J.M., vm, ıx, ıxn, x, xn, xm,

xıy, xwn, 3,6,15,21,25* 27,31,32,36,41,91.107.125.133.156.159.160.186.187,

188, 190, 193, 196, 197, 201, 209, 218,

223, 226, 24i 243, 348, 264. 260 268,

2 ^ 275,277,280,299,301,321,323.Gohen, Ronald, vm, ıx, xı, xm, xıv, 14,

19,25,34,35,36,38,43,51,58,65,68,

70,72,73,84,86,94,96,99,107,111,

1S6, 244, 272,285,288,291, 295,299,

310,312,313,314,315,319,320,321.

Comie, 7Cook, Sherbume, 53,107.Corning, Peter A., 287,299.Cowgül, Geoıge L., 60,107.Cijowder, M., 109,110.Cromley, Carole L., 167,242.

Daimond, Stanley, 133.Dalton, George, 104.Danıas, David, 110.Danilova, Ludmina V., 19,36,254,275. Devenport, W„ 190,193, 207, 243.

Dawson, Christopher, 170, 243. 'DeVore, Irvin, 109. d'Hertefelt,M.,6,37. 'Djoser, Firavun, 218.Dike, Kenneth O., 63, 64,107.Divale, W.T., 71,Diyakonof, I.M., 127, 133.Doornbos, Mmtin R., ıx, 172, 187, 188,

190,193, 243. -Douglas, M., 108.Downing, Th. E., 15, 36,91,107,1Ö9. Dumont, Louis, 59,107.

Easton, David, 153.Ecsedy, Cs., 8, 21,36.Fjıgels, Pnedrich, 5, 7, 8,9,10,11,12,13,

17,23,28,29,35,36,38,45,46,107,

Eroğul, Cem, 113n.Evans-Pritehard E. E., 7, 37, 48, 84,

107.108.165.187, 243, 24

Fallers,Lloyd,35,37.99, 107.Fartua, Ahmed İbn, 99,108.

325



H rth, Raymond,8, 37.F6rbes ,F.E. ,197, 243.Foıdci D.C.,69, 108. v

Raites, Mayer, *,7,37, 48,108, 165, 243..Pnmkfoıt, Henri, 287ıt.R azer, James, 187, 243.Fried, MortMi H.,10, 16, 17, 23, 27, 28,

31, 37, 45, 46, 48, 66, 74, 76, 108, 111,120. 133. 183. 243. 280. 286. 290. 299.

Gamainnov L.S.,12, 37.Garaııdy, R oger,37, 323.Geariqg, F.O.,65, 108.

Gib9on,McGniıe,15, 36, 91, 107, 109.CKnsberg,M.,47, 107.Givens, R.D.,275.auckmaı, Nfen,32 37,5663, 102191,243.Godelier, Mauıice,8, 9, 10, 12, 37.Goldman, Irving,21, 23, 31, 32, 36, 37,

280. 299.Gobdy, Jack R ., 88, 89, 108, 249, 275,

315, 320.Gumplowicz, L.,13, 37, 289.Gurevich, Aron la., xıu , xıvn,118, 133,173,250, 261, 281, 293.

Haenisch, Erich,166, 188, 198, 243.Harmon, M. Judd,46, 108.Harner, M.J., 17, 37, 60,102Harris, Marvin, 12, 14, 37, 57, 108,

111. 280. 299.Harris, Rosemaıy,81, 108.Hassan, Ümit, 113n.Hayden, Brian,33, 54, 108.Hamnov, Analcİi M., vuı,k , xı, xıvn,9, 16,

29, 34, 38, 113,112 133, 156, 167, 204,257,284,292 312, 315. 316,317, 319.

Hegel, G.W.F.. 154.Hiêrson, H.,63, 108.Hindess,B., 11, 23, 27, 38.H i is t ,P . Q . ,l l,23, 27, 39.Hobbeş, 1 . 'Hol4ıouse, L.T., 47, 108.Boebel,E.A., 138, 191, 243.Ho ly,L . ,27, 38.Ifonigmann, Joh nJ.,36, 107133, 321.Horton,Robin,58, 64, 75, 78,102 109.Hunl ,Eva ,91, 109.Hunt, Robeıt C.,91, 109.

Ibn Haldun, 7,6 9,84,85,99.

lansse», Jac J., ıx, xm, nvn, 169,243,^2

Jayavannan, tl., 280, 281.Johnson, Gıegmy, 20,42,4 2 60,63, 64,103,104,111,165,286,300,311.

Jossdin de Jong, P.E. de, x, 159,243.

Kabbetry, P.M., 69,108.Kamehameha, Havai yöneticisi, 280.Kandert, Josef, vuı, ıx, xuı, xıvn, 214,

257,268,295.Kango, Yatenga yöneticisi, 280.

Kazhdan,A.P.,125,133.Keesing, F.M., 206,243:Kelso, A.J., 54,106.Kendall, P.M., 7,38, 268, 275.IOoos,Pe4w, 107,133,242,243,275,321.Kopılâ, Naudya, ıx, xm, xıvn, 256,280.Kcîşçanov, Ynri M , xiıı, xıvn.Koppeıs, W., 44,109,138.Koranaşvili. Goram, ix, xm, xıvn, 9,

12,38,161,281.

Kottak, CP., 17,23,32 286,290,299.Kovalevski, 12.Köbben,AJP.,32133,159,191,244,275.Krader, Lawrerice, vuı, ix,'xm, xıv, 6, 8,

9,11,12,16,25, 34, 38,39, 46, 47, İ5, 109,132, 133, 135,154, 156, 162,187, 188,193, 203, 210,213, 215, 244,254, 265, 266, 268, 269, 276, 278, 291, 309, 312,316,318,319,320.

Knıijer, G.J., 159, 244,Kuıtz, Donald V., vuı, ıx, xuı, xıvn,

170,186,201,244,267,273.

Lathrop, Donald N., 79,105,109.Lattimcse, Owen, 66,109.Leach,E„ 17,39, 318,320.Leacock, Eleanor Butke, 37.Lee, Richard B.* 57,109.Lenin,V.l.,35,39.Lenski, G., 47,54, 56,109.LeVine, R.F., 99,109.Lewis, Herbert S., ıx, xıvn, 14, 39,177,

190, 205, 210, 266, 278, 279, 283, 299,310,320,322.

Lewis, I.M., 276.Lloyd,Peter,268,270,276.Locke, 7.

326



Louis, XI., 7.Lowie,Robe« R , 13,14,24,39,109,288.MacMâvelli, 7.Maine, 7,12.

Mair, Lucy R, 19,24 ,39,249, 276.MaiinowsJd, 132.Maquet, J.J., 27,39.Maretin, Yu V., 322.Mai|etina,'Sofiya A., xıu, xıvn, 2 ^ , 322Marshall, Catherine, 1S8,245.Marx, 5,8 ,11 ,35 ,37 ,38 ,45 ,46 ,75 ,132n,

154,155,253,268,309,318.320,323.McClelland, David C;, 99,109.McIver,R.M.,201,244.Meyer, Ednatd, 138.Middleton, J., 78,107,109,321.MitcbeU, WJ>., 16,39.Montesqttieu, 7.Montezuma, Büinci, 280.Mooıe, Sally Faik, 97,109.Morgan, Lew isR , 8,12,39.Mmdock, G.R , 47,109,158.Murphy.F.R., 111.

Nadd, S.F., 34,27,39,47,99,110,1.58,244.

Nader, Laura, 244. Napoldon, 146. Naroll. Raoul, 35, .36, 38, 43, 71, 110,

111.158,244.299,321. Netting Robert McC., 58 ,72,82,92,110. Nettieship, A., 275. Nettieship, Martin A., 275,287,300, NeyusUdn, A.I., 29,39. Nieboer, RN ,, 176, 244. Ntare, IV., Ankole yöneticisi, 279.

Okar, Zeki, 45n, 162n.Oldeıogge, D.A., 29, 40.Ofpenhdmer, Franz, 13,23,40.283.288,289.Öraris, Martin, 20,40.Otterbein, Keith, 65, 71,91,110.

Paçacutek, lıika imparatoru. 280.Paxspn, L. M.» 101,106.Peçirka, Jan, vuı, x, 12,40.Petıoy ,E., 125,133. .Pershits, A.I., 38.Peşek, J., 12,40.Phear, 12.Plotnicov, L., 27,40, 42, 322. <

Polahyi, Ka ti,63, 64, 110.Polgar, Steven,19, 20, 40, 287, 300.Pokora, Hm oteus, vm, ıx, xm , xivn,12,

41, 16 200, 322, 323.Pbpper, KariR., 160, 244.

Raddiffe-ftovm, A R ,4,25,40, 153, 159,244.Radin, Paul,133.Rad loff, Wilhelm,154.Redfield, Robert,16, 40.RhysDavids,T.W.,34, 40.Rousseau,7, 45, 46.Ruijter, A.,159, 245.Ruseh, Walter,197, 244.

Sahlins, Marshall D.,20, 25, 27, 28, 40,244, 285, 290, 295, 300.Salzman, P.C.,85, 110.Schaedel, Richard R , xu ı, xıvn,322.Sehapera, Isaac, l7, 18, 40, 162, 244.Schçımm, P.E.,188, 1W , 244.Seaton, S. Lee, vuı, »v n,41,275, 321,323.Sed ov,Le onid A., xıu, xivn,323.Semenov, lu ., I.,11, 40.Seneviratne, Sudarsan,-xıu, xıvn,323.

Service, Bman R.,6, 17, 19, 21,22 24, 25,27, 31, 40, 46, 48, 49, 59, 66, 68, 69, 74,' 75, 77, 83, 94, 110, 241, 245, 280, 287,292, 295, 296, 299, 300, 311, .317, 320.

Skalnik, Peter, vm, ıx, xı, xu, xıv, xıvn,3, 8,, 11, 12, 32,41,247, 277, 301,303, 323.

Sldnner, E .R,25. 41.Slicher van Bath, B.H.,172, 245.Smith, M. Estellie, x.15, 41, 279, 281,

281n. 292. 300. - ■Smith, Michael G.,14, 25, 27, 28, 41,

99, 110, 249, 276.Smith, Philip E.L.,57, 110.Soustelle. Jacqucs,188, 221, 226, 245.Southan. Aidan W.,41, 82, 110,272 276.Speke, H.J.,197, 245.Spencer, Herbert,7, 56, 64, 110.Spooner, Brian,85, 109, 110,Stauder, Jack,17, 41.Steinhart, Edwaıd I., xıu, xıvn,324.Stenning, Derek,72.

Stevenson, Robert F.,18, 41, 165, 245.!.Stcward. Julian,14, 15, 23, 3İ, 41, 48.110, 118, 133.

Strathem, Andrew,78, 111.

327



Kavram Dizini

Street, John, 53,111.Struever, Stuart, 57,111.Stuchlik,M.,27,38, •Swartz, Marc J., 26, 41, 161, 200, 201,

245,270,276.Swedlund, Alan C., 108,Tait, p.,'78,109.,Tetray, Emmanuel, 10i 22,23, 29,42.Teunis, Henri B„ ıx, ıxVn, 297,300,324. !Thapar, Romila,x, 193,198,245.Thumwi)kt,Richaıtl, 14*23,42,45,104, Mİ.'Tokaıev* S.A., 38.Tomanovskaya, O.S., 29,42.Toynbee, Amold„54, ,54n.Tökei, Perene, 12, 42.Trouwborst, A.A., 25, 42,163, 245.Tuden, A., 27, 41, 42, 158, 161, 200,

245, 276,322.Tumerrv.! 26741,161, 200, 276.

Valskaya, B.A., 322.Vansina, Jan M., xm, xıvn, 80, 81,, 105,

111,198,245,248, 283,297, 324.Varga, Moogo devleti yöneticisi, 280.Vayda, A.P., 66, U 1.Veblen, Th„ 198, 245.Veen, IQaasW. vander, 133,242,275,321.Vcide, Piet van de, x, 241 n.Vemieulen, C.J, J.. 159, 245.Vico,7.Vitkin,M.E.,ll,12,41,42.Vladimirtsov, B.j„ 154. '

WauWahg (Çin egemeni), 280.Weba:,Max, a 42,201,216,217,24in, 27ZWebster, David, 18,19,42,286,287,300.Wertheim, W.F., 26,42, 201.Westennann, D., 14,42.White, Leslie A., 280, 300.Wittfogel, Kari A., İ2, 1.5, 23, 42, 91,

104,111,127,133.\Vheeler, G., 47, 107.Wolf, Ene, 179,284, 286,300.

NVoodbury, R.Ş., 91,111.Wright, Henry T., 20, 42, 48, 60, 63,64,103,111,165,286,300,311.

YeSUgey Bahadır, 144.Young,T.Cuyler,57,110.

Adaklar, 198,199,200.adalet, l36,217,219,222,223,224,239,254.adam kazanma, 61,62,76.Adumı köyleri, 82.Afrika despotluldan, 47.aile (bağlan), 32,280,284,286.akınlar, 291, bak. çapul akınlan.'akrabahk (b e ^ ) i l i şk i 32, 74 80. 123,

129,144,235, 248,250, 252,265,268,274.altyapı, 163,167-168,255.Alur’Iar, 82.Amazon topluluklan, 77.anarşi, 190,202.

angarya, 179, 256, 293.aratlar, 255.anıtsal mezarlar, 199,255.Ankole, 281,293, bak. italikler, çizelgeler.Ankor, 281, bak. italikler, çizelgeler. .arat, 142,147, 148.aristokrasi, 174, 175, 177, 180-181,

182,183, 1-84, 263, 272:- ayncalıklı konumu, 188, 263;- cezalandırılmasında eşitsizlik, 194;- çoban topluluklarda, 143, 147; .- dünyevi kesimi, 129;;- gelir kaynaklan, 184, 208;-haklan, 185,240;- menajerlikle ilişkisi, 124;- soyağacı, 188;- tabakalan, 204, 205, 206, 213;- üyelik koşullan, 205, 206, 213;-yükümlülükleri, 183, 185.

aristokrathği yitirme, 206,213,267,268.armağanlar, 100, 179, 180-181, 184,

197,198,199,200,256.artı, 8,20,142, 143:- devletin lökeniyle ilişkisi, 248,289,308;

- din adamlannca kullanılması, 146;- işbölUmUylc ilişkisi, 117;- lâırmaşıklaşmavla ilişkisi, 20,130;- siyasal amaçlı kuUammı, 265;

' - vergilendinneyle ilişkisi, 59;- yönetici tabakayla ilişkisi, 119.

artı değer, 149.artı emek. 148.149,255.

artı ürün, 147,148,149,255,262.artı tartışması, 20,172, 173.artıran siyasal kuUammi, 265.artıya d İltiması, 121,135,147,148,150.askerler, 213, 217, 233, 316.askeri demokrasi, 10.

328



askeri güç, 71,262,263,295. ‘askeri işlev alanı, 262-264.askeri önderier, 122, 134, 128, 174, 175,

177,180,181,196,226,227,m283-askeri teknoloji, 90,91.askeri wkümlUlülder, 217,219. .askeılik durumu, 195.Asya göçebeleri, 135-154. 'Asyatık toplum, 126-Asya tipi üretim biçimi, l l , 12, 268,

309-310,316,318.aşağı tabaka, 177,204,208-215,Âşanti, 164.atamajia göreve getirilme, 33,81,217,219.avam halk, 98,124, 294:

- askerlik görevi, 129, 211, 212;- cinsel görevleri, 210,211, 212:- çalışma görevi, 210,211,312;-haklan, 208,210,211,240; '- hükümete etkisi, 209, 210, 211,214;- hükümetten etldlenmeyişi, 268;- korunma hakkı, 210,211, 2H:-özgürlüğü, 123,124,125;- siyaset’dışı kalışı, 268;- yöneticiyle ilişûsi, 213, 214;'- yükümlülükleri, 208,209,210,211.

avam - aristokrat ilişkisi, İ88,207,271.avam - soylu farklılaşması, 98.avcılık ve toplayıcılık, 14, 57, 75, 80,

99,105,117,140.ayrılıkçı eğilimler, 26, bak. bölünme.Aztek, 282,297, bak ittikler, çizelgâer.

Bağanda kraHığı, 99. ba&mlıltk armağanlan, 184. bağımlılık biçimleri, 126,127,132. bağımlılık ilişkisi, 27, 114,132, 262.

bağımsız eylem, 25,26. bağımsız girdim yetisi, 27,163,164,257. bağıntı - nedenseUik farkı, 20,50- 53. bağlanma ilişkileri, 257. ■ baUiff, 218, 267.Bairu'lar,-293.

bubar krallıklan, 29. barışı düzeni s ığlama, 255.hasla aracı, 13.

başkanlar, 177,204,205,213. başkö«t,27,27n,97,105,163,166,167.

başkentte ağırlama, 229, başkomutan, 195,196. başlık göreneği, 61,62,101. başrahiıJiklİS, 189,190,191,207,208. bayındırlık işleri, 128,198,221,255, 256.

Belucistan topMukİan, 185. bi'pnler, 166. bıiun kavramı, 4. bireycilik, 145,146. bireysel özerktik e ^ m i, 101. birincil toplumsal formasyon, 5,11. birlik ve bütünlüğü koruma, 27.Bomu devleti, 68,69. bpyuneğme (itaat), 65,81,99,101. bölgelerarası ticaret, 256. bölünme eğilimi, 49, 77, 78, 80, 83,88,

102, 232,261, 263, 272. bölünmeyi önleme gücü, 30, 49, 83, 86, 88

89,102,232,261,264,272,292,295,296. böl Ve yönet, 266, 317. bönder,293.Budist kitaplarda mülkiyet, 34.Budist manastırlar, 146.Buganda, 17,197.Buşmanlar, 57.

bürokrasi, 16, 50, 80, 81, 90, 100, 122,124,216,250,252,297.

bütünleşme, 66,128,150. büyük admrüar, 31,62,76,98,146,279,280. büyük devlet, 74. büyük kararlar, 224,225.

Casuslar, 229, 230.Cemıenler, 9,10.cezalandıımada eşitsizlik 192,194,195.ceza yasası, 192,194.Cherokeeler, 65.Chippewalar, 63.cihad, 70.coğrafya - devlet ilişkisi, 53-56.Cohen eleştirisi, 312-3İ4.Curaca, 177.

Çapa, 171.çapul akınlan, 66,69, 256, 287.çevresel koşullar, 15,18,53,71-72.çığ etkisi, 49,285. ■çiftçi - çoban etkileşimi, 150,151, 282. ,çiftçi - çoban ilişkisi, 13, 69, 70, 72, 84,

85,8^ 91,288.^ ç i - çoban işb^ümü, 140,146,150,153.Çin, 69, 151, 161, 297, hak. italikler,

çizelgeler.

Çin’in göçebelerle ilişkisi, 140.Çinliler, 140,141,142.çobanlar (çobanlık), 141, 146,172.çoban topluluklar, 13,115.çocuk eğitimi, 101.

329



çoketnildilik, 68, 95,314.çokçizgili evrimci yaklaşım, 15.çoknedenlilik, 44.

Dangbong, 164.daıuşmamık, 224,225.damştay, 253 bak. devlet kurulu,delegasyon, 215,216,253,302.demografik tnrim, 231.dernekleşme, 14, 278,287.despotluk,'9, 11, 12, 16, 47, 67, İ27,

128,132n, 265, 268, 273,317.Devangenari, İndUs yazısı, 149.Devlet: '

- ajanlan, 254;

- ampirik çözümlemesi, 7;- baskı aracı olması, 13;- birlik ve bütünlüğü, 248;- Çikarlan, 136, 2^ ;- çoknedenli kuramı, 9;-doğuşu, 3,119,277;- erken biçimleri, 12;- erken devletten farb, 203;- eşitsizlikle ilişkisi, 17, 28;- geçiciliği, 5;- geHr kayrcıklan, 52, 87,170,257,265;- gelişmesi, 5,6, 7,13,14, 55;- gizillik ilkesi, 240;- haıcamalan, 197;

idedojisi, 253, 260, 261,296;-ilkesi, 137;- işlevleri, 146,152,259;- insan ö&si, 24;-karakt^3,ll,24,27,28,161,162;- kavıamımn bırakılması, 153;- kaısılıksızlık ilkesi, 271;- kişfleştirilmesi, 11,145,259;-koramaişlevi, İl;-kökeni,6,10,1-3,14,43-103,119, 316- kuramlan, 5,6-24,35,135-İ39.- nedenleri - sonuçlan tartışması, 30,46,64,68,74,102,103,288,290;

- özel mülkiyetle ilişkisi, 8,10,. - nüfus öğesi, 164-166

- putlaştıniması, 4;- savaşla ilişkisi; 18,90;- sımllandırmalan, 5;

- sınıflaşmayla ilişkisi, 8,10, 271;- sistemsel yönlen, 159;- somut - soyut anlamlan, 137,150;- sömürüyle ilişkisi, 8;- sulamayla ili^si, 11,12;- şeflikten farkı, 31,50,1(K, 272,314;

- tanımı, 10,13,16, 44-51,102,135,137,139,150,314;

- toplumdan farh, 44,136;- toprak öğesi, 24,25;

- törenleri, 260;- uygarlıkla ilişkisi, 130;- yasallık kazandırılması, 261;- yazıyla ilişkisi, 149.

devlet ideolojisi, 290.devlet kuramlan, 6-24:

- çiUışma kuramı, 7, 22,74;-çoknedenli kuramı, 105;- dernekleşme kuramı, 14; '- dış etmenler kuramı, 23;- fetih kuramı, 9,13,68,121,284,289;- iç gelişme kuramı, 14,23;- kentleşme kuramı, 16;- Marksist devlet kuramı, 47;- örgüt kuramı, 23,59,137,159;- sıraf çıkalı kuramı, 136, 319;- sımf egemenliği kuramı, 29;- sulama kuramı, 7, 23,24;- teknedenli kuramlan, 104;- toplumsal eşitsizlik kuramı, 23;- yarar kuramı, 22,46, 83,287, 296.- bak. eriten devlet kuramlan.devlet benzeri formasyon, 29.

devlet dini, 50,02,97,260,263,267,314.devlet kumlu, 253.devlet (mülkiyeti) sahipliği, 258.devlet olan - dmayan ayrımı, 29,48,165."devlet öncesi ideoloji, 260.devlet öncesi (sistem) toplum, 56, 62,

75, 76, 92, 98, 112, 123. 126, 128,132n, 248,253,277, 278,279,281.

devlet propagandası, 262.devlet - toplum farklılaşması, 265.devlet topraklan, 257.devlete irâğlılık, 262.devletli toplum, 137.devlettik (durumu), 18,47,73,81,88,113.devletliğe yöneliş, 44,285,308, >14.devletsiz lo{dumlar, 24.dışa karşı savunma, 27.chş etmenler, devlet oluşmasında, 62,116.difüzyonizm, 152.dikey farklılaşma, 71,77.dikey toplumsal hareketlilik, 124, 125,

144, 252, 265, 274.dil birliği, 261,27.3.din, 92-95, 260, 261, 273.

330



. din adamlan, 128,174,175,213:- ayamdan tt>e alnudan,207,208,213;-gelir kaynaklan, 208; ^-haklan, 185;

- hiyeıaı^ öıgUtleıên, 207,208;- idedojıyi desteklemeleıi, 2Ö7,261;- profesyonellikleri, 206,208,209;- siyasal göıev üstlenmeleri, 207,217,22^- topıaldian, 178,184; .- uzmanlıklan, 249,2^.

. - üretimle ilişldleri, 18Ö, 181;- yönetid tabaka dıışturnıaları, 122, 124;- yönetime dkileıi, 226,227, Z28,316;- yükümlülükleri, 182,185.

dinadamlığı, 129.dinsel önderlik, 20,70,84, 86.dinsel üstünlük doygumu, 68,70.disiplin, 65,101.doğal sınırlar, 163.dolmakta olan sımilar, 4 . \ dolma ölçütü, yurttaşlıkta, 24,231.doğrudan t t ^ e r , 135,142179,180,2Öftdoğu despotluğu, 9.düşünce ithali, 291.dU^nli artı, 30, 234.düzensiz vergilendirme, 235.

Eaıly ştate, S.egemen (yönetici), 180-181, 255:

-aüesi,226,227;- akrabalan, 174,175,176,194,204,205,207,208,213,226,227,257; '

' -ardılı,226,227;-.baômutanhğı, 195, 196;- başrahipliği, 189,190,191, 207;- başyarg^, 93,192 193,194,294;- denetleme turlaıi, 228, 229, 230;- doğalistü güderle aracüığı, 92,93,,94,187,188,189;- d ^ ştü nitdilderi, 186,187,261,296;- geür kaynaklan, 184;- gezileri, 228, 229,230, 293;- gönendn güvençeri sayılması, 304; .- gihevleri, 93,186-188,90,207,208;- M ^y işkiri, 186198,202 213,214;- harcamalan, 198; 199, 200;- hukuku düzeni sürdürmesi, 191;- ideolojik temeli, 186,189;- insan kurbara, 189,190,191;- iyiliksever efendi sayılması, 197;-koruyuculuğu, 196, 202;- kutsallığı, m -1 8 8 ,189,273:- mitossu karakteri, 189;

- soyağacı, 187,188, J89,205;-tabıdaıia korunması, 93,189,190,191;- tahta çıbş töreni, 94,190;- tannsaUığı, 187,188,189,261;

- tann soyluluğu, 188;- toprak sahipli^, 184,257;- törenle gömülmesi, 94,189:- yasa çıkarma yetkisi, 19İ-1^, 194;- yasalhğı, 94,185,186, 200-203.

egemene bağlanma, l97,258.egemene k ^ suçim, 22, 254.egemenin soyuna yakidık, 213,296,297.egemenlik, 4,43,47.egemenlik - hegemonya farkı, 52.eğitim sistemi, 101,261, 273.ekonomik.düzey, 116.ekonomik erk, 248,310.ekonomik eşitsizlik, 256,258, 289.ekonomik işlev atam, 255-260.ekonomik yapı - ttmiumsal yapı ilişkisi,

118,119.domomipditik toplumu. M,138,139,264.elçiler, 228.elit kiütür, 97.emeğin mallaşmast, 203.emeğin toplumsal işbölümü, 129..emekçi kitleler, 90.emddeıtıe evresinde erken devlet, 32, 131,

240,256,272,292,296,306,308. .endogami, 284.endüstrileşmemiş devlet, 5,49,99,104.endüstrileşmiş devlet, 5, 5Ö, 104.enformasyon sistemleri, 48, 87,104.ergin devlet, 32, i 14,203,21.5,258,298.eık, 12,24,51,83,92,175; 232,265,292.eıkdevri,2l5,216,252.

erk-yetke aynnıı, 138.erke ortaklık, 127.erken devlet;

- artı üretmesi, 308;- askeri özellikleri, 232, 233;- atüt ile ilişkisi, 126, 310;- bağımsizlık ölçütü, 232;- başına buyruk^ ilkesi, 274;- despotlukla İlişkisi, 2’74; '- devlet önceri kimıınla'ilişl^ 274;

' - devletten farkı,203;- doğuşu, 114, 277, 279, 281, 291;- ekonomik gelişmi şi, 118, 301;- emekleme evresindeki tipi, 32, 235,237,238,240,292-2%, 306, 308;

- fetiMe ilişkisi, 310.

331



f eçis evresindeki tipi, 32, 235,237,Î8,240,292-296,306,308;

- geli^kinİık derecesi, 240;- gelişme çizgisi, 131,132;- ideolojisinin ölçütü, 234, 235;- ildli karakteri, 263, 280;- ilksel ve ikincil isçimleıi, 127,128:- işlevsel modeli, 303, 304;- işleyiş ilkeleri, 270-274,303;- işleyiş modeli, 248-270; :- karakteristik özellikleri, 230-241,247, 263, 270, 295, 304;

- kaışık tmlmalı incelenmesi, 156,162;- kararlıklılık (ideölojisi) ilked, 215,235,263,296,298;- kavramı, 5, 23, 31; ■

- komşulanyla ilişkisi, 311;- kökeni, 135;- kutsal egemen işleyiş ilkesi, 273;- merkezileşme iêyiş ilkesi, 272;- ölçütleri, 231, 235;- örnekletin alındığı bölgeler, 157,158;- senkretizm işleyiş ilkesi, 270, 303;- sınıflandırma sorunu, 236, 241;- sınıflan, 125;- sınıflarla ilişkisi, 309;- siyasal yaşamı, 269;- sona erişi, 114,117,127,259,264,

267, 269,270,277,296,298,315;- sulamayla ilişkisi, 117,118;- süreçsel çözümlenmesi, 247,298;- şeflikten faiklan, 292, 295;- tabakalaşma ölçütü, 233;- tamnıı, 6,29,113,247,248,301,305;- tipik tini, 32,235,237,240,307,308;- tipleri, 32,235-238,306-308;- tipolojisi, 131-132;- verimlilikte artı üretebilmesi, 234;- y^sal çözüriıknmesi, 156^246,247;- yapısal modeli, 301,303;- yasaUığı, 260;- yasaiUık kazandırma ilkesi, 272-273;- yeniden dağıtıcı sömürü ilkesi, 271;- yeterli nüfus ölçütü, 231;- yönelimin merkezileşmesi, 231,232;- yöneten-yönetilen faıÛılaşmâsı, 233;- yurttaşlık bağı, 231,erken.devlet - eıgin devlet ayrımı, 314.

erken devletler arası farklıLâr, 312.erken sınıflı toplum, 113,127.,eşgüdüm, 15.eşitlik, 203.eşitlikçilik, 98,99.

eşitsiz ilişki, 255,256,259.eşitsizlik, 13, 15, 22, 36, 47, 53, 76,

183,202,203-215,263,27l, 280.eşitsidikçilik, 99.eşitsizlik- devlet ilişkisi, 17, 28.etki bölgesi, 52.etkili kişiler, 225..etnik bîrö, 96..etnik bölünme, 261.etnik bütünleşme, 261,273,288.etnik dayanışma, 70.etnik gruplar, 18,49.etnik gruplar arası işbölümü, 142.etnildığin aşılması, 98.etniklik, 45,95,124.etnik tabakalaşma, 45,84, 102.evrimd yaklaşım, 12,14,15,31,103.

Farklılaşma, 52,128.feodal (tevlet, 127,147.feodalizm tartışması, 147,148.feodal sahiplik, topra^, 79,180,183, l84.feodal toplum, 147,258,310.fetih devleti, 91.fitihkuıaraı,9,13,68,104,284,288,289.fetih olgusu, 14, 65, 69, 115, 116, l42,166,282,283,288,291.fırsat eşitli|i, 28.Fujililer, 45.Fombia emirliği, 70, 86.Fransa, 282,297, bak. italikler, âzelgeler.Fulaniler, 70,71, 72, 86.Gallalar, 283.ganimet, 172,256.

.ganimet üretimi, 249,256.geçim biçimleri, 172-173.geçim kajmaklan, T65.ge^ evıesiııde erten devlet, 32 33, 131,

m , 240,252,258,278,307,308.gelir kaynaklan, 185,220..gelişmiş ikmcil devlet, 1,16.geıtd kamu göıevlfleıi, 1^, 216,217,219.gentıy, 174,177,180,181,183,184,185.geribesleme (sistemi) olgusu, İ03,285.gizli haber alma örgütü, 229,göçebe çobanlık, 140, b^ , çobanlar,göçebe devleti sorunu, 16, 127, 130,

139, 149,152,318.göçebe - yerleşik toplum İlişkisi, 66,

284, 288, bak. çiftçi - çoban,göçebelerde önderlik, 84,85,göçebeleıde sınıflar, 142,143,145,146,318.

332



Ck&Tüfkler, 143,153.denıdikşıne, 288, bak.'demdâ^ne.

göte» atamayla getirilme, 217, 219,222.223.235.236.238.240.

göreve getirilmede karma sistem, 220;223,m240.

göreve gelişte yarışma, 220,235,265.göreve getirme yollan, 22,23, 240.göreve seçimle getirilme, 217,219.göreve kuıUmla, gelme, getirilme, 219,

222.223.235.236.238.240.gösterişçi harcamalar, 198,200,266,2^.gözetleme aygıtı, 228-230.gttce başvurma tehdidi, 30,48, 74, 201,

257,295,296.güç kuaanmft26,74,201,257,295,296. güç kullanma tekeli, 102.güçİCT dengrai, 266, 296,297,298. Gilîmtan, b B İc it!ililder, çizıdg^.güveıriikj 20i

Habereiler, 228,229» 230,294.hadımlar, 1%, 268.halk, 164,166* 202,251, bak. avam halk.halklar, 185, 209-212.halklar arası işbölümü, 141.han, 145,146.hanedan mitosu, 260.haraç, 18, .52,72,73,80,101,146,15.3,172.

173,179,180-181,28i 287,291.haraç - vergi, 11,1.1 n, 13,184,228.haıcamalan sımrlama yasası, 203.Hausa devleti, 45.Havai, 282,283, bak. italikler, çizelgeler,hayvancılık, 171, bak. çobaniric.Hazanov eleştirisi, 315-318.hegemonya-egemenlik farkı, 52.himolik (ekcmomi) sistem, 15,173. .

Hima'lar, 281,293.hiyerarşi, 175, 206,255.hiyerarşik basamak sayısı, 48,104,218.hiyerarşik düzen, 27, 27n, 81,99.hiyerarşik ilişki, 51.hizmet^ler, 174,176,182,183.hizmetleri ödeme biçimi, 239.hizmet yükUndtU^ 179,180,182,185.homeostatik ilişimcr, 78,79, 80.höldar,:267r hukuk (düzeni) devleti, 153.

hukuki şahsiyet, 139.hukuksal düzenlemeler, 191,194.hukuk sisteminin varlı^, 239,240.hukuku, düzeni sürdürme, 25,191,232.

Hsien Pi konfederasyonu, 140,143.ht&ümelçe denetlenen tkaıet, 168,170,171.hükümetçe yitoütülen ticaret, 168,170.

tbeıya, 161,162,162n.iç batış, 88,89.iç (çatışma) savaş, 73, 82,264,311..............................si, 73,78,116.ideoloji, vm, 102, 186, 188, 265, 269,

270,271,272,283,284,291,296:-işlevi, 259,263,290,298;- sımilararası niteliği, 30,234;- sınıfsal niteliği, 214,234.

ideolojik amtlar, 255.ideolojik aşınma, 298.ideolojik erk, 310.

ideolojik ilişki, 262.ideolog işlev alam, 256,260-262,265.ideolojik köprü, 319.

jeo lo ji - yasallık ilişkisi, 26,201,202.ideolc^k hegemonya, 257,271.ikincil erken £vlet, 115,116,279,291.ikincil toplumsal formasyon, 5,11.iklhn koşullan, 15.ikna, 26,201,272,295.ikramiye, 200, bak, ödüllendirme,iletişim, 167.261.ilkel toplum, 9,120,132, 137.ilkel toplumun çözülüşü, 119.ilksel erken devlet, 113,115,121,279.tnkalar, 54.inka, 283, bak. italikler, çizelgeler,insan kurbanı, 47,189, 190,191.insan iêsi, devletin, 24.Iran, 151.Iru şefleri, 177.tskiiya, 284, bak. italikler, çizelgeler.I.slam topMufclan, 67,69.84.İslam yazılannda mülkiyet, 34.istikrar öğesi, 88..işbölümü; 8,117, 149, 170-172.işlev alanı, 248.işlev bölümü, 124.işlevsel erk, 8.işlevsel eşdeğerlilik, 160, 206, 215.işleyiş ilteleri, 270.işleyiş modeli, 481iyiliksever yönetici kavramı, 99,197.izleyici kazanma, 266.

Jimma, 283,297, bak. itaMef, ^zslgeler. jus primae noctis, 210, 211.

333



Katâlectevleti, 132.kabile toplumu, 280.Kaçan, 283, bak. italikler, çizelgeler,kadınlaidan oluşan kotuma lûliğı, 196.Kaçin'ler, 17.kalaimolm, 267.kalıtımsallık ilkesi, 22, .33, 81.

. kama düzeni, 195,kamu görevlileri, 200, 216, 228, 240:

- ad&t işleri, 222, 223, 224;- anonim kamu şörevlileri, 223,224;- askeriik görevleri, 221;'- bağımsız girişim yêri, 220,222;- bölgesel (toıey göi^likri, 2I7,218, 2^,- genel kamu görevlileri, 216, 219,

223,227,238,240,270;

- kalıtsallık eğilimleri, 2 ^ ;- orta düzey giSevlUas, 221,222,223;- özel kamugöıevlilai, 216,238,219; ■- statü gelirleri, 222;-ulusal düzey görevlileri,217, 220,240;- üst düzey görevlileri, 221', 222;- vergi toplama görevleri, 221,222;- yerd düzey görevlilai, 217,219,229.

kamusal - öm alan farklılaşması, 148.kamu yönetimi, 27,120.kamu yönetimi basamaklan, 218.kamu^ (idari) işlev alanı, 219-255.kan bağı, 23.5, bak. akrabdik baği.Kanem şefliği, 68.Kanüriler, 65,67, 69.kapıkullan, 174, 175, 177, 180-181.kapsayia devlet kavramı; 310=-"kapu” sistemi, 293:kanzmatik konum, 21.kaımaşıklaşma, 20,6l, 101,120,215,280.karşılaştırmab devlet çalışması, 6.karşılıûılık ideolojisi. 295. 'kaaşdıkhlık ilkesi, 21,32,33,202,203,2İ4,

215,23.5,266,271,295,296,298.karşılıksızbk ilkesi, 137, 266, 271.kasabalar, 130, bak. kentler,kast düzeni, 97,125. .kayıt tutma, .52,90, 149.kaynaklara ulaşmada eşitsizlik, 16, 17,

22,28,46,76,103,183.kaynaklar üzerinde baskı, 58,59.Kazaklar, 142.

kazma sopası (digging stick), 171.kent - devlet ilişkisi, 16,50,56,kent devletleri, 164, 273.kent - kır zıtlığı, 147.kent kükütü - yerel kühür aynım, 52,97.

kentler, 166.kentleşme, 16,51,130,163,166,170.kentleşme - e ^ n devlet ilişkisi, 311.

‘keyfi cezalandırma, 192,194.kır - kent zıtlığı, 147.kıtasal çapta mâdîşimL 140,141,142.kıtlık, 166,173, 282.Kırgızlâr, 142.Kızılderililer, 114,115.kifise, 259.kiracı’çiftçiler, 174, 175; 176, 180-181,

182,183,184,185,208,209,259.kişisel bağlıkk, 251, 254.kişisel el& etme etmeni, 313.kişisel sahiplik, toprağa, sürüye, 178,

180-181,184, bak. özel mülkiyet.Kofyar'lar, 59,92.kolektif irade, 44..kolektif kurumlar, 135,136,145,146.komünal ilke, 274.4comünal sahiplik, toprağa, sürüye, 178,

180-181,183-184,181 'konsensüs, 26, bak. uylaşım,konsolos, 73.korelasyon, 20, bak. bağıntı,korporasôn - »yasal değişme İlişkisi, 14.

koruma birliği, 192,194,196, 2 ^ .koruma - korunma ilişkisi. 11, 19, 196,202,255,263.281.

kölelff, 174,176,180-181,183,213,255.köleUk, 8,9,62,69,79, 121, 143.köle ticareti, 63.köy topluluktan, 12, 269.Krader eleştirisi, 318,kraliçe, 227.kralhk simgeleri, 94.ksamjilga, 148.Küba, 283,297, bak. italikler, çizelgeler, jkul, 146.kuram - olgu ilişkisi, 4.kuramsal sahiplik, toprağa, sürüye, 178,

180-181,184.kurucu atıllar. 279, 317.kurullar, 217, 223, 224, 225.küçük (toprak) mülk sahi{4eri. 175, 175n,

176,180-181,182,185.208,209,kültürde büyük - küçük gelenek, 97.kültürel bütünleşme, 303.kültürel etmenler, 52,89-101.kültürel özümleme, 88.kültürel yapı, 95,

334



Laik yTOtmmlar. 22.legalistik yasallık. 297. 29Slese-majeste, 22; 254.lingua franca, 96.losıeissung, 254, 268.

lüks tükeflm, 52,143', 256,283.Maaşla ödeme, 50,100,198,200,239, 240.Magumiler, 67.mahano, 187.mana, 187.Mançu'lar, 140,142,143,150,153.Marksist devlet kuranu, 47.Maınya, 284,298, bak. italikfer, çizeêler.Meksikü vadisi, 59.memurlar, 22,27,33,50,64,80,87.

menajeıler, 16,19,64,120,122,296,297.merkez - çevre ilişkisi, .50.merkezgelci güçler, 303.Merkezi’Asya, 139.makeâleşrae, 58,81,83,91,138,252,280.merkezileşme, işleyiş ilkesi, 272.merkezileşmiş yönetim, 25,27,46,47.merkezkaç eğilimi, 81, 272.mertebe (düzeni) 206, 213,268.mertebe toplumu, 17,19,26, 77,99,120.meslek oıgütleıi, 170, bak örgütlü uzmanlar,meslekten yadlar, 194, yargıçlar,meşruiyet, 26, bak. yasallık,metodolojik sorunlar, 247, 248.meydan okuyucu koşullar, 54,54n.mezarlar, 199, bak. anıtsal mezarlar.\fezci)otamya,48,59,63,69,127,130,278.Mısır, 95,151,161,278.mimarlık, 51,90.mitoslar, 186, 260, 290.mitossal ant, 186, 187, 207.Moğolistan, 140,162.Kfoğollar,İ55,127,139,141,143,146,152.Mogollann Gizli Tarihi, 144,146.Moğol imparatorluğu, 143,144.muMefet, 294.muhtarlık, 76, 86, bak. başkanlar,mülkiyet, 58,175.mülkiyet ilişkileri, 76.mülkiyet kavramı, 313.,mülk sahipleri, 205.mülfcsüzler, 180-181.

Nbembe köyleri, 82.nedönsel etmen, 15,20.nedensellik - korelasyon aynmı, 20.neolitik devrim, 119.

neolitik toplunr, 57, 275.’9;iı-ı-v.ı. 104,noıuc, 218.ncmtotetikaçıklama, 15,19. Nort^, 284,293, bak. itdilder, çizdgder.

noyot, 146.nöksüt, 145.nüfus artışı, 17,18,291.nüfus azalması, 60, 79,286. 'nüfiıs baskısı, 17,19,20,165,282,286,291.nüfus büyüklüğü, 20.nüfus - devlet Uişkisi, 56-62.nüfus ölçütü, erken devletin, 231.nüfus seyreldiği, 163.nüfus yoğunlıû, 18,163,165,231.nüveleşme, 59.

Okum köyleri, 82.Okyanusya topluluklan, 117.okıd sistemi, 273.okuryazarlık, 261.ordu, 195,1%, 263, 264.orman - devlet ilişkisi, 54,55, 69.ÖttaAsya, 139,140,142.ortak ideoloji, 30, 271.ortakyaşamsd ilişkiler, 62,72, 84.

■orta tabaka, 177,178.Osopong köyleri, 82.oturma ilkesi, yurttaşlıkta, 24, 231.oylaşım, 269,292Ôyo kent devleti, 162, 164.

Ödüllendirme, hizmetleri ödemede, 179,180-181,184,199, 239.

ölçek sorunu,.4,15.ölüm oranlan, 79.önderlik (önderler) 19,20,21,66.70,72,83,

84, 86,94,100,201,279,282,284,286.örgüt, Ş, .1.5, 23, 24.örgütlenme - devlet ilişkisi, 45i59, 71. 'örgütlenrhiş uzmanlar, 170,171, 172,örgütsel çözümleme, 161.örgütsel yapı, 216.örnekleme sorunu, vn, vııı, 1.56,158,240.Özbekler,.142.özel çıkar- sınıfçıkan ilişkisi, 1.38,153.özel (mülkiyet) sahiplik, 9. 46, 75.

180-181,184,267,297.özel mülkiyet - devlet ilişkisi, 8, 10.özgür (avam) yurttaşliff, 98,124,176.özgür emek, 147.

335



Para, 147,168,170,171,315. para yerine kullanılan mallar, İ68. payitaht, 252. pazar ekonomisi, 33,236. pazarlar, 52, 105, 153, 168-170, 171,

236,237,240,256,284.Phagspa, Tibet yazısı, 149.Pigmeler, 57.Polinezya toplululdan, 129,169.

polis gücü, 192, T94,195. politi&nin önemi, 264. primogehiture, 76. profesyonel onlu, 91.n r ^ v n t 1 1 İR prevot, 218.

propaganda, 262.

Raatirâ'İar, 177.' ,rantlar, 179.rasyonalizasyon, 298.lehine tutma, 229,230.lepıiı değirikliti sorunu, 50.ritüpl - yetke ilişkisi, 97.Rwanda, 97.

Sahaıji89,118,171,173.sadakat, lOp, bak. bağlılık,saray çevresi, 87,217,255.saraylar, 199,249,252.saray meclisi, 200,226,227.siiıcdar, 182,183,185,21X236,240,^%.savaş, 253,278,282,283,286,291.savaş - devlet oluşumu ilişkisi, 18.

64,70,128,129,278,287.savaş tehdiıünin etkisi, 286,287,291.savunma - devlet oluşumu iliîsi, 66,

69,232,282.sayşı, 101.

senbetizm işleyiş ilkesi, 270, 271.sertler, 147,148, 174.sığınma ilişkisi, 19, 74, 76, 100,147.sığmU-devlet,.72-73.sığıntılar. 257.sınıf, 119, 120,309.sınıf bilinçliliği, .309.sınıf çatışması, 23, 74, 83.sınıf çıkan, 1.35,1.36,153.sınıf çıkan - özel çıkar ayrımı, 138.sınıf devleti, 271.sınıf ilişkileri, 1.35.sınıf kavgası. 8.sınıflaşma, 5,9.33.sınıf - devlet ilişkisi, 8,10, 74,135.sınıf oluşumu, 29,120, 258.

sınıf savaşı, 271.sı raf savaşımı, 47, 203, 234.sınıf tammı sorunu, 234,309.smıf toplumu, 9 , 11,29, 137,138,310.smıf zıthklan, 10,28,137,153,215,239.

sıraflandırma sorunu, 51,239,281,316.sınırlar, 231,Sioux1ar, 63.sivilioplum, İl, 45, 137,138,148.siya.sal alan, 253.siyasal değişme, 14.siyasal erk, 15, 26, 248, 267, 310,siya,sal etkinlik tekeli, 265.siyasal işfev alanı, 264-269,siyasal kültür, 98-101,siyasal makine, 216.siyasal tahakküm, 305.siyasal toplum, 12, 137.soyağacı, 144,187,205,3)9,252,283,284.soy bafa, 22.soy târliği, 147 .soy ilkesi, aristokraside, 206, 213.soylu - avam farklılaşması, 98.soyluluk, 267, bak. aristokrasi.sömiMİ, 11,22,46,8.3,120,257,262,271.sömürü biçimleri, 126, 127,132.sömürü - devlet duşumu îlişkid, 8,9,11.sömürücü erk, 21.sömürücü üretim ilişkileri, 28.sözleşme kuramı, 7,23, 24.standâıt dünya örneklemesi. 158,statü, 21,174,17.5.219.sulama - devlet oluşumu ilişkisi, 11, IX 15.

16,91,114,118,121,128, l7l, 173,255.surlar, 67,68,69,82, 85.sUiBçsel çözüriileme, 161,247,248,270.sürekliUk öğesi, 123, 278, 279, 280.

sürekli ordu, 195, 264.sürü sahipliği, 21%, 238.

Şefler, 9. 82,92,99,178. 2.50. 282. .şeflikOer). 10. 19, 20, 21, 22, 60, 80, 9.5,

98„ 115,240,249,265,280,289,294.şeflik - din ilişkisi, 129.şeflik - devlet farkı, 31,49,102,272,314.şeflik - erken devlet ayrımı, 292.295.Şih'ler, 177.,

Tabakalm-içi farklılaşma 204,205,209.tabakalaşma, 10, 13. 16. İ7, 18, 20. 2X 27,28,35,45,74,75,120,173-185,233.

tabakalı toplum. 17,28.tabu, 93.

336



tadrier, 168,170,171,174,180,182,256.tahakküm, 257.Tahiti, 284,294, bak. italikler, çizelgeler,tahta çıkış törenleıi, 94.takas, 142,149,180-Î81. ,talep artışı, 60.tam zamanlı uzmanlar, 235,236,240.tammlama sorun», 159,160.taım krallık, 94.tanm,58,82,120,171,172.tanm araç gereçleri, 171.tanmcı halklar, 139,141,152.tanm toplumu, 259;taşıma İmpasitesi, toprağın, 53.tarih kavramı, 277.Tatarlar, 140,140n, 143,144.teknoloji, 56, 89-91,116-118,315,temyâ hakkı, 52,87,192, 1?3, 194.teoloji, 95,teokrasi, 94,129.ücaret, 11, 55, 63, 96. 105, 140, 168,

170,173,256,312.ticaret teğlan, 74.ticaret devletleri, 64.ticaret yoUannm denetimi, 68,.88,283.Umar, 127.tinkler, 293.tipik erken devlet, 32, 131, 240, 252,

258,307,308. , - ,tipoloji sorunu, 131,318.Tongalılar, 54.topluluk bağlan, 32.topluluklararası ilişkiler, 62, 73.toplum biçimleri, 16, 137, 202.toplum - devlet farklılaşması, 44,136,265.toplumsal artı, 143, bak. artı,toplumsal bütünleşme, 66, bak, bütünleşme,toplumsal çıkar - sınıf çıkan ilişkisi,

136,319.

toplumsal formasyon, 145.toplumsal hareketlilik, 124, bak. (yatay,dikey).

toplumsal kategoriler, 175,178,203,204.toplumsallaşma, 262.toplumsal sımflar, 215,234, bak. sıraflar.toplumsal sımrblıklar, 18.toplumsal statü, 214.toplumsal süreçlerin düzenliliği, 277,

285,3İ6.;toplumsal tabakalar, 177-178,203.toplumsal yapı, 124, 159.toplumsal üretim, 135.toplum sözleşmesi, 7, 311, 312.

toplumun mitosu, 201, 290, 298.toprağın komünal işlenmesi, 12.toprak bağı, 33,96.toprakbeyi, 147,148.toprak kültü, 178, 207, 262. x-toprak parçası öğesi, devletin, 24.toprak sahipliği, 147, 148, 178, 179, 183,

184,185,205, 212,238,240,257,267.törensel anarşi, 190."tribute", 11, Iln.Tswana kent devletleri, 273.Tuviniyanlar, 151.Türkistan, 141.Tülkgöçebder, 127,139,141,143,149,151Türtaîıenler, 142.

Ueberlagerungstheorie, 13, 289.

ulaşım, 167."ulus", 127.ulusal devlet, 43.ulusal kimlik, 97.ulusal kültür, 97.uygarlık,90,130,150,317.uygar toplum, 1.2, 137.uylaşım, 201.uylaşımsal erk, 26.uyruidar (uyrukluk), 96,164;uzak ticaret, .52,63,64, 90,168 171,313.uzman askerler, 195,1%, 197.uzman kamu görevlileri, 221., .uzmanlar, 32,170,171,172,235,236.Uyguriar, 149. .

Ülke, 24,25, 162, 164.ülke sınırlan, 163.üıetid ekonomi - erken devlet ilişkisi, 115.ürelicK'tkinlik biçimleri, 179.

■üıetid güçlerin gelişkinlik düzeyi, 30.üretim, 248, bak. yiyecek Uretidliği.üretim araçlan, 183.üretim araçlannda kolektif mülkiyet, 8, 17,

178.180- 181,183-184,214,239.üretim araçlannda özel mülkiyet, 17, 33,46,

178.180- 1,81.183-184,214,239.üretim araçlanmn denetimi, 203,234.üretim artışı, 286.üretim biçimleri, 117,178, 310.üretim - tüketim birimi çakışması, 137.üretim ilişkileri, 137.

üretme isteksizliği, 20.ürün fazlası, 141.üstlerce denetlenme, 217, 219.

337



Vergi, 101,179.vergilendirme, 235, 256, 257.vergüendirme sistemi, 32, 237,257.veıgi toplama, 217,219,221,223» 257.vergi toplayıcıları, 237,238,verimlilik, 56, 59.vezir, 218,267.vicarii, 218, 267.Volta, 284,294, bak, italikler, çizelgeler.

Yabahcıl^ma, 10,254,268.Yaçahuasi, 261.yr^ma, 173, 263.yapısalcılık, 159.yajnsal ^zümleme, 161.yapısal karakteıistik özellikler, 162 240.yargıçlar, 193,194,224,239,240,254yargı görevi, 225,254.yargı sistemi, 193.yarışma, göreve getirilmede, 33, 76.yasakoyucu, 193,194.yasalar, 97,194.yasalara göre cezalandırma, 194,210.yasalann ilâm, 194.yasal güç kullanma tekeli, 262.yasallık, 26,46,93,94.yasama, 194,224,225.

yasamaya etkiler, 192,193, 194, 224.yaşlılar, 249.yatay toplumsal hareketlilik, 124,126.yazı; 130, 149.yazı - devletin kökeni ilişkisi, 90, İ49.yazılı yasalar, 194, 239.yeniden dağıtım, 235, 266, 296.yemden dağıtıcı sömürü işlevi, 271,303.yeniden Uleştiricilik işlevi, 21.Yeni Gine topluluklan,,77, 78,79.yeni yetme sıraflar, 30,30n, 234, 250.yer bağı, yurttaşlıkta, 235.yerel başkanlar, 92.yerel özerk topluluklar, 95.yerel saraylar, 255.yerel ticaret, İ68.yerel üstü yetke, 49.yerieşik yaşama geçiş, 16,57,61,72,85.

yetke, 26,101, 102.yetke - erk aynmı, 138.yetke sistemi, 95.yetki devri, 215,216.yiyecek üreticileri, 61.yiyecek üreticiliği, 75,76,79,99,101.yiyecek üretimi, 171,179.yiyecek üretimiyle dolaylı ilişkiler, 179,

180,181-182,209,289.yiyecek üretimiyle dolaysa ilişkiler, 179,

180,182,209, bak. doğrudan üreticiler,yoğun tanm, 82,166.yoksul - varsıl farklılaşması, 144.yollar, köprüler, 54,. 167.Yohaco, 268.Yoruba erken, devleti, 97, 135, bak.

italikler, çizelgeler,yöneten - yönetilen faridılaşması, 97,135.yöneten - yönetilen ilişkisi, 186, 187,

188,214,257,262,265,289.yönetici, 216, bak. egemen,yönetici p , 48,97,98,202.yöneticinin soyuna yakınlık, 214.yönetici (tabaka) sımf, 51, M, 119, 120,

122,123,136,138,143,146,186,250.yönetimi biçimleri, 138. .yönetim - devlet farkı, 153.

yönetim (hükümet) öğesi, 24, 25.yönetimi etkileme, 223.yönetsel aygıt, 216, 290.yönetsel çelardek, 25.yönetsel merkez, 163,166,167.yukan tabaka, 177, 203,212, 215.yurttaşlık, 24,52.88,96,163,164,231.’yurttaşhk eğitimi, 262.yüksek m ak^ sahijjeıi, 204,206,217,265.yüksek statü, 212.yükümlülükler, 179,185.yürütme orgam, 249;yüzyüze ilişki, 24,198, 231.

Zanaatçüar, 174,176,180,182,185,209.zorlayıcı erk, 26. 28.zorlama, 201, 257, 271, 292.,zorunlu konukluk, 273. *

*Dizin: A. Şenel.

338

Documents

Henri Classen & Peter Skalnik - Erken Devlet .pdf