HimaraP1[1]-Frasheri

8/14/2019 HimaraP1[1]-Frasheri

1/31

1

Prof. dr. Kristo Frashri

HIMARA

DHE PRKATSIA ETNIKE E

HIMARIOTVE

(Bised me historiant grek)

Tiran 2004


2/31

2

Ka mjaft koh q n Greqi e Shqipri, n faqet e shtypit t prditshm

ose t trajtesave t veanta rrihet shtja e Himars, m sakt shtja ebanorve t saj. Sipas autorve helen kta banor i takojn kombsis

greke, kurse sipas pals tjetr i takojn kombsis shqiptare. T dy paltsjellin argumente n dobi t pikpamjeve t tyre, por nuk shoshitin

argumentet e pals tjetr. Kjo nuk sht pa dobi, por sht rrug e leht pr

seciln pikpamje. T sjellsh argumente n dobi t tezs tnde duke

injoruar ato t pals kundrshtare nuk sht debat shkencor. Me kt metod problemi mbetet i pazgjidhur dhe t dy palt qndrojn t gozhduara pas

pikpamjeve t tyre. Pikrisht pr kt arsye p t dhn sadopak njkontribut n zgjidhjen e ktij problemi q ngacmon marrdhniet midis dy

popujve fqinje, autori i ktij punimi ka prgatitur nj monografi me titullHimara n burimet dokumentare historike ku bhet nj orvatje pr tballafaquar argumentat e t dy palve. Ktu po botojm nj prmledhje t

shtjeve kryesore t trajtuara n kt monografi, e cila do t botohet s

shpejti. Sikurse do t shihet, me kt ballafaqim ai arrin n prfundimin se

banort e Himars i prkasin pa mdyshje kombsis shqiptare. Megjithatnse ka arritur ta saroj prfundimisht problemin, do ta thon lexuesit.

***

Nga pikpamja e gjeografis historike Himara ka nj vshtrim t

trefisht: sht emr i nj qendre t banuar (Qyteza e Himars), emr i nj

bashksie krahinore (Krahina e Himars) dhe emr i nj dioqeze kishtare

(Peshkopata e Himars). Nuk ka dyshim se burimin fillestar t ktij

emrtimi t trefisht e ka emri Himar i vendbanimit (sot qytez, dikur fshat)

q ndodhet n bregdet, n pjesn veriore t detit Jon. Pr hir t pozits s saj

gjeografike, Himara si qendr e banuar m von i dha emrin bashksis

krahinore bregdetare, e cila sot prfshin shtat fshatra (Himar, Palas,

Dhrmi, Vuno, Kudhs, Pilur, Qeparo), kurse dikur n periudha t

ndryshme, sikurse do t shihet, prfshinte me dhjetra fshatra, her dhjet e

ca, her njzet ose tridhjet e ca, her dyzet, madje dhe pesdhjet e ca

fshatra. M tej emrin e mori dioqeza kishtare e ritit lindor, peshkopata e


3/31

3

Himars e varur nga patriarkati i Kostandinopojs, kurse n kohn kur u

krijua dioqeza nn vartsin e Papatit t Roms, u quajt Kisha e

Akrokeraunve ( Ecclesia Acroceraunia), nn sufraganin e

Kryepeshkopats Katolike t Durrsit.1

Krahina e sotme e Himars apo si e quajn shqiptart Bregu i Detit,

ose thjesht Bregu edhe historiani grek V. D. Zoto Molossoi e quante m

1878 / bregudeti2 - shtrihet n shpatin perndimor t maleve t

Himars, t cilat n burimet antike greke quheshin malet Keraune

( Akrokeraune, Malet e Vettims)3, kurse F.C.H.L. Pouqueville n fillim t

shekullit t XIX i quan Malet e Labris ( Iapygie ou Iapourie)4. Shpati ku

jan renditur fshatrat zbret me nj pjerrsi t theksuar deri n buz t detit

Jon. Malet e Himars (Akrokeraune) me majat e tyre m t larta: mali i

iks (2045 m), maja e Lapjets (1198 m), maja e Lugjes (1046 m) e ndajn

krahinn e Himars nga ajo e Kurveleshit. N veri Himarn e ndan nga

krahina e Vlors, vargu i Karaburunit, me shtegun kryesor, Qafn eLlogaras (1027 m). N jug krahina e Himars, pasi prfshinte edhe kepin e

Porto Panormos, kufizohej me Borshin, i cili n Mesjet ishte kryeqendr e

nj bashksie krahinore m vete krahina e Sopotit.

N mbar krahinn e Himars mbisundon klima mesdhetare. Nga

verilindja vargu i Karaburunit dhe i iks (malet Keraune) e mbrojn at

1 D. Farlati.Illyricum sacrum . Vol. VII, Venetiis 1817, ff. 434-436.2 V.D.Zotos-Molosos. . Vll. 4, Athin 1878, f. 77.3 Scylax, Periplus 26,27. Scymnus. Orbis description 364. Apollodorus.

Bibliotheca. I, 137. J. Ceasar. Bellum Civile III, 6, 3. Straboni. Geofraphica I. 21; IV,316, 317, 318, 324, 326. Lucanus. Pharsalia II 45; V, 93. Pomponius Mela. Degeographia II, 3, 54. Plinius (Maior).Naturalis historia III, 23; 26, IV. Suetonius.De vitaCeasarum Aug. 17 Arrianus. Historia successorum Alexandri A 1, 9 A 7. Pausanias. Descriptio Graeciae I, 13, 1; V 22,4. Appianus. Bella civilia II, 54. RovenatisAnonymus. Cosmographia V, 13.

4Voyage de la Grece (2-eme edition). Paris 1826, f. 307.


4/31

4

nga murlani dimror. Me kt pozicion klimaterik krahina e Himars, n

trsi me toka t pakta bujqsore, ka kultivuar kurdoher, prve

Figure :Bregdeti i Himars. Piktur nga H. W. Williams (1829).

blegtoris, dy kulturat kryesore mesdhetare: ullinjt dhe agrumet, pa

prjashtuar vreshtat. Pozicioni gjeografik i ka detyruar banort e krahins t

lidhen nga pikpamja ekonomike jo vetm me tokn, por edhe me detin

me detin jo aq me peshkimin sesa me lundrimin.Nj ndikim t veant n krahinn e Himars kan ushtruar

marrdhniet me krahinn fqinje malore t Kurveleshit. Si pasoj e ktyre

marrdhnieve shekullore banort e t dy ktyre krahinave shqiptare fqinje

Himars dhe Kurveleshit n shumicn e rasteve kan qen farefis midis

tyre. Kjo lidhje e ngusht farefisnore ka ndikuar edhe n gjeografin

politiko-administrative t ksaj treve. Pr zyrtart bizantin dhe osman, t

cilt e kundronin trevn nga Lindja, Himara si krahin ishte n prapashpin

t trevs s Gjirokastrs (Kurveleshit) ose t Delvins. Pr kt arsye

administrata osmane fshatrat e saj i prfshinte n njsin administrative t

Kurveleshit ose t Delvins. Prkundrazi pr zyrtart dhe eruditt

perndimor, sidomos italik, t cilt e kundronin trevn nga perndimi, n

ball ishte krahina e Himars, kurse Kurveleshi dhe Delvina qndronin n

prapashpin t saj. Si rrjedhim mjaft vendbanime t Kurveleshit dhe t

Delvins jan prfshir prej tyre n listn e fshatrave t krahins s Himars.

Me kto dy kndvshtrime t kundrta shpjegohet arsyeja prse n burime

bizantine dhe osmane emri i Himars si bashksi krahinore zakonisht

zhduket dhe prse te burime perndimore krahina e Himars, sikurse u tha,

shfaqet si njsi gjeografike her me pak e her me dhjetra fshatra.


5/31

5

Pavarsisht nga kto luhatje, Himara si krahin ka qen dhe vazhdon

t jet nj bashksi etnografike m vete. Si e till ajo ka prfshir, si

prfshin edhe sot, shtat fshatrat e prmendura. Banort e saj, duke prfshir

dhe ata q njohin greqishten kan midis tyre nj kultur popullore t njjt

n t gjitha drejtimet n doket, zakonet, kngt, vallet, veshjet, legjendat

dhe mentalitetet. Madje, himariott kan nj kultur popullore gati t

prafrt, me at t banorve fqinj t Labris. Sikurse do t shihet n

vendin e duhur banort e saj kan patur gjithashtu nj t drejt zakonore t

prbashkt t shprehur n gjuhn shqipe (venomet). Edhe normat kanunoret banorve t Himars kan afri me ato t Labris, sado q sot ato u

prkasin besimeve fetare t ndryshme, t part t krishter, t dytt

mysliman. Kt e dshmojn materialet e regjistruara gjat ekspeditave

etnografike q jan ndrmarr gjat dhjetvjearve t kaluar n kto

krahina. 5

Megjithat n gjirin e fshatrave t saj ka nj dallim n nj pik trndsishme. Tre nga vendbanimet e krahins Palasa, Himara dhe

Dhrmiu flasin brnda dhe jasht shtpis shqip dhe greqisht.

Figure Malet Keraune (Akrokeraune). Ed. Lear (1845).

Katr fshatrat e tjer brnda dhe jasht shtpis flasin vetm shqip. Duhet

patur parasysh se tre fshatrat e prmendura i kan banesat e tyre afr detit.

Pr kt arsye ato merreshin kryesisht me lundrim, kurse kopshtarin dhe

blegtorin e kishin si ekonomi ndihmse. Pothuajse do familje kishte mjetin

e saj t lundrimit, dikush anije, dikush vark, sipas fuqis ekonomike.

5 I. Elezi.Edrejta zakonore e Labris. Tiran 2002. Shih veanrisht ff. 22-26,101-110.


6/31


7/31

7

Kto largime t prkohshme do t na shpjegojn deprtimin e

greqishtes (dikur, sikurse e pohojn vet krert himariot n nj letr t tyren

t vitit 1759, edhe t italishtes)7 tek banort e tyre.

Njoftimin m t hershm se banort e Himars, Dhrmiut dhe Palass

flisnin greqisht e kemi nga kronisti grek i Janins Panajot Aravantinoi n

veprn e tij Kronografia e Epirit,8 botuar n 1856. Themi m t hershm

mbasi para Aravantinoit, me prjashtim t nj pohimi t diskutueshm q

ndeshet n vitin 1729 (i cili do t trajtohet m tej), banort e trevs

himariote, prfshir edhe ato t tre fshatrave greqishtfolse, prmenden josi grek, por si shqiptar t krishter. Kronisti grek P. Aravantinoi n lidhje

me Himarn, njofton se gjuha q flitej n Himar (me 180 shtpi), n

Dhrmi (me 200 shtpi) dhe Palas (me 80 shtpi), ishte greqishtja, kurse n

Vuno (me 180 shtpi), Pilur (me 30 shtpi), Qeparo (me 200 shtpi) dhe

Kudhs (me 30 shtpi) flitej, sipas tij, greqisht dhe shqip.

Figure : Prfytyrimi i krahins s Himars dhe i Sopotit nga nj gjeografvenedikas n shek. XVII.

Asnj prej ktyre njoftimeve nuk sht i sakt. Sikurse do t shihet, n

tre fshatrat e para flitej edhe greqisht edhe shqip, kurse n katr fshatrat e

tjera sipas dshmis s udhtarit anglez, Ed. Lear, i cili e vizitoi krahinn e

Himars n ato vite (1848), pra n kohn e P. Aravantinoit, flitej vetm

7 Letra n origjinalin italisht ruhet n Arkivin e Ministris s Punve t Jashtme tRusis. Mosk. Fondi: Marrdhniet e rusis me Malin e Zi, 1755, dok. nr. 35, f. 159.Letra n prkthimin shqip sht botuar n: Dokument t pabotuara mbi marrdhniet e popullit shqiptar me Rusin n shek. XVIII. N: Buletin pr shkencat shoqrore, 2(1955), ff 156-162.

8 P. Aravantinos. . Vll. II. Athinai 1856.


8/31

8

shqip.9 Megjithat, vet Aravantinoi n pjesn enciklopedike t veprs s tij,

te zri Himar () thot se vetm tre fshatrat greqishtfolse i

prkisnin, pa dhn asnj dshmi historike, kombsis (filis) greke, kurse

katr fshatrat e tjer banoheshin, shkruan ai, nga shqiptar. M von me

thellimin e vazhdueshm t nacionalizmit helenik filloi t zinte nj vend t

rndsishm n publicistikn dhe historiografin greke teza se gjith

shqiptart ortodoks nuk ishin gj tjetr vese helen, t cilt gjuhn e tyre

amtare, greqishten, e kishin zvendsuar me shqipen. Megjithat jo t gjith

e prqafuan kt tez. Kshtu p. sh. Kristo Suli, n zrin Himar t

shkruajtur prej tij n Enciklopedin e Madhe Greke ( Enciklopedia Pyrsos)

prsrit tezn e Aravantinoit, ndonse as ky nuk citon ndonj burim

dokumentar q t vrtetoj prkatsin etnike greke t tre fshatrave t

Himars10. Prkundrazi, Al. Mamopullos, nj grekoman ekstremist i

dhjetvjearve t kaluar, shkon m tej. Pasi njofton se krahina e Himars

prfshinte 13 fshatra, shkruan se tet prej tyre qen fshatra greke () :Himara, Coraj, Qeparo, Kudhsi, Piluri, Vuno, Dhrmiu, Palasa, kurse pes

fshatrat e tjer (me banor mysliman K.F.) qen shqiptare

(): Kui, Bolena, Borshi, Ftera, Kallarati11. Nj pikpamje disi t

prafrt ka shfaqur edhe linguisti grek. Ev. Ath. Boga bashkkohs i

Aleksandr Mamopullit. N trajtesn e tij t botuar n vitin 1966 kushtuar t

folmeve t greqishtes veriore (t Epirit) n t cilin i kushton nj kapitull t

veant Himars, ai shkruan, gjithnj pa sjell asnj burim dokumentar

historik: Himara si krahin autonome prmblidhte nnt fshatra nga t cilat

tre (Himara, Palasa, Dhrmiu) ishin greqishtfols (), kurse

9 Eduard Lear.Journals of a Landscape painter in Albania . London 1852.10 Megali Ellinike.Enciklopedia. Vll. 24, Athinai 1934, f. 54311 Al. Momopoulos. .Vll. I, Athinai 1961, f. 199.


9/31

9

gjasht t tjerat kan harruar gjuhn greke dhe tani jan shqipfolse

(albanofon)12.

Sot n prgjithsi edhe historiografia shqiptare pranon se banort e

ktyre tre fshatrave, ndonse jo t gjith, e njohin greqishten. Por origjinn

e saj historiant shqiptar e shpjegojn me ndikimin q ka ushtruar kisha

greko-fanariote n Shqipri dhe pjesrisht me kontaktet tregtare q kto

fshatra kan patur me qendra tregtare t afrta greke, kryesisht me Korfuzin

dhe me ishujt e tjer jonian. Por, nse sht e vrtet se greqishtja prdorej

n familje edhe nga grat, kta dy faktor nuk jan binds. E para se kishafanariote dhe shkolla greke kan vepruar jo vetm n kta tre fshatra

greqishtfols t Himars, por edhe n fshatrat e tjer me banor ortodoks t

Shqipris Jugore, kurse popullsia mbeti vetm shqipfolse. E dyta, se

kontaktet tregtare t himariotve me grekt, mund t shpjegojn deprtimin e

greqishtes tek burrat, por jo tek grat. Por kto shpjegime jan t

pamjaftueshme.Sikurse shihet midis historianve shqiptar dhe atyre grek ka

pikpamje t kundrta n tre drejtime. Sipas t parve, banort e ktyre tre

fshatrave i prkasin kombsis shqiptare dhe e kan greqishten si gjuh t

dyt, sipas shkrimtarve helen ata i prkasin kombsis greke dhe e kan

shqipen si gjuh t dyt. E dyta, sipas t parve idioma greqishte e ktyre tre

fshatrave ka deprtuar nga jasht n koht e vona, sipas t dytve ajo sht

me origjin mesjetare, madje antike. E treta, t part e besojn konstatimin e

vzhguesit t mpreht anglez W. M. Leake, i cili pasi vizitoi Himarn m

1804 thot: Pothuajse t gjith burrat din greqisht dhe ata q kan qen n

kurbet flasin edhe italisht; por grat prgjithsisht sdin asnj gjuh tjetr

12 Ev. Ath. Boga. (). . Vll. II.( ). Janin 1996 ( ), f. 77


10/31

10

vese shqipes13, kurse t dytt nuk e kan kundrshtuar me argumenta

pohimin e M. Leake, i cili e thot shkoqur se greqishtja n kohn e tij nuk

ishte gjuh familjare.

Historiant helen e shohin origjinn greke t himariotve te

emigrimi i tyre nga trojet e Greqis n bregun e Himars. Prderisa banort

antik t ksaj treve kan qen kaont, t cilt i prkisnin etnikonit ilir, rruga

q atyre u mbetej ishte hulumtimi n fushn e dokumentacionit mesjetar me

shpres se mund t gjenin ndonj shenj shtegtimi popullsish helene nga

treva e Ellads n brigjet e Himars. Meqnse historiant medjevist greknuk gjetn, as n periudhn mesjetare gjurm shtegtimesh nga ndonj knd i

Greqis drejt brigjeve t Jonit, shtjen e morn n dor linguistt helen.

Sipas metodologjis s tyre kur n fushn e studimeve historike mungojn

burime dokumentare t mirfillta, n vend t tyre, rndsi t dors s par

marrin studimet linguistike, m sakt krahasimet dialektologjike, brenda s

njjts gjuh.Sinjalin e par n kt drejtim e dha A. Petridhi n fund t erekut t

tret t shek. XIX. Duke u mbshtetur n disa pika takimi midis greqishtes

s Himars dhe dialektit dorik, ai nxori prfundimin se himariott ishin

kolon grek t ardhur nga Peloponezi. Tekstualisht ai thot: Himariott

flasin shqip dhe greqisht ndrmjet fshatrave, shqip me shqipfolsit dhe

greqisht me greqishtfolsit, por n greqishten e tyre ka element (fonetik dhe

leksik) q tregojn pr ndikim t dialektit dorik. 14 Shtat vjet m von V.

D. Zotos-Molosoi thot se: Grekt e bregdetit t Himars

( ), mbahen si kolon t maniotve

13 William Martin Leake. Travels in Northen Grece. Vll. I. London, 1835, ff.112-114.

14A.Petridi. , , . , . , . 1871, f. 37.


11/31

11

sepse ngjasojn n moral, karakter dhe n shqiptimin e gjuhs.15 Nj erek

shekulli m von N. Mustakidhi mendoi se e sqaroi prfundimisht

prejardhjen e himariotve kur shkrojti se disa himariot i kishin thn atij se

strgjyshrit e tyre kishin ardhur nga krahina e Manit t Peloponezit16.

Mustakidhi nuk ishte nj historian, por nj dhaskal fshati, i cili u jepte

rndsi t tepruar tregimeve t pleqve, aq m tepr q n kt rast ata

ndoshta ishin ndikuar nga punimi i V. D. Zotos-Molosoit. Si rrjedhim,

njoftimi i tij nuk kishte vlern e nj burimi historik, por vetm nj nxitje pr

t br krkime dhe pr ta vrtetuar ose rrzuar me burime dokumentaretregimin e pleqve. Por, meqnse zbulimi i Mustakidhit i knaqte prirjet

nacionaliste helenike, historiant e mvonshm grek, t cilt zakonisht n t

tilla raste referojn njri-tjetrin, e pranuan njoftimin e tij, jo si sugjerim por

si fakt historik.

Por ka edhe autor helen q sjellin si dshmi t origjins greke t

himariotve nga Mani ngjashmrin q kan disa norma t rndsishme t sdrejts zakonore t dikurshme t banorve t ktyre dy krahinave. Ata sjellin

si shembull, normn e s drejts zakonore q ka lidhje me pozicionin e

dikurshm juridik t gruas, e cila si n Himar ashtu dhe n Mani, edhe pas

martess, edhe pasi lindte fmij, vazhdonte ti takonte fisit t prindrve t

saj. Ata sjellin gjithashtu si shembull, normn tjetr, se n t drejtn

zakonore t t dy vendeve martesa konsiderohej e konsumuar (realizuar) jo

me kurorzim, por me lindjen e fmijs s par dhe se kur gruaja nuk lindte

fmij, burri kishte t drejt t merrte nj grua t dyt, pa e dbuar gruan e

par. Por kto pika takimi midis tyre rrjedhin jo ngase himariott qen grek

15 V.D.Zotos-Molossos. . Vll. 4, Athin 1878, f. 77.16 N. Mustakidi. I. Heimarra len imorologio Iperitikos astir. Athinai 1904, f.

273.


12/31

12

t ardhur nga Mani, por ngase banort e Manit, sikurse do t shihet m

tej, qen shqiptar (arvanit) t vendosur gjat shtegtimeve q mbushn

Peloponezin n shek. XIV. Dshmi sht fakti se kto norma t Manit nuk

jan t ngjashme vetm me normat e lashta t Himars, por me ato t

dikurshme t mbar shqiptarve t Shqipris. Kurse nga ana tjetr kto

norma zakonore t maniotve nuk kishin ngjashmri me ato t fqinjve t

tyre grek.

Nj shpjegim pr tu patur parasysh pr historin e greqishtes s

Himars sht ai q dha gjuhtari danez Hog m 1925. Duke studiuargjuhn e himariotve t pashkolluar, t vendosur n Korfuz, ai e pranoi

afrin e t folmes s himariotve me greqishten jugore t Manit, por nuk e

sheh prejardhjen e saj nga Mani. Sipas tij e folmja greqishte e Himars ka

afri me t folmen e kolonve maniot t shprngulur nga Mani dhe t

vendosur n Pulje (Itali Jugore) n shek. XV17. Gjithnj sipas tij, q ktej

kta kolon maniot pas katastrofs q psuan turqit n Otranto n vitin1480, u shprnguln nga Pulja dhe u vendosn n Himar. Kto mrgime

dhe rimrgime (t maniotve nga Mani ose nga Pulja n Himar), e

vshtirsuan m tepr problemin mbasi, si njra ose tjetra shprngulje nuk

dshmoheshin nga burime dokumentare. N t vrtet ka ndodhur e kundrta

nga ajo q thot Hog. Sikurse do t shihet jan himariott ata q emigruan

prkohsisht n periudha t ndryshme n Pulje gjat ekspeditave turke. Ka

pra mundsi q takimet gjuhsore t himariotve me t folmen maniote t

shpjegohen me kontaktet e vazhdueshme t himariotve q kan vizituar

gjat shekujve Puljen, ku kishte kolon maniot. Gjithsesi pr Hog-un ka

rndsi fakti se n t folmen greqishte t Himars ka ndikime jo vetm nga

17Hog.A, 36 (1925), f.291(SipasD.V.Vaiakakos). . .Thessaloniki 1983, ff. 13-14.


13/31

13

dialektet greke jugore t Peloponezit, por edhe nga dialektet greke veriore t

fqinjve t saj. Por edhe kto takime gjuhsore mund t shpjegohen me

qndrimet e shpeshta t himariotve sbashku me familjet e tyre n ishujt

grek t Jonit, gj at ekspeditave turke kundr Himars.

M n fund vlen t prmendet ktu edhe pikpamja e shfaqur nga M.

Dhendhiani m 1926, i cili nuk e pranon vendosjen e maniotve n Himar.

Duke polemizuar me linguistin danez Hog, ai anon m tepr nga teza se

himariott nuk jan kolon grek t ardhur as nga Mani, as nga Pulja. M.

Dhendhiani thot se: sht m e besueshme t pranojm se himariott janpasardhs t banorve t vjetr t periudhs mesjetare bizantine, kurse

tradita q flet pr prejardhjen e tyre nga Mani ka rrjedhur nga ngjashmria

q kto dy krahina kan patur n fushn e t drejts zakonore dhe nga

rezistenca e tyre e prbashkt prball invazionit turk.18

M. Dhendhiani nuk na sjell dshmi historike q t provojn pranin

gjat mesjets paraturke t banorve grek n Himar. Prkundrazi, burimethistorike mesjetare para dhe pas vitit 1481 i emrtojn banort e Himars

ose shqiptar ose thjesht himariot, por asnjher grek. Mjafton t

prmendim kronistin bizantin t shek. XV Laonik Kalkokondili, i cili duke

folur pr jehonn q pati fushata e Janosh Huniadit n Shqipri kundr

ushtrive osmane n nntorin e vitit 1443 (pra gati katr dekada para vitit

1481) trevn e Himars e prfshin n emrtimin Bregdeti i Maqedonis

pran Jonit dhe l t kuptohet se banort e saj qen shqiptar, t cilt u

bashkuan me Dep Zenevisin dhe marshuan pr t liruar Argjiropolihnin

(Gjirokastrn). Megjithat tezn e M. Dhendhianit e mbshteti historiani

18M.Dhendhiani. , , 38 (1926), 76 (Sipas D. V. Vaiakakos. Poaty, f. 13)


14/31

14

gjerman G. Stadtmller, i cili ka shkruar m 1934 se: Ishulli gjuhsor

( ) i Himars nuk sht koloni, nj ngulim i helenizmit

Puljan i themeluar nga fundi i shek. XV, por m i vjetr. Ishulli,- vazhdon

historiani gjerman, - sht m tepr i rrethuar, i bllokuar nga nnshtresa

bizantine dhe sht ruajtur q nga epoka kur grupi i dialekteve greko-veri-

perndimore dhe jugo-greke e mbizotruan krahinn vazhdimisht. Ajo

krahin u coptua nga agresioni sllav dhe pjesa e bregdetit t Epirit mbeti n

duart e bizantinve.19 Por edhe ky sht nj supozim, mbasi Stadtmller-i

tezn e tij nuk e ndrioi me burime dokumentare.

Deri n mes t shek. XX gjuhtart grek e trajtuan greqishten e folur

n tri fshatrat e Himars si pjes e nj idiome t vetme pa lidhje as me

greqishtjen e Dropullit, as me at t Vurgut, as me at t krahinave t tjera t

Epirit. Si u tha ata e pan lidhjen e saj vetm me dialektin e greqishtes

jugore t Manit (Peloponez). Por, gjuhtari grek Ath. Boga nxorri m 1966

nj prfundim interesant. Sipas tij t folmet greqishte s tri fshatrave tHimars, nuk i takojn t njjts idiom, por t paktn dy idiomave t

ndryshme, njra nga t cilat flitej n Himar, tjetra n Dhrmi dhe Palas. Si

rrjedhim, banort e tre fshatrave, ndonse fqinj tepr t afrt midis tyre,

kan ardhur, sipas tij, t paktn nga dy vise t ndryshme20. N kt mnyr

pr studiuesit grek fronti i studimeve gjuhsore u zgjerua, mbasi pr t

hulumtuar prejardhjen e banorve greqishtfols t ktyre fshatrave

duheshin br krkime krahasuese t veanta. Vet Ev. Ath. Boga bri

prpjekje pr t zbuluar atdheun e hershm t ktyre banorve. Me kt rast

ai citon profesorin e mjeksis legale Aleks Pali (me origjin nga Dhrmiu), i

19G.Stadtmller. . 9 (1934), 155 (Sipas D. V. Vaiakakos. Po aty, f. 14)

20 Ev. Ath. Boga. Po aty, ff. 77-97.


15/31

15

cili n mes t shek. XIX ka pohuar se greqishtja e folur n Dhrmi kishte

afri me t folmen greqishte t Sinopit, Kerasunts dhe Trapezunts q

ndodhen n Azin e Vogl n brigjet e Detit t Zi21. Teza iu duk atij pak e

besueshme prandaj hoqi dor prej saj. Madje, ai parashtroi tezn se t dy t

folmet greqishte t Himars i prkasin greqishtes jugore dhe me

karakteristika t veta origjinale t t folmeve t tjera t Epirit t Veriut. Por

edhe kt tez, e cila mund ta onte n dialektet e greqishtes veriore t

ishujve t Jonit, ai nuk e shkoqiti m tej. Ai u kthye n pikpamjen

tradicionale t V. D. Zoto-Molosoit, sipas t cilit prejardhjen e tyrehimariott e kan nga krahina e Manit n Peloponez.

Si shihet, prpjekjet e studimtarve helen pr t ndriuar prkatsin

greke t banorve t tre fshatrave greqishtfolse t Himars pa burime

dokumentare historike, por vetm me pikat e takimeve dialektore me nj nga

t folmet e greqishtes n hapsirn e Hellads, nuk kan dhn rezultate

bindse. Kjo sht e kuptueshme po t kemi parasysh se gjuhsia sht prhistorin nj disiplin ndihmse. Si rrjedhim, rezultatet e saj bhen deri diku

t pranueshme (t paktn pr periudhat mesjetare e ktej), nse ato gjejn

mbshtetje, sadopak, me burime dokumentare historike dhe ca m tepr nse

ato pajtohen me logjikn historike dhe nuk bien n kundrshtim me t

dhnat q na japin rezultatet e disiplinave t tjera ndihmse t historis, si

jan studimet e zakoneve, dokeve, kngve, valleve, veshjeve, emrave t

njerzve (onomastika), organizimeve shoqrore dhe e drejta zakonore. Nga

kjo pikpamje duhet thn paraprakisht se materiali etnografik i tre fshatrave

greqishtfolse tregon afri m tepr me at t trevs s Labris Shqiptare

sesa me at t Manit. Madje edhe pikat e takimit me normat zakonore t

21A.Pali. . 1859 . 153163 177178. (Sipas Ev. Ath. Boga. Po aty, f. 77).


16/31

16

Himars me ato t Manit na ojn, sikurse u tha, n origjinn shqiptare t

atyre normave. Studimtari grek. D. Vajakakos, nj gjuhtar, duket se e

kuptoi dobsin e metodologjis q kan ndjekur kolegt e tij pr t

zbardhur origjinn greke t himariotve vetm me hulumtimet gjuhsore.

Kt dobsi e pohon kur thot se studimet gjuhsore mbi t folmen e

Himars kan dhn deri sot vetm shenja dhe jo fakte. Pr kt arsye ai iu

prvesh hulumtimit t burimeve dokumentare pr t dshmuar me ann e

tyre prejardhjen greke t himariotve. Ksaj shtjeje ai i kushtoi dy punime

studimore: njri Himara e Epirit t Veriut dhe Manit nga pikpamjagjuhsore dhe folklorike, tjetri Kontribut n studimin mbi karakteristikat

idiomatike gjuhsore t Himars.22 Ne ktu do tu referohemi dy punimeve

t D. Vajakakosit, mbasi n to jan prmbledhur t gjitha argumentat

historik q studimtart grek kan mundur t rreshtojn pr t vrtetuar

prejardhjen greke t banorve t tre fshatrave t Himars. Pra ktu do t

prqndrohemi vetm n shoshitjen e burimeve dokumentare historike, tcilat pr fat t mir nuk mungojn, madje jan relativisht t pasura, aq m

tepr q rezultatet e studimeve dialektologjike t paraqitura nga studiuesit

grek jan, sipas pohimit t tyre, ende t diskutueshme.

Mjafton t prmendim gjuhtarin e njohur grek G. Anagnostopulli, i

cili ndrsa nga njra an pranon se greqishtja e Himars ka afri me idiomn

greqishte t Manit, nga ana tjetr shfaq rezerva, mbasi si thot ai nuk kemi

ndonj studim gjuhsor dhe nj fjalor t plot dhe t sakt t gjuhs q flitet

n Himar pr ta krahasuar at me t folmen e Manit, pr t ciln gjithashtu

22D.Vauacacos. . .N: , 1315. 1979. Thessaloniki1983.Poai. .N: . 2224 1987. Athinais 1988.


17/31


18/31

18

Napolit. D. Vajakakos vazhdon t tregoj se nj vit e gjysm m von, n

gusht 1481, K. Klada me lufttart e vet mori pjes n ekspeditn q Gjon

Kastrioti ndrmori nga Pulja n Himar dhe se pas ekspedits nuk u kthye

m n Itali. Pra sipas tij sht pikrisht me kt ekspedit t vitit 1481 q u

krye kolonizimi i Himars nga maniott grek. Pastaj shton se kta

maniot duhett ken gjetur n Himar nj popullsi t vjetr greke. Sikurse

shihet pranin e nj popullsie m t hershme greke n Himar (tez e

prmendur m par nga M. Dhendhiani), edhe D. Vajakakosi e ka me

hamndje.Tregimi i D. Vajakakosit ka nj varg dobsish dhe pasaktsish, tre

prej t cilave, m kryesoret, do ti shoshitim me an t dokumentacionit

historik bashkkohor: nse Korkondil Klada ishte grek apo shqiptar; nse

kishte ose jo n Himar banor grek para ekspedits s Gjon Kastriotit n

vitin 1481 dhe e treta, nse qndroi ose jo ai me shokt e tij n Himar pas

prfundimit t ekspedits s Gjon Kastriotit.

Figure Ushtar shqiptar n Koron, pran Livadhjas. Choiseul-Gouffier (1782).

Figure :Familje shqiptarsh n More. A. S. Castellan (1797).

***

Gadishulli i Manit ndodhet n provincn e Lakonis, e cila shtrihet n

kepin jugperndimor t Mores. Prball gadishullit jan dy qytete kryesore

bregdetare t Lakonis, Korona dhe Modona (Mothona). Shqiptart t

shprngulur nga viset jugore t Shqipris s sotme jan vendosur n Lakoni


19/31

19

q n shek. XIV kur ajo ndodhej nn sundimin e despotatit bizantin t

Mistrs. Prania e tyre n Mani, sidomos n Korone dhe Modone vrtetohet

nga aktet kancelareske dhe kronikale venedikase, t zbuluara dhe t botuara

n origjinal nga historiani i njohur grek i shek. XIX K. Sathas24. Ato flasin

gjithashtu pr rolin tepr aktiv q arvanitt e Lakonis luajtn n luftn

kundr invazorve osman. Madje, sikurse dshmon historiani i njohur

gjerman J. Hammer, kur n mes t shek. XV dy despott bizantin t

Peloponezit, vllezrit Dhimitr Paleologu dhe Thoma Paleologu ishin n

konflikt me njri-tjetrin dhe secili prej tyre prpiqej t siguronte prkrahjen esulltanit kundr vllait t vet, vetm shqiptart qen ata q luftuan kundr

turqve dhe kundr grekve q ndihmonin turqit. Pesha e shqiptarve si forc

politike dhe ushtarake ishte aq e rndsishme, sa qeveritari bizantin i krahut

t Manit, Manuel Kantakuzeni, me qllim q t trhiqte simpatin e tyre,

thot Gjon Muzaka n memoriet e tij t shkruara m 1510, ndrroi emrin e

tij grek Manuel dhe t gruas s tij Maria, duke marr emrin shqiptar Gjin,kurse gruaja e tij Kuqe. ( Emanuel Catacusino il quale signoreggiava il

Braccio de Mainna...e mutarli il nome e chiamorno Ginno, e la moglie

chavea nome Maria, la chiamorno Cucchia, e sono nomi Albanesi).25

Pranin e shqiptarve n Lakoni dhe mbiemrin e dyfisht njrin grek

(Kantakuzinos), tjetrin shqiptar (Gjin) - t qeveritarit t Manit

( ) e pohon edhe G. D. Kapsalis,

autori i zrit Mani te Enciklopedia e madhe greke26.

24 C. N. Sathas.Documents relatifs e lhistoiri de la Grece au Moyen Age, tome I-IX, Paris 1880-1890.

25 G. Musachio. Historia e genealogia della casa Musachia (1510). N: C. Hopf.Chroniques Greco-Romanes, inedites ou peu connues. Berlin 1873, f. 331.

26 G. D. Kapsalis. . In: Meg. Ell. Enk. Vol. XVIII. Athin 1931. f. 307.


20/31

20

Do t shkonte gjat t prmendnim ktu aktet venedikase t botuara

nga Sathas, t cilat dshmojn pr rolin q luajtn shqiptart e Lakonis dhe

t provincave t tjera fqinje, t Mores (Elid, Argolid etj.) gjat viteve 50,

60, 70 t shek. XV t frymzuar nga rezistenca e Sknderbeut n Shqipri,

kundr invazorve osman. Duhet thn gjithashtu se qndrimi i lkundshm

q mbajtn arkondt grek t Mores ndaj invazorve osman, i detyroi

krert shqiptar t ksaj treve, n mnyr t veant ata t Lakonis, q t

krkonin mbshtetje te Republika e Venedikut dhe ti shrbenin asaj si

stradiot, pr disa dhjetra vite me rradh, pr mbrojtjen nga pushtimi turk tviseve t tyre bregdetare q ndodheshin nn zotrimin e saj.

Korkondil Klada, i cili sipas historianve helen kryesoi kolonin

greke t vendosur me hamndje n Himar nuk ishte grekpor shqiptar

(arvanit). Ai ishte nj stratiot jo nga Mani, por nga Korona. Ai ishte pinjoll i

Kladve ose i Kladajve, nj bashksi arvanite e Korons. Pr prkatsin

shqiptare t bashksis s Kladajve po sjellim ktu nj dshmi dokumentare.Ajo vjen nga nj letr e nj funksionari venedikas q banonte n trevn e

Korons, drejtuar m 15 shkurt 1482 dogjit t Venedikut. Sipas tij, vojvoda i

sanxhakbeut turk t ksaj treve ishte me kombsi shqiptare (che he de

natione albanese) dhe farefis i Buzikejve t ktushm, pjestar t

bashksis (setta) s Kladajve, pra kuptohet se edhe Kladt i prkisnin

kombsis shqiptare. Pastaj shton se ky vojvod sbashku me nj funksionar

tjetr t ktij sanxhaku nj subash, gjithashtu me kombsi shqiptare (etiam

de natione albanese), qen ngarkuar prej sanxhakbeut q t ndrmjetsonin

pr ti pajtuar me t dhe t sillnin nn bindjen e tij kryengritsit Meksi

Buziki (Mexa Busichi) kryetar i bashksis s Kladajve (capo de la setta de i

Cladioti), vllezrit e tij Pjetr Buziki, Duma Buziki si dhe Zagan Karatolln

me Marin Klimentin, gjithashtu nga bashksia e Kladajve. Kuptohet m n


21/31

21

fund se kjo trev kishte plot banor arvanit prderisa sanxhakbeu turk

qeveriste ktu me vojvod dhe subash arvanit, madje edhe kundrshtart e

tij, bashksia e Kladajve, ishin arvanit. Me nj fjal pjestart e repartit t

kryesuar nga Korkondil Klada q morn pjes n ekspeditn e Gjon

Kastriotit, nuk qen grek, por shqiptar (arvanit). Madje shqiptarsia e K.

Klads dhe e lufttarve t tij duhet t shpjegoj edhe pjesmarrjen e tyre n

ekspeditn e udhhequr nga biri i Sknderbeut.

N lidhje me pretendimin e dyt se n Himar kishte banor t

vjetr para ardhjes s K. Klads (1481) - kemi t bjm me nj tez qmbetet thjesht nj hamndje. Mjafton t thuhet se n asnj nga burimet

dokumentare ose tregimtare, qoft antike, qoft mesjetare, nuk bhet asnj

fjal, qoft edhe trthorazi pr pranin e ndonj popullsie greke n Himar.

Ve ksaj, nse himariott do ti prkisnin etnikonit helen do t ishte e

vshtir pr ta q t aderonin n nj kuvend kombtar shqiptar si ishte

Kuvendi i Lezhs i mbledhur m 2 mars 1444. Marin Barleti, i cili e kazakon t cilsoj kombsin e figurave historike vetm kur ata nuk jan

shqiptar, kur vjen fjala pr pjesmarrjen e himariotve n Kuvendin e

Lezhs ai shkruan se: N kt mbledhje historike ata u prfaqsuan nga

Andrea Topia, nj bujar shqiptar i kulluar. Pastaj shton: Topiajt ishin

njohur edhe si princr edhe pr sundimin e Himars s Uliksit. Himara sht

nj vend malor kundrejt Korkyrs (Korfuzit K.F.), ku banon nj popull i

pamposhtur dhe trim q t mos them luftarak, t cilt ne i quajm zakonisht

Himariot. 27 N lidhje me shtjen e tret nse K. Klada me lufttart e tij

qndruan ose jo n Himar le t lm t flasin burimet dokumentare t

kohs s ekspedits s Gjon Kastriotit. Paraprakisht duhet t themi se ato

nuk prmbajn asnj shnim q ti cilsoj lufttart e K. Klads si grek.

27 M. Barleti.Historia e Sknderbeut. (Prkthyer nga St. Prifti). Tiran 1964, f. 93


22/31

22

***

Si dihet, ekspedita e Gjon Kastriotit ndodhi fill pasi ushtrit turke

zbarkuan n pranver t vitit 1480 n Pulje dhe pushtun Otranton n tokn e

Mbretris s Napolit. Nj vit m von kur furia e sulmeve turke u fashit nga

lufta pr fron q shprtheu midis djemve t sulltan Fatiut, Mbretria e

Napolit, vendosi t kalonte n kundrsulm pr t dbuar ushtrit osmane nga

Pulja, madje edhe nga Shqipria. N kt projekt nj vend t rndsishmzinin kryengritjet shqiptare, t cilat do ti godisnin prapa krahve ushtrit

osmane. Madje vet shqiptart morn nismn pr t organizuar n Shqipri

nj kryengritje n shkall t gjer si pjes prbrse t koalicionit evropian

antiturk. Pr kt qllim ata ftuan t kthehej nga Italia ku ndodhej i mrguar

Gjon Kastriotin, birin e Heroit sbashku me lufttart shqiptar q ishin me

t, pr t rimkmbur Principatn e Sknderbeut. Me kt ekspedit qsynonte rikrijimin e shtetit t lir shqiptar, jan t lidhura edhe ngjarjet e

Himars.

Gjon Kastrioti e pranoi ftesn pr tu kthyer n atdhe. Burimi kryesor

q kemi mbi ekspeditn e tij sht ditari q ka mbajtur pr ngjarjet e viteve

1479-1497 kronisti venedikas Stefano Magno, i cili sht botuar nga

historiani grek C. Sathas28. Fill pas tij, pr nga rndsia vjen kronika e D.

Malipieros (nj tjetr kronist venedikas, bashkkohor i St. Magnos), e botuar

gjithashtu nga K. Sathas29. N ditarin e St. Magnos thuhet se: Popujt e

vendit t Gjergj Kastriotit t quajtur Sknderbej, n ant e prmendura t

Shqipris, drguan n Pulje njerz pr t krkuar Gjonin, birin e tij, q t

28 C. Sathas. Po aty.29 C. Sathas. Po aty.


23/31

23

shkonte pr t marr n dor zotrimin e t atit 30. Po n at vend t

kroniks njoftohet se Gjon Kastrioti n at koh ndodhej n ushtrin e duks

s Kalabris, Alfonsit Aragonez, biri i Mbretit Ferdinand t Napolit, duke

luftuar kundr turqve q mbanin t rrethuar Otrantin31. Sipas nj shnimi

tjetr q prmban ditari i St. Magnos n ushtrin e duks s Kalabris

ndodhej edhe Kostandin Muzaka, nj bujar shqiptar, kushri i par i Gjon

Kastriotit, t cilin e kishin ftuar vet himariott pr t luftuar n Himar si

kapedan i tyre.32 Duka Alfons e ndihmoi Gjon Kastriotin duke i dhn atij

katr galere q t kthehej n Shqipri me kushririn e tij Kostandin Muzaknsbashku me shum burra t vlert q ai kishte me vete. N kronik thuhet

se bashk me ta Alfonsi drgoi Kladn prej Korone i cili kishte ikur nga

Krahu i Manit (Clado de Coron el qual era fugido dal Brazo de Maina).

Ekspedita zbarkoi n afrsi t Durrsit. Pasi Gjon Kastrioti me lufttart

kryen disa luftime npr tok n Shqiprin e Mesme, nj pjes e tyre

udhtoi npr det drejt Himars. N lidhje me kto veprime kronisti StefanoMagno njofton se:

Katr galere t flots mbretrore, q e kishin sjellur at n ato an, me Kladnprej Korone, shkuan duke plakitur npr ato brigje n dmin e turqve dhe q andejKlada kaloi nga Vlora dhe shkoi n malet e Himars, t vendosura n bregdet n kufijt evendit t prmendur t Vlors dhe me punn e tij, ata popuj t atij vendi malor, q janm shum se 50 fshatra, qen ftuar ti zbonin turqit dhe t rifitonin lirin; dhe me galerete thna shkoi n kshtjelln Himar, fortes kryesore e atij vendi, dhe at fortes esulmoi. 33

Pr t prballuar sulmin e himariotve, njofton kronisti, subashi turk i

Himars i krkoi ndihm bejlerbeut Sulejman Alibeut n Vlor, i cili ishte

30 C. Sathas. Po aty, f. 229. Pasazhi q flet pr n Himar sht ribotuar norigjinalin italisht i shoqruar dhe me prkthimin shqip nga I. Zamputi n: Dokumenta tshek. XV pr historin e Shqipris. Vll. I (1479-1499). Tiran 1967, ff. 70-73.

31 C. Sathas. Po aty, f. 229.32 C. Sathas. Po aty, f. 229.33 C. Sathas. Po aty, f. 229.


24/31

24

duke u prgatitur pr t rifilluar veprimet ushtarake kundr Otrantit n Pulje.

Bejlerbeu u nis vet n ndihm t subashit t Himars me nj repart ushtarak

prej 3000 vetsh t armatosur. Por sikurse thuhet n kronik:

Popujt e malit t prmendur (himariott me n krye Kostandin Muzakn K.F.)bashk me shum balesterjer t galereve shkuan tek nj qaf mali (pa dyshim n Qafn eLlogoras K.F.) e mundn dhe e kapn (bejlerbeun K.F.) me shum turq, kurse shumt tjer i vran. Me t kapur e me t vdekur qen rreth 1000 vet. T tjert u kthyenmbrapsht.

Kronisti St. Magno shnon se pasi e mori vesh kt disfat, subashi i

Himars u arratis me anije n Korfuz, kurse Klada q kishte ardhur me

galeret aty, hyri dhe mori edhe kshtjelln e Sopotit q ishte n malet e

prmendura.

Pasi u lirua Himara, Gjon Kastrioti i krkoi kushririt t vet,

Kostandin Muzaks, q tia dorzonte atij bejlerbeun Sulejman Alibeun, pasi

i dha nj shprblim prej 1500 dukatsh. Pastaj Gjoni ua dha bejlerbeun

atyre t flots mbretrore (napolitane K.F.) pr 4000 dukat, t cilt ia

dorzuan pastaj duks s Kalabris Alfonsit, i cili nga ana e vet e liroi pasi

mori nga bejlerbeu 20000 dukat. N kronik thuhet se ky lajm arriti m 23

shtator 148134.

Ekziston nj letr e nnshkruar nga Kostandin, me mbiemrin e

dyfisht Muzaka Karli, i cili cilsohet kushri i par ( fratello consobrino) i

Gjon Kastriotit, drejtuar para 16 gushtit 1481 duks s Kalabris n t ciln

pretendon se ka qen ai q e udhhoqi kryengritjen e himariotve dherealizoi lirimin e Himars. N letr thuhet ndr t tjera:

T nderuarit dhe t urtit zot Duk, nga biri yt kalorsi Kostandin Muzaka Karli.Ta dini sesi zotria jote m drgoi ndr Kurlisej (Kurvelesh K.F.) dhe e pushtova tgjith Shqiprin dhe sa flamuj q ajo kishte; pushtova edhe fshatrat e Skimaris

34 C. Sathas. Po aty, f. 229.


25/31

25

(Himars K.F.) dhe kshtu shtira n dor Cymaria-n (Himarn) dhe vrava njmij egjashtqind turq kurse njmij e pesqind i kemi kapur t gjall35.

Prkundrazi sipas Analeve t D. Malipieros, sht Gjon Kastrioti ai q

e liroi Himarn. N shnimin q daton para 15 shtatorit 1481 thuhet

tekstualisht: Djali i Sknderbeut i ftuar prej shqiptarve, ka kaluar nga Pulja

n Shqipri dhe me ndihmn e himariotve ka shtn n dor shumicn e

shtetit atror dhe ka thyer 2000 turq q i kan kundrshtuar. 36 Nga kto

njoftime kuptohet se himariott nuk mund t ishin grek, prderisa ata

luftuan me trimri dhe me vetmohim pr t rimkmbur shtetin e lir

shqiptar.

Ve ksaj, as n njoftimet q flasin pr ngjarjet e vitit 1481 nuk del

prania e banorve grek n Himar. Q nuk kishte lufttar grek n

ekspeditn e Gjon Kastriotit del edhe nga nj akt i duks s Kalabris

Alfonsi Aragonez, i cili prmban udhzimet q ai i drgoi mag. Gjon

Albinos (Giovani Albino) i ngarkuar si qeveritar i Himars s liruar. Nkto udhzime ai e porosiste ndr t tjera q n Himar t fliste e t orvatej

me ata zotri shqiptar (con quelli s. Albanisi) n mnyrn dhe formn q do

ti dukej m me vend q tia dilte pr t marr pashn (Sulejman Pashn e

zn rob K.F.). M tej ai e porosiste gjithashtu G. Albinon q tu lutej

Kostandin (Muzaks K.F.), Bernardinit, z. Francit dhe zotrive fisnik

shqiptar dhe shqiptarve t tjer po t jet nevoja q t merrnin pjes n

35 M. ufflay. Shqiptart dhe serbt(Prkthimi shqip). Tiran 1926, f. 7236 D. Malipiero. Annali Veneti dallanno 1457 al 1500 del senatore (Domenico

Malipiero) ordinato e abreviati dal senatore Francesco Longo ecc., Firence, G. P,Vieusseux, 1843, f. 132.


26/31

26

sulmin kundr flots turke dhe qytetit t Vlors37. Pra as ktu nuk

prmenden lufttar grek.

Ekspedita e Gjon Kastriotit dhe e kushririt t tij Kostandin Muzaks

n Himar pati jet tepr t shkurtr. Me operacionet q ndrmori

komandanti turk i Vlors kundr Himars, Gjon Kastrioti dhe Kostandin

Muzaka, sbashku me pjesmarrsit e ekspedits, ndoshta dhe me disa

banor vends, u kthyen prsri n Pulje t Italis.

Q pas largimit t tyre K. Klada t ket qndruar n Himar, prvese

nuk ka dshmi dokumentare, sht e pabesueshme, edhe pr nj arsye tjetr.Stratiott arvanit erdhn n Himar si lufttar pa familjet e tyre. Edhe

sikur familjet ti ken sjell m von do t ishte e pakuptueshme t pranonim

se Klada me arvanitt e tij, t cilt u larguan nga Korona pr t shptuar nga

zgjedha turke t ken braktisur Kalabrin mikpritse (ku arvanitt nga

Korona themeluan fshatin e sotm arbresh Shn Mitr Korone San

Demetrio Corone) dhe t jen vendosur prsri n nj vend si Himara metoka t pakta bujqsore dhe pr m tepr q ndodhej thik m thik me

zgjedhn osmane. Si shihet, ktu nuk ka vend pr t besuar se n Himar

m 1481 u vendosn kolon grek. Aq m tepr q tre vjet m von kronisti

venedikas St. Magno kur flet pr kryengritjen e Himars t vitit 1484 i

cilson himariott pa mdyshje shqiptar (Quelli di Zimera, populi

Albanesi).38

M n fund emri i Korkondil Klads ose thjesht i Kladajve nuk

ndeshet fare n traditn popullore t trevs himariote. Prkundrazi n

traditn popullore t Himars, Dhrmiut dhe Palass ndeshet ende sot

37 Ioanis Albini Lucani.De Gestis Rerum Neapo. Ad Aragonia qui Extant LibriQuatouretc. Apud Iosephum Cachium, 1588, ff. 200-204. I. Zamputi. Po aty, Pjesa II, f.71

38 C. Sathas. Po aty, f. 94


27/31

27

kujtimi q e on prejardhjen e tyre tek epoka e Sknderbeut, madje aty-ktu

edhe nga Kruja e Sknderbeut. Emrin e Klads, apo t Korons, apo t

Manit nuk e njeh as gjenerali himariot Spiro Milo, i cili mori pjes, me

nxitjen e mbretit t Napolit, n krye t vullnetarve himariot n

revolucionin lirimtar grek t vitit 1821. N jetshkrimin e tij hartuar n

baz t shnimeve t arkivit t tij personal thuhet:

Ka lindur n shkurt t 1800 n fshatin Himar t rrethit t Akrokeraunit Oreon tEpirit. Paraardhsit e tij q nga epoka e Sknderbeut shrbenin si ushtarak t mbretit tNapolit n reparte t veanta, q her cilsoheshin shqiptare e her maqedone dhe shum

prej tyre jan ngjitur n grada t larta duke prdorur emrin Spiro, t fisit q sot quhetSpiridhon. M 1810 gjyshi i gjeneralit, Spiro Milo (Mihal) Johanis Spiros, komandonteefektivin e shqiptarve n Siqili me gradn e kolonelit, mori me vete dhe nipin e tij pr tidhn atij edukatn e nevojshme. M 1818 ai u drgua n Epir tek t afrmit e tij, por aidonte q t inkuadrohej n ushtrin e Napolit.39

Pra dshmia e gjeneralit Spiro Milo, nj himariot dhe njeri i shkolluar,

nj ndr heronjt e revolucionit lirimtar grek, i cili nuk e njeh as legjendn

e Manit, as emrin e Korkondil Klads, jo vetm se sht m e hershme por

edhe m e besueshme se tregimi i V. D. Zoto-Molosoit dhe ca m tepr se

pohimet e mvonshme t historianve helen mbi origjinn greke-maniote t

himariotve.

***

Ekspedita e Gjon Kastriotit, sidomos veprimet e saj n Himar kundrbazs ushtarake turke t Vlors i tregoi Ports s Lart rrezikun q

paraqisnin himariott kur ajo t rifillonte ekspeditn n Pulje t Italis. Pr

kt arsye sapo sulltani i ri Bajaziti II e kaprceu krizn politike q

39St.Papageorgiu. .N: . Athin 1981, f. 117.


28/31

28

shprtheu n rradht e turqve mbas vdekjes s sulltan Mehmet Fatiut, ai

ndrmori m 1484 dhe pastaj 1486 dy ekspedita ushtarake kundr Himars,

t ciln St. Magno e cilson vendi i shqiptarve40. Pas dshtimit q psoi

edhe nj ekspedit e tret e tij m 1488 Bajaziti II me n krye vet Sulltanin

ndrmori n vitin 1492 nj fushat ushtarake perandorake kundr

himariotve. Rezistenca q zhvilluan himariott kundr furis osmane

prbn nj nga faqet m heroike t historis s tyre. Prkatsin etnike

shqiptare t himariotve n kt prleshje epike e pohon prsri kronisti

venedikas St. Magno, i cili shkruan se turqit pushtuan malet e Himars, ngaVlora deri n Sarand...dhe n disa maja t maleve kapn shum shqiptar

(molti albanexi), t tjert u shprndar dhe ikn41.

Por banort e Himars nuk u ligshtuan. Ata e vazhduan rezistencn

derisa turqit u detyruan t hynin n marrveshje me ta. N baz t

marrveshjes, kalaja e Himars e Sopotit u rrnuan, kurse himariott

pranuan, njofton St. Magno, ti paguanin harain sulltanit. Pagesa e haraitdo t thoshte se sulltani hiqte dor nga vendosja e regjimit feudal-ushtarak t

timareve n krahinn e Himars. Duke paguar harain, Himara do t

administrohej jo n baz t ligjeve perandorake osmane, por sipas t drejts

zakonore t bashksis s saj. N kt mnyr Himara fitonte nj autonomi

krahinore.

Figure Himara. Gravur e shek. XIX.

Rezistenca e himariotve la nj prshtypje t thell n opinionin

evropian si luft e nj grushti shqiptarsh e realizuar n kushte tepr t

vshtira kundr ushtrive osmane. Sbashku me rezistencn, opinioni publik

40 C. Sathas. Po aty. Vll. VI, f. 236.41 C. Sathas. Po aty, f. 237.


29/31

29

evropian, mori dijeni edhe pr statusin e himariotve si nj bashksi q

vetqeverisej n baz t venomeve t tyre tradicionale. Dshmi kemi pr kt

privilegj humanistin dhe filozofin hollandez, bashkkohs t ksaj

rezistence, Erazmin e Roterdamit (1469-1536), i cili n veprn e tij

Consultatio de Bello Turcis inferendo, shkruan:

Sulltan Bajaziti pushtoi fiset q banonin pran maleve Keraune, t

cilat deri ato dit kishin qen prher t lira, i nnshtroi me dhun dhe i vuri

nn zgjedhn e turkut (sulltanit).42

Ve ksaj, rezistenca heroike e himariotve, e cila vahdoi edhe nshekujt e mvonshm, solli popullarizimin n Evrop t emrit t Himars

dhe t banorve t saj, si nj bashksi e veant e kombsis shqiptare,

afrsisht njsoj si ndodhi m von me rezistencn e bashksis s Mirdits

dhe t banorve t saj, mirditorve. Kjo sht arsyeja prse n aktet

kancelareske dhe traktatet historike t shekujve XVI-XVIII, ata quhen

thjesht himariot dhe rrall e ek cilsohen si shqiptar. Por kjo nuk do tthot se himariot kur nuk cilsohen shqiptar, ose kur thuhet shqiptart

dhe himariott, t dytt qen grek, si e shprdorojn zakonisht historiant

helen. sht e njjta gj se kur ndeshim n burimet historike shqiptart

dhe mirditort, ose shqiptart dhe kelmendasit, nuk kemi t drejt t

themi se t dytt (mirditort ose kelmendasit), nuk qen shqiptar.

Por nga marrveshja e vitit 1492 nuk mbetn t knaqur as turqit, as

himariott. Himariott nuk mund ta duronin harain, i cili ishte nj peng

nnshtrimi dhe ishin gati t rifillonin kryengritjet pr t rifituar lirin e plot

sapo t gjenin nj prkrahje n arenn ndrkombtare. Nga ana e saj,

administrata perandorake vazhdonte ta shihte me dyshim autonomin lokale

t himariotve dhe priste rastin q ti nnshtronte ata plotsisht. Si rrjedhim,

42 C. Sathas. Po aty. vll. VI, f. 239.


30/31


31/31

31

Udhtari frng Denis Possot n veprn e vet t hartuar n vitin 1532, e

ndan Shqiprin n tre pjes n Shqiprin e zotruar nga venedikasit, n

Shqiprin e sunduar nga turqit dhe n Shqiprin e sunduar nga vet

shqiptart (la troisiesme est en la seigneurie des Albanoys). 45Duke folur pr

zonat e lira t Shqipris, ai njofton se burrat e ksaj pjese shkojn n luft

kundrejt pagess, se ata kan 20000 kalors pr t shkuar kundr armiqve

n Turqi dhe ata banojn n nj vend e n nj pjes t Shqipris q tani

quhet Himar (ilz ont bien vingut mille gens se cheval pour aller contre les

ennemis de Turquie. Et se tiennent a un lieu e t partie dAlbanie que

maintenant on apelle Chimere). Sikurse shihet ktu Himara sht n

vshtrimin m t gjer kur me emrin e saj prfshihej gjith Labria, fshatrat

e s cils sot bjn pjes n rrethin e Vlors, Tepelens, Gjirokastrs,

Delvins dhe Sarands.

N vitin 1537 sulltan Sulejman Kanuniu vendosi t realizonte ndrn

e paraardhsve t tij, pushtimin e Italis. Pr kt qllim erdhi vet n Vlorsbashku me 20000 ushtar dhe me nj shumic anijesh lufte. Kur n korrik

arriti n trevn e Vlors vendosi, ashtu si pararadhsit e tij (sulltan Fatiu dhe

sulltan Bajaziti II), q prpara se t ndrmerrte ekspeditn kundr Italis, t

nnshtronte himariott pr t parandaluar goditjet prapa shpine t tyre. Pr

45 D. Possot.Le voyage de la Terre sainte compose par Maitre D. P. et acheve parMessire Charles Pilippe, seigneuretc. 1532. Publie et annote par Ch. Schefer etc. Paris,Ern. Leroux edit MDCCCXC.