Historia e shtetit dhe e së drejtës është shkencë shoqrore sepse merrët me studimin e fenomeneve shoqërore siq janë

Historia e shtetit dhe e së drejtës është shkencë shoqrore sepse merrët me studimin e fenomeneve shoqërore siq janë, shteti dhe e drejta. Për lendë të studimit ka shtetin dhe të drejtën prej momentit të krijimit te tyre e deri në ditet e sotme. Për nga lënda e studimit në kuptimin e ngushtë të fjalës historinë e shtetit dhe të së drejtës e ndajmë në:Historinë e përgjithshme dheHistorin nacionale të shtetit dhe të së drejtës të një populli të caktuar.Historia e përgjithshme e shtetit dhe e së drejtës ka për objekt studimi shtetet dhe të drejtat më të zhvilluara të botës, përkatësisht shtetet dhe sistemet juridike më karakteristike të sëcilës përiudhë të zhvillimit historik. Kurse historia nacionale e shtetit dhe e së drejtës është historia e një shteti dhe e të drejtës të një populli të caktuar. Historia e shtetit dhe e së drejtës është shkencë juridike , andaj edhe përdor edhe metodat e shkencave juridike, psh. metoda dogmatike, normativiste, pozitiviste, logjike, etj., RELACIONET ME SHKENCAT TJERAHistoria e shtetit dhe e së drejtës është ngushtë e lidhur me shkencat tjera shoqërore, siq janë: teoria e shtetit dhe e së drejtës dhe me të gjitha degët pozitive të së drejtës, me sociologjinë, me ekonominë politike, me historin politike dhe me shkencat ndihmse historike1. Kronologjia-merret me caktimin e datave të ngjarjëve historike2. Paleografia-merret me deshifrimin e shkrimeve të vjetra3. Diplomatika-merret me studimin e bulave, leximin dhe komentimin e brendisë së tyre, verteton saktësinë, burimin, origjinalitetin dhe kohën e nxerrjës së tyre4. Hartografia-shkenca e cila merret me studimin e hartave5. Heraldika-merret me studimin e stemave dhe shenjave shtetrore në përiudha të ndryshme 6. Numizmatika-merret me studimin e monedhave dhe medaljeve7. Gjenealogjia-merret me studimin e prejardhjës së brezave të një fisi a të një familjeje

ZHVILLIMI I HISTORIS SE SHTETIT DHE TE SE DREJTES SI SHKENC E VEQANTNë Francën jugore dominonte e drejta e shkruar romake, kurse në Francën veriore aplikohej e drejta e pa shkruar zakonore. Me centralizimin e pushtetit qendror të monarkut shfaqët nevoja edhe për unifikimin e së drejtës në tërë shtetin dhe për këtë qëllim që nga fundi i shekullit XV fillon regjistrimi i zakonëve lokale juridike. Regjistrimine bënin komesarët e shkolluar mbretërorë, ku zakonisht i regjistronin zakonet juridike nga e drejta civile dhe tregtare, kurse ajo publike (shtetërore) ishte e rezervuar për monarkun. Lajbnici dhe Monteski, (gjatë shek. XVII-XVIII ju vunë themelët kësaj disipline). Në përiudhën e liberalizimit borgjez kontribut të rendsishëm zhvillimit të shkëncave humanitare u ka dhënë juristi dhe filozofi I shquar Gjerman-Hegeli. Ky i zbuloi ligjet e dialektikës të cilat i aplikoj edhe në shkëncat juridike, në mënyrën idealiste. Nga gjysma e shekullit XIX Marksi dhe Engelsi dialektikën e Hegelit e përpunuan edhe me tutje duke e aplikuar atë në mënyrën materialiste dhe kështu i vunë bazat e materializmit dialektik.

STUDIMI I SE DREJTES NE PERIUDHEN ANTIKETë dhënat më të hershme mbi shtetin i gjëjmë të Herodoti (vdiq me 429 p.e.s.) i cili qysh në kohën antike u quajt baba i historiesë, dhe i cili ka dhënë mjaftë të dhëna për shtetin e Persisë, Egjiptit dhe të disa polisëve Greke. Pastaj vlen të permëndët Thukiditi (460-399 p.e.s.), Polibi (198-117 p.e.s.), historiani egjiptas Maneton shek. III p.e.s., Sokrati shek. IV p.e.s., Platoni, Aristoteli (384-322 p.e.s.), etj.

STUDIMI I SE DREJTES NE PERIUDHEN E KRISHTENIZMIT TE HERSHEM-SHEK IV-XII Në shekujt e pare krishtenizmi u zhvillua si ideologji e të shtypurve dhe të përbuzurve dhe paraqitet si errozion për Perandorinë Romake, andaj kjo edhe e ndiqte me të gjitha forcat. Sa më tepër që zhvillohej krishtenizmi rreziku për Romën ishte më i madh, andaj edhe ndjekjet dhe përsekutimet e të krishterve ishin më intensive, kështu që në gjysmën e shekullit III e arritën kulminacionin, sidomos gjatë sundimit të Dioklecianit (284-305).Gjatë sundimit të Justinianit e posaqerisht në koncilin e V të ekumenve (i dyti) në Konstadinopojë, me 553 kisha e degjueshme (ecclesia oboedins) u shendrrua në kishësunduese (ecclesia regans) dhe me këtë autokratia perandorake edhe në sferën fetare arriti kulmin, feja si ideologji, u bë mjet i rëndomt i sundimit. Sipas mendimtarit dhe babait më të madh të asaj kohe Aurelius Augustinius (354-430) ekzistojnë dy shtete. i pari është shteti laik ku mbrëteron e keqja, djalli dhe mëkati, dhe shteti i dytë është kasha e krishter që është mbreteria e hyjniut në tokë. Këto dy shtete kanë kaluar së bashku nëpër gjashtë epoka të zhvillimit historic, prej Adamit e deri të Krishti dhe do të përfundojnë me shkatrrimin e aferm të botës dhe me gjykimin e tmerrshëm, kur njërëzit nga shteti i pare do të përfundojnë në ferr, kurse nga shteti i dytë në lumturinë e amshueshme. Augustini e mbron tezen e tij së shteti ka të drejtë ta përdor dhunën në qeshtjet fetare (vepra e tij De civitate dei- Mbi shtetin e perendisë në 22 libra). Në përiudhën kur në Evropë, sidomos pas Justinianit, fillon një rënie e madhe e shkëncës dhe kulturës, në pjesë perendimore të Azisë paraqitet Islami, si religjion dhe ideologji e re, i cili fillon dhe përvetësojë trashigimin mendore antike dhe kështu ndërmjet shekujve VIII-XII krijohet kultura klasike Islame. Kurse prej shekullit XII nëpërmjet të kulturës së zhvilluar Arabe Evropa fillon të arrijë atë shkallë të zhvillimit cultural dhe shkëncor sa që mund të merrte modelet antike të kulturës dhe shkëncës.

GLOSATORETTë vetmit njerëz që dinin shkrim-lexim ishin klerikët, kurse e vetmja gjuhë e shkruar dhe gjuhë e shkëncës ishte Latinishtja. Për këtë qëllim ata u mbështetën në burime të së drejtës romake, kryesisht në Kodifikimin e Justinianit (ky më vonë , në shekullin XVII, u quajt Corpus Iuris civiles. Ishte kjo koha kur ,,Bibla ishte filimi dhe fundi i qdo dije” kurse juristet e kësaj kohe Korpus Jurisin e konsideronin nje lloj ,,Bible te drejtsise”.Kah fundi i shekullit XI në Italinë veriore u themelua shkolla juridike nga juristi i njohur Irnerius (Bolonjë), ku do të studiohej e drejta Romake. Shkolla të tilla juridike u formuan edhe në Padovë, Pavija, etj. Në Bolonjë u bënë të njohur vazhduesit e shkollës së Irnersiusit, siç janë; Martinus, Bulgarus, Jakobus, etj. Juristet e këtyre shkollave e studionin Korpusin sidomos digestat njërën nga pjesët më të rendësishme të Corpus iurus civiles duke shenuar ndermjet rreshtave ose në marginat e tekstit verejtjet, komentimet dhe

shpjegimet lidhur me brendin e instuticionit juridik konkret.Këta vepronin kështu për të kursyer pergamentin shumë të shtrenjët të etëhershëm, kurse shenimet e tyre quheshin Glosa, andaj këta edhe quheshin Glosatorë (shkolla e Glosatorëve). Në mesin e shekullit XIII mësuesi i shquar dhe i pasur i Bolonjës Francesco Acursius, e botoi përmbledhjën e glosave të hershme dhe atyre bashkëkohore me titull “Glossa magistralis seu ordinaria”.

POSTGLOSATORET (KOMENTATORET) SHEK. XIII-XVIJuristet e më vonshëm të quajtur postglosator ose komentator prej mesit të shekullit XIII e deri në shekullin XVI merren me shqyrtimin e glosave dhe me eliminimin e kundërthënieve të tyre. Kontributin më të madh në këtë drejtim e kanë dhënë juristet e Perugjias, Pavijes, Padovës dhe Bolonjës. Këta i shqyrtonin, komentonin dhe krahasonin glosat e ndryshme që bënin fjalë për të njëjtin institucion juridik nga korpus jurisi për të krijuar një mendim të përgjithshëm juridik të glossatorëve. Postglosatorët më të dalluar kanë qënë; Cinus de Pistoja, Bartolus de Sasoferata,Baldus de Ubaldis. Që nga shekulli i XIII paraqiten shkollat juridike në Paris, Tulus, Oksford, etj.Ndërmjet glosave nganjëherë gjerësisht bëhej shpjegimi i ndonjë çështje juridike dhe në këtë mënyrë krijohen të ashtuquajturat traktate.Postglosatoret ngelën në suazat e metodës dogmatike-pozitiviste dhe ekzaktike, pasi kjo metodë një kohë më të gjatë u aplikua nga glosatorët dhe postglosatorët (komentatorët e qyteteve të Italisë Veriore, në shkencën juridike u quajt ,, mos docenti Italicus”.

SHKOLLA JURIDIKE E JURISTEVE ELEGANT (SHEK. XVI-XVII)Juristet e kësaj përiudhe, për ndryshim nga paraardhësit e tyre, Glosatorët dhe Postglosatorët, të drejtën Romake nuk e studiuan vetëm nga Korpus jurisi por edhe nga të gjitha burimët e tjera të mundshme. Për këtë qëllim ata filluan të përdorin mëtodën historike të studimit të së drejtës. Në baze të shqyrtimeve kritikave të teksteve dhe burimeve të periudhave të ndryshme u konstatua se Korpus jurisi nuk është një kod që është nxjerr nga Justiniani përnjëherë, por në të ka norma juridike që u takojnë shekujve dhe shkollave të ndryshme. Në të kanë hyrë ligje dhe dekrete që nga koha e republikës si dhe mendime të juristëve të shquar romak. Për shkak të gjerësisë së lëndës këtë e ndanin në historinë e ligjeve ,përkatësisht të së drejtës (historia legum, historia iuris – për këtë i quanin legista) dhe në historinë e antikiteteve juridike (antiquitates iuris) që konsideroheshin të gjithë ata faktorë të cilët e kushtëzonin instucicionin juridik.Për shkak të pedanterisë shkolla e tyre e mori emrin-shkolla e jurisprudences elegante, pasi që shkolla u krijua dhe u zhvillua në Francë quhet edhe shkolla juridike Franceze. Juristet elegant të parët përdorën metodën historike në studimin e së drejtës. Sipas tyre metoda historike është kusht themelor i vetë shkëncës juridike-pa histori shkënca juridike është e verbër (Sine historia caecam esse iurisprudentiam). Metoda e tyre e studimit në shkëncë u quajt mos docenti gallicus (francisus). Kjo shkollë sugjeronte dhe propagonte që e drejta romake të ishte e drejtë e përgjithshme dhe pozitive si dhe zbatimin e parimeve të rregullimit shtetëror romak, që kryesisht ishin parime të rregullimit shtetëror absolut (siq janë p.sh. parimet e formuara nga Ulpianusi “ Quod principi placuit, legës habet vigorem” Ajo që i pëlqen sundimtarit e ka fuqinë e ligjit ose ,, Princeps legibus solutus est: Sundimtari është i liruar nga ligji.

SHKOLLA E TE DREJTES NATYRALE (SHEK. XVII-XVIII)Gjatë shekujve XVII dhe XVIII në Evropën perëndimore shkënca juridike kryesisht u zhvillua në shënj të domonimit të plotë të shkollës të së drejtës natyrale. Themeluesi i kësaj shkolle është juristi, filozofi dhe diplomati i njohur Holandez Hugo Grotius (1583-1645), i cili në vitin 1625 botoi librin e tij të njohur “Mbi të drejtën e luftës dhe paqës” (De iure belli ac pacis). Përveç Grociusit si përfaqësues eminent të kësaj shkolle janë edhe Hobsi, Loku, Ruso, Volteri, Monteski, etj.Teoricienët e kësaj shkolle te së drejtës natyrale, si përfaqësues të klasës së re borgjeze, ishin kritikues të ashpër të rendit shoqëror feudal e sidomos së fundit të sundimit të monarkisë absolute. Këta formën absolute monarkisë të pushtetit e konsideronin si pengesë serioze të zhvillimit të mardhënjëve kapitaliste të prodhimit e me këtë edhe të progresit të përgjithshëm shoqëror.E drejta natyrale (si tërësi e disa të drejtave si system i së drejtës) sipas tyre përbëhët nga disa të drejta të pa vjetërsueshme dhe të pa jetërsueshme siç janë; e drejta lirisë (që nënkupton të drejtën e levizjës, të lumturisë, zgjedhjën e profesionit, lidhjën dhe zgjidhjën e martësës, të drejtën e fesë dhe ndergjegjës), madje e drejta e barazisë para ligjit, e drejta e pronës private, e drejta e sigurisë, e drejta e kundershtimit të shtypjës, etj.Shkolla e të drejtës natyrale ishte mjaft progressive, sepse propagandonte përmbysjen e feudalizmit dhe monarkisë absolute e në vend të tyre kërkonte kthimine të drejtës natyrale dhe rregullimin shtetëror që do të garantonte këto të drejta.Përfaqësues eminent te kësaj shkolle janë edhe Hobsi, Loku, Ruso, Volteri, Monteskije, dhe enciklopedistë te tjerë

KONTRIBUTI I LAJBNICIT DHE MONTESKIUT NE ZHVILLIMIN E HISTORISE SE SHTETIT DHE SE DREJTES Lajbnici (Gotfried Vilhelm Leibnitz 1646-1716) përveç zbulimeve të tij në matematikë dhe fizikë ka merita të jashtëzakonshme edhe për vuarjën e themelëve të historiesë të së drejtës. Ky qysh në moshën 20 vjeçare (1667) botoi vepren e tij të njohur “Metoda e re së si duhet të studiohet dhe mësohët shkënca juridike”. Në këtë vepër Lajbnici angazhohet për thellimin dhe zgjerimin e studimëve juridike. Sipas tij juristi duhet të studioj jo vetëm shkëncat dogmatike juridike dhe teorinë e së drejtës natyrale, por edhe historinë e së drejtës nga e cila do të mësoj kuptimin e gjëndjës së tashme. Interesimi dhe qendrimi i Lajbnicit ndaj histories më së miri shprehet me sentencën e tij të njohur “E tashmja është përplotë me të kaluarën dhe e ngarkuar me të ardhmën”. Lajbnici e kishte kuptuar shumë mire kuptimin e histories kur thonte së nga historia kërkojmë tri gjëra; 1. që të na informojë me ngjarjët në të kaluarën, 2. që të na ofrojë rregulla të

dobishme për jetë, dhe 3. të na shpjegojë krijimin e tashmës nga e kaluara, sepse çdo gjë më së miri kuptohet nga kauzaliteti i vet. Si paraardhës i dytë i historizmit në shkëncat juridike është juristi i shquar Francez Monteskiu (1689-1755) I cili bënë përpjekje që të shpjegoj lidhjën kauzale të faktorëve të ndryshem të zhvillimit historik të shoqërisë dhe shtetit dhe në këtë frymë shkruajti veprën “Mbi madhështinë dhe rënien e Romës”, kurse më vonë (1748) botoi veprën e tij të njohur “ Mbi frymën e ligjit”.Monteskiu duke analizuar kushtetutshmërinë e Anglisë krijoj teorinë mbi ndarjën e pushtetit; në atë ligjëvenës, ekzekutiv dhe gjyqësor..

SHKOLLA HISTORIKE E SE DREJTES Shkolla e së drejtës historike lindi në Gjermani si reagim ndaj shkollës të së drejtës natyrale dhe reagim ndaj revolucionit Francez dhe pasojave ndërkombëtare të tij. Sipas filozofit gjerman Fihte, kombi nuk është bashkësi mekanike e individëve, nuk është mekanizëm, por është organizëm, është një njësi organike. Ky organizëm është mbi individët, nuk është I krijuar nga individët. Por përkundrazi. Ky i krijon këta. Pra sipas Fihtës, kombësia është e njëmendët organike e lidhur me një kulturë të përbashkët në një organizëm të gjallë. Napoleon Bonaparta në disa shtete të pushtuara të Evropës (Poloni, Gjermani) vuri në zbatim Kodin Civil të tij të vitit 1804 (Kodi i Napoleonit). Pas rënies së Napoleonit me 1814 u shtrua qështja së a duhet të mbahen reformat e tij apo duhet të hudhën bashkë me kodin e tij. Profesori gjerman me origjinë franceze Tibo me 1814 shkroi broshurën me titull “Mbi nevojën e kodit civil të përgjithshëm gjerman”. Kritikuesi më i ashpër i Tibos ishte profesori i njohur i të drejtës romake Savinji (1779-1861). Si kundër përgjigje ndaj Tibos, Savinji shkroi po atë vit kumtesën me titull “Mbi dëtyrën e kohës tone në aspektin e nxerrjës së ligjëve dhe të praktikës juridike”. Savinji shkruante së në Gjermani ende nuk ishte koha që të bëhët kodifikimi i së drejtës. Spas tij zhvillimi i së drejtës së një populli është process I zhvillimit organik dhe natyral dhe kalon nepër tri faza të zhvillimit: 1.faza e të drejtës zakonore, 2.faza e të drejtës shkencore dhe 3. faza e të drejtës së kodifikuar. Zhvillimin e të drejtës nëpër tri fazat e permëndura Savinji e shpjegon kështu: .Shkolla historike e së drejtës në kundershtim me idetë e shkollës të së drejtës natyrale, promovoi ide të reja dhe zgjoi interesim për historinë e së drejtës. Savinji duke krahasuar revolucionin dhe reformën (evolucionin) pohonte: revolucioni vetëm bentë të mundur ndryshimët esenciale, kurse reforma ato i realizon; revolucioni është tentim i nderprerjës me të kaluarën për të bërë ndryshime të themelta, kurse reforma është realizim i njëmendët i këtyre ndryshimëve në lidhmëri të ngushtë me të kaluarën.

PERIODIZIMI HISTORISE SE PERGJITHSHME TE SHTETIT DHE SE DREJTESEkzistojnë mënyra dhe kritere të ndryshme sipas të cilave bëhët periodizimi i histories. Kriteret tipologjike dhe kronologjike janë themeloret dhe më të rendesishmët për ndarjën e histories. Periodizimi tipologjik behët sipas formacioneve shoqëroro-ekonomike, kurse këto përcaktohën sipas zhvillimit të forcave prodhueseSipas tipit të shtetit dhe të së drejtës historia e përgjithshme e shtetit dhe e së drejtës periodizohet në kater periudha të mëdha të zhvillimit: 1. Në atë skllavopronare,2. Në atë feudale 3. Në atë liberale dhe bashkëkohëse3. Në socialiste në mezokohë.Secila periudhë ndahet në etapa ose faza të ndryshme, Periudha skllavopronare ndahet në fazën e despotive lindore dhe në atë të shtetëve antike. Feudalizmi ndahet në fazën e feudalizmit të hershëm, të zhvilluar dhe të vonshëm. Periudha borgjeze ndahet në fazën e liberalizmit, imperializmit dhe shtetet bashkëkohësePeriodizimi kronologjik është periodizim kohor (kronos nga greqishtja do të thotë kohë).I tërë zhvillimi i shoqërisë njerëzore ndahet në:1.historinë e kohës së vjetër, 2.kohës së mesme, 3.kohës së re dhe4.historinë e kohës më të re.Shteti dhe e drejta skllavopronare zgjatë prej mijëvjeçarit të IV (p.e.s.) deri në shekullin e V të e.s. Shtetet dhe e drejta feudale qendrojnë prej shekullit të V e deri në fund të shek. XVIII, ndersa periudha e shtetit dhe e të drejtës borgjeze zgjatë prej fundit të shek. XVIII (revolucioni i madh borgjez-francez 1789) e deri në ditët e sotme. Në mesjetë historia e botës periodizohej në katër peridha të mëdha të emërtuara sipas perandorive të mëdha:1. periudha magjano-persane, 2. periudha asiro-babilonase, 3. greko-maqedonase, dhe 4. romako-bizantineKy periodizim mbështetët në bibel dhe për të ideja e zhvillimit është e huaj.Në shekullin XIX historiani danez Tomson zhvillimin e shoqërisë njerëzore e ndante në tri periudha: 1.periudha e gurit, 2.e bronzes, dhe 3. e hekurit.

BURIMET DHE MONUMENTET HISTORIKO-JURIDIKE Me burime kuptojmë të gjitha ato materiale, fakte dhe të dhëna që na ofrojnë njohuri mbi ndonjë çështje. Burimet historike ndahen në tri grupe: 1. në monumentet e kulturës materiale, 2. në dokumentet e shkruara, dhe 3. në burimet gojore.

MONUMENTET E KULTURES MATERIALE janë sendët e ndryshme të përdorimit personal dhe kolektiv siç janë; veglat e punës, armët, stolitë, enët, objektet e banimit dhe godinat e ndryshme , kanalet, varrezat, vizatimet, kocka të ndryshme, etj

DOKUMENTET E SHKRUARA ndahen në 1.) burime historike dhe 2.) burime historiko-juridike. 1.)Burim historik është çdo dokument i shkruar që bën fjal për të kaluaren e shoqërisë njerëzore,2.)Burim historiko-juridik është vetëm ai dokument që drejtpërsëdrejti apo në mënyrë të tërthorët bën fjalë mbi shtetin dhe të drejtën (institucionet juridike-shtetërore).Burimet historike - juridike quhen edhe monumente juridike. Në burimet historiko-juridike hyn: ligjet, dekretligjet, urdhëresat dhe aktet tjera të organeve administrative, aktgjykimet dhe vendimet e organeve gjyqësore, traktatet ndërkombëtare, kontratat, bulat dhe kartëdhuresat e ndryshme, statutet,etj.

BURIMET GOJORE ndahen në:1.) kulturën shpirtërore (në krijimtarinë gojore popullore) 2.)kujtimet e aktorëve të ngjarjes dhe 3) deshmitarëve të kohës për të cilët shkruhet.Në burimet e kulturës shpirtërore bien: këngët, tregimet, legjendat, anekdotat dhe proverbat popullore.Nder burimet gojore vend të posaçëm zënë kujtimet e njerëzve të moshuar, të cilët tregojnë për ngjarjet për të cilat kanë qenë të informuar ose vetë në një mënyrë i kanë përjetuar.Format më të rendësishme të burimeve juridike janë: e drejta zakonore, ligjet, dekretligjet, praktika gjyqësore, precedenti gjyqësor etj.

SHTETI DHE E DREJTA NE PERIUDHEN SKLLAVËRISË

FORMIMI ISHTETIT DHE TE SE DREJTESProceset e zhvillimit të shoqërisë që ndodhën prej fazës së mesme të barbarisë e sidomos prej fundit të fazës së lartë të barbarisë, bën që shoqëria primitive të dekomponohet plotësisht. Në shoqëri u krijuan diferenca të mëdha sociale, shoqëria u polarizua në të pasur dhe në të varfër, në të lirë dhe jo të lire. Si rezultat i zhvillimit të forcave prodhuese dhe i paraqitjes së tepricave të prodhimit popullsia dukshëm u shtua dhe kryesisht u vendos në qendra të përhershme banimi, ku filloi ndërtimi dhe fortifikimi i qendrave dhe kështu u krijuan qytetet e para, të cilat u bënë qendra të jetës shoqërore, ekonomike, kulturave dhe qendra të kultit fetar.

KOHA E FORMIMIT DHE E QENDRIMIT TE SHTETEVE TE PARA SKLLAVOPRONAREShtetet skllavopronare janë shtetet e para në zhvillimin e historisë së shoqërisë njerëzore. Viti i saktë i formimit të shtetit të pare nuk dihet, sepse ai nuk u krijua për njëherë, nuk u krijua për një, e as për një dekade. Shtetet e para skllavopronare janë krijuar në mileniumin e katërt para erës së re.. Shtetet skllavopronare klasifikohen në shtetet skllavopronare të lindjes së lashtë dhe në ato perëndimore. Shtetet e lindjes së lashtë formohen prej mileniumit të katër e deri në mileniumin e pare p.e.s., kurse shtetet perëndimore paraqiten shumë më vonë, që nga fundi i mileniumit të dytë p.e.s.

VENDI I KRIJIMIT TE SHTETEVE TE PARA SKLLAVOPRONAREShtetet e para skllavopronare të lindjes së lashtë dhe qytetërimet e para u krijuan dhe u zhvilluan në zonat subtropike pranë luginave të lumenjve të mëdhenj siç janë: Nili, Eufrati, Tigrisi, Indi, Gangesi, Jangcekjangu, Hoang-Ho etj.

KARAKTERISTIKAT E PERGJITHSHME TE SHTETEVE SKLLAVOPRONARE1. Shtetet skllavopronare janë shtete eksploatuese. 2. Në shtetet skllavopronare kryesisht dominon ekonomia natyrale, 3. Shtetet skllavopronare janë shtete luftarake dhe pushtuese. 4. Të gjitha shtetet skllavopronare i përshkon ideologjia fetare.5. Rendi shoqëror skllavopronar dhe shteti ishte përplot me relikte të rendit të mëparshëm klano-fisnor. 6. Shtetet skllavopronare janë shtete të pabarazisë formale juridike.7. shtetet skllavopronare janë përplot me antoganizma dhe kundërthënie të mëdha shoqërore.8. Shtetet skllavopronare me ndikimin e tyre shpejtojnë dekompozimin e bashkësisë primitive dhe krijimin e shtetit në territoret fqinjë.

SHTETET SKLLAVOPRONARE TE LINDJES SE LASHTE Nder shtetet më të njohura të lindjes së lashtë ishin; Egjipti, Babilonia, Kina, India, Persia, Asiria, Fenikika, Shteti Hebrej, Shteti i Hetitëve etj.Burimet më të njohura dhe më të rëndësishme për njohjen dhe rekonstruimin e shteteve të lindjes së lashtë janë; për Egjiptin- Historia e Egjiptit nga kleriku Maneton (shek.III p.e.s.), pastaj fragmentet e ligjeve të Ramzesit II (shek.VIII p.e.s.) dhe fragmentet e ligjeve të Bokhorsit (shek. XIII p.e.s.). Për historinë e Babilonisë - Kodi I Hamurabit (shek.VIII p.e.s.), kurse për periudhën para unisimit të shtetit ligjet e vjetra sumere (mileniumi i IV p.e.s.). Për shtetin e Indisë së lashtë-Kodi Manu, librat fetare Vede dhe Upanishada, si dhe vargjet epike të Ramajanit dhe Muhabharatës. Për shtetin e vjetër Hebrej-Bibla, Beslidhja e vjetër.

about 11 months ago · Report

Fakulteti Juridik Universiteti i Prishtines

EGJIPTIEgjipti i lashtë është njëri ndër shtetet më të vjetra dhe më të zhvilluara të lindjes së lashtë. Në luginën e lumit Nil, në mileniumin e IV p.e.së re, u krijuan qytet-shtetet e quajtura nome.Zhvillimi historik i Egjiptit sipas Historisë së Egjiptit të klerikut Maneton ndahet në periudhën e krijimit dhe bashkimin e nomeve, Perandorinë e Vjetër, Perandorinë e Mesme, Perandorinë e Re, dhe në periudhën e shkatërrimit te Egjiptit.Për shkak të sulmit të jashtme dhe dobësive të brendshme Egjipti u dobësua mjaft dhe në fund të shek. I p.e.së re definivisht ra nën sundimin e Romës.Egjipti për nga forma e pushtetit shtetëror, ka qene monarki despotike e tipit oriental. Në krye të shtetit qëndronte monarku i trashëgueshëm i quajtur faraon. Ky kishte pushtet të pakufizueshëm. Ne personalitetin e tij ishin të njësuara tri pushtete: legjislativ, ekzekutiv dhe gjyqësor.Shef i administratës së oborrit mbretëror ishte XHATI, të cilin e emëronte faraoni.Shumë skllevër nuk kanë mbijetuar përfundimin e objektit në të cilin e kanë filluar punën. Për këtë arsye quheshin ,,Seker-anh” që do të thotë “të varrosur për së gjalli”BABILONIA Në Mesopotami në mileniumin e IV p.e.s. u formuan qytet-shtetet e para të quajtura patesiate. Qytet-shtetet së pari (fundi i mileniumit të IV p.e.s.) u krijuan në Sumere (jugu i Mesopotamisë) dhe këto ishin; Erida, Ur, Uruk, Lagash, Larsa, Skurupak, Isin ,etj. Kurse në veri të Mesopotamisë Akada qytet-shtetet u formuan pak më vonë, në fillim të mileniumit të III p.e.s. dhe popullsia e tyre i përkiste racës semite. Patesiatet më të njohur në Akad kanë qenë; Nipur, Kish, Babilonia, Sipar, etj. Babilonia kulmin e zhvillimit e arriti në shekullin e XVIII dhe XVII, e sidomos gjatë sundimit të 40 vjeçar të Hamurabit dhe birit të tij SamsuilinitQyteti Babiloni në shekullin e VII p.e.s. do të behët qendër e shtetit të ri Babilonas, por vetëm deri në shekullin e VI p.e.s., kur definitivisht bie nën sundimin e Persisë.RREGULLIMI SHTETEROR Babilonia për nga forma e pushtetit ka qenë monarki despotike, unitare dhe centraliste.. Kryekleriku ishte shef i shtetit, kurse shtresa e klerikëve e përbënte teokracinë e qytet shtetit. Kodi i Hamurabit është gdhendur në një gurë, ku në reliev shihet perëndia Shamashi duke ja dorëzuar Hamurabit ligjet me të cilat ky duhej të qeveriste.Në krye të shtetit qëndronte sundimtari i quajtur lugal (perandor), kurse në Egjipt quhej faraon. Në duart e tij ishte përqendruar i tërë pushteti shtetëror. Ai përfaqësonte shtetin brenda dhe jashtë, ishte Komandant supreme i Ushtrisë, ishte i vetmi organ legjislativ në vend, ishte gjyqtari më i lartë dhe kishte pushtetin më të lartë administrativ dhe ekzekutiv.Nder funksionarët më të rëndësishëm që për nga rangu vinte menjëherë pas sundimtarit ishte drejtuesi i pallatit Mbretëror nubanda, kurse në Egjipt quhej xhati. Nubanda administronte pasurinë e sundimtarit dhe financat e shtetit, sidomos ato që buronin nga pronat shtetërore, madje udhëhiqte punët publike lidhur me ndërtimin dhe mirëmbajtjen e objekteve të sistemit të irigacionit , rrugëve, urave, mureve të qytetit, pallatit mbretëror dhe tempujve. Organ tjetër me rendësi në administratën qendrore të Babilonisë ishte Ishshaku. Ky drejtonte administratën dhe gjykatat në tërë territorin e shtetit. Në aparatin burokratik kishte thirrje të shumta nëpunësish, por më së shumti përmenden ,,Shkruesit” (dub-sari).

Në krye të krahinës administrativ qëndronte drejtuesi i quajtur shakanaku i cili ishte monokrat shef i të tri pushteteve: administrativ, gjyqësor dhe ushtarak.. Administrata lokale ishte administratë ushtarake sepse udhëheqësi ishte edhe komandant i forcave të armatosura.

Organizimi i ushtrisë në fillim ekzistonte vetëm ushtria popullore e organizuar sipas parimit “burrë për shtëpi” dhe sipas nevojës. Me zhvillimin e shtetit dhe me rritjen e kontradiktave përbrenda shoqërisë skllavopronare kjo ushtri më nuk ishte e sigurt, sidomos kur duhej të shtypeshin trazirat e brendshme, andaj formohet ushtria e përhershme profesionale e përbërë kryesisht nga të huajt.Kodi i Hamurabit parashikonte “në qoftë së një ushtar zihej rob lufte e në shtëpinë e tij nuk ka çka të ngrënët, gruaja e tij të shkojë në shtëpinë e tjetrit, dhe lind fëmijë, nëse burri I kthehet ajo prapë ti kthehet burrit, fëmijët i përkasin babait.Ekzistonte edhe një formë tjetër, kur sundimtari njeriut të lirë i jepte në shfrytëzim një pasuri bujqësore të quajtur ilku, me kusht që ky në thirrje të sundimtarit të shkonte ne ushtri. Ilku nuk mund të tjetërsohej. Ilku mund të trashëgohej vetëm me pëlqimin e sundimtarit dhe me kusht që djemtë e trashëgimlënësit t’i pranonin detyrimet që kishte ndaj shtetit babai i tyre.

SHTRESAT SHOQERORE DHE POZITA E TYRE JURIDIKEKodi I Hamurabit në kuadër të klasës skllavopronare njeh dy kategori; avbiliumi dhe mushkenu. Avbiliumi ka qenë shtresa e larte e aristokracisë dhe burokracisë ushtarake, pra, shtresa e lartë

https://www.facebook.com/pages/Fakulteti-Juridik-Universiteti-i-Prishtines/130969620275586

https://www.facebook.com/ajax/report.php?content_type=8&cid=1361&rid=2147483647&cid2=130969620275586&h=AfgRbH82dD_U3XAC&ref=nf


skllavopronare. Mushkenet kanë qenë shtresa e ultë skllavopronare, këta kanë qenë njerëz të lire, por të varfër. Avbiliumët gëzonin mbrojtje juridike më të madhe. Në kodin e Hammurabit si shtresë e veçantë shoqërore përmenden edhe Damkaret- Bankaret të cilët gëzonin mbrojtje juridike dhe privilegje të jashtëzakonshme.Popullsinë jo të lirë e përbënin kryesisht skllevërit, të cilët i përkisnin klasës së nënshtruar dhe të përbuzur. Pra i mungonte zotësia juridike, andaj nuk kishte të drejtë pronësie në sendet e paluajtshme kurse për sendet e luajtshme i duhej pëlqimi i padronit të tij. Skllavi ishte objekt i së drejtës e jo subjekt. Fëmija i lindur nga të dy prindërit skllav fitonte statusin skllav, kurse nëse njëri prind ishte i lire, ai fitonte statusin e të ëmës. Burimet kryesore të skllavërimit kanë qenë: lindja nga prindërit skllevër, shitblerja, lufta dhe borxhi. Format më të përhapura ishin lufta dhe shitblerja. Hammurabi me Kodin e tij kohën e zgjatjes së skllavërimit për borxh e kufizoi në tri vjet, BURIMET E SE DREJTESBurimet kryesore të së drejtës në Babiloni, si dhe në shtetet tjera të lindjes së lashtë, kanë qenë; e drejta zakonore, ligjet, urdhëresat e organeve administrative qendrore dhe te asaj vendore, si dhe praktika gjyqësore.E drejta zakonore ka qenë burim kryesor i së drejtës. Ligjet e para kanë qenë mjaft të thjeshta dhe nxirreshin në formë të urdhëresave gojore të sundimtarit. Më vonë ato fillojnë të jenë me përmbajtjesore dhe nxirren në formë të shkruar. Zakonisht shkruheshin në pllaka argjilit, gurit, drurit dhe pllaka te bronzit.Urdhëresat e organeve administrative qendrore dhe te asaj vendore kanë qenë burime formale të së drejtës në rastet kur çështja nuk ishte e rregulluar me të drejtën zakonore dhe me ligj.

KODI I HAMURABITËshtë nxjerr në gjysmën e pare të shek.XVIII p.e.s. (me saktë ne vitet 1794 – 1750) nga sundimtari i Babilonisë Hamurabi, nga i cili edhe mori emrin. Kodi i Hamurabit është i shkruar në gjuhën akade me alfabetin kuneiform dhe është i pabërë nga tri pjesë; prej prologut (hyrjes), tekstit normative dhe epilogut (pjesës përfundimtare).Më e rëndësishmja dhe më kryesorja është pjesa e tekstit normative e përbërë prej 282 neneve. Teksti normative edhe pse mjaft i laicizuar mbështetet në logjikën kazuistike dhe nuk njeh ndonjë teknik të zhvilluar juridike dhe sistematizim të sotëm juridik, megjithatë ka njëfarë sistematizimi. Përmban norma mbi gjyqet (neni 1-5), mbi sendet, të drejtën reale (neni 6-126), mbi Martesën, familjen, prikën dhe trashëgimin (neni 127-195), mbi mbrojtjen e integritetit fizik dhe jetës së njeriut (të drejtën penale) (neni 196-214) mbi punën, përgjegjësinë rreth dëmeve të shkaktuara duke kryer punë të ndryshme si dhe mbi veglat e punës (neni 215-282). Në shumë nene përveç qeshjeve të përmendura behët fjalë edhe për procedurën gjyqësore dhe mjetet e provës.Kodi është i gdhendur në një shtyllë guri të bazalitit të gjatë 2.25m., aty është e gdhendur edhe figura e Hamurabit, i cili paraqitet solemnisht para hyjnisë së diellit-Shamashit duke marrë prej tij Kodin. Shtylla ka qenë e vendosur në qendër të qytetit dhe në disa qytete të tjera të Babilonisë. Shtyllën e gurit me tekstin e kodit të Hamurabit e ka zbuluar një ekspeditë arkeologesh francez, e udhëhequr nga Zhan Zhak dë Morgan, në vitin 1901/1902 në gërmadhat e qytetit Suzi në jug-perëndim të Iranit të sotëm, kryeqytet i dikurshëm Elam. Ky monument sot ruhet në Luver të Parisit.

KARAKTERISTIKAT THEMELORE TE SE DREJTESE drejta kishte karakter të hapet klasor, sepse shprehte pabarazinë formale juridike ndërmjet personave që u takonin klasave dhe shtresave të ndryshme shoqërore. Kjo shprehej më se shumti në sferës e të drejtës Penale.Në Babiloni ishte e zhvilluar e drejta penale dhe civile. Si degë të së drejtës civile ekzistonin; e drejta sendore, e drejta e detyrimeve, e drejta familjare dhe trashëgimore.

E DREJTA SENDORE (neni 6-126)E drejta sendor Babilonase njihte tri institute themelore; pronësinë, servitutin dhe pengun. Pronësia ka qenë instituti themelor i të drejtës civile dhe ekzistonte në sendet e luajtshme dhe të paluajtshme, si dhe mbi skllevërit. Ekzistonin disa forma të pronësisë mbi tokën; pronësia shtetërore, pronësia e tempujve, pronësia e bashkësive fshatare e më vonë edhe pronësia private.Në të drejtën reale babilonase ekzistonin edhe servitudat ( të drejtat reale mbi sendet e huaja). Ekzistonin servitudat fushor dhe të qytetit.Babilonasit dinin edhe për hipoteken dhe librat tokësor që quheshin “kuturu”. Sistemi kuduru u krijua në këtë mënyrë; Ai që merrte kredi e lente token peng, në atë tokë vehëj guri në të cilin shënohej shuma e borxhit që të mos mashtroheshin blerësit e ndërgjegjshëm. Pasi ndodhte që guri i vendosur në ngastër të zhduket, bëhej edhe një kopje e gurit i cili ruhej në tempull. Kjo bëri që tempulli të mbushej me gurë, andaj lindi ideja që borxhi të shënohej vetëm në pllakë të argjilit e cila do të ruhej në tempull.

E DREJTA E DETYRIMEVEE drejta e detyrimeve në Babiloni ishte mjaft e zhvilluar që shihet jo vetëm nga normat e kodit të Hamurabit, por edhe nga një numër i madh dokumentesh të zbuluara. Vetëm gjatë sundimit të dinastisë së tretë URA (2111-2003 p.e.s.) janë ruajtur mbi 100.000 dokumente që bëjnë fjalë mbi punët e ndryshme juridike, siç janë; kontratat, aktgjykimet, aktvendimet, etj. E drejta babilonase nuk njihte ndarjen e kontratave e cila bëhej në të drejtën romake; në kontratat formale, reale dhe konsesuale. Pjesa më e madhe e kontratave kanë qenë të shkruara, në të cilat shënoheshin objekti I punës juridike , emrat e dëshmitarëve prezent , nënshkrimet (vulat) e palëve kontraktuese. Kontratat mbylleshin në mbështjellëse prej argjili në pjesën jashtme të së cilës shkruhej përmbajtja e shkurtër e kontratës në bazë të së cilës mund të dihej për esencën e punës juridike pa prishjen e vulës mbyllse (bllombë) të mbështjellës. Kontrata e mbyllura

deponoheshin për ruajtje në tempull ose në arkivin shtetëror.Në të drejtën e detyrimeve të babilonisë, kryesisht njiheshin këto kontrata; mbi shitblerjën, qiranë, huanë, huapërdorjën, punën personale, depositën, ortakllëkun dhe kontrata mbi punë tjera tregtaro-bankare.Shitblerja- Kontrata mbi shitblerjen ka qenë më e shpeshta, kjo është zhvilluar nga trampa (këmbimi i sendit për send). Objekt i shitblerjes kanë qenë sendet e paluajtshme, të luajtshme dhe njerëzit (jo vetëm skllevërit por edhe njerëzit e lirë). Mjet të pagesës në fillim kanë qenë drithi, vaji, bagëtia, kurse më vonë metalet, kryesisht me peshë dhe pastërti të caktuar.Qiraja-Në Babiloni objekti më i shpeshtë i qirasë ka qenë toka dhe banesat. Afati i qirasë ka qenë i shkurtër 1 vjet dhe i gjatë 5 vjet. Si qiradhënës të tokës bujqësore në të shumtën e rasteve paraqitej shteti dhe tempujt. Huaja-Në fillim objekt i huasë kanë qenë produktet natyrore (drithi, vaji, vera, leshi,etj.), kurse më vonë edhe metalet e sidomos argjendi, si ekuivalent kryesor i pagesës. Kodi i Hamurabit mbronte borxhlinjtë edhe në rastet me thatësira dhe vërshimeve të ndryshme. Huaja shpesh here sigurohej edhe me anë të pengut. Hamurabi me qëllim të ruajtës së huasë bënë kufizimin e kamatave, për drithë 33%, dhe për argjend 20%. Huapërdorja-është e ngjashme me kontratën mbi huanë për ndryshim së objekt i huapërdorjes mund të jenë vetëm sendet e paharxhueshme (relativisht-sepse nuk ka send të paharxhueshëm) dhe të pazëvendësueshme siç janë; kali, gomari, qerrja, pllugu, anija, skllavi, etj., çmimi dhe afati huapërdorjes parashihej me kontratë.Kontrata mbi punën personale-Objekt I kësaj kontrate ka qenë fuqia punëtore e njerëzve të lire. Kontratat mbi punën personale lidhnin punëtoret e profesioneve të ndryshme, siç janë; muratoret, gurgdhendësit, ndërtuesit e anijeve, mjeket, veterinaret, tabakët etj. Për dëmin e shkaktuar nga kryerja e pandërgjegjshme e punëve të ndryshme profesionale, kodi i Hamurabit parashihte dëmshpërblime dhe dënime të rrepta deri në me vdekje. Psh. nëse rrënohet shtëpia dhe në të mbytet pronari i shtëpisë dënohej me vdekje ndërtuesi, por nëse mbytet djali i pronarit, të vritet djali i ndërtuesit (neni 229,230). Edhe mjekut parashihej ti priten duart nëse për shkak të gabimit të tij vdes pacienti (neni 218). Në të shumtën e rasteve çmimi për punën profesionale paguhej me drithë e produkte të tjera bujqësore, si dhe me argjend. Në kodin e Hamurabit njihej edhe Depozita (deponimi i sendeve të ndryshme) dhe ORTAKLLEKU.

E DREJTA MARTESORE DHE FAMILJAREMartesa lidhej në formë kontratës ndërmjet dhëndrit dhe prindërve të vajzës (ose kujdestarit të saj). Kontrata mbi martesën është e obligueshme, martesa pa kontratë konsiderohej nule (neni 128). Me rastin e lidhjes së kontratës dhëndëri jepte tirhaten. Tirhata ka qenë një dhuratë e jo një çmim i blerjes. Disa autorë tirhaten e trajtojnë edhe si kapare të martesës, sepse nëse e fejuara i bien pishman dhe nuk dëshiron të martohet, familja e saj detyrohet që dhëndrit të ja kthej dyfishin e tirhates, e nëse i binte pishman dhëndri e humbte tirhaten. Dhëndri familjes së të fejuarës i jepte edhe një dhuratë të ngjashme me tirhaten e që quhej bi-bla-ma qe përbehej prej sendeve te luajtshme. Gruaja që kalonte në shtëpinë e burrit me vete merrte shiritkën (është një lloj paje ose prike që merret nga familja).Martesat zakonisht lidheshin në mes personave të lire, por në Babiloni hasim edhe në martesa të përziera në mes të një personi të lire dhe tjetrit jo të lire (skllav), si dhe në mes të dy personave skllav. Fëmija i lindur nga një prind skllav dhe një i lire fitonte statusin e nënës, kurse ai i lindur nga të dy skllavet fitonte statusin skllav. Martesa parimisht, ka qenë monogami, por në qoftë së gruaja nuk lindtë fëmijë, lejohet edhe martesa e dytë ose burrit i lejohet konkubina ose skllavja për lindjen e fëmijëve. Fëmijët e lindur nga skllavja , skllavopronari kishte mundësi ti pranonte për të vetët dhe ti barazonte me fëmijët e tjerë martesorë vetëm me një deklaratë të thjeshtë “ Ju jeni fëmijët e mijë” (neni 170). Grua ka qenë e detyruar në besnikëri martesore, tradhtia e saj dënohej ashpër. Nëse ajo gjendej në shtrat me njëri të huaj, lidhej dhe hidhej në ujë për ekzekutim, nëse këtë e dëshiron burri i saj (neni 129). Në nenin 131 thuhet “Nëse burri e akuzon gruan e vet, por ajo nuk zihet me tjetrin, ajo lë të betohet në perëndinë dhe të kthehet në shtëpinë e vet”, kurse për shkeljen besnikërisë martesore nga ana e burrit në kodin e Hamurabit nuk flitet asgjë. Nëse burri për kohë të gjatë nuk kthehet në shtëpi dhe është plëngprishës, gruaja ka të drejtë të kërkojë zgjidhjen e Martesës dhe e fiton shiritkën, kurse burri e humb edhe tirhaten. Kur gruaja ndahet nga burri pa fajin e saj dhe nëse kishte fëmijë të mitur burri ishte i detyruar që asaj të ja jepte një pjesë të pasurisë së paluajtshme (fushë, kopshte ose pemishte) në uzufruk që ti rriste fëmijët. Fëmijët ishin të detyruar tu bindeshin prindërve dhe në rast së djali rrahtë babanë dënohej me prerjen e duarve (neni 195). E drejta familjare babilonase njihte edhe institucionin adoptimit.

E DREJTA TRASHEGIMOREAshtu si në vendet tjera të lindjes së lashtë, ashtu edhe në Babiloni trashëgimtar legjitim gjithë here kanë qenë meshkujt. Të gjithë fëmijët kanë qenë të barabartë në trashëgimi. Babai mund ta përjashtonte djalin nga trashëgimia vetëm me pëlqimin e gjykatësit kur ai e përsërit veprën penale kundër babait. Pas vdekjes së babait së pari djemve të pa martuar u jepej tirhata, vajzave të pamartuara ose të martuar (që nuk e kishin marrë shiritken) u jepej shiritka, bashkëshortes i ndahej nuduna (si sigurim i jetës) dhe pjesa tjetër që mbetej ndahej në pjesë të barabarta në mes djemve. Në qoftë së trashëgimlënësi nuk kishte djem, atë e trashëgonin nipat, nëse nuk kishte as nipa, e trashëgonin vëllezërit e madje vini xhaxhallarët, vajzat nuk kishin të drejtë trashëgimie, vetëm shiritka. Sipas të gjitha gjasave në Babiloni ka qenë e zhvilluar vetëm trashëgimia ligjore e jo edhe testamentare. Testamenti ka ekzistuar vetëm si amanet gojor.

E DREJTA PENALENë Babiloni edhe pse shteti e kishte rezervuar për veti zbatimin e sanksioneve për të gjitha deliktet , ose veprat penale, megjithatë dalloheshin deliktet private dhe deliktet publike. Delikt privat konsiderohej edhe vrasja, edhe lëndimi trupor, edhe vjedhja e pasurisë private, etj. Këto vepra penale ndiqeshin vetëm në bazë

të padisë private (me kërkesën e të dëmtuarit ose familjes së tij).Kurse delikte publike konsideroheshin të gjitha veprat penale me të cilat cenohej shteti dhe rendi shoqëror skllavopronar si dhe veprat kundër religjionit dhe moralit publik. Ndjekja e këtyre veprave bëhej zyrtarisht nga shteti. Në të drejtën penale nuk bëhej diferencimi i elementeve subjektive dhe objektive të veprës penale, pra nuk bëhej diferencimi i përgjegjësisë subjektive prej asaj objektive. Nëse rrënohet shtëpia që ka ngrit ndërtuesi, dhe e mbyt pronarin, të mbytet edhe ndërtuesi, nëse i mbytet djali pronarit ti mbytet djali ndërtuesit, nëse i rrezohet muri ndërtuesi do të ja ndërtoj murin me të holla të tij. Në të drejtën penale nuk behët dallimi i deliktit të kryer nga pakujdesia dhe atij me dashje (me paramendim), ndonëse në disa nene behët ky diferencim, si psh. në qoftë së në ngatërresë njëri i mëshon tjetrit dhe i shkakton lëndim të rendë, do të betohet: këtë nuk e bëra me qëllim dhe do të paguaj vetëm mjekun, por edhe nëse i godituri vdes ky prapë do të paguaj vetëm gjysmë mine argjend. Në të drejtën penale babilonase ashtu si edhe në të drejtat tjera skllavopronare , shprehej pabarazia formale juridike ndërmjet personave që u përkisnin klasave dhe shtresave të ndryshme shoqërore. Kjo pabarazi nuk manifestohej vetëm në lartësinë e dënimit të shqiptuar, por edhe në llojin e dënimit. Në të drejtën penale babilonase kishte mjaft relikte të periudhës parashtetrore. Talioni zbatohej në të gjitha rastet kur veprën penale e kryente pjesëtari i shtresës së ulët ndaj pjesëtarit të shtresës më të lartë, kurse në rastet e kundërta aplikohej sistemi i kompozicionit. Në kodin e Hamurabit hasim në talionin real dhe simbolik. Talioni real është kur kryesit të veprës penale i shkaktohet e njëjta e keqe: nëse dikush ja nxjerr tjetrit syrin, këtij ti nxjerrët syri, kurse talioni simbolik është atëherë kur kryesit i prehet gjymtyra me të cilën e kishte kryer veprën penale, psh. mjekut i prehet dora me të cilën e kishte bërë operacion pacientin që i kishte vdekur. Të gjitha veprat penale në Babiloni mund ti ndajmë në 4 grupe: a) veprat penale kundër shtetit dhe religjionit, b) kundër personit, c) kundër pasurisë, d) kundër familjes dhe moralit.A) Veprat penale me te shpeshta kundër shtetit kanë qenë kryengritja, tradhtia, dezertimi, mosbindja e urdhrave të organeve të administratës, ataku në mbretin dhe në familjen tij, ofendimi I nëpunësve shtetëror, ataku në tempull dhe përdhosja e vendeve të shenjta (vepër penale kundër fesë), etj. B) veprat penale kundër personit më të shpeshtat kanë qënë: vrasja, lëndimi trupor, dhunimi dhe fyerjaC) Veprat penale kundër pasurisë më të shpeshtat kanë qenë: vjedhja dhe hajduti. Dënimi më i shpeshtë për këto vepra ka qenë me vdekje, psh. nëse dikush e shpon shtëpinë për të vjedh, para asaj vrime të vritet dhe të varrosët. Për sendet e vjedhura nga tempulli dënohej me vrasje edhe ai që i ka pranuar e jo vetëm hajni. D) Nder veprat më të shpeshta kundër familjes dhe moralit kanë qenë: dhunimi, tradhtia bashkëshortore e gruas, incesti, keqtrajtimi i prindërve nga ana e fëmijëve dhe e kundërta. Sistemi I dënimeve në Babiloni ka qenë mjaft I ashpër dhe johuman. Kryesisht parashiheshin dhe aplikoheshin këto dënime: dënimi me vdekje (me ligj parashihej edhe mënyra e ekzekutimit), dënimet trupore, gjobat, ndalimi I ushtrimit të profesionit. Ekzistonin edhe dënimet e rrahjes me kamxhik, shndërrimi në skllav, vulosja me shenjën e skllavit, qethja e flokëve në shenjë të turpit, etj.

GJYQESIA DHE PROCEDURA GJYQESORE Në kodin e Hamurabit për organizimin e gjyqësisë nuk bëhej fjalë, kurse për procedurën gjyqësore flitet vetëm në disa nene, në bazë të cilave nuk mund të behët rekonstruimi i organizimit të gjyqësisë dhe procedurës gjyqësore. Instanca më e lartë gjyqësore pa dyshim ka qenë pallati mbretëror dhe vetë sundimtari. Palët ndërgjyqësve për të provuar (argumentuar) thëniet dhe kërkesat e veta gjykatës i paraqitnin mjete të ndryshme provuese, siç janë: pohimi i palës, dokumentet e shkruara, dëshmia e dëshmitarit, zënia në vepër, betimi dhe gjyqi hyjnor që më vonë në histori u quajt Ordalije. Ekzistonin forma të ndryshme të gjyqit hyjnor, siç janë: hedhja në ujë, futja e dorës në ujë të vale, kapja e hekurit të skuqur me dorë lakuriq, etj. Nëse dikush detyrohet të kërcej në lumë që të provojë pafajësinë e vet dhe nga lumi dilte i pafajshëm, paditësi (shpifësi) do të vritet kurse shtëpia e tij do ti jepej të akuzuarit si dëmshpërblim.

SHTETET SKLLAVOPRONARE PERENDIMOREKëto shtete u krijuan në fillim të mileniumit të I p.e.s., kryesisht në gjirin e Mesdheut dhe në brigjet e detit të zi, me fjalë tjera prej Gjibraltarit e deri në Krime. Mungesa e prodhimeve bujqësore dhe pasuria e këtij territori me minerale, drunj, mermer, gurë, etj., i detyroi edhe këta që të bënin me tregti me popujt e lindjes. Në Mesdhe prej Gjibraltarit e deri në Azin e vogël Perëndimore krijohen me qindra qytet-shtete. Së pari u krijuan në Azinë e vogël perëndimore dhe në jug të gadishullit Ballkanik, e më vonë në Italinë jugore, në brigjet e detit të zi, në brigjet e Adriatikut, në Afrikën veriore dhe në shumë ishuj të Mesdheut. Procesi i krijimit të tyre zgjati disa shekuj. Numri më i madh i këtyre qytet-shteteve ishin greke. Prej te gjithave qytet shteteve të kësaj periudhe më të zhvilluarat dhe më të rëndësishmet kanë qenë qytet-shtetet greke dhe shteti i romes.


https://www.facebook.com/ajax/report.php?content_type=8&cid=1362&rid=2147483647&cid2=130969620275586&h=AfhUTFjupBb7cgdh&ref=nf



SHTETET ANTIKE ME NJË VËSHTRIM TË POSAÇËM MBI ATHINËN DHE SPARTËN

BURIMET E NJOHURIVEBurimet më të rëndësishme të njohurive janë epet e Homerit ILIADA dhe ODISEJA (besohet së u krijuan në shek. IX p.e.s. kurse redaktimi përfundimtar i tyre u krye në Athinë në gjysmën e shekullit VI p.e.s.). Iliada dhe Odiseja janë dy vepra të mëdha të lartësisë botërore të rëndësishme jo vetëm për njohjen historisë së grekeve të lashtë, por edhe për njohjen dhe rekonstruimin e fazës së fundit të bashkësisë primitive në përgjithësi. Si burime tjera të rëndësishme shërbejnë edhe veprat e historianëve të njohur antik, siç janë: Tukiditi, Heroditi, Ksenofoni, Plutarku, etj. Janë të rëndësishme edhe veprat e Aristotelit dhe Platonit, pastaj fjalimet e ruajtura të politikaneve dhe oratorëve të njohur, siç janë: Demosteni, Izokrati, Pizistrati, etj.Për fat të keq janë ruajtur vetëm një numër i vogël i burimeve dhe monumenteve juridike. Prej tyre vlen të përmenden ligjet e Solonit, dhe ligjet e Drakonit në Athinë, ligjet e Likurgut në Spartë, ligji i Gortinit-koleksion i ligjeve në shtetin Gortin, si dhe një numer i kontratave të ndryshme, disa aktgjykimeve dhe akte të tjera të organeve shtetërore, në tërësi ose fragmente të tyre.

KRIJIMI I SHTETEVE TE PARA GREKEShtetet helene krijohen si qytet-shtete të quajtura polise. Krijimi i këtyre poliseve kryesisht behët si rezultat i zhvillimit ekonomiko-shoqëror dhe i shtresëzimit ekonomik dhe social të popullsisë, por edhe nën ndikimin e qytetërimit të lindjes së lashtë. Koha e krijimit të poliseve të para ishte fundi i shek.IX dhe fillimi i shek. VIII p.e.s., kurse prej gjysmës së shekullit VIII p.e.s. fillon procesi i kolonizimit grek Popullsia në poliset greke rritet mjaft. Greket të shtrënguar që të sigurojnë hapësirë të nevojshme për jetës, tokë të re bujqësore, filluan të largohen nga qyteti amë i Greqisë dhe të vendosën në ishujt dhe brigjet e ndryshme të detit Egje, detit të Zi, detit Jon, detit Adriatik, në Italinë jugore, në Siçeli dhe në disa ishuj tjerë të Mesdheut. Kolonitë greke të bregdetit Jon dhe të Adriatikut, e të tjerat, dukshëm shpejtuan procesin e krijimit të shtetit Ilir, kurse kolonitë tjera në Italinë jugore dhe në Sicili (që morën emrin Greqia e madhe-Magna Graecia) ndihmuan në përhapjen e kulturës dhe në krijimin e institucioneve shtetërore dhe juridike ndër ItalikëtNumri i poliseve greke, duke llogaritur edhe kolonitë greke jashtë greqisë, arriti më shumë së 200 sosh. Ndërmjet poliseve greke ndodhnin lufta të shpeshta dhe konflikte, por krijoheshin edhe aleanca të ndryshme duke filluar prej atyre ushtarake, politike e deri të ato të llojit religjioz, sportive dhe kulturor, siç janë psh.: Aleanca detare e Delfit, Aleanca e Peloponezit, Aleanca e Tebës, etj. Poliset greke në shek. IV p.e.s. ranë nën sundimin e shtetit Maqedon, kurse në shekullin e II p.e.s. definitivisht e humbën pavarësinë dhe ranë nën sundimin Romak. Ndër polisët më të njohura greke kanë qënë: Athina, Sparta, Teba, Smirna, Korinthi, Kreta, Itaka,Troja, Mileti, Cipri etj.

ATHINANë gadishullin e Atikës në fund të shekullit IX dhe në fillim të Shekullit VIII p.e.s. jetonin katër fise jone, të cilat gjendeshin të rrethuara nga fiset dore. Populli ndahej në aristokrat të pasur (eupatrid) dhe në të varfër (demos). Formimi i shtetit të Athinës lidhet ngushtë me reformat e heroit legjendar Tezeut. Sipas reformave të tij u bë bashkimi i katër fiseve jone të Atikës me një bazileus të përbashkët me qendër në Athinë. Bazileusi zgjidhej për tërë jetën. Ai ishte prijësi kryesor ushtarak, kryklerik por edhe gjyqtari më i lartë i Atikës. Ky zgjidhej nga kuvendi i përgjithshëm i lidhjes së fiseve, zgjidhej me anë të shortit nga katër kandidatet e propozuar prej secilit fis, gjë që dëshmon së fiset ishin plotësisht të barabarta.Përveç reformave të Tezeut janë edhe reformat e Solonit, Klistenit, Efijaltit dhe Perikleut. Zhvillimi i Athinës ndahet në dy periudha të rëndësishme: Periudha prej themelimit të shtetit e deri në vitin 595 p.e.s. dhe prej vitit 595 p.e.s. e deri në vitin 338 p.e.s. kur Athina ra nën sundimin e shtetit Maqedon.Athina në vitin 338 p.e.s. pas disfatës së Heronjës, e humbi pavarësinë dhe ra nën shtetin Maqedon, mirëpo për shkak të respektit që kishte Aleksandri i Madh ndaj Athinës dhe ndaj mësuesit të tij Aristotelit, këtë nuk e nënshtroi plotësisht si poliset tjera greke, por ja njohu një shkallë të konsiderueshme të autonomie politike. Kjo do të zgjasë deri në vitin 168 p.e.s. kur Athina dhe e tërë Greqia antike ra nën sundimin Romak definitivisht.

RREGULLIMI SHTETERORPrej themelimit të shtetit e deri në reformat e Solonit (fillimi I shek.VI p.e.s.) Athina ka qenë republikë aristokrate, kurse prej reformave të Solonit e deri në fund të ekzistimit të shtetit të pavarur ka qenë republikë demokratike skllavopronare. Deri në reformat e Solonit organet kryesore të pushtetit shtetëror qendror kanë qenë 9 arkondët dhe aeropagu (organ administrativ dhe ekzekutiv), kurse kuvendi popullor i gjithë qytetareve të Athinës nuk ka ekzistuar. Nëntë arkondët kanë qenë organ administrativ dhe ekzekutiv. Në fillim ekzistonte vetëm një arkond, (Arhon bazilej) zgjidhej me short nga katër kandidatet e propozuar prej secilës fis nga një. Zgjidhej për tërë jetën. Numri i punëve që duhet ti kryente arkond bazileu (bazileusi përbashkët) rritej gjithnjë dhe ai vetëm nuk mund ti kryente. Madje funksioni i përjetshëm bentë që në pleqëri arkond bazileu nuk mund të komandonte me ushtri, andaj për këto shkaqe që nga shek. IX p.e.s. u vendos që krahas tij të zgjidhet edhe një arkond tjetër: arkond polemarh si komandant i përbashkët i ushtrisë. Në mënyrë të njëjtë më vonë zgjidhet edhe një arkond eponymos për çështje administrative dhe gjyqësore.Mandati i përjetshëm i arkondeve filloj ti cenojë interesat e eupatrideve, kështu qe nga mesi i shek. VIII p.e.s. mandati i arkondeve kufizohet në dhjetë vjet dhe askush nuk mund të zgjidhet dy here në këtë funksion. Më vonë u krijua organi i quajtur Aeropag-kuvend i gjithë arkondeve të dikurshëm. Aeropagu nder të tjera vendoste edhe për numrin e arkondeve, kështu që prej shek. VII p.e.s. u rritë numri në gjithsejt 9 arkond. Aropagu në vitin 595 p.e.s. e angazhoi Solonin një filozof të zgjuar, i cili si tregtar dhe detar kishte


shëtitur tërë Mesdheun dhe kishte përfituar përvojë të madhe. Soloni kur e pranoj këtë detyrë gjendej në postin e arkond eponimosit. Reformat e Solonit kanë qenë të gjithanshme.Me reformat e Solonit iu vunë themelet republikës demokratike. Tubimi i të gjithë popullit-kuvendit popullor i quajtur Eklezia u bë organi më i lartë dhe më i rëndësishëm i pushtetit shtetëror. Në kuvend merrnin pjesë të gjithë meshkujt e lire të moshës madhore ( mbi 20 vjet) pa zgjidhje dhe seleksionim. Numri i pjesëmarrësve sillej prej 20 mijë deri në 40 mijë veta. Kuorumi nuk ka qenë i caktuar, përveç kur vendosej për ostrakizëm (duhej të merrnin pjesë së paku 6 mijë veta). Kuvendi mbante seanca të rregullta dhe të jashtëzakonshme. Koha e mbajtjes dhe rendi i ditës i seancave të rregullta caktohej në fillim të vititViti politik në Athinë ndahej në 10 prytani (prytanea) që kapte 36 ditë, në ditën e parë të çdo prytanie mbahej seanca e rregullt.Për seancat e jashtëzakonshme vendoste organi ekzekutiv-administrativ i quajtur bule. Vendimet që miratoheshin në kuvend duhej patjetër të ishin në harmoni dhe me frymën e zakoneve të vjetra. Në qoftë se vendimi ose ligji i miratuar nuk ishte ne përputhje me traditat e vjetra ose nuk ishte në përputhje me “vullnetin e përhershëm të popullit” siç thoshin athinasit ekzistonte mundësia e kontrollit të mëvonshëm dhe të anulimit të tij. Këtë kontroll deri ne reformat e efalijetit të vitit 462 p/e së re e bënte aeropagu, kurse prej këtij viti e bënte organi helieja. Procedurën para helieja për anulimin e vendimit të aprovuar nga kuvendi me padinë grafe mund ta inicionte secili qytetar athinas. Ai duhej to ofronte prova dhe të vërtetonte se vendimi i kontestuar vërtet ishte në kundërshtim me vullnetin e përhershëm të popullit.Prej reformave të Klistenit (509 p.e.s.) kuvendi dhe demokracia Athinase u pajisen edhe me një institucion shumë të rëndësishëm dhe të papërsëritshëm në historinë e sistemeve politike. Fjala është për dëbimin e nderit të quajtur ostrakizëm (tabela e argjilit-qeramikes ku shkruhej emri i atij që do të debohej). Personit që i shqiptohej dëbimi i nderit duhej patjeter të largohej për 10 vjet dhe të vendosej në një vend tjetër, ku zakonisht ja caktonte shteti. Ata kishin të drejtë të kthehen vetëm nëse i thirrtë Athina. Deri në reformat e Perikleut (gjysma e dytë e shek. V p.e.s.) të gjitha funksionet shtetërore ushtroheshin pa pagesë. Pas këtyre reformave u miratua ligji i quajtur misthoforia, me të cilën u jepej dieta ose kompensimi për kohën e humbur të gjithë atyre që merrnin pjesë në kuvend dhe në organet tjera shtetërore.Prej reformave të Solonit për nga rëndësia, pas kuvendit, vinte këshilli i quajtur bule. Ky ishte një këshill politiko-administrativ dhe ekzekutiv, që përbëhej prej 400 këshilltarëve (bulenteve), prej secilës file nga 100, me mandat një vjeçarFisi në Athinë deri në reformat e Klistenit (509 p.e.s.) ishte njësia themelore zgjedhore, kurse prej këtyre reformave njësia territoriale bëhët kryesore. Klisteni tërë territorin e Athinës e ndau në 100 komuna (deme), të cilat me short ndaheshin në 10 rrethe ( secili rreth 50 anëtar), bulea tani përbëhej prej 500 anëtareve (më të moshuar së 30 vjeç). Secili rreth përbëhej nga një delegacion, gjithsej 10 delegacione. Një delegacion qeveriste gjatë një prytanie.Bulea shqyrtonte dhe vendoste për dokimazinë. Secili nëpunës i zgjedhur dhe çdo bulent duhej ti plotësonte kushtet dhe para së të merrte detyrën i nënshtrohej procedurës së dokimazisë që zhvillohej në formë të një procedure gjyqësore para bules. Në këtë procedurë shqyrtoheshin virtytet morale të kandidatit, konstatohej së a është shtetas i Athinës, cilës shtresë i takon, a i ka përmbushur detyrimet fiskale, a ishte i dënuar, a i respektonte perëndit dhe prindërit, a ishte i martuar, etj.Në periudhën e republikës demokratike ndër organet qendrore të pushtetit vend të rëndësishëm zë edhe helieja (dmth. Qielli), gjykata porotike,gjykata më e lartë në Athinë. Helieja ndahej në dikastere, që në esence ishin porotë gjyqësore. Dikasteret nuk kanë qenë të përhershme por formoheshin ad hac me short. Ekzistonin tri lloje të dikastereve: të 201, 501 dhe 1501 anëtarëve. Funksionaret dhe nëpunësit shtetërorë në Athinë nuk ishin të përhershëm, por zgjidheshin për një vit.Deri në reformat e Klistenit funksionaret dhe nëpunësit më të rëndësishëm kanë qenë: arkond bazileu, arkond polemarhu, arkond eponimi, 6 arkond testemotet; kurse prej reformave të Klistenit më të rëndësishmit kanë qenë 10 strategët (komandantet supreme të ushtrisë), 10 toksijarhë (komandantet e këmbsorisë), 2 hiparha (komandantet e kalorësisë), 10 filarha (komandantet e ushtrive të fileve), etj.

SHTRESAT SHOQERORE DHE POZITA E TYRE JURIDIKE E tërë popullsia në Athinë ndahet në popullsi të lire dhe në jo të lire. Popullsinë e lire e përbënin qytetaret Athinas dhe të huajt të quajtur metik. Athinasit e lire (prej reformave të Solonit të gjithë athinasit ishin të lire) i kishin të gjitha të drejtat politike, natyrisht në periudha të ndryshme ekzistonin edhe përkufizime të ndryshme në bazë të përkatësisë shtresore dhe cenzusit ekonomik, por marrë në përgjithësi këto i takonin klasës skllavopronare, klasës sunduese, klasës në pushtet. Statusi i shtetasit Athinas fitohej vetëm nga babai pa marrë parasysh vendin e lindjes dhe vendin e banimit, kurse pas reformave të Klistenit kërkohej që edhe e ëma të jetë athinase. Të huajt (metikët) në Athinë merreshin me tregti dhe zejtari, ishin të lire, por pa të drejta politike, kishin zotësi të kufizuar juridike. Pra kishin te drejte te pakufizuar te pronësisë ne sende te luajtshme , kurse për sende te paluajtshme kërkohej pëlqimi i shtetit. Ata kishin të drejtë të posedonin vetëm shtëpi banimi me oborr. Nuk shërbenin në ushtri, por paguanin takes të veçantë metikon për ushtri. Dokumentin mbi njohjen e shtetësisë të huajit i dorëzohej në mënyrë solemne dhe në formë të diplomës të skalitur në pllakë të bronzit.Popullsinë jo të lire të Athinës e përbënin skllevërit (numerikisht ishin më shumë së qytetaret e lirë). Ekzistonin skllevër shtetëror (në pronësi të shtetit) dhe skllevër private. Skllevërit shtetëror ishin në pozitë më të mire së ata private.Skllevërit shtetëror kishin zotësi te kufizuar juridike, andaj edhe kishin mundësi të posedonin sende të luajtshme, kishin të drejtë të lidhnin martës me personin e lire ose me skllavin shtetëror. Nëse të dy prindërit ishin skllav, edhe fëmija i lindur mbetej skllav.Në pozitë më të rëndë kanë qenë skllevërit private, por edhe mbi këta pronari nuk e kishte të drejtën e jetës dhe vdekjes (ius vitae ac necis). Për fajin që bënte skllavi pronari e paraqiste para organeve te drejtësisë te cilat vendosnin lidhur me lirimin apo dënimin e tij..

Burimet e skllavërimit edhe në Athinë kanë qenë të njëjta si edhe në shtetet tjera skllavopronare: shitblerja, shndërrimi i robërve të luftës në skllevër, lindja nga prindërit skllav dhe skllavërimi me anë të borxhit.

KARAKTERISTIKAT DHE VIJAT THEMELORE TE SE DREJTESE drejta Athinase, ne krahasim me te drejtën e poliseve tjera ishte me e zhvilluar.Burimet e se drejtës kane qene: E drejta zakonore, ligjet, praktika gjyqësore dhe aktet e organeve administrative.E drejta zakonore ka qene burim kryesor i te drejtës, e nje kohe burim i vetëm I te drejtës. Edhe ligjet dhe praktika gjyqësore duhej te ishin ne përputhje me te drejtën zakonore. Pra e drejta zakonore ishte një kushtetute e pashkruar.Dallohen Ligjet e Drakonit. Me këto ligje u zgjeruan kompetencat reale te organeve shtetërore siç ishte gjyqi i efeteve që përbëhej nga bazile, polemarhu, eponimi dhe 48 naukratorët. Kjo gjykatë gjykonte për vrasjen nga pakujdesia dhe për tentim vrasjet e athinasit, vrasjen e metikut ose skllavit dhe lëndimet trupore. Kurse për vrasjen me paramendim gjykonte aeropagu, ky i gjykonte edhe veprat e vënies së zjarrit dhe helmimin.Me tutje ekzistojnë edhe Ligjet e SOLLONIT te cilat përligjen reformat e Sollonit.Ne Athine kane qene te njohura: e drejta sendore (ose reale) E drejta e detyrimeve, e drejta familjare dhe martesore, e drejta trashëgimore, e drejta penale dhe e drejta procedurale.

E DREJTA SENDOREPronësia mbi token deri në shekullin e VI p.e.së re ishte kolektive e shtetit ose e familjes se madhe kjo pronë quhej “kleros”Pronësia e tokës konsiderohej si institut themelor. Në bazë te pronës mbi tokën caktoheshin edhe të drejtat dhe detyrimet e qytetarit ndaj shtetit.Shteti mund ta bënte edhe shpronësimin e tokës, nesh kjo ishte e nevojshme për qëllime publike.E drejta sendore athinase njihte edhe te drejtën e pengut ne sendet e luajtshme te tjetrit dhe hipotekën dhe te drejtën e pengut ne sendet e paluajtshme te tjetrit. Hipoteka konstituohej me kontratë dhe me aktgjykim.Nëse deri ne afatin e caktuar me kontrate debitori hipotekar nuk e plotësonte detyrimin kreditori hipotekar behej pronar i sendit te ene ne hipoteke.Ne Athine ekzistonin disa mënyra për mbrojtjen e pronësisë. E tille ishte padia për mbrojtjen e frutave, padia për mbrojtjen e vet te drejtës se pronësisë (dike ousias) si dhe padia për mbrojtjen e posedimit.Ne Athine njiheshin edhe servitutet qe krijoheshin mbi token e huaj, sic ishte e drejta e marrjes se ujit ne toke te huaj.

E DREJTA E DETYRIMEVEKëtu u zhvilluan edhe mardhënjet kreditore (punët bankare si dhe disa instuticione juridike të së drejtës detare.E drejta e detyrimeve nuk bënte dallimin e qartë ndërmjet detyrimeve të kontraktuara dhe atyre të krijuara nga delikti. Por njëherë krijohej detyrimi qoftë me kontratë apo nga delikti, respektohej me seriozitetin më të madh. Kontrata konsiderohej si ligj.Ne te drejtën athinase njiheshin disa lloje te kontratave (synallagma). Për lidhjen e kontratave nuk kërkohej ndonjë simbolike e veçante, mjaftonte qe palët te arrinin pajtimin për lidhjen e tyre.Shpeshherë shfrytëzohej forma me shkrim e kontratave madje kontrata tipike, ndonëse kontrata ishte e vlefshme edhe ne formën gojore.Sigurimi i ekzekutimit të kontratave bëhej në disa mënyra: më anë të kaparit, hipotekës, pengut të dorës, me anë të dorzanisë e të ngjashme. Kontratat duhet të sihin të lejueshme në aspektin moras sepse ndryshe nuk vlenin.Si kontrata me te shpeshta dhe më të rëndësishme ishin: Shitblerja, qiraja, huaja, huajapërdorja, kontrata mbi punën personale, depozita, ortakëllëku.

1. Kontrata mbi shitblerjen- Këto kontrata ishin me te shpeshtat. Objekt i shitblerjes mund te ishin sendet e luajtshme dhe te paluajtshme, e deri te reformat e Sollonit objekt shitblerje ishin edhe njerëzit e lire, e pas kësaj vetëm skllevërit.2. Kontrata e qirasë- Objekt i kësaj kontrate ishin toka, lokalet e banimit dhe ato afariste.Edhe këto kontrata ishin jo formale, ndonëse hasen edhe kontrata te tilla te shkruara.Afati i qirasë mbi toke zakonisht ishte 10 vjeçar dhe çmimi paguhej ne produkte natyrore.Me qira jepeshin edhe bagëtia tërheqëse, anijet dhe skllevërit.3. Kontrata mbi punën personale shumë athinas të lirë jetonin edhe nga puna e tyre personale kryenin punë të ndryshme: punët e ndërtimtarisë, anijendërtimtarisë, punët e ndryshme zejtare e të tjera. Tetesët (thepes –korrtarët, argatët).4. Kontrata mbi veprën- Kjo kontrate njihej ne Athine dhe ajo konsistonte ne obligimin qe pala kontraktuese te kryente ndonjë pune te caktuar (anijes, bustit etj.) për çmim te caktuar.5. Kontrata mbi huanë- Ka qene mjaft e përhapur dhe lidhej zakonisht ne forme te shkruar Objekt I huase ishin sendet e konsumueshme, te zëvendësueshme dhe te pacaktueshme për nga lloji dhe sasia, si janë drithi, vera, paraja etj.Zakonisht huaja jepej me kamate dhe athinasit ketë e konsideronin si gjë normale, te moralshme, ndonëse filozofet kishin mendim tjetër.6. Kontrata mbi huapërdorjen. Kjo kontrate ishte e shpejte dhe e ngjashme e kontratën mbi huaje.

E DREJTA MARTESORE DHE FAMILJAREFamilja ne Athine konsiderohej celule e shoqërisë, kurse jeta martesore e obligueshme.

Ne Athine ekzistonte familja monograme dhe patriarkale.Në periudhën Homeriane babi kishte pushtet të pakufizuar ndaj fëmijëve të vet, kishte të drejtën e jetës dhe vdekjes mbi ta. Më vonë pushteti atëror kufizohet por megjithatë deri te reformat e Sollonit, pushteti i babait shtrihej edhe ne te drejtën qe ai ta shiste fëmije ne skllevër, por pas kësaj ai vetëm mund ta dëbonte atë nga shtëpia.Atë që sillej keq ndaj prindërve mund ta padiste çdo qytetar athinas. Sjellja jokorrekte e fëmijëve ndaj prindërve ishte pengesë serioze për zgjedhje në funksione publike.Martesa lidhen ne forme te kontratës ne mes te dhëndrit dhe kujdestarit te vajzës. Ishin te rralla rastet kur martesa lidhen ne gjykate ose para organit tjetër shtetëror.Gruaja ishte e obliguar ne besnikëri, por jo edhe burri. Ai mund te qonte jete jashtëmartesore edhe me gra te tjera.Kishte mundësi qe burri ne momentin e vdekjes t’ia caktonte gruas bashkëshortin ardhshëm.Në Athine ishte mjaft i zhvilluar edhe prostitucioni. Në kohën e demokracisë zhvillohej një jetë e lirë e femrave të pamartuara të quajtura HETERE të disa prej të cilave gëzonin njëfarë autoriteti në shoqëri.Ne Athine skllevërit kishin te drejte te lidhnin martese. Martesa lidhej ne forme te kontratës private dhe pa formalizime. Te këto martesa mungonin ritet dhe nuk jepeshin dhurata.



E DREJTA TRASHEGIMOREDeri ne reformat e Sollonit ne Athine ekzistonte e drejta trashëgimore ligjore e bazuar ne te drejtën trashëgimore dhe traditat e te pareve.Nëse trashëgimlënësi që kishte një vajzë të vetme (epiklera) vdes pa lënë testament, kujdesin për atë vajze e merrte arkond eponimi. Në këtë rast sipas disa autorëve, trashëgimtari më i afërt i trashëgimlënësi (psh.sh vëllai) kishte të drejt ta kërkonte vajzën e vetme për grua dhe ta trashëgonte tërë pasurinë.

E DREJTA PENALENe Athine, ne krahasim me shtetet e Lindjes se Lashte, behej me lehte diferencimi midis deliktit penal dhe civil. Deri ne ligjet e Drakonit gjakmarrja ka qenë dukuri e shpeshtë. Vrasja me dashje dënohej me vdekjeVeprat penale ne Athine ndaheshin ne: vepra penale kundër personit (vrasja, lëndimi trupor, fyerja etj), kundër shtetit dhe fesë, kundër pasurisë dhe kundër familjes e moralit seksual. Me se rrepti dënoheshin veprat penale kundër shtetit dhe fesë (tradhtia, fyerja e perëndive etj.)Njiheshin këto dënime: Me vdekje, robërim, konfiskim dhe dënime te tjera pasurore, dëbimi nga vendi etj., por nuk ekzistonin dënimet fizike.Heqja e lirisë aplikohej vetëm si paraburgim, si mase e siguruese ose ekzekutim i dënimit te shqiptuar.I dënuari me vdekje kishte mundësi te zgjedhtë njërën prej tri mënyrave te ekzekutimit: pirjen e helmit, litarin ose therjen.Konfiskimi i pasurisë paraqitej edhe si dënim kryesor edhe si sekondar.ATIMIJA ka qenë humbjen e nderit dhe te drejtave qytetare e shqiptonte gjykata kompetente për delikte të caktuara. Ekzistonin gradacione të këtij dënimi: Atimija e plotë dhe e pjesërisht. Me atimjën e plotë personit të dënuar i mohohej e drejta e pjesëmarrjes në kuvend, bule dhe helie, i ndalohej hyrja në objekte publike dhe afrimi te objekti i kultit fetar e të ngjashme. Kurse me atimijën e pjesërisht personit të dënuar, zakonisht i mohoheshin ato të drejta të cilat i kishte keqpërdorur psh i mohohej pjesëmarrja në kuvend nëse e kishte keqpërdorur foltoren e kuvendit.

GJYQI DHE PROCEDURA GJYQESOREGjyqësia në Athinë ka qenë mjaftë e zhvilluar, sidomos kur krahasohet me shtetet e lindjes së lashtë. Kanë ekzistuar gjykata të ndryshme me kompetenca të caktuara reale dhe teritoriale dhe zakonisht kanë qenë kolegjiale. Ekzistonte shkallëzimi gjyqësor që do të thotë së pala e pakënaqur me aktgjykim kishte të drejtë ankese gjykatës më të lartë deri në gjykatën supreme e kjo ishte helieja. Ekzistonin edhe gjykata më të ulta dhe të specializuara për të gjykuar çështje të caktuara, siç janë: gjyqi i efeteve, gjyqi i të njëmbëdhjetëve dhe gjyqi i të dyzetëve. Ekzistonin dy lloje të padisë: padia dike dhe padia grafe.Padinë dike mund ta ngriste para gjyqit vetëm ai person që nga çështja kontestuese kishte interes të drejtpërdrejtë juridik. Me padinë dike paditësi kërkonte dëmshpërblimin (kompensimin e demit të shkaktuar, përmbushjen e kontratës, kthyerjen e sendit, etj).Dikasteri i helies (porotes) kur gjykonte sipas padisë dike përbëhej prej 201 anëtareve (gjyqtareve porotë), kurse sipas padisë grafe prej 501 anëtarëve, në këtë përbërje mund të shqiptonte edhe dënime me vdekje. Në përbërje prej 1501 anëtarëve gjykoheshin qështjet me interes të madh shtetëror.


https://www.facebook.com/ajax/report.php?content_type=8&cid=1363&rid=2147483647&cid2=130969620275586&h=Afgi-R2jbEK4b0zc&ref=nf


Padia grafe ka qenë padi publike e ngjashme me actions populares në të drejtën romake, kurse procedura grafe ishte procedurë publike. Këtë padi kishte mundësi ta ngriste çdo qytetar athinas edhe kur nuk kishte interes të drejtpërdrejtë juridik. Me padinë grafe nga gjyqi kërkohej dënimi i shpërdoruesit e jo dëmshpërblimi. Padia grafe e ngritur njëherë më nuk mund të tërhiqej, nëse paditësi hiqte dorë nga padia, procedurën e vazhdonte organi shtetëror.Në Athinë aplikoheshin mjetet racionale të provës, e jo ato iracionale si në dispotit lindore. Mjetet më të shpeshta të provës kanë qenë: pohimi i palës së paditur, dokumentet e shkruara, dëshmitarët, zënia në vepër, etj. Dëshmitar mund të bëheshin shtetasit athinas, metikët, skllevërit (këta mund të torturoheshin që nga ta të nxjerrin dëshmi). Femrat nuk mund të dëshmonin, dëshmitar nuk mund të bëheshin as personat të cilëve u ishte shqiptuar atimija. Aktgjykimet nga kontestet sipas padisë grafe i ekzekutonte organi i posaçëm shtetëror. Kurse sipas padisë dike nëse në afatin e caktuar nga gjyqi i dënuari nuk i përmbushte detyrimet nga aktgjykimi, ekzekutimin e merrte në duar të veta vetë pala që kishte fituar kontestin. Nëse pengohej nga i dënuari, atëherë fituesi i kontestit ngrite padinë për ekzekutimin e aktgjykimit (dike exoules)Helieja në Athinë nganjëherë paraqitej edhe si gjykatë ndërkombëtare.Kontestet nga traktatet ndërkombëtare ndërmjet polisëve si dhe çështjet nga e drejta e luftës siç janë: cenimi i vendeve dhe ditëve të shenjta, shkelja e armëpushimit, përdorimi i armëve të ndaluara (psh. shigjetat e helmuara, etj.), vrasja e robërve të luftës, etj. Përveç gjykatave kolegjiale (porotike) në Athinë hasim edhe në organe individuale që krahas punëve administrative kryenin edhe funksione gjyqësore. Të tilla kanë qenë gjyqi i arkond bazileut, gjyqi i polemarhit (kompetent për gjykimin e metikëve dhe skllevërve), gjyqi i arkond eponimit, kompetent për konteste familjare dhe martesore, etj.

SPARTAProcesi i krijimit të shtetit Spartan ndodhi atëherë kur u krijuan edhe polisët tjera greke. Dy fiset dore që kishin krijuar një federate të fuqishme në shek. IX-VIII p.e.s. pushtuan Peloponezin dhe aty nënshtruan popullsinë autoktone akeje (me origjinë greke), të cilët gjendeshin në një shkallë më të lartë të zhvillimit ekonomik dhe shoqëror. Pjesën më të madhe të kësaj popullsie të lire, i shndërruan në skllevër të përbashkët shtetëror-në Helotë, kurse një pjesë më të vogël, zejtarët dhe tregtaret, i shndërruan në Perikë. Në fushën e Lakonisë krijuan qytetin Sparta.Sparta kryesisht ka qenë shtet luftarak dhe agrar.Spartanët e lire ekskluzivisht merreshin me luftë dhe me bujqësi, zejtaria dhe tregtia për ta ka qenë veprimtari e turpshme. Çdo Spartan prej moshës 18-60 vjeç ka qenë ushtar. Prej moshës 7-18 vjeç qëndronin në edukatore të përbashkëta ku rendësi të veçantë i kushtonin përgatitjes fizike dhe luftarake, kurse kulturës së përgjithshme i kushtonin më pak rendësi, veçse dinin shkrim-lexim. Spartanët i takonin klasës skllavopronare, në popullsinë e lire binin edhe perikët, të cilët origjinën e kishin nga zejtaret dhe tregtaret e popullsisë së nënshtruar autoktone. Më vonë në këtë kategori hyjnë të gjithë të huajt që jetonin në Spartë. Në popullsinë jo të lire binin helotet. Spartanet nuk lejonin që numri i helotve të rritej tej masës së planifikuar. Për çdo 10 vjet organizonin aksionin e quajtur kriptia me të cilin bënin vrasjet masive të helotëve. Përveç helotëve, si skllevër kolektiv të shtetit, në Spartë, kanë ekzistuar edhe skllevër private që kanë shërbyer si shërbëtor shtëpiak në familjet e Spartanëve më të pasur.E drejta spartane në krahasim me të drejtën athinase ka qenë më e pa zhvilluar. Burim kryesor i të drejtës ka qenë e drejta zakonore, kurse ligjet e shkruara kanë qenë të pakta. Në burimet historike përmenden ligjet e Likurgut, themeluesit legjendar të shtetit SpartanNga e drejta sendore institucioni më i rëndësishëm ka qenë ai i pronësisë mbi token.Sistemi i dënimeve ka qenë i ngjashëm me ato të poliseve tjera greke. Ekzistonin dënimi me vdekje, me gjobë, dëbimi nga vendi, por nuk njiheshin dënimet fizike (gjymtimet trupore dhe rrahjet) e as dënimet me heqje të lirisë.

RREGULLIMI SHTETERORSparta prej fillimi e deri në mbarim ka qënë Republikë Aristokrate Skllavopronare. Organet kryesore të pushtetit qendror kanë qenë: kuvendi popullor, dy mbretër, geruzia (pleqnija) dhe 5 eforët.Kuvendi popullor ka qenë organi më i lartë legjislativ, në të vendosej për luftën dhe paqen, zgjedhshin anëtarët e geruzisë dhe eforët, si dhe miratoheshin vendimet më të rëndësishme për shtetin. Në fillim kuvendi ka qenë organ mjaftë i rëndësishëm, por më vonë me zgjerimin e kompetencave të organeve tjera, shndërrohet në një organ ku dëgjoheshin dhe formalisht aprovoheshin vendimet e formuluara dhe propozuara nga organet tjera.Dy mbretërit kanë prejardhje nga dy prijës ushtarak të dy fiseve dore që themeluan Spartën. Ata kishin funksione ushtarake, gjyqësore dhe fetare, sepse njëherit kanë qenë edhe klerik suprem. Formalisht kanë qenë të trashëgueshëm, por lehtë mund të ndërroheshin nga organet tjera andaj këta ne nuk kane qene mbretër ne kuptimin e plote teoriko – juridik.Geruzia ka qenë organ operativo administrative që përbëhej prej 28 geronteve dhe dy mbretërve. Gerontet duhej që patjetër të ishin më të vjetër së 60 vjeç. Këta i zgjidhte kuvendi për tërë jetën, por kur merrej parasysh mosha, mandati nuk ishte i gjatë. Gerontet zgjidheshin në këtë mënyrë; populli i tërë vinte në mbledhje dhe disa njerëz të caktuar ndryheshin aty pranë në një shtëpi, ku as nuk shikonin, as nuk shikoheshin nga të tjerët, por vetëm mund ti dëgjonin britmat e njerëzve të mbledhur. Vlerësimi i kandidateve bëhej me të thirrura. Ata dilnin një nga një, pa ditur së cili do të zgjidhej. Zgjidhej ai që ishte brohoritur më shumë e më gjatë. Institucioni i 5 eforëve u themelua më vonë dhe u bë organi më i rëndësishëm shtetëror në Spartë. Këta i zgjidhte kuvendi popullor për një vit. Zgjidheshin nga spartanet më të pasur dhe me autoritativ. Kishin të drejte të konvokonin mbledhjet e kuvendit popullor dhe të Geruzisë.

SHTETET TJERA SKLLAVOPRONARE

SHTETET HELENISTEPas pushtimeve të Aleksandrit të Maqedonisë (shek.IV p.e.s.) dhe pas vdekjes së tij të hershme u krijuan një varg shtetesh që në histori njihen si shtetet heleniste, për ndryshim nga shtetet e thjeshta greke-shtetet helene. Këto u krijuan në Azinë perëndimore (të përparme), në Afrikën veriore dhe në Greqi. Në krye të këtyre shteteve në fillim u vunë komandantet ushtarak të Aleksandrit të madh e më vonë trashëgimtarët e tyre. Koha e krijimit dhe lulëzimit të tyre të këtyre shteteve ishte prej shek. IV e deri në shek. II p.e.s., kur fillojnë të bien nën sundimin romak.

SHTETI DHE E DREJTA NE PERIUDHEN E FEUDALIZMITKOHA E ZGJATJES DHE PERIODIZIMI I FEUDALIZMITFeudalizmi është formacion ekonomiko-shoqëror më i ri dhe më progresiv sësa formacioni skllavopronar. Fjala feudalizem vie nga fjala germane fief-që dmth prone bujqësore, sepse bazën ekonomike e ka në marrëdhëniet pronësore juridike të krijuara mbi pronën bujqësore. Marrëdhëniet feudale nuk linden përnjëherë, por krijimi i tyre ishte një proces që zgjati disa dekada kurse përkryerja e tyre, marrja e formës definitive zgjati disa shekuj. Feudalizmi në Evropë lindi në shek. V dhe qëndroi deri në fund të shek. XVIII, dhe periodizohet në tri periudha:• në feudalizmin e hershëm,• të zhvilluar ose klasik dhe • të vonshëm.Feudalizmi i hershëm fillon nga gjysma e dytë e shek. V (si ngjarje e fillimit merret viti 476 kur Roma u pushtua dhe u shkatërrua nga barbaret) dhe qëndron deri në fund të shek. X. Feudalizmi i zhvilluar ose klasik fillon që ng ashek. X dhe qëndron deri në fund të shek. XV. Ndersa feudalizmi i vonshëm fillon që nga fundi i shek. XV dhe zghat deri në fund të shek. XVIII. Si përfundim i feudalizmit merret ngjarja e madhe historike-Revolucioni i Madh Borgjez Francez i vitit 1789.Ky periodizim vlen për feudalizmin e Evropës perëndimore dhe qëndrore, ndersa të sllavët feudalizmi paraqitet më vonë dhe qëndron më gjatë. Feudalizmi i hershëm të sllavët paraqitet në fund të shek. VIII dhe në fillim të shek. IX (në perjashtim të Karantinës-Sllovenisë së sotme) dhe zgjatë deri në fund të shek XII, ndersa feudalizmi i vonshëm fillon nga fillimi i shek. XVII dhe qëndron deri në gjysmën e shek. XIX.

KARAKTERISTIKAT E PERGJITHSHME TE FEUDALIZMITSipas vendeve dallojmë feudalizmin e Evropës perëndimore dhe qëndrore, feudalizmin e vendeve slave, feudalizmin arab, feudalizmin bizantin e më vonë edhe feudalizmin osman.1.) Në feudalizëm bujqësia ishte dega kryeore e ekonomisëBaza e kësaj ekonomie ishte prona feudale mbi token-feudi. Feudi përbëhëj prej dy pjeseve: pjesa urbariale (benefikale) dhe pjesa alodiale. Në pjesën urbariale ishin të vendosur bujkroberit, të cilët këtë dëtyrimisht e punonin dhe dëtyrimisht feudalit ja jepnin rentën. Ndersa në pjesën alodiale nuk ishin të vendosur bujkroberit, por ata këtë e punonin angari, në llogari të feudalit, duke përmbushur kështu detyrimin e rentës në punë që kishin ndaj feudalit.2). Gjatë tërë feudalizmit dominonte ekonomia natyrale.3).Feudalizmi ishte sistemshoqëroro-ekonomik dhe politik i pabarazive sociale dhe juridike. Në të njihej dhe sanksionohej pabarazia formale juridike. Shoqëria feudale përbëhët prej dy klasave themelore: prej feudaleve dhe bujkroberve. Feudalet janë klasa sunduse dhe disponojnë me monopolin e pushtetit shtetëror. Brenda klases feudale ekzistojnë shtresa dhe kategori të ndryshme, siç janë: fisnikët laik dhe fisnikët kishtar.4). Shoqeria feudale perbehet prej dy klasave themelore prej feudalve dhe bujkroberve.5).Në shoqërinë feudale kisha ishte faktor shumë i rendësishëm shoqëror dhe politik. 6). Si pasoje e eksploatimit ne feudalizëm ndodhnin trazira dhe tronditje te medha shoqerore.7). Ne feudalizëm per nje kohe te gjate qendrojne relikte e shoqerise klano fisnore.8). Sa i perket zhvillimit te artit dhe shkences dhe filozofise paraqet nje periudhe te erret dhe nje stagnim te dukshem.

KRIJIMI I MARREDHENJEVE FEUDALE DHE FORMIMI I SHTETEVE TE PARA TE FEUDALIZMIT TE HERSHEMPerandoria romake ishte shteti i fundit dhe i vetmi shtet skllavopronar i cili e mbijetoj rendin shoqëror skllavopronar. Pjesa perëndimore e Perandorisë Romake definitivisht u shkatërrua në gjysmën e dytë të shek. V (476), ndersa pjesa lindore qëndroi gati edhe njëmijë vjet. Prej shek. III perandoria romake më nuk ishte në ofenzivë por në defensive. Ajo më nuk pushtonte teritore të reja, por për çdo ditë lëshonte nga ndonjë pjesë të teritorit të saj, kur ushtria e saj më nuk kthehej triumfalisht si ngadhnjimtare me pre të shumtë të luftës dhe me numer të madh robërish, por kthehej e mundur dhe e përgjysmuar. Në këtë kohë fillon të ndihet mungesa e sklleverve dhe disa prej tyre fillojnë ti shëndërrojnë në kolonë, dmth. Kolonit (skllavit) i jep një ngaster tokë të quajtur pekulia, veglat e punës dhe bagëtin terheqëse që ai pavarsisht ta punojë token, me kusht që të jep një pjesë të caktuar të prodhimit. Koloni kishte të drejtë të krijojë familje, gjë që shkonte në interes të latifundistit sepse i shtohej fuqia punëtore për të cilën bujqësia kishte shumë nevojë. Praktikën e vartësimit të kolonit për pekulinë i pari e sanksionoi Konstandini I i madh me konstitucionin e tij të njohur të vitit 332, me të cilin ndalohej kalimi i kolonëve prej një prone bujqësore në tjetrën. Ai që pranonte kolonin e huaj ishte i detyruar që ta kthente kolonin dhe t’ia kompensonte humbjet për ditet që e kishte mbajtur. Koloni që kapej duke ikur lidhej në pranga dhe ashtu i kryente detyrat e veta. Kolonet prej shek. IV u bënë të trashëgueshëm. Ata nuk mund të shperngulëshin prej një prone bujqësore në tjetrën, kështu që juridikisht u bënë të varur prej tokës. Popujtë barbar, kryesisht germanet, të cilët në germadhat e perandorisë romake i krijuan shtetet e tyre të para nën ndikimin e romës përjetuan një zhvillim të përshpejtuar dhe kalimin më të shpejt në qytetërim. Si rezultat i shumë proceseve dhe i zhvillimeve shoqërore në gjysmën e dytë të shek. V në Evropën qendrore, në teritoret e dikurshme të perandorisë romake u krijuan një varg shtetesh të para feudale, të njohura në histori, si “mbretëritë barabare”. Nga

këto shtete vlen të përmenden: Mbretëria e vandalëve, Alanëve dhe e Svevëve në Spanjë, Mbretëria Alano-Vandale në Afrikën e veriut, mbretëria e Ostrgotëve dhe Mbretëria e Llangobardeve në Itali, Mbretëria e Burgundëve në Evropën qendrore, etj. Shtetet e feudalizmit të hershëm nga disa teoricienë dhe historian quhen edhe shtete parafeudale, dhe mund të ndahen në tri tipe të shtetëve: 1)mbretëritë barbare, 2) shteti arab dhe 3) bizanti

SHTETI I FRANKEVEShteti i frankëve është një shtet tipik i feudalizmit të hershëm dhe i takon grupit të mbretërive barbare. Frankët (grup i fiseve germane) nën udhheqjën e Klodevikut, në fund të shek. V, përafersisht në teritoret e sotme të francës veriore, belgjikës jugore dhe pjesëve jugore të gjermanisë e deri në zvicer, krijuan shtetin e tyre që qëndroi deri në fund të shek. IX-fillim të shek.X, kur u copëtua në disa mbrertëri dhe principata të pavarura dhe feude të mëdha. Zhvillimi historik i shtetit të frankëve ndahet në dy periudha të mëdha: në periudhën e Merovingëve dhe Karolingëve. Periudha e merovingëve zgjat prej themelimit të shtetit e deri në mesin e shek. VIII, ndersa periudha e karolingëve prej mesit të shek. VIII e deri në fund të ekzistimit të këtij shteti. Gjatë sundimit të merovingëve për shkak të kunderthënjëve të brëndshme dhe dobësive individuale të disa sundimtarëve ndodhte që shteti i Frankëve të copëtohej në disa njësi, që më vonë nën udhëheqjen e një sundimtari tjeter më energjik përseri të bëhëj bashkimi. Kjo u përserit disa here deri në kohën e sundimit të Pinit të vogël-themelues i dinastisë së karolingëve. Në këtë peiudh u bënë reforma të rendësishme në organizimin e pushtetit shtetëror qendror si dhe në organizimin e administrates lokale, në organizimin e ushtrisë, në sferën e të drejtës, etj. Shteti i frankeve në periudhen e karolingeve arrin kulminacionin e zhvillimit, e sidomos gjatë sundimit të Karlit të madh, i cili pushtoi gati gjithë pjesën perëndimore të perandorisë së dikurshme romake.

MAREDHËNJET FEUDALENë fillim të periudhes së merovingeve nuk ekzistonte ndonjë marrëdhënie unike dominuese feudale, sepse përveç koloneve dhe fshatareve të lire në bujqësi përdoreshin edhe sklleverit mesjetar- të quajtur servi.Sundimtaret e periudhës së merovingeve filluan dendur ti shfrytëzonin institucionet e anstrucionit- kane qene shoqeruesit e sundimtarit, që quheshin edhe komes. Këtyre sundimtari u jepte prona të mëdha toke ne te cilat ishin vendosur fshataret gjysme te lire ose kolone, ndërsa këta i betoheshin sundimtarit së do ti sherbenin në luftë dhe në paqe. Çmimi i gjakut i një anstrucioni vlente sa gjaku i tre frankeve të thjeshtë. Për zgjidhjen e çështjes së organizimit ushtarak u krijua sistemi benificiar.Beneficiumi ka qenë një e mire tokësore e banuar me prodhues të drejtpërdrejtë (fshatar gjysmë të lire), të cilën sundimtarët, e më vonë edhe pronarët e mëdhenj, u a jepnin njerëzve të lire me kusht që këta kur të thirren të vihen , të armatosur si kalorës, në shërbim ushtarak. Në shek. VI beneficiumi quhej akti juridik më të cilin bëhëj dhurimi i tokës, ndërsa në shek. VII beneficiumi quhej toka e dhuruar. Benificiarit beneficiumi i jepej ad personam dhe nuk kishte te drejte qe kete ta tjetërsoj ne asnjë menyre.Vasaliteti ka qenë marrëdhënie e thjeshtë personale ndërmjet sundimtarit dhe një njeriut të lire, i cili me deklaratë solemne lidhej për sundimtarin dhe këtij i premtonte së me besnikëri do ti shërbente tërë jetën.Akti juridik më të cilin bëhej ndryshimi i statusit juridik të fshatarit të lire dhe i cilësisë juridike të pronës së tij quhej komendacio.

RREGULLIMI SHTETERORNë periudhën e merovingeve shteti i frakëve ka qenë monarki patrimoniale ose bashtinore. Organi më i rëndësishëm i shtetit ka qenë monarku, pushteti i të cilit bazohej në mundium ose në banusin mbretëror. Me mendium, kuptojmë detyrat dhe të drejtat e monarkëve frëng, të ngjashme me të drejtën e babait në familje. Ndërsa banusi mbretëror është e drejta mbretërve freng që shtetasve të tyre diçka tu urdhërojnë ose tu ndalojnë me kërcenim të gjobës ose të shpalljes së tyre jashtë mbrojtjes ligjore.Ndër funksionarët e lartë të pallatit mbretëror dalloheshin referendariusi që përpilonte aktet e monarkut, madje komeset dhe kontet e pallatit mbretëror, ndër të cilët pozitën më të rëndësishme e fitoi majordomi. Majordomet derisa monarku ishte i mitur, ushtronin funksionin e shefit të shtetit. Pastaj mbikëqyrnin sherbetoret e pallatit. Organ tjetër i rëndësishëm i pushtetit qendror, në fazën e hershme të shtetit të frankeve, ka qenë kuvendi popullor. Kuvendin popullor franket e mbanin në pranverë në muajin mars, andaj edhe quhej Campus martius, më vonë ndryshoi termini dhe mbahej në maj dhe quhej Campus maius. Mbledhjet e kuvendit popullor i kryesonte mbreti, ose personi të cilin ai e autorizonte.Ndër organet tjera të rëndësishme të pushtetit qendror kanë qenë edhe kuvendi i pallatit mbretëror, kuvendi i magnateve dhe kuvendi kishtar.

organizimi i pushtetit lokalNë ato pjesë të territorit ku u ruajt organizimi i administratës lokale romake njësia themelore administrative ka qenë civitates, në krye të së cilës qëndronte komesi, ndërsa në ato pjesë ku u vendos administrata frenge njësia themelore ishte pagusi në krye me kontin. Më vonë gradualisht, behët shkrirja e këtyre njësive në njësinë territoriale-administrative të quajtur kontea. Konti emërohej dhe shkarkohej nga mbreti, ndërsa si shpërblim për ushtrimin e funksionit merrte në posedim prona të mëdha tokësore, të cilat i kthente në rast të shkarkimit. Konti komandonte me njësinë e ushtrisë së tij territoriale dhe kishte kompetenca të gjëra administrative , fiskale dhe gjyqësore. Zëvendësi i kontit quhej vikar.Kontët ndaheshin në njësi më të vogla administrativo-territoriale në centene në krye me tunginin ose centenariusin. Kompetenca e tunginit ka qenë ekskluzive gjyqësore. Tunginin e zgjidhte kuvendi popullor (kuvendi i njerëzve të lire) i centenës. Në kohën e sundimit të Karlit të madh u formuan dukatat në krye me dukën (dux). Këto kanë qenë njësi më të mëdha së kontet. Duka në rend të pare ishte komandant i ushtrisë në dukatën e tij që përbëhej nga ushtritë ë kontëve në përbërje të saj. Po ashtu u krijuan edhe market ose markonet.



E DREJTA- BURIMET E SE DREJTESFranket aplikonin të drejtën e tyre që në esence ishte e drejtë zakonore gjermane e cila nuk ishte unike, sepse secili fis, sipas parimit personal, aplikonte zakonet e veta juridike, që pak a shumë ndryshonin nga të tjerat. Ndërsa popullsia e nënshtruar galo-romake aplikonte të drejtën romake. Më pas u paraqit nevoja e kodifikimit të së drejtës zakonore të fiseve franke, kështu që u krijuan ligjet e para të barbarëve të njohura në histori si “lex barbarorum”. Ndër ligjet barbare janë të njohura: ligji i Salikëve, ligji i Ripuarëve, ligji i Burgundëve, etj.Më i rëndësishmi në aspektin juridiko-historik ishte ligji i Salikve.

Gjithashtu mund te aplikohej edhe e drejta romake per popullsine galo-romake u nxirren ligjet romake te barbarve si Lex Romana Barbarorum me te rendsishmet ishin Lex Romana Burgundionum dhe Lex Romana Wisigothorum.Perveq tyre kishte edhe akte tjera te normative te sundimtarve: decreta, edicta, constituciones, praeceptiones e te tjera. Ne periudhen e karolingeve aktet e undimtarev quheshin capitularia nder kapitujt me te rendsishme eshte ajo e Karlit te madh me te cilen normohej administrimi i domeneve mbretërore.

E DREJTA TRASHEGIMOREAfatomia Ka qene nje kontrate me te cilen trashegimelensi per se gjalli e barte pasurin e vet nje personi tjeter me kusht qe ky, pas vdekjes se trashegimelensit ate pasuri ta barte ne personin tjeter te caktuar me kontrate.

E DREJTA PENALEMe kompozicion kuptojme pajtimin me shpagim ose lirimin e fajtorit me shpagim. Shpagimi per vrasje, qe franket e quanin Wergeled.

ORGANIZIMI I GJYQESISE DHE PROCEDURA GJYQESOREORGANIZIMI IGJYQESISEEdhe në organizimin e gjyqësisë dallojmë dy faza kryesore: faza e pare prej themelimit të shtetit të frankëve e deri në reformat e Karlit të madh dhe faza e dytë prej këtyre reformave e deri në ekzistimin e shtetit të frankëve. Në fazën e pare instanca themelore gjyqësore ka qenë kuvendi i njerëzve të lire në centene (mallum). Kuvendi i kryesuar nga tungini ose konti, zgjidhte 7 gjyqtar të quajtur rahinburg, të cilët duhej të ishin më të vjetër, të dinin shkrim-lexim dhe të ishin prej më të pasurve. Nëpunësit e mbretit quheshin sagiborn. Gjykata më e lartë shtetërore ka qenë gjykata e pallatit mbretëror, të cilën e udhëhiqte konti i pallatit.

PROCEDURA GJYQESOREPër të gjitha çështjet civile dhe për disa vepra penale (në përjashtim të veprave penale kundër shtetit, kishës dhe rendit shoqëror feudal) procedura gjyqësore zhvillohej në bazë të iniciativës private. Ndërsa për veprat penale kundër shtetit dhe institucioneve feudale ndjekjen penale shteti me kohë e kishte përqendruar në duar të veta dhe ndjekja bëhej zyrtarisht. Provat gjyqësore mund ti klasifikojmë në mjete racionale dhe iracionale. Ndër mjetet racionale të provave më të shpeshtat kanë qenë: pranimi i palës, kapja në vepër, dëshmia e dëshmitarit dhe dokumentet. Ndër mjetet e provës mjaft të shpeshta kanë qenë betimi dhe gjyqi hyjnor që të gjermanet njihej me emrin ordalije. Format themelore të betimit janë betimi individual dhe betimi me betarë (purgurator). Këta betarë në procedurën gjyqësore të frankëve quheshin sacramentalis, iuratores, cosacramentalis, coniuratores etj. Edhe gjyqi hyjnor ose ordalia aplikohej vetëm atëherë kur mungonin mjetet e tjera të provës. Gjyqi hyjnor bëhej në mënyra të ndryshme; me anë të ujitë të vale, me hekur të skuqur në zjarr, apo hedhja në ujë të rrëmbyeshëm, etj.

KALIFATI ARABVESHTRIMI I SHKURTER HISTORIK Në Arabi jetonin fiset beduine, të cilat kishin origjinë të përbashkët (ishin të races semite), kishin gjuhë, zakone, traditë dhe kulturë të përbashkët. Në shekullin V-VI arabët jetonin në bashkësi primitive. Njësia më e madhe ka qenë fisi. Mashkulli si martohej kalonte në tendën e tij dhe bëhej zot i shtëpisë së tij. Fisi kishte kryetarin që quhej sheik, madje ekzistonte kuvendi i fisit dhe këshilli i fisit që përbëhej nga kryetaret e klaneve. Aristokracia fisnore kryesisht merrej me tregti. Si rezultat i zhvillimeve në vend u krijuan disa qytete të rëndësishme siç kanë qenë : Meka, Jetribi (Medina), Jemeni, etj.Qyteti më i rëndësishëm ka qenë Meka, ku edhe ishte tempulli i shenjët Qabeja, të cilën në muaj të caktuar e vizitonin arabet nga e tërë Arabia. Koha e vizitave fetare (haxhilleku) shfrytëzohej edhe për tregti. Ruajtësit e Qabes ishin fisi i Kurejshve.


https://www.facebook.com/ajax/report.php?content_type=8&cid=1364&rid=2147483647&cid2=130969620275586&h=AfhPse_Pz8-YCIjz&ref=nf


Në fund të shek.VI dhe në fillim të shek. VII paraqitet MUHAMEDI, themelues i Islamizmit dhe i shtetit arab. Muhamedi u lind me 570 dhe në moshën 40 vjeçare shpalli botërisht së nga perëndia ka pranuar misionin e përhapjes së islamizmit. Ai shpalli vetën profet. Misioni i tij i përhapjes së islamizmit zgjati prej vitit 610, kur i zbriten shpalljet e para të ajetëve kuranore e deri me vdekjen e tij me 632. Misioni i Muhamedit ndahet në dy periudha: periudha dhjetëvjeçare në Mekë dhe periudha prej shpërnguljes Muhamedit dhe ithtarëve së tij në Jetrib me 622. Menjëherë pas vendosjes në Medine (në vitin 1 sipas hixhrit) Muhamedi në konsulltim me besimtaret e tij, por edhe me jomyslimanet vendosën që të formojnë qytet-shtetin e Medinës. Me atë rast përpiluan dhe miratuan një “shkresë” (kitab) që njihej si karta e Medinës, dhe paraqet jo vetëm kushtetutën e parë të shtetit islam, por njiherit paraqet edhe kushtetutën e pare të shkruar në cilindo shtet të botës. Ky dokument ka gjithsejtë 52 nene. 25 nenet e para kanë të bëjnë me myslimanet, ndërsa 27 nene tjera iu kushtohen hebrejve. Pas kësaj Muhamedi nuk ishte vetëm udhëheqës shpirtëror, por edhe udhëheqës shtetëror dhe politik, pra ishte shef i shtetit dhe komandant i ushtrisë. Pas vdekjes së Muhamedit për kalif (trashëgimtar i Muhamedit) u zgjodh Ebu Bekri (632-634), mirëpo arabin e kishte përshkruar një krizë e thellë politike dhe ushtarake sepse ishin paraqitur profetë të rrejshëm, që synonin dezintegrimin e vendit dhe islamizmit. Ebu Bekri ja arriti që ti shuajë të gjitha trazirat dhe ta stabilizoj vendin. Pas vdekjes së Ebu Bekrit për kalif u zgjodh Omeri (634-644) njëri ndër kalifët më autoritar, pastaj Osmani, Aliu.Deri ne vitin 750 ne krye te kalifatit arab qendron dinastia e Omajdeve ndersa prej këtij vitie deri me 1258 dinastia e abasidëve.

MARREDHENIET SHOQERORE DHE EKONOMIKEEkonomia në kalifatin arab, sidomos në periudhën e arritjes së kulminacionit, ka qenë mjaft e zhvilluar. Bujqësia dhe blegtoria kanë qenë degët kryesore të ekonomisë. Popullsia ishte e përzier dhe heterogjene si në aspektin etnik, fetar dhe social. E tërë popullsia ndahej në 4 kategori: 1) Kategorin e pare e përbënin muslimanet e lire me origjinë arabe, kane qene kryesisht ushtare profesionist ose i takonin klases se pendes perveq ndarjes se plaqkes ne lufte merrnin edhe te ardhura te bollshme nga shteti dhe zakonisht kane qene bartes te funksioneve te larta shtetërore.2) Kategorin e dytë e përbënin mavalet (popullësia e nënshtruar që vullnetarisht e kanë pranuar islamin-që nuk kishin të drejta të barabarta qe i gezonin arabet), 3) Kategorin e tretë e përbënin zimijet (pjesëtarë të feve të pranuara, “populli i kontratës”- Hebrejt, Zoroastritet e lindjes. Këto fe bazën e kanë sipas kuranit në shpalljet e perëndisë, secili prej këtyre popujve kishin librin e vetë të shënjët-kitab). Zimijet gezonin te drejtat fetare, sigurine personale dhe pronesore. Kane qene te obliguar ta paguanin haraqin (tatimin per toke) dhe xhizen (tatimin per koke – per capita)Kane qene te liruar nga shërbimi ushtarak dhe u ishte e ndaluar te ushtronin ndonje funksion shtetëror.4) Në shtetin arab ndër kategoritë sociale ekzistonin edhe skllevërit. Sipas normave fetare besimtari që kishte skllevër në pronësi nëse dëshironte të shpaguhej për ndonjë mëkat duhej të lironte një skllav.

RREGULLIMI SHTETEROR NE KALIFATIN ARABShteti arab kishte një rregullim shtetëror specifik në krahasim me shtetet tjera feudale të kësaj periudhe. Në krye të shtetit qëndronte kalifi, fjala kalif ka kuptimin e trashegimtarit, zëvendsuesit dhe përfaqësuesit të profetit. Kalifi ishte i pari i fesë islame, andaj edhe pushteti shtetëror kishte karakter të theksuar teokrat. Mënyra e ardhjes në fronin e kalifit në fillim ka qenë e parregulluar, ndonëse edhe më vonë kjo çështje nuk rregullohet në mënyrë specifike. Principin e zgjedhshmërisë së kalifëve i pari e theu Muavija, i cili edhe vetë kishte ardhur në pushtet në mënyrë jodemokratike. Ai arriti që këshillit të Sheikëve t’ua imponoi të birin e vet për pasardhës të kalifit, e me këtë krijoi praktikën e trashëgimit të fronit. Kandidati për kalif duhej që shprehimisht të jepte pëlqimin paraprak për këtë post dhe duhej ti plotësonte edhe disa kushte elementare fizike, intelektuale dhe morale. Të ishte i moshës madhore dhe ti takonte familjes , përkatësisht të ishte pasardhës i gjinisë së Muhamedit. Përveç kalifit ndër organet qendrore të pushtetit një kohë ka ekzistuar edhe kuvendi i te gjithë sheikëve i quajtur shura.Gjatë sundimit të abasidëve , nën ndikimin e Persianëve, u bënë reforma të rëndësishme në administratën shtetërore. U institucionalizua institucioni i ministrit të parë-vezirit, i cili kryesisht merrej me punët e pushtetit laik, me çka edhe më tëpër u theksua roli i kalifit si kryeparë i fesë islame. Administrata ishte e ndarë në resore-divane, që me gjuhen e sotme do të thoshim ministri. Njësia më e madhe administrativo-territoriale dhe ushtarake në kalifatin Arab kanë qenë Emiratet (provincat), kufijtë e të cilave ndryshonin shpesh. Në krye të emiratit qëndronte Emiri, i cili si mëkëmbës i kalifit, kishte pushtetin më të lartë administrativo-politik dhe ishte komandant supreme i ushtrisë së emiratit. Përveç këtij ekzistonte edhe amili, i cili kujdesej për mbledhjen e tatimeve. Të dytë këta i përgjigjeshin Vezirit. Çdo mysliman i aftë për luftë kishte obligim fetar që të merrte pjesë në luftën e shenjët-xhihad. Ushtria kryesisht përbëhej prej ushtrisë vullnetare dhe ushtrisë së përhershme (profesioniste). Jomyslimanet përveç haraçit, tatimit për tokë, paguanin edhe xhizën, që ishte tatim për kokë të banorit. Ndërsa popullsia islame arabe dhe joarabe që kishte kaluar në islam paguante tatimin për tokë-një të dhjetën që quhej ushur. Popullsia myslimane kishte detyrim fetar që të paguante edhe zekatin, në katerdhjet-një në vit. Ky ishte një tatim që mblidhej nga besimtaret për ti ndihmuar të varfrit.

BIZANTIVESHTRIM I SHKURTER HISTORIKFillimi I krijimit të bizantit daton që nga gjysma e pare e shek.III kur perandori Konstantini I i madh urdhëroi shpërnguljen e kryeqytetit të perandorisë romake prej perëndimit në lindje (ku u formua qyteti-Konstantinopolis Stambbolli i tashem). Ndërsa jetën e pavarur, si shtet i pavarur, Bizanti formalisht e filloi prej vitit 395 kur perandori Teodosije e ndau perandorinë në dy pjesë: në pjesën perëndimore dhe pjesën lindore. Pjesa perëndimore definitivisht u shkatërrua në vitin 476, ndërsa pjesa lindore qëndroi edhe plotë

një mijë vjet- deri në vitin 1453.

VEQORIT E FEUDALIZMIT BIZANTINFeudalizmi në Bizant ndryshon shumë nga ai në Evropën perëndimore dhe qëndrore ashtu si ndryshon edhe vet shteti dhe mënyra e krijimit të tij. Në shtetet evropiane dega krysore dhe e vetme e ekonomisë ka qënë bujqësia, ndërsa në Bizant krahas bujqësisë kanë qënë mjaftë të zhvilluara edhe degët tjera siç janë; zejtaria, tregtia dhe xehtaria (e mbrojtur nga shteti). Në Bizant qytetet kanë qënë mjaftë të zhvilluara e disa prej tyre kishin edhe me qindra mija banorë. Ekzistonte një nivel i lartë i qytetërimit, me një art, kulturë dhe shkencë bukur të zhvilluar, e që në evropën perëndimore dhe qëndrore as që mund të bëhëj fjalë. Ndër aktet më të rendësishme me të cilat shteti mbronte pronat e imëta dhe fshatarët e lire ka qënë ligji agrar i quajtur “nomos Georgikos”, i cili u nxorr në fund të shek. VII ose në fillim të shek. VIII, i cili mbronte pronat e luajtshme dh te paluajtshme njihte dhe mbronte komunen dhe pronat e saj kolektive nxjerrja e të cilit i përshkruhet Justunjanit II. Në shek. XI në Bizant paraqitet një form e re e pronësisë feudale mbi token dhe organizimin ushtarak- e kjo ishte pronia (pronoia-kujdes, kujdesje).Pronia ka qënë një sipërfaqe e madhe tokësore e banuar me fshatar gjysëm të lire (parikë), të cilën shteti si shpërblim ja jepte në zotërim dhe shfrytëzim të përjetëshëm, pa të drejtë të tjetërsimit dhe të lënies në trashegim, me kusht që ky të kryente sherbime të ndryshme shtetrore e në rend të pare shërbimin ushtarak.Pronësia mbi pronin ka qënë pronësi e pjesëtueshme feudale, sepse mbi të njëjtën tokë tri subjekte juridike mbanin të drejta të ndryshme reale.Shteti mbante të drejtën pronësore supreme, pronari mbante të drejtën e shfrytëzimit, ndërsa bujkrobi kishte të drejtën e gëzimit.

RREGULLIMI SHTETERORGjatë historisë njëmijë vjeçare rregullimi shtetëror në Bizant ka ndryshuar, por pushteti autokratik, perandorak me karakter teokratik dhe me centralizëm shtetëror ka ngel i pandryshuar. Deri në shek. VII rregullimi shtetëror kishte ngel i njëjtë me atë të periudhës së dominatit i reformuar nga Diokleciani dhe Konstantini I . Për nga forma e pushtetit Bizanti ka qënë monarki despotike (autokraitke) me karakter të theksuar teokrat. Perandori deri në shek. VII mbante tituj romak e quhej imperator, augastus, cesar, ndërsa prej këtij shekulli quhej me tituj grek- bazileus, autokrator.Perandoret në Bizant janë orvatur që kishës t’i imponohen edhe si kryetar të saj, por asnjëherë nuk ja kanë arritur qëllimit. Këto tentime janë quajtur cazaropapizëm. Në periudhën e hershme të Bizantit krahas perandorit ekzistonte edhe senati. Konstantini I kur e themeloi kryeqytetin e ri, në të e formoi edhe senatin e ri, kështu që ekzistonte senati i vjetër në Romë dhe ai i riu në Konstantinopolis. Pas shkatërrimit të Romës ngeli vetëm senati i ri që u quajt sinklit. Nga fushëveprimtaria legjislative senati nxirrte akte në formë të propozimit apo këshillës që quheshin senatus censulta. Pasi që senati e kishte humbur rëndësinë e organit meritor shtetëror, një numër i senatorëve, sidomos ata të rendit të pare, hyjnë në këshillin shtetëror të quajtur konzistoriaI tërë territori shtetëror ndahej në prefektura, diocese dhe provinca, ndërsa pushteti civil ka qënë i ndarë nga ai ushtarak. Në disa pjesë periferike (kufitare) ekzistonin njësi të veçanta të quajtura ekzarhate, në krye me ekzarhun, i cili ishte shef i administratës civile, por edhe komandant ushtarak. Themat ishin njesi themelore te ndarjes administrative-territoriale, ne krye te themes qëndronte strategu qe njeherish ishte shef i administrates civile dhe komandant ushtarak.Në Konstantinopojë në krye të administrates qëndronte eparhu. Ky kujdesej për zhvillimin ekonomik, kulturor, urbanistik, etj.

E DREJTA BIZANTINEBURIMET E SE DREJTESE drejta bizantine fundamentin e ka në të drejten romake, bile në tre shekujtë e pare ajo realisht ishte e drejtë romake. E drejta bizantine kryesisht bazohej në kodifikimin e Justinjanit. Edhe pse vetë Justinjani kishte urdhëruar që askush nuk guxon me anë të komentimit të bëjë kurrfarë ndryshimesh dhe plotësimesh të kodofikimit të tij , megjithë atë ai e theu këtë urdhër dhe vetë nxorri disa novella, nga të cilat përbëhët pjesa e IV e kodofikimit të tij. Burimet krysore të së drejtës kanë qënë ligjet dhe konstitucionet e perandorëve të quajtur novella, ndërsa prej shek. VII këto quheshin nomoi. Pos këtyre burimeve të rendësishme paraqiten edhe nomokanonet dhe bulat –si nurime tjera paraqiten edhe Nomokanonet dhe bulat më i vjetër i ruajtur daton nga shek. VII, kurse më i njohuri dhe më i përhapuri ishte nomokanoni i Fotieut i përpiluar në Konstantinopojë në shek. IX.Si burime të së drejtës që nga shek. X paraqiten edhe bulat ose krisobulat (bula të pajisura me vulë të artë), të cilat më së shpeshti iu lëshoheshin kishave dhe manastireve.E drejta zakonore në Bizant ishte e dorës së dytë-burim supsidar.Numri më i madh i ligjeve bizantine janë në formë të komentimeve, plotësimeve, ndryshimeve dhe spastrimit nga normat e vjetruara të kodofikimit të Justinjanit. Ndër ligjet e reja (origjinale) vlen të përmenden ligji Agrar, ligji ushtarak që ka të gëjë me veprat penale dhe deliktet kundervajtese të ushtarakeve-stratiotëve, dhe ligji detar me të cilin normohej përgjegjësia e pronarit të anijës, mbrojtja e rëndit në anije, pagimi i anëtarëve të ekuipazhit, etj. Këto tri ligje besohet së i ka nxjerr Justinjani II në fund të shek. VII ose në fillim të shek. VIII.Në shek. VIII nxirret një përmbledhje zyrtare në formë të një doracaku e quajtur Ekloga (në greqishte-zgjedhje). Në shek. IX dinastia maqedonase kishte kryer një veprimtari të bollshme ligjvenëse. Veprat më të rendësishme legjislative të saj janë: Prohieroni (në greqishte-manuel,doracak), Epanagoga dhe Bazilika. Prohieroni (u nxorr në vitin 885) për nga forma ka qënë një doracak i shkurtër, por kishte fuqinë ligjore. Në të kanë qënë të përmbledhura normat nga e drejta civile, penale, kishtare dhe procedura gjyqësore. Epanagoga (është nxjerr në vitin 886) ka qënë një ligj që përmbante norma nga e drejta shtetërore (që sot e quajmëkushtetuese). Kryesisht mbështetet në kodofikimin e Justinjanit dhe në Prohieronin. Bazilika (në greqisht-Vasilika dmth. Ligj i perandorit) ka qënë vepra më e rendësishme dhe më voluminoze kodifikatore pas kodofikimit të Justinjanit. Punën në nxerrjen e kësaj përmbledhjeje e filloi Vasileu I, ndërsa në vitin 887

e përfundoi Luani VI i mençuri. Përmbledhja përbëhët nga 60 libra dhe ndahet në 6 vëllime. E drejta sendore Ne bizant ka dominuar pronësia private mbi token ne tri forma: Pronsia private e fshatarve te mbi ngastrat e imta dhe te mesme, pronësia e magnatëve pronarve te mdhenje dhe pronësia private e popullsise se qytetit.E drejta PenaleVeprat penale mund te sistemohen ne keto grupe: Veprat penale kunder shtetit, veprat penale kunder religjionit, veprat penale kunder pasurise, veprat penale kunder personit dhe veprat penale kunder familjes dhe moralit seksual.

FRANCAVESHTRIM I SHKURTER HISTORIKHistoria e Francës mund të thuhet së filloi me kontraten e Verdenit të vitit 843, me të cilën, pas shumë konflikteve të rrepta për pushtet ndërmjet pasardhësve të Karlit të Madh, shteti i Frankeve definitivisht u nda në disa shtete. Nga pjesa perëndimore u krijua Franca, në të cilën fliteshin disa gjuhë, në fillim gjermanishja e latinishtja (gjuha romane) e më vonë edhe frengjishtja me dy dialekte (verior dhe jugor). Në Francë kanë sunduar dinastia e Karolingëve, Kapetëve dhe dinastia Valoa.

POZITA JURIDIKE E SHTRESAVE SHOQERORESipas burimeve juridike të Francës ekzistonin këto kategori, përkatësisht shtesa shoqërore: 1)shtresa klerikale (fisnikëria kishtare), 2)shtresa e dytë (fisnikëria laike), 3)shtresa e tretë (njerëzit e lire) dhe 4)bujkrobërit.1) Shtresa klerikale ka qenë e përbërë nga kleriket e lartë dhe më të lartë. Shtresa klerikale kishte privilegje dhe të drejta të nderit.2) Fisnikëria laike ka qenë shtresa e dytë e privilegjuar feudale. Në fillim në këtë shtresë hyhej duke fituar statusin e kalorësit (titulli i pjesëtarit të rëndit ushtarak që quheshin kavalier) me një ritual të caktuar ose me anë të fitimit të feudit. Në kuader të shtresës së fisnikërisë ekzistonte një hierarki e krijuar në bazë të marrëdhënjëve të vasalitetit. Më të lartit dhe njëherit pronarët më të mëdhënj kanë qënë: dukët, perët, markizët, kontet, vikontet, baronet, kalorësit (kavalierët), mburojëbartësit dhe fisnikëria e thjeshtë pa tituj. Fisnikët kanë qënë të liruar nga pagimi i tributeve, tatimeve, taksave dhe tagrave të tjera publike, përveç atyre për tregti, sepse kjo konsiderohej qështje e ulët për ta. 3) Shtresa e tretë përbëhëj nga njerëzit e lire, të cilët nuk i takonin as fisnikërisë fetare e as fisnikërisë laike. Kjo shtresë përbëhëj nga dy kategori: a)vilanët, dhe b)qytetaret. Në fillim vilan quheshin të gjithë njerëzit e lire por prej formimit të qyteteve kështu u quajten vetëm fshataret e lire e më vonë edhe bujkroberit e liruar. Raportet ndërmjet pushtetit qëndror dhe qyteteve rregulloheshin me bula (diploma), me të cilat mbreti i legalizonte privilegjet, të drejtat dhe dëtyrimet e qyteteve. Me fjalë tjera me bula sanksionohej shkalla e pavarsisë, përkatësisht autonomies që sillej prej pavarësisë, gati të plotë, e deri të shkalla më e ulët e autonomies.3) Bujkroberit kanë qënë fshatarë të varur. Statusi juridik i tyre ka qënë shumë i pavolitshëm . Gjenezën kanë nga skllevërit e dikurshëm, kolonët dhe skllevërit e liruar e që gjatë feudalizmit të hershëm u shkrin në bujkrobër. Këta nuk e kishin lirinë e plotë të levizjës, ishin të varur prej toke dhe ndanin fatin e saj. Kur këta ishin të vendosur në feud, në token e feudalit, ai këta mund t’i shiste së bashku me token. Statusi i bujkroberit fitohej me anë të lindjes nga prinderit bujkrobë, kur fshatarja e lire martohej me bujkrobin, me anë të banimit në feud më gjatë së një vit e një ditë, me shprehjen e vullnetit, ose për shkak të pamundësisë për të kthyer borxhin. Në Francën feudale dallohen dy kategori të bujkrobërve: bujkrobërit që këtë status juridik e kishin si cilësi personale dhe trasheguese-bujkroberit personal dhe ata të ciët këtë cilësi e fitonin derisa e mbanin dhe e shfrytëzonin ngastren bujqësore të feudalit-bujkrobërit real. Këta të fundit mund të largoheshin nga toka kur të donin dhe me këtë edhe u pushonte statusi i bujkrobërit. Në feudet kishtare pozita e bujkrobërve ishte diçka më e mire.Kisha njihte zotesin juridike te bujkrobërit, por megjithatë, ka qene zotesi e kufizuar juridike. Bujkrobi kishte te drejte te lidhte martese por per kete i duhej ti paguante takse te veqant te quajtur formariazh te cilen deri ne shek. XII kane qene te detyruar ta paguanin edhe fshataret e lire.



ORGANIZIMI I PUSHTETIT SHTETROROrganizimi i pushtetit shtetëror i Francës feudale mund të ndahet në dy periudha: a)prej shek. X deri në shek. XV dhe b)prej shek. XV deri në shek. XVIII.a ) RREGILLIMI SHTETEROR PREJ SHEK. X DERI NE SHEK. XV


https://www.facebook.com/ajax/report.php?content_type=8&cid=1365&rid=2147483647&cid2=130969620275586&h=Afjx8D0Vai8YMR_-&ref=nf


Për nga forma e pushtetit shtetëror Franca prej shek. X e deri në shek. XV ka qënë monarki përfaqësuese shtresore. Organet më të rendësishme të pushtetit qëndror kanë qënë Mbreti dhe Kuvendi përfaqësues shtresor.b) RREGULLIMI SHTETEROR PREJ SHEK. XV E DERI NE SHEK. XVIIINë përiudhën prej shek. XV e deri në shek. XVIII në Francë zhvillohej monarkia absolute. Gjatë sundimit të Luigjit XIV absolutizmi i pushtetit mbretëror e arriti kulmin e zhvillimit. Kjo më së miri shprehet me thënien e tij të njohur “Shteti jam unë” .Të gjitha funksionet e pushtetit shtetëror ishin në duar të Mbretit. Organi më i lartë i administratës ka qenë Këshilli shtetëror, i cili kryesisht merrej me çështje politike. Pas tij vinte këshilli i Depesheve që merrej me punë të brendshme. Me çështjet financiare merrej këshilli i financave, ndërsa rolin e gjykatës supreme e kishte këshilli i fshehtë. Institucionet tjera shtetërore kolektive dhe individuale janë: drejtoria e financave, drejtoria e tatimeve, drejtoria e arsenaleve, etj. Kurse ndër organet individuale më të rëndësishmet kanë qenë sekretaret shtetëror. Sistemi policor, veçmas ai i policisë sekrete dhe i policisë financiare, ka qenë shumë i zhvilluar. Për shkak të kësaj këto monarki në doktrinën juridike quhen monarki policore.

E DREJTA- BURIMET E SE DREJTESEdhe në aspektin e burimeve të së drejtës në Francë dallojmë periudhën e feudalizmit klasik (shek. X-XV) dhe periudhën e feudalizmit të vonshëm (shek. XV-XVIII). Burimet formale të së drejtës mund të ndahen në të përgjithshme dhe partikulare.Me të drejtë të përgjithshme kuptojmë atë të drejtë që vlen për tërë territorin e shtetit, ndërsa e drejta partikulare është ajo e drejtë që vlen vetëm për një territor të ngushtë (province, regjion, qytet, etj.). Burimet e së drejtës së përgjithshme kanë qenë:1).e drejta e përgjithshme zakonore, 2).e drejta mbretërore, 3).e drejta e recipruar romake, 4).e drejta kanonike, 5).e drejta ndërkombëtare, etj.Ndërsa burimet e së drejtës partikulare kanë qenë:1).e drejta zakonore partikulare, 2).e drejta e qyteteve dhe 3).privilegjet.Në periudhën e vonshëm të feudalizmit burime kryesore të së drejtës kanë qenë:1). e drejta zakonore, 2). e drejta e recipruar romake, 3). ligjet, 4). urdhëresat e sundimtarit dhe organeve të tjera të larta shtetërore.

E DREJTA ZAKONOREDeri në shek. XIV e drejta zakonore partikulare ishte më e zhvilluar dhe më e përhapur së sa e drejta zakonore e përgjithshme. E drejta zakonore ishte më e zhvilluar në Francën veriore, ndërsa në Francën jugore ndikim më të madh kishte e drejta romake. Franca veriore quhej territor i së drejtës së pashkruar, ndërsa Franca jugore territor i së drejtës së shkruar.E drejta zakonore është një ndër burimet më fleksibile të së drejtës, por njëherit edhe më e pasigurta. Për arsye të konstatimit të saktësisë së brendisë së normës zakonore dhe zbatimit më të lehtë nga gjyqtarët, behët përshkrimi (saktësimi me shkrim) i tyre. Në këtë mënyrë paraqiten përmbledhjet e para të shkruara të së drejtës zakonore, të quajtura “libra juridik”. Së pari lajmërohen përmbledhjet e së drejtës zakonore partikulare, e më vonë edhe të së drejtës së përgjithshme zakonore. Përmbledhjet e para të së drejtës zakonore u paraqiten në Normandi në fillim të shek. XIII, ku më e rëndësishmja është “përmbledhja e madhe e të drejtës zakonore Normandeze”, pastaj zakonet e Bovoazisë, etj. Numri i përmbledhjeve arrin në mbi 700.

E DREJTA MBRETROREFeudalet e mdhenje nxirrnin akte normative te quajtura karta (ose diploma) me te cilet individet ose grupeve te caktuara madje edhe qyteteve u a njihnin disa privilegje.Me forcimin e pushtetit qendror mbretrit filluan ti nxirrnin akte juridike te quajtura Ordonansa me te cilat kryesisht i rregullonin mardhenjet ndermjet fisnikrise dhe qyteteve ose ndryshonin zakonet juridike te vjetruara.Ne kohene absolutizmit monarku ka qene ligjedhensi i vetem. Pushteti i pakufizuar legjislativ i monarkut sipas legistve mbështetej ne maksimen romake ne periudhen e dominantit: quod principi, legës habet vigarem qe do te thote ate qe deshiron mbreti ka fuqine ligjore.Aktet e mbretit me te shumtat jane Ordonansat me te cilat rregullohen nje apo me shume qeshteje. Ediktet jane akte me te cilat mbreti rregullonte vetem qeshtje nga nje lemi te nje kategorie te veqant te shtetasve. Diplomat jane akte juridike individuale qe kane te bejne me nje kategori te personave.Ne monarkine absolute kane qene te njohura edhe kartat sekrete ose te mbyllura te cilat permbanin urdhëresa te veçanta per organet shtetërore.

E DREJTA SENDORENe france hasim dy forma te pronesise: Pronsia Alodiale dhe pronësia FeudalePronsia alodiale ka karakter te prones private. Fitohej me ane te trashëgimit nga paraardhësit e jo ne baze te mardhenjes se vasalitetit feudal. Prana alodiale ka qene e lire dhe unike, nuk ka qene e ngarkuar me kuruare detyrimesh feudaledhe mund te tjetërsohej lirisht.Prona feudale i ndryshon nga koncepti romak Prona Fedudale eshte prone e pjesëtueshme. Mbi te njëjtin sent titullare te ndryshem kane te drejta te ndryshme, me sakte persona te ndryshem mbi te njejten toke kane autorizim te ndryshme. Keshtu ne te drejten frenge keta quheshin pronesi, por zotërim ose posedim (tekture).

Sistemi i denimeve Ekzistonte edhe nje denim specifik jo vetem ne France por edhe ne evropen e krishtere e ky ishte mallkimi –kishtar anatema përjashtimi nga kisha dhe ndalimi i shfrytëzimeve te ceremonive fetare si bie fjala kurorëzimi varrimi e te ngjashme.

QYTET-SHTETET NE FEUDALIZEMKRIJIMI I QYTETEVENë feudalizmin e zhvilluar e më pak në atë të vonshëm paraqiten qytetet e pavarura-shtete. Në feudalizmin e hershëm në Evropë nuk ekzistonin qytetet si qendra të mëdha të banimit. Si rezultat i zhvillimit të zejtarisë dhe ndarjes së saj nga bujqësia në Evropën perëndimore dhe qendrore gjatë shekujve X-XI filluan të krijohen qytetet. Lindja dhe zhvillimi i qyteteve u kushtëzua nga faktorë të njëjtë ekonomik dhe shoqërorë, por mënyra e krijimit të tyre ndryshonte prej njërit në tjetrin. Disa u krijuan rreth qyteteve të lashta romake që kishin ngal pa u shkatërruar dhe ishin shndërruar në qendra administrative dhe fortifikata ushtarake. Qytetet mesjetare ishin të vogla dhe të ngushta, zakonisht kishin nga disa mijë banorë. Gjatë shek. XIV qytetet me 20 mijë banorë konsideroheshin qytete të mëdha. Qytetet mesjetare së pari u krijuan në Itali (shek. IX), psh. Venediku, Gjenova, Napoli, etj., dhe në Francën jugore psh. Marsej, Arl, Narbon, etj. Gjatë shekujve X-XI qytetet krijohen edhe në Francën veriore, Holandë, Angli, Gjermani, etj.

KLASET DHE SHTRESAT SHOQERORE DHE POZITA E TYRE JURIDIKE Në qytetet evropiane deri në shek. XII ekzistonte një barazi relative sociale dhe ekonomike dhe një barazi formale juridike. Mjaftonte që dikush të jetonte në qytet dhe fitonte statusin e qytetarit dhe të jetë i lire (ajri i qytetit të bën të lire). Me këtë paraqitet fenomeni i ikjes masovike të bujkrobërve nga fshati në qytet. Për të fituar statusin e qytetarit kërkohej që personi, përveç banimit në qytet për kohë të caktuar, edhe të këtë lindur nga prindëritë qytetarë dhe të plotësojë edhe kushte tjera.

RREGULLIMI SHTETERORQytetet mesjetare u krijuan në token e feudalëve, andaj edhe i nënshrohen senjorit feudal, binin nën juridiksionin e tij. Feudalët synonin një kontrollë të plotë mbi qytetet, ndërsa qytetet bënin përpjekje që të liroheshin nga pushteti arbitrar i senjoreve feudal. Me këtë fillon një levizje e qyteteve për autonomi, që është e njohur si “levizja komunale”, ku kërkohej të njihej statusi i komunës. Lufta e qyteteve për vetadministrim së pari filloj në Itali dhe në Francën jugore, aty ku edhe së pari linden qytetet. Qyteti i pare që filloi luftën dhe që e fitoi statusin e komunës ishte qyteti francez Kambre në vitin 1077. Disa nga qytetet në Italinë veriore dhe të mesme (Venediku, Gjenova, Piza, Milano, etj.) jo vetëm që fituan pavarësinë, por ato pushtuan shumë teritore që i rrethonin. Në Gjermani gjatë shek. XII-XIII qytetet (Lybek, Hamburg, Bremen,Hanover, etj.) formalisht i nënshtoheshin pushtetit të perandorit, por në realitet ishin qytet-shtete të pavarura.Qytet-shtetet në Evropë, në periudhën e feudalizmit, për nga forma e pushtetit shtetëror kanë qënë republika aristokrate feudale dhe kishin një organizim të ngjashëm shtetëror, ndonësë aty këtu kishte qytete me nje trajte monarkike te pushtetit.Në fillim kur qytetet ishin të vogla dhe në to ndërmjet banoreve ekzistonte një barazi relative ekonomike dhe shoqërore, qytetet kishin një organizim republikan demokratik të pushtetit. Organi më i rendësishëm në këtë periudhë ka qënë kuvendi popullor.Si organe kryesore të pushtetit shtetëror në periudhën aristokrate në qytete paraqiten këshilli i qytetit dhe kryetari. Këshilli i qytetit në qytete të ndryshme quhej me emra të ndryshëm, por më së shumti përdorej termi senat. Në të hynin të gjithë aristokratet e moshës madhore të qytetit. Senati zgjidhte një organ drejtues kolegjial më të ngushtë, që realisht paraqiste një lloj qeverie të qytetit. Në krye të qytetit qendronte ktyetari i qytetit, i cili në qytete të ndryshme emertohej me emra të ndryshëm (mer, maior villae, duzhd, prefekt, knjaz,etj. Qytetet kishin organizimin e pavarur gjyqësor. Gjykatat e qyteteve kanë qënë kompetente për gjykimin e të gjithë banoreve të qytetit, qoftë për qeshtje penale si dhe për kontestet civile. Ekzistonin disa lloje të gjykatave dhe disa instanca. Çfarë ishte organizimi i gjyqësisë varej nga shkalla e autonomies-pavarësisë që gëzonte qyteti. Në qytetet me shkallë më të ulët të vetadministrimit si instancë e fundit gjyqësore në procedurën e ankimit paraqitej gjykata mbretërore. Ekzistonin edhe gjykatat speciale të organizatave koorporative për zgjidhjen e kontesteve përbrenda koorporacioneve, siç janë esnafët dhe gjildet.

ORGANIZATAT KOORPORATIVE (ESNAFET DHE GJILDET TREGTARE)Zejtaret dhe tregtaret e qytetit bashkohen dhe formojnë organizatat e tyre koorporative siç janë Esnafet dhe gjildet tregtare. Të gjithë zanatlinjët e të njëjtës zeje (profesion) në kuader të një qyteti e formojnë esnafin e tyre. Në fillim të shek. XIV në Paris ekzistonin më shumë së 300 esnafë. Anëtarësimi në esnafë ka qënë i detyrueshëm dhe kusht për ushtrimin e profesionit. Esnafi kishte statusin e vet me të cilin rregullohej mënyra e organizimit dhe funksionimi struktural i tij. Kushtet e veshtira në feudalizëm për zhvillimin e tregtisë (siç janë doganimet arbitrare për kalimin prej një feudi në tjetrin, ose taksat për kalimin e urave, plaqkitjet dhe bandat e cubave, etj.) kushtëzuan krijimin e koorporacionëve të tregtareve të quajtura gjilde.

E DREJTA E QYTETEVEMe të drejtën e qyteteve kuptojmë ato norma juridike që krijohen dhe aplikohen në qytete. Së çfarë ishte e drejta e qyteteve, sa ishte ajo e zhvilluar, kryesisht varej prej shkallës së autonomies që gëzonte qyteti, por edeh prej shkallës së zhvillimit ekonomik të vetë qytetit. Burimet kryesore të së drejtës në qytete kanë qenë:e drejta zakonore, statutet, librat e qytetit, statutet e koorporacioneve të ndryshme dhe praktika gjyqësore.E drejta zakonore është është burimi më i vjetër në çdo qytet, është po aqë e vjetër sa vetë qyteti. Secili qytet ka zakonet dhe shprehit e veta, andaj edhe e drejta zakonore e qyteteve ndryshon prej një qyteti në tjetrin. Të drejtat zakonore të qyteteve nuk janë mjaftë të studiuara. Në të drejtën zakonore të qyteteve të Italisë veriore dhe të Francës jugore ndikim të madh kishte edhe e drejta romake. Ndër burimet më të rendësishme të së drejtës së qyteteve kanë qënë statutet. Në shumicën e qyteteve të zhvilluara dhe me shkallë të caktuar të autonomies statutet u nxorrën në fund të shek. XII dhe gjatë shek. XIII. Përveç

statuteve të qyteteve nxirreshin edhe akte të tjera të përgjithshme dhe botoheshin në libra të veçanta të quajtura “librat e qytetit” që mbanin signaturen e qytetit. E drejta e qyteteve ndryshohej, plotësohej dhe zhvillohej në hap me zhvillimin dhe ndryshimin e marrëdhënieve shoqërore. Kështu psh. ndikim të madh në zhvillimin e të drejtës së qyteteve të Evropës jugore dhe qendrore ka pasur e drejta e Venedikut, Firencës dhe Pizës, ndërsa e drejta e qytetit gjerman Magdenburg sherbeu si model për shumë qytete të tjera të gjermanisë, polonisë, çekisë dhe hungarisë. Si rezultat i zhvillimit ekonomik dhe i rritjës së qaarkullimit juridik në qytete krijohen dhe zhvillohen institute të reja juridike bankiare (kambiali, çeku), tregtare e të sigurimit e të tjera.

E DREJTA KANONIKEE drejta kanonike rendësinë më të madhe e kishte në periudhën prej shek. XI-XV. E drejta kanonike është e drejtë kishtare. Kjo është një tërësi e normave juridike të nxjerra nga kisha e krishter (katolike dhe ortodokse) për rregullimin e marrëdhënieve të vetë kishës (siç janë organizimi i kishës, rendi hierarkik, marrëdhëniet ndërmjet vetë klerikeve, marrëdhëniet ndërmjet klerikeve dhe personave tjerë që i takonin kishës, etj.) si dhe rregullimin e disa materieve juridike që pjesërisht ose tërësisht binin në juridiksionin e kishës, si bie fjala qeshtjet martesore, familjare, trashegimtare, etj.Tendencat e dominimit të kishës mbi shtetin, apo të shtetit mbi kishën kanë sherbyer si shkak i grindjeve dhe përçarjeve të kishave. Kjo më në fund me 1054 shkaktoi edhe ndarjen definitive të kishës në atë lindore (greko-ortodokse)dhe në atë perëndimore (romako-katolike). Në lindje u ruajtë tradita e cesaropapizmit që dmth. së perandori nderhynte në qeshtjet kishtare, si bie fjala kryesonte sinodhin (kuvendin e kishës) dhe i vertetonte vendimet e tij, me konstitucione rregullonte materien që rregullohet me të drejtën kanonike, madje edhe ndërhynte në qeshtjet e komentimit të dogmës fetare. Kisha e krishterë dhe shteti, qoftë në perëndim apo në lindje, në periudhën e feudalizmit kanë qënë të pandashme, të lidhura ngushtë njëra me tjetrën.

BURIMET E SE DREJTES KANONIKEBurimet e se drejtes kanonike ndahen ne 1) burime themelore ose te përgjithshme dhe2) burime te veqantaBurimet themelore ose të përgjithshme të së drejtës kanonike janë: 1)Shkrimi i shënjët, 2)Tradita apostolike dhe kishtare, 3)Legjislacioni kishtar dhe 4)E drejta zakonore. Shkrimi i shënjët ose Bibla është burimi themelor i fesë së krishterë por njëherit edhe i së drejtës kanonike. Kisha lindore ortodokse përdor përkthimin e autorizuar të Besëlidhjes së vjetër të quajtur Septuanginta (nga latinishtja-70, është fjala për 70 dijetar që përkthyen teksin e besëlidhjes në greqishte) dhe tekstin origjinal në greqishte të Besëlidhjes së re. Ndërsa kisha perëndimore romako-katolike përdor përkthimin e autorizuar në latinishte të Biblës të quajtur Vulgata (vulgatus-u shkrua me një gjuhë të përditshme të popullit-përkthimin e bëri shënjëtori Jeronim me origjin Ilire). Në pyetjen “ke duhet pranuar si organ të pagabueshëm për komentim, së cila është e drejta hyjnore”?-kishat ortodokse dhe katolike ndahen: sipas pikëpamjës së kishës katolike papa është përfaësuesi më i lartë i pushtetit kishtar dhe konsiderohet organ i saj i pagabueshëm. Ndërsa sipas kishës lindore ortodokse kjo e drejtë i takon episkopatit të kishës ortodokse (kuvendit të peshkopëve) i cili përfaqëson kishën në kuvendet e përgjithshme të kishës ortodokse. Tradita apostolike dhe kishtare. Në shkrimin e shënjët nuk janë të përfshira të gjitha normat dhe mësimët relevante të së drjetës kanonike dhe në përgjithësi të besimit të krishterë. Ka edhe shumë norma kishtare të cilat janë nxjerr nga krishti dhe apostujt e tij, ndonsë nuk janë vënë në librin e shenjët.Legjislacioni si burim i së drejtës. Ndër burimet më të rendësishme të përgjithshme të së drejtës kanonike është edhe legjislacioni, i cili pa dyshim është burimi më i pasur i saj. Organi nëpërmjet të të cilit kasha e shpreh vullnetin e vet legjislativ është kuvendi i përgjithshëm.E drejta zakonore si burim i së drejtës kishtare. Ashtu si edhe në të gjitha sistemet juridike dhe në të gjitha deget juridike të një sistemi, edhe në të drejtën kishtare të gjitha qështjët nuk janë të rregulluara me kanone e norma tjera të shkruara, por edhe me të drejtën zakonore kishtare. Mirëpo duhet theksuar së zakoni patjetër duhet t’i plotësoj këto kushte që të jëtë i pranuar si burim i të drejtës kishtare: duhet patjetër të jetë në pajtueshmëri me frymën dhe thelbin e të tërë kishës dhe institucionit që ka të bëjë me të: dhe duhet patjetër të pranohet së ai ekziston një kohë të gjatë.

BURIMET E VEQANTA TE SE DREJTES KANONIKE TE KISHES KATOLIKE DHE TE ASAJ ORDODOKSE

1) Burime te veçanta te se drejtes kanonike te kishes romako – katolike jane:Vendimet e kuvendeve te pergjithshem kishtare te kishes katolike ( e per krahina – vendimet e kuvendeve krahinore kishtare) ndersa si burim plotësues i te drejtes kanonike pjesërisht sherben edhe e drejta romake2) Burime te veçanta te se drejtes kanonike te kishes Ortodokse jane1)Vendimet e patrikëve te pergjithshem te Konstatinopojes (Stambollit), 2)Vendimet e përgjithshme (boterore) te kishes dhe 3)nomokanonet

PERANDORIA OSMANE-VESHTRIM I SHKURTER HISTORIKShteti i turqëve osmanlinj u krijua në fund të shek.XIII ose në fillim të shek. XIV (kronikat e para që bëjnë fjalë për ekzistimin e shtetit osmanlinj datojnë nga vitet 1299 ose 1301). Zhvillimi historik i shtetit osman periodizohet varësisht nga kriteret që merren si bazë për periodizim. Sipas rregullimit shtetëror, shteti osman periodizohet në dy periudha: 1) prej fundit të shek. XIII e deri në gjysmën e shek. XIX, dhe 2) prej gjysmës së shek. XIX e deri në fund të shek. XIX, më saktë në fillim të shek. XX.

Në periudhën e pare shteti osman ka qënë monarki absolute (despotike) me karakter të theksuar teokrat: ndërsa në periudhën e dytë ka qënë monarki kushtetuese me disa elemente të shtetit teokrat. Nësë si bazë për periodizim merret zhvillimi i marrëdhënieve feudale dhe zhvillimi historic i rregulimit shtetëror, shteti osman periodizohet në tri periudha të mëdha:1) periudha e pare fillon prej krijimit të shtetit, prej fundit të shek. XIII e deri në çerekun e pare të shek. XV,2)periudha e dytë prej çerekut të pare të shek. XV e deri në fund të shek. XVI, dhe 3)periudha e tretë prej fundit të shek. XVI e deri në fillim të shek. XX.Secila nga këto periudha ndahet nga 2-3 faza të zhvillimit.1) Periudha e pare përbëhët prej dy fazave: A) faza e pare zgjatë prej prej fundit të shek. XIII e deri në çerekun e pare të shek. XIV. Në këtë faze bëhët krijimi i shtetit osman, krijohen marrëdhëniet feudale specifike dhe bëhët organizimi ushtarak. B)faza e dytë e periudhës së pare zgjat prej çerekut të pare të shek. XIV e deri në çerekun e pare të shek. XV. Në këtë faze bëhën depërtimet e para në Ballkan. Ushtria turke në vitin 1371 korrë një fitore të rendësishme në betëjën e Maricës. Në vitin 1389 në Fushë të Kosovës ushtria osmane korri fitoren më të rendësishme kunder koalicionit të shtetëve të krishtera ballkanike. 2) Periudha e dytë zgjat prej çerekut të pare të shek. XV e deri në fund të shek. XVI ose në fillim të shek. XVII dhe përbëhët prej dy fazave. A)Faza e pare e kësaj periudhe fillon prej çerekut të pare të shek. XV e zgjat deri në çererkun e pare të shek. XVI. Në këtë faze, në vitin 1453 bie nën pushtimin osman edhe Konstantinopoja. Mehmeti II (el-fatih; ngadhnjimtar) Kryeqytetin e Edrenës e transferoi në Konstantinopojë, që më vonë u quajtë Istanbull.Në këtë periudhë pushteti qendror u forcua shumë. B) Faza e dytë e periudhës së dytë fillon prej çerekut të pare të shek. XVI e deri në fund të shek. XVI, ose në fillim të shek. XVII. Në këtë faze Perandoria osmane arrinë kulminacionin e fuqisë dhe zgjerimit territorial, e sidomos gjatë sundimit të Selimit I dhe Sylejman El-Kanunit (ose ligjdhënësit). Gjatë kësaj faze perandoria kishte një teritor të madh dhe shtrihej në tri kontinente; në Afrikën veriore, në Lindjen e afertë, dhe në dis pjesë të Lindjës së mesme dhe në Evropë deri në bedenet e Vjenës. 3) Periudha e tretë dhe e fundit zgjat prej fundit të shek. XVI ose fillimit të shek. XVII e deri në fillim të shek. XX. Kjo periudhë në përgjithësi karakterizohet me një rënie permanente të Perandorisë osmane. Kjo është periudha e decadences dhe ndahet në tri faza: a) Faza e pare e periudhës së fundit fillon prej fundit të shek. XVI-fillimi XVII dhe përfundon në fund të shek. XVII. b) Faza e dytë e periudhës së tretë zgjat prej fundit të shekullit XVII e deri në gjysmën e shek. XIX. Gjatë kësaj faze bëhën ndryshime themelore në marrëdhëniet pronësoro-juridike mbi token. Fillon procesi i çifligimit. Çifligaret Spahi, të cilët ishin vetëm zotërues feudal shendrrohen në çifligarë sahibi, me fjalë tjera shendrrohen në pronarë të vertet të tokës, ndërsa raja (bujkroberit) shpronësohen nga e drejta e tyre e gëzimit (haki kara) të ngastres bujqësore dhe shendrrohen në qiramarrës të të njëjtës ngastër. c) Faza e tretë e periudhës së tretë zgjat prej gjysmës së shek. XIX e deri në fillim të shek. XX.



STRUKTURA EKONOMIKO-SHOEQERORE DHE SISTEMI FEUDAL OSMANJuristet osman në shek. XVI krijojnë konstrukcionin juridik mbi ndarjën e të gjithë tokës Brenda perandorisë në tri kategori: a) tokat dhjetore (erzi arshije),b) tokat e haraçit (erzi haraçije) dhe c) tokat luftarake, tokat e shpatës ose tokat e perandorit (erzi han-memleket).Kategoria e tokës dhjetore (erzi arshije) ka ekzistuar në Arabi, ku në shek. VII luftetaret ose ushtaraket arab merrnin token e pushtuar dhe shtetit ja paguanin vetëm të dhjetën arsh. Kjo jepej vetëm si kontribut për shtetin dhe bashkësinë fetare. Ushtari token e fituar e mbante në pronësi individuale.Kategoria e tokës së haraçit (erzi haraçije) gjithashtu u krijua në vendet arabe. Ushtaret që token dhjetore e merrnin në pronësi individuale filluan më tëpër të merren me bujqësi e më pak me mjeshtrin ushtarake dhe kështu filluan ti humbin aftësitë dhe cilëësitë ushtarake. Për këto shkaqe pushteti qendror kah fundi i shek. VII dhe fillimi i shek. VIII tokat e pushtuara fillon tua lëm popullsisë vendase me kusht që këta ta paguajnë tatimin të quajtur haraç. Lartësia e haraçit varej prej të ardhurave që jepte toka, dhe sillej prej 1/8 deri ½. Kategoria e tretë- tokat luftarake (erzi han-memleket) kryesisht ishin të përhapura në Siri, Azi të vogël dhe Ballkan. Mbi këtë kategori të tokës është ndërtuar sistemi timaro-spahij ose feudalo-ushtarak osman.Në shek. XVIII juristet osman Aini Ali dhe Ali Çaushi bën një ndarje ose një kategorizim tjetër, ku tërë terirorin e perandorsën osmane e ndan në dy kategori themelore:1) vendet me has dhe 2) në vendet me salion.Teritori me has ka ekzistuar aty ku ekzistonte sistemi feudal ushtarak, e këto kryesisht kanë qënë teritoret e Sirisë, Azisë së vogël dhe Ballkanit.


https://www.facebook.com/ajax/report.php?content_type=8&cid=1366&rid=2147483647&cid2=130969620275586&h=Afgh6a7WwONrYvHJ&ref=nf


Ndërsa kategoria e teritorit me salion ekzistonte në ato vise të perandorisë ku paguhej salioni (tatimi nga i cili financohej administrata locale dhe teprica i dergohej arkës së administrates qendrore në Stamboll. Këto kryesisht kanë qënë vendet arabe me saktë vendet e lindjes së afert (pa sirinë) dhe afrikes veriore.

SISTEMI FEUDAL USHTARAK (TIMARO-SPAHIJ) OSMANSistemi feudal osman u krijua dhe u zhvillua në Azi të vogël, në Siri dhe në pjesën Evropiane të Perandorisë Osmane. Pronat feudale që u ndaheshin ushtareve kryesisht kanë qënë pronat e vogla-timaret dhe pronat e mesme-zeametet. Ekzistonin edhe haste perandorake që ishin tokat më të plleshme dhe më të vlefshme. Këto u jipeshin Sulltaneve-grave të sulltaneve në shfrytëzim të përjetshëm-arpalik ose në pronësi individuale-malikane.Haset perandorake u jepeshin në shfrytëzim edhe funksionarve të lartë shtetror.Ekzistonin edhe mylk timaret, të cilat personave të caktuar për merita të jashtëzakonshme, u jipeshin në prone të tjetërsueshme por me kusht të sherbimit ushtarak.Ekzistonin edhe pronat e vakëfit (pronat e bashkësive fetare) si dhe pronat e grupacioneve të ndryshme autonome.Timaret dhe zeametet mund të definohen si “toka luftarake” me sipërfaqe ose me të ardhura të caktuara, të cilat sulltani ja ndante një personi të lirë në shfrytezim me kusht që ai si kalorës (spahinj), me pajisje të veta, të sherbente në ushtrinë osmane.Timaret kanë qënë prona feudale më të vogla, me të ardhura vjetore deri në 20 000 akçe (monedh argjendi-1 akçe=1gram argjend).Zeametet kanë qënë prona të mesme feudale ushtarake nga të cilat priteshin të ardhura të caktuara vjetore prej 20 000-100 000 akçe.Timaret dhe zeametet dalloheshin vetëm nga madhësia e të ardhurave vjetore. Timaret dhe zeametet i jepeshin personit në shfrytëzim për tërë jetën. Djemtë e Spahiut kishin të drejtë të kërkonin prej sulltanit që të trashëgojnë një pjesë të timarit ose zeametit. Sa do të trashëgonin këta, varej së si kishte vdekur spahiu, në luftë ose prej vdekjës së natyrshme.Timariotet dhe zeametet, me saktë spahijt kanë qënë feudal të imët dhe të mesëm në perandorin osmane dhe këta kanë qënë forca kryesore e saj.Haset kanë qënë prona feudale të mëdha, të cilat jepnin të ardhura mbi 100 000 akçe në vit. Këto u jipeshin në shfrytëzim funksionarve të lartë ushtarak dhe civil: vezirëve të mëdhënj, bejlerbejve, sanxhakbejve, etj. E drejta pronësore mbi timarin dhe zeametin ka qënë e drejtë feudale e pjestueshme. Mbi të njëjtën tokë titular të ndryshëm kishin të drejta të ndryshme reale, ata njëri-tjetrit ja kufizonin të drejtën reale. Sulltani konsiderohej pronari supreme i tërë teritorit shtetëror, andaj edhe i çdo timari ose zeameti konkret.Prej fundit te shek. XVIII fillone deformimi i pronesise timare me te ashtuquajturin proces i çifligimit . çifligaret spahinj fillojne ne menyre arbitrare dhe te njëanshme te shendrrohen ne çifligare sahabi ne pronare ose zotërues. Fshatari tani nuk kishte kurfare te drejte reale pronesore mbi token . Ai tani shendrrohet ne qiramarres. Per kete arsye sistemi timaro-spahinj ne vititn 1839 formalisht u suprimua.

RREGULLIMI SHTETEROR I PERANDORISE OSMANEORGANIZIMI I PUSHTETIT QENDRORNë periudhën e feudalizmit shteti osman për nga forma e pushtetit shtetëror ka qënë monarki absolute (despotike) me karakter të theksuar teokrat. Në fillim shteti osman ka qënë mbretëri, mirëpo me zgjerimin dhe forcimin e tij fillon ti merr të gjitha tiparet e perandorisë, andaj edhe si e tillë njihet- si perandoria osmane.Sulltani ose padishahu ka qënë organi më i vjetër dhe më i larti. Sulltanet e pare kanë qënë të rrethuar me të afermë dhe me feudal të mëdhënj, kështu që këta më tëpër i ngjanin feudlit supreme së sa një monarku. Mirëpo pushteti i tyre autokratik gradualisht rritej, e sidomos prej Muratit I. Prej pushtimit të Arabisë dhe Egjiptit nga Selimi I (1516/17) padishahet fitojnë edhe titullin e Kalifit-bëhën mbrojtës të gjithë islamizmit, pra, në personalitetin e padishahut bashkohet pushteti laik (secular) dhe ai fetar.Padishahu kishte pushtet relativisht të pakufizueshëm. Ishte i vetmi ligjdhënës dhe kishte funksionet më të larta në administrat dhe në ekzekutiv. Ishte komandant supreme i të gjitha forcave të armatosura të shtetit, vendoste për paqën dhe luftën, përfaqësonte shtetin Brenda dhe jashtë, pranonte të derguarit diplomatik dhe akreditonte diplomatet e turqisë në vendet tjera, si dhe ratifikonte traktatet dhe marrëveshjet nderkombëtare. Pas vendosjes së kryeqytetit në Konstantinopojë sultan Mehmeti II El-Fatihu me një kanuname të vacantë rregulloi magjistraturat e larta shtetërore, i caktoi titujt dhe e rregulloi ceremonialin në palatin mbretëror dhe në divanin e sulltanit. Sipas kanunameve të El-Fatihut funksionaret e lartë shtetëror radhitëshin në katër magjistratura:a) vezirët, b) kadiaskerët, c) defterdarët, dhe ç) nishanxhinjët. Këto ishin katër shtyllat e perandorisë. A) Magjistratura e vezirëve për kah vjetërsia ishte më e vjetra, ndërsa për kah rendësia dhe funksioni më të larta. Në fillim ekzistonte vetëm një vezir. Me zhvillimin dhe rritjen e shtetit osman numri i vezirve rritet, por me kanunamet e El-Fatihut numri i tyre përkufizohët në 7. Njëri prej tyre ishte veziri i madh ose Sadriazemi. Veziri i madh ishte zëvendës i sulltanit dhe emërohej dhe shkarkohej nga sulltani. Duke përdorur një terminologji të sotme, Vezir ose sadriazemet mund ti quajmë kryetar qeverie, ndësra këshillin e vezirëve kabinet qeverie. Veziri i madh ka qënë faktor i rendësishëm në politikën e brëndshme dhe të jashtme të vendit, ishte udhëheqës i tërë administrates shtetërore, ndënsë në krye të secilit sektor qendronte nga një vezir përkates. Të gjithë veziret e përbënin divanin e vezirit të madh, i cili më vonë u quajtë porta e lartë. B) Kadiaskerët kanë qënë gjyqëtar suprem ushtarak dhe civil. Në fillim ekzistonte vetëm një kadiasker, e më vonë dy: njëri në Anadoll e tjetri në Rumeli. Kadiaskerët e përcillnin sulltanin në ekspeditat ushtarake, që aty për aty ti gjykonin ushtarakët. Pas ndarjes së kompetencave, kadiaskeri i Rumelisë gjykonte qeshtjet

ushtarake, ndërsa kadiaskeri i Anadollit i kishte ngelur vetëm emri gjyqëtar ushtarak, sepse kryesisht në kompetencen e tij ngelën vetëm kontestet civile apo komunale. C) Defterdarët kanë qënë funksionarë të lartë financiar. Këta mbanin shenime dhe udhëheqnin librat (defteret-nga edhe e moren emrin) mbi financat shtetërore. Në fillim ekzistonte vetëm një defterdar dhe ky administronte pasurin personale të sulltanit. Më vonë me rritjen dhe zgjerimin e shtetit, emërohen dy defterdar, njëri në Anadoll e tjetri në Rumeli, e më vonë edhe disa të tjerë në krye me defterdarin e madh. Defterdaret fitojnë kompetenca të mëdha, bënin regjistrimin e lenave ushtarake (timareve dhe zeameteve) dhe haseve, regjistronin madhësinë e tyre, kufijt dhe bënin regjistrimin e popullsisë që jetonte në to. Ç) Nishanxhinjët kanë qënë shkronjës (qatip), sekretar personal të sulltanit dhe kishin për dëtyrë që të kujdesën për formën e akteve të sulltanit, si bie fjala, e përgaditnin mbishkrimin, emrin dhe titullin e sulltanit, etj.Pas katër shtyllave të Perandorisë në kanunamet e El-Fatihut më tutje radhiteshin edhe funksionar tjerë: agallarët e jashtëm (komandantet e trupave sipas armëve), agallaret e brendshëm (nëpunësat), oborrtarët e jashtëm dhe të brendshëm dhe ylemaja (njohësi i ligjit).

ORGANIZIMI I PUSHTETIT VENDOR DHE GJYQESOR

Njësia më e madhe administrativo-teritoriale në Perandorinë Osmane ka qënë Ejaleti në krye me bejlerbeun. Bejlerbejt në krye të një ejaleti nuk qendronin më shumë së 4 vjet. Në shek. XVII ejaletet ndaheshin në dy kategori: në ejalete me has dhe me salion. Në ejaletet me has bejlerbeu si shperblim për ushtrimin e funksionit shpërblehej me has. Kjo kategori e haseve ekzistonte në teritoret me system feudl ushtarak (timaro-spahij).Ejaletet me salion ndodhëshin në Arabin dhe Afrikën veriore. Në këto ejalete bejlerbeu për detyrën që kryente shpërblehëj me page të rregullt vjetore nga shteti.Ejaletet më vonë u quajten vilajete, ndërsa bejlerbeu –vali.Njësia më e vogël e vilajetit ka qënë sanxhaku. Në shek. XVI në perandorinë osmane ekzistonin 350 sanxhaqe. Në krye të sanxhakut qendronte sanxhakbeu. Sanxhaku ndahej në disa nahi. Në krye të nahisë qendronte subasha. Teritori i nahijës ishte teritori i një komunës së sotme.

ORGANIZIMI I GJYQESISETërë teritori i perandorisë ndahej në njësi themelore gjyqësore të quajtura kadillëqe. Të gjithë qytetarët klasifikoheshin në 5 grupe: 1. mullatë e mëdhenj, 2. mullatë e vegjël, 3. myfetishët, 4. kadijt dhe 5. naibët. 1.Në qytete të rëndit të pare në krye të kadillekut qendronte mullai i madh, psh,: Stamboll. She-ul-islami, ndryshe quhej edhe reis-ul-islami, ka qënë competent të vlerësojë së a janë në përputhje me kur’anin veprimet që ndërmerreshin nga organet shtetërore, madje edhe ato të ndërmarra nga vetë sulltani. She-ul-islami ka qënë interpretuesi supreme i Kur’anit. Ky emërohej nga sulltani. E drejta e sulltanit për të emëruar she-ul-islamin buronte nga titulli i Kalifit që ky e mbante. 2. Mullatë e vegjël qendronin në krye të kadillëqeve në qytetet e rëndit të dytë, psh.: Sarajeva, Peshta, Beogradi, etj. 3. Myfetishët kanë qënë gjyqtar të cilët gjykonin qeshtjet civilo-juridike që kishin të bënin me pasuritë e lëna për shpirt në pronësi të vakufit. 4. Kadija ka qënë gjyqtar që gjykonte dhe udhëheqte me punët gjyqësore të një kadilleku që ishte njësia themelore gjyqësore në perandorinë osmane. Në një sanxhak mund të kishte më shumë kadillëqe, ashtu siç teritori i një kadillëku mund të përfshinte teritore që u takonin sanxhakëqe të ndryshme. Për kadi mund të emërohej personi që kishte të kryer shkollën juridiko-fetare, që njihte mire gjuhën arabe dhe që njihte mire të drejtën e sheriatit dhe dispozitat tjera. Myftiu (arab-dmth. interpretues i së drejtës) ka qënë kryeylemaja i një bashkësie, ishte njohës i mire i religjionit dhe i së drejtës, andaj edhe ishte kompetent për të dhënë përgjigje. 5. Naibët kanë qënë ndihmësit e kadijve dhe e përbënin klasën më të ulët të gjyqtarëve. Kadiu pasi që vetë nuk ishte në gjëndje që t’i kryej të gjitha punët për të cilat ishte kompetent angazhonte naibët.

ORGANIZIMI I USHTRISEUshtria Jeniçere u krijua nga femijet pa prinder, por edhe nga ata te marre me dhune, si haraq gjaku, nga popullsia krishterene viset e pushtuara Komandant i tyre ishte Jeniçeraga i cili ishte edhe shef i policise ne kryeqytet. Ky radhitej nder funksionaret me te larte shtetëror dhe hynte ne divanin e sulltanit.

E DREJTA NE PERANDORINE OSMANESipas burimeve të së drejtës në perandorinë osmane ekzistonin dy sisteme juridike paralele: e drejta e sheriatit (e drejta teokrate) dhe urfi ose e drejta laike. Këto dy sisteme nuk përjashtoheshin por sl bashku krijonin në tërësi juridike, një sistem të tërësishëm juridik që quhet e drejta osmane.

E DREJTA E SHERIATITE drejta e sheriatit është e drejtë teokratike islame dhe si e tillë është e paprekshme dhe e pazëvendsueshme. Turqit osmanlinj të drejtën e sheriatit së bashku me islamizmin e trashëguan nga turqit selxhuk, ndërsa këta këtë e pranuan nga arabët. E drejta e sheriatit ndryshe quhet FIKH. E drejta e sheriatit përfshinë tërë rrugën jetësore të njeriut. Ajo merret me sjelljet e njeriut, si të tilla, çka nënkupton të gjitha format e veprimit shpirtëror, moral dhe trupor. Përndryshe edhe emri sheriat vjen nga fjala sherie dmth. rrugë (rrugë e drejtë, rrugë e besimit të drejtë, rrugë e shpetimit). Juristet e sheriatit quhen myxhtehid.

BURIMET E SE DREJTES SE SHERIATITSipas shumicës së juristeve islam e drejta e sheriatit mbeshtetet në burimet themelore dhe në burimet

plotësuese. Burimet themelore të së drejtës së sheriatit janë: 1) Kur’ani, 2) Hadithi (suneti) ose Tradita, 3) Ixhma ose Doktrina dhe 4) Kijas ose analigjia juridike.1)Kur’ani është libër i shenjët i besimit islam, është burim themelor i të drejtës së sheriatit dhe e islamizmit në përgjithësi dhe për të paraqet një llojë kushtetute. Sipas mësimit islam Kur’ani është shpallja e Allahut që nëpërmjet të derguarit të tij profetit Muhamed a.s. i drejtohet njerëzimit. Shpallja e Kur’anit nuk u bë përnjëherë por zgjati 23 vjet. Ajetet (versetet) e para u shpallen në vitin 610, kur Muhamedit i zbriti profecia dhe vazhdojnë deri në vdekjen e tij me 632. Muhamedi nuk dinte shkrim-lexim, me rastin e shpalljes së sëcilit ajet, ai i urdhëronte shkruesit e tij, t’i shkruajnë. Teksti i Kur’anit ndahet në 114 sure (kaptina) dhe secila prej tyre ka emërtim të vacantë. Suret ndahen në ajete, kështu që i tërë teksti Kuranor përbëhët prej 6666 ajeteve. Juristet kanë konstatuar së prej të gjitha ajeteve vetëm 550 prej tyre kanë përmbajtje juridike, me të cilat rregullohen marrëdhenjët martesore, familjare, trashegimore, pronësoro-juridike dhe marrëdhenie tjera civilo-juridike; qeshtjet penale dhe procedurale, etj.2)Hadithi (suneti). Me hadith (që shpeshherë quhet edhe tradita) kuptojmë tërësinë e deklarimeve (urdhëresave, këshillave dhe rekomandimeve) të Muhamedit, e veprimeve të tij, si dhe veprimet e të tjrerëve që ai heshtazi i kishte aprovuar dhe lejuar. Gjatë jetës së Muhamedit hadithet, përveç përjashtimeve të vogla, nuk kanë qënë të shkruara. Muhamedi nuk lejonte që këto të shkruhen, sepse i frikësohej ngatërrimit eventual me tekstin e Kur’anit. Këto hadithe në formë të traditës gojarisht u përcollën brez pas brezi. Në fillim ishte lehtë të përcillën këto hadithe, por pas vdekjës së Muhamedit dhe zgjerimit të teritorit u paraqit nevoja që ato të shkruhen. Përshkrimi i tyre vazhdoi edhe pas 200 vjeteve nga vdekja e Muhamedit. Kështu u krijuan disa përmbledhje të haditheve, ndër të cilat më të njohurat janë ato të Buharisë, në të cilën janë të sistematizuara mbi 7000 hadithe dhe ajo e Musolimit. Burim e të drejtës së sheriatit janë vetëm ato hadithe që bëjnë fjalë për marrëdheniet martesore, familjare, trashëgimore, civilo-juridike, penale, procedurale, etj. Me fjalë të tjera burime i së drejtës janë vetëm ato hadithe që kanë përmbajtje juridike. Në aspektin e autentitetit hadithet ndahen në hadithet plotësisht të besueshme (të vërteta të padiskutueshme) dhe në ato më pak të besueshme (të diskutueshme).3)Ixhma ose ixhma-ul-ummet. Kur për rregullimin e ndonjë situate të re nuk mund të gjendej zgjidhje në bazë të normave të Kur’anit dhe Hadithit, atëherë për qeshtjen (rastin) konkrete kërkohej mendimi unanim i ylemave eminent nga mbarë bota islame, që vepronin pavarsisht njeri prej tjetrit. Por duhej të ishte në frymën e parimeve themelore të Kur’anit dhe hadithit. Pra, bashkësia islame nëpërmjet të institucionit të pajtueshmërisë së mendimit të quajtur ixhma, gjeti instrumentin teologjiko-juridik mjaftë të rendësishëm për përshtatjen e institucioneve juridike dhe zhvillimin e marrëdhenieve të reja. Pas vdekjes së Muhamedit, e drejta e dhënies së mendimit për ndonjë qeshtje që nuk ishte e rregulluar me Kur’an dhe hadith i takonte vetëm shokëve-bashkluftetarve (as-habëve) të Muhamedit, më vonë këtë të drejtë e fituan edhe nxenësit e Muhamedit (tabinet), ndërsa më në fund e drejta për ixhtihad u shtri edhe në shkencëtaret eminent islam. 4)Kijas ose analogjia. Është burimi i katërt i të drejtës së sheriatit. Juristet islam e zgjidhnin një qeshtje juridike që nuk ishte paraparë në Kur’an dh e në hadith në mënyrë analoge me rastet (çeshtjet) e ngjashme që parashihen në këto të parat. Pra, e drejta e sheriatit lejonmundësin që çeshtjet juridike, të cilat nuk kanë qënë të rregulluara me norma juridike të rregullohen në bazë të çeshtjeve të ngjashme që kanë qënë të rregulluara me burimet tjera themelore të sheriatit.

Burimet plotësuese janë: 1) Er-rei dhe 2) Urf-adet.Er-rei është burim plotësues I të drejtës së sheriatit me të cilin, një rast konkret, që nuk mund të zgjidhët në bazë të burimeve themelore, zgjidhet në bazë të arsyes, sipas drejtëshmërisë (drejtësisë), ose sipas ndergjegjës së gjyqtarit.Urf-adet (ose EL-urf) është e drejtë zakonore e një bashkësie shoqërore.

SHKOLLAT JURIDIKE (mez-hebet)Ndër sektet më të rendësishme kanë qënë: sekta e sunij-ve, e shij-ve, e harixhijve dhe e mut’ezilve (racionalistet). Sot më të përhapura janë sekta e sunijve dhe ajo e shijve. Derisa në situate kur për ndonjë çeshtje juridike fetare nuk mund të gjendet mbeshtetje në Kur’an apo hadith, sekta më e përhapur sunijet zgjidhjen e kërkojnë në pajtushmërin e mendimit-në ixhma, ndërsa shiijet dhe shkolla e tyre kanë qendrim të posaqem ndaj ixhmas. Kësaj këta ja kundervejnë pushtetin absolut të imamit të pagabueshëm, pasardhësit të Alisë. Kur janë në pyetje burimet tjera siç janë ixhma, kijas dhe burime tjera plotësuese, juristet edhe Brenda sektes sunnije nuk pajtohen dhe nga këto mospajtime të tyre teorike (doktrinare) paraqiten disa shkolla juridike të së drejtës së sheriatit (mez-hebe). Këso shkollash kishte më shumë, por prej tyre më të njohurat dhe që i qendruan kohës deri më sot janë vetëm 4: 1) Hanifi, 2) Maliki, 3) Shafii, dhe 4) Hanbeli.

1) Shkolla Hanifite u themelua në Kufe të Irakut nga Imami Azam ebu Hanifi. Kjo ka qënë shkolla më e rendësishme dhe më e përhapura në botën islame. Ebu Hanifi mësimet e veta i përhapte me anë të ligjeratave gojore, por kishte shkruar edhe librin mbi mendimin juridik (Kitabure). Shkolla hanifite karakterizohet me faktin se e pranon evolucionin e te drejtes me rastin e interpretimit nuk kufizohet ne kuptimin gramatikor por ne brendin e dispozitave juridike dhe ne fund zbrazëtirat juridike i plotëson me ndihmen e analogjise, te krijimit sipas rezonimit te lire (er-rej dhe te drejtes zakonore. Kjo eshte shkolla me

liberale ne islam.

2) Shkolla Maliki u themelua në Medine nga Imami Malik Ibni Enes. Kjo shkollë dallohet më atë së e kufizon ixhman me zgjidhje të pajtueshmërisë së mendimit të shkencëtareve të Medinës, madje i pranon normat zakonore të Medinës si burimte se drejtes dhe me ne fund konsideron se hadithet dhe dispozitat e nxjerra ne baze te analogjise dhe rezonimit te lire mund te ndryshohen kur vijne ne kundërshtim me interesin e bashksis.. Shkolla Maliki ka qenë e pranuar dhe e përhapur në tërë Arabinë (por më tepër në atë lindore), Në Egjipt, Marok dhe Tunis e edhe në Spanjë kur ky vend ishte nën sundimin Arabë.

3) Shkolla Shafii u themelua nga Imam Shafi. Sipas kësaj shkolle e drejta i nënshtrohet evolucionit, ndërsa zbrazëtitë juridike mund të plotësohen në bazë të analogjisë e jo edhe në bazë të rezonimit të lire dhe të normave zakonore.

4) Shkolla Hanbeli është shkolla më konzervative nga këto 4 shkolla. Themelues i kësaj shkolle ishte Imami Muhamed ibni Hanbeli, nxënës i Esh-Shafit. Kjo shkollë institucionin e ixhmas si burim të së drejtës e ndalon me sakt e kufizon me mendimet e shokëve të profetit, dhe ndalon zbatimin e normave zakonore dhe rezonomit të lire por lejon aplikimin e analogjise. Kjo shkollë dikur ka qënë e përhapur në Irak, ndërsa sot ende mbahet në krahinen e Arabisë Saudite-Nexhda (krahina ku gjinden dy qytete të shenjëta, Meka dhe Medina).



E DREJTA MARTESORESipas të së drejtës së sheriatit martesa është një lloj kontrate dhe në të gati nuk ka kurgjë sakramentale. Karakteristika themelore e marteses islame është poligamia dhe disa llojshmëria e saj. Sa i përketë marteses ekzistojnë dallime ndërmjet shkollave juridike sunnije dhe Shiite. Sipas shkollave sunnije ekzistojnë dy lloje të martesave: martesa e rregullt (e përhershme) dhe martesa me skllaven, ndërsa sipas shiijve ekziston edhe tipi i tretë i marteses-martesa e përkohshme, për një kohë të caktuar. E drejta e sheriatit njihte dhe lejonte poligaminë, me fjalë të tjera lejonte martesen, në të njëjtën kohë deri me 4 gra, në qoftë së ju krijonte kushtet për banim dhe kushtet tjera.Shkolla Shiite njeh dhe lejon edhe martesen e përkohshme (muta), që dallohet nga martesa e rregullt vetëm me atë së me rastin e lidhjes së marteses parashihet edhe afati i qendrushmërisë kohore të marteses, ndonsë edhe kjo Marteses mund të prishët para afatit të paraparë me kontrat (nga ana e burrit). Martesa lidhet në formë të kontratës ndërmjet dhëndrrit dhe babait (ose kujdestarit) të vajzës në pranin e dy deshmitarëve meshkuj. Për lidhjen e marteses përveç pelqimit të babait (kujdestarit) të vajzës kërkohet edhe pelqimi i shprehshëm i bashkëshortëve të ardhshëm. Në ceremonialin e lidhjes së marteses nuk ishte e nevojshme prania e kurrfarë organi shtetëror, e as i klerikut dhe nuk kërkohej kurrfarë regjistrimi në në regjistrat shtetëror ose lëshuarja e ndonjë dokumenti.Dhurata e marteses e quajtur mehr nuk ka qënë kusht i detyrueshëm për lidhjën e marteses, megjithë atë jipej gati rregullisht. Mehri i takonte personalisht gruas e jo familjes së saj. Sipas rregullave një pjesë e kësaj dhurate gruas i jipej në momentin e lidhjes së marteses, ndërsa pjesa tjetër në rast të shkurorzimit. Qellimi kryesor i mehrit ishte që gruas t’i sigurohet ekzistenca materiale.Burri e fiton të drejtën (fizike) në grua vetëm atëherë kur ja siguronte ushqimin (mbajtjen), në rastin e kundert, kur burri nuk ishte në gjendje që ta ushqej, ajo e fitonte lirinë. Sipas të drejtës së sheriatit gruaja nuk është e dëtyruar të kontriboj në mbajtjen e familjës pavarsisht nga mundësitë e saj ekonomike. Në qoftë së me kontraten mbi martesen nuk ishte paraparë ndryshe burri kishte të drejtë që në çdo moment, në mënyrë të një anshme, pa kurrfarë arsyetimi, ta ndërprente martesen. Mjaftonte që deklaraten e prishjes së marteses ta jepte gojarisht drejtpërsëdrejti apo me shkrim, ose në formë të porosisë t’ia komunikonte gruas. Në qoftë së burri deklaraten e bënte duke u tallur ose i dehur-martesa ndërprehej. Gruaja kishte të drejtë që nga gjykatësi të kërkojë ndërprerjen e marteses në këto raste: kur burri gruas ja ndërprente ushqimin, kur fizikisht e lënte pas dore, kur ndaj saj shpifte tradhtin bashkëshortore, kur burri e humbte dinjitetin (kryente ndonjë delikt të rend apo veprim amoral), kur e konvertonte fenë, kur burri zhduket, etj. Kur martesa ndërprehet me vullnetin e burrit, ky është i dëtyruar t’ia paguaj gruas pjesën e mbetur të mehrit. Martesa me skllaven është një kaptinë e vacantë në të drejtën e sheriatit. Njeriut të lire që nuk mund të paguante mehrin i lejohej që të martohej me skllaven, por burri menjëherë pas marteses gruan mund ta lironte nga skllavëria. E drejta e sheriatit parashihte pengesat martesore. Për burrin feja e gruas nuk paraqet pengesë martesore, burri mund të martohej me gruan kitabije, që dmth me të krishteren dhe ebreiten, por jo edhe me idhujtaren (politeisten). Ndersa gruaja muslimane nuk mund të lidh martes me jo muslimanin. Gruaja jomuslimane është e lire që ta mbaj fenë e vetë dhe ishte e barabartë me ortaket e veta


https://www.facebook.com/ajax/report.php?content_type=8&cid=1367&rid=2147483647&cid2=130969620275586&h=AfhfBG7tMQ05FixF&ref=nf


muslimane, përveç që nuk mund të ishte tutore e fëmijëve të vetë. Gjinia e gjakut gjithashtu paraqet pengesë martesore. Vija vertikale pa marrë parasysh shkallën, ndërsa në vijën e terthortë pengesat ekzistojnë deri në shkallën e katërt të gjinisë së gjakut, me fjalë tjera lejohet martesa ndërmjet fëmijëve të vëllezërve, motrave; pra, e drejta e sheriatit e sanksionon martesën monograme. Burri ndaj gruas kishte pushtet martesor. Ky pushtet mbështetej në Kur’anin ku burrit i njihej përparësia ndaj gruas. Pushteti i burrit konsiston në këto qeshje; burri ka të drejtë të caktoj vendbanimin, ka të drejtë ti kontrollojë sjelljet e gruas, gruaja është e detyruar të udhëheq punët e shtëpisë dhe gruaja është e detyruar që ti nënshtrohet burrit. Babai ka qenë shef i familjes dhe kujdestar i fëmijëve. Në rast të vdekjes së babait rolin e kujdestarit të fëmijëve të mitur e merrte kushëriri më i afërt ose djali madhor në familje.

E DREJTA PENALEE drejta e sheriatit parashihte hakmarrjen natyrisht ne qofte se nuk arrihet pajtimi. Per vrasje dallohen dy lloje te shpagimit Shpagimi i rende dhe shpagimi i leht. Per vrasjen e gruas paguhej gjysma e çmimit te gjakut, per vrasjen e krishterit paguhej 1/3 e shumes se çmimit te gjakut, ndersa per vrasjen e idhujtarit paguhej 1/5. Vrasesi kishte mundesi ta paguante çmimin e gjakut per tri vjet. Ne qofte se nuk arrihej marrëveshja per shpagim atehere zbatohej hakmarrja sipas parimit sy per sy – dhemb per dhemb.

SHTETI DHE E DREJTA LIBERALE DHE BASHKEKOHESE

Karakteristikat themelore te shtetit dhe shoqerise liberale1. E gjithe periudha liberale mbështetjen e vet themelore e gjen ne mardhenjet e reja ekonomike.2. Esencen e formacionit te ri, para se gjithash e shpreh prona private si dhe trajtimi i saj si e patjeterstueshme dhe e shenjte.3. E gjithe kjo periudhe shprehne menyre te fuqishme prezencen dhe konfrontet here me shume e here me pak te shtresave shoqerore, si dhe luften politike per primat brenda sistemit.4. Pershkohet komunikime te gjalla dhe teper intensive ndermjet qendrave te rendsishme ekonomike.5. Shekujt qe pershkojne rriten dhe zhvillimin e shtetit liberal bashkohes ne nje konkurenc te madhe te dominimeve politike ekonomike.6. Pershkon nje gare e madhe ndershtetrore brenda sistemite edhe ne relacion me bllokun e ish vendeve te Lindjes.7. Shteti liberal si shprehje e nje varianti te ri te ndertimit te shoqerise njerëzore i ve ne dimension te qarta relacionet me kishen dhe instuticionet e saj.8. Ne procesin e transformimit te shteteve feudale ne shtete liberale do te mbesin kareshi shtetet e tjera dhe nje varg shtetesh ne mesrruge – midis periudhes feudale dhe asaj borgjeze.Periodizimi i shtetit dhe se drejtes liberalePeriudha e pare qe quhet periudha e Liberalizmit fillon nga fundi i shekullit XVIII deri ne vitet e 70 te shekullit XIXPeriudha e dyte qe quhet Imperial ne vitet e 70 te shekullit XIX deri ne fundin e luftes se pare boterore.Periudha e trete qe quhet periudhe e shtetit modern apo bashkohes fillon ne fundin e luftes se pare boterore e deri ne ditet e sotme, kjo periudhe i ka dy nenfaza: Nenfaza e pare fillon me fundin e luftes se pare boterore e deri ne fundin e luftes se dyte boterore , nenfaza e dyte fillon me fundin e luftes se dyte boterore e deri ne ditet e sotme.

Karakteristikat e rregullimit shteteror ne shtetet liberale

Gjithë etapën e kapitalizmit e përshkojnë dy trajta themelore të qeverisjes: monarkitë dhe republikat.Përveç trajtës së monarkisë absolute, me vonë lindin edhe dy trajta; monarkia kushtetuese dhe parlamentare. Trajtën e monarkisë kushtetuese kryesisht e kanë përjetuar Franca në faza të caktuara pas revolucionit borgjez dhe Anglia e edhe ndonjë nga vendet Evropiane. Trajtën republikane e gjejmë poashtu në filet e liberalizmit borgjez.Trajta republikane dallohet me dy tipe themelore; republikën parlamentare dhe republikën presidenciale.Gjatë historisë dallohen dy trajta themelore të shteteve, shtetet unitare dhe të përbëra.Shtetet unitare janë ato shtete në përbërjen e të cilave nuk figurojnë njësi federale apo njësi tjera shtetërore si njësi bashkëpjesëmarrëse në krijimin e shtetit dhe të strukturës së tij. Shtetet e përbëra paraqesin një trajtë më të komplikuar në rregullimin e tyre shtetëror.Këto shtete mund të jenë konfederatave dhe federative. Këto shtete, qoftë ato të modelit konfederal apo federal, kryesisht i takojnë trajtës republikane të pushtetit.Startin e tyre të pare e gjejmë me Unionin e Utrehtit në Holandë. Përveç SHBA-ve, shtete tipike federale sot janë edhe Germania, Austria, Zvicra,Brazili, etj. Nga 188 vende që janë në Kombet e Bashkuara, shumica e këtyre vendeve janë me rregullim shoqëror borgjez. Nga kjo 114 vende janë me trajtë republikane, 43 me trajtë monarkike dhe disa tjera gjenden në fazën e tranzicionit. Nga tipi i monarkive të theksuara shumica prej tyre janë monarki kushtetuese parlamentare, ndërsa shteti i Omanit-si sulltanat është monarki absolute.

Parimet mbi te cilat mbeshtetet rregullimi i shtetit liberal dhe bashkohes

Përveç parimit moto-mbi lirinë dhe barazinë e njeriut, dallojmë edhe parimet tjera, parimi i sovranitetit, kushtetutshmërisë, parlamentarizmit, shumëpartishmërisë, ndarjës së pushtetit, etj.Parimi i sovranitetit në kuptimin më të drejtpërdrejtë shpreh karakterin supreme të pushtetit shtetëror, përkatësisht tërësinë e këtij pushteti brenda kufijve të shtetit dhe pavarësinë e tij, në krahasim me shtetet tjera. Derivimet e mëvonshme të këtij termi marrin edhe karakter të shumëfisht, si sovranitet nacional ku

sovran është kombi, sovranitet popullor ku sovran konsiderohet populli si tërësi totale e qytetarëve, etj.Parimi i konstitucionalizmit. Ideja e hedhur perms këtij parimi në përmbajtjen e vet shpreh nevojën e ndërtimit të të gjithë structures shtetërore dhe juridike perms aktit themelor juridik-kushtetutës dhe bashkë me të edhe për përkufuzimin e arbitraritetit, përkatësisht të kompetencave të organëve shtetërore dhe bartësve të tyre. Për kah kohëlindja e kushtetutave dallohen të ashtuquajturat kushtetuta historike, që nuk e kanë karakterin e vet formal të plotë, pra nuk gjenden në një tekst unik-kushtetutë unike, siç është shembulli i Anglisë. Në Angli, e cila trajtohet si një nga vendet me system të ndërtuar mbi parime kushtetuese, karakterin segmentar të kushtetutës e marrin disa nga aktet e miratuara nga parlamenti anglez në faza të ndryshme të historisë. Tipi i dytë janë kushtetutat e shkruara që kanë karakterin e vet formal dhe ku kushtetuta konceptohet dhe shtrohet Brenda një teksti unik. Gjatë historiesë për kah mënyra e nxjerrjes dallohen kushtetutat që miratohen në parlament siç është kushtetuta franceze e vitit 1791, e posaqerisht ajo e vitit 1875, pra që votoheshin nga përfaqësuesit e popullit dhe kushtetutat të cilat duhet të marrin leje kalimin perms referendumit popullor. Dallohen edhe dy tipe të kushtetutave për kah qendrushmëria e tyre e që janë; kushtetutat e ngurta apo rigjide dhe kushtetutat elastike apo fleksibile.Parimi i ndarjes se pushtetit i cili bazohet ne ndarjen e pushtetit legjislativ, ekzekutiv dhe gjygjesor.Parimi i perfaqesimit te popullit Historiku i përfaqësimit të popullit në organin më të lartë të pushtetit përfaqësues –parlamentin është i gjatë. Mirëpo mënyra e përfaqësimit në asnjërën nga periudhat e mëhershme nuk ka qënë e dënjë dhe adekuate.Parimi i shumëpartishmërisë në jetën parlamentare shprehet si rezultat i paraqitjes së grupacioneve politike të definuara si parti politike. Paraqitja e grupacioneve politike apo edhe e vet partive politike si fenomen i rendësishëm ka shkaktuar nxitjen e procesëve të reja politike brenda vendeve të ndryshme bashkë me revolucionet borgjeze. Sa i perkëtë parimit të shumëpartishmërisë ekzistojnë dy lloj modelesh: modeli bipartist (dy parti-Shba, Angli, Francë, etj.) dhe modeli polipartist (shumë parti-Gjermania, Italia, etj.).

Karakteristikat e pergjithshme të se drejtes liberale dhe bashkohsea) Parimi mbi barazine e njeriut dhe qytetarit para ligjit shpreh qasjen fundamentale lidhur me personalitetin kryesor perberes te shoqerise njeriun.b) E drejta per disponimin e lire dhe te pakufishem me pronen private dhe qarkullimin e sajc) E drejta qe nga faza e fillimit e deri ne ditet e sotme ka pasur nje dinamike te jashtëzakonisht te larte te zhvillimit.d) Mbi bazen e ideve te proklamuara ne revolucione do te behet pune e madhe ne zhvillimin e drejtesise sociale.e) Do te lindin shkolla te shumta juridike, do te thellohen studimet universitare, ndersa fakultetet e drejtesise ne kuadër te tyre edhe me teper do te shendrrohen ne qendra te rendsishme ndermjet te cilave do te avancohet niveli i pergjithshem i studimeve juridike.f) Do te ndryshoje edhe radhitja ne sistemin mbeshtetes te burimeve te se drejtes.g) Aktivitet i thelluar ne nxjerrjen e akteve te larta juridike.h) Ne evrope perkunder ujdheses britanike do te marre fizionomi te plote sistemi tjeter paralel is se drejtes, Historia e te drejtes Moderne ne Evrope Siq e quan profesor Adriano Cavanna. Ndersa sistemi anglosakson i se drejtes i mbështetur ne te drejten e tradites do te importohet ne te gjitha kolonite dhe dominonet angleze.i) Lindin ide dhe parime te reja, mbi bazen e te cilave do te ndertohet edhe me tej zhvillimi i se drejtes dhe sistemeve juridike te vendeve veç e veç

Burimet e se drejtes Në sistemin juridik evropian-kontinental ndër burimet juridike llogariten: ligjet, dekretligjet, e drejta zakonore, e drejta e recipuar romake dhe praktika gjyqësore.Ligjet. Në fazat e mëvonshme të kapitalizmit, posaqerisht gjatë shek. XX do të vërehet së aktiviteti legjislativ i vendeve të ndryshme do të jetë i koncentruar në hartimin e ligjeve edhe nga fushat e reja të së drejtës. Vëmendje të posaqme do ti përkushtohet legjislacionit social, atij të punës, të qarkulllimit afarist, të komunikacionit, etj.Dekretligjet anashkalojnë organin kryesor legjislativ dhe janë kompetencë praktike e oganëve të pushtetit ekzekutiv-mbretit, kryetarit të shtetit apo qeverive. Në praktikën juridike për këtë hap-kompetencë miratuesit-lëshuesit e dekretligjeve, sipas rregullit do të duhej të informonin organin legjislativ-Parlamentin.

Karakteristikat e themelore të se te degeve kryesore te se drejtesNe shoqerine liberale deget kryesore te se drejtes jane:a) E drejta Civile b) E drejta Penalec) E drejta administrative d) E drejta nderkombtare publikee) E drejta nderkombtare privateTe cilat do te karakterizohen me nje zhvillim te theksuar.

Gjyqesia dhe procedura gjyqesore Në shoqërinë borgjeze sipas parimeve të proklamuara, gjyqësia paraqet njërën nga tri shtyllat e pushteteve. Gjyqësia borgjeze mbeshtetet në tri parime themelore: a)parimin e pavarësisë së gjykatave, b)parimin e shumëshkallëshmërisë së gjykatave dhe parimin e teritorialitetit në gjyqësi.1.) Pavarësia e gjykatave në thelb shpreh kuptimin e të qenurit dhe të funksionimit vetanak dhe të pavarur të kësaj shtylle të rendësishme në hierarkin e ndarjes së pushteteve. Parimin e pavarësisë së gjykatave e fuqizon edhe pozicioni i porotës i përbërë nga qytetarët e vlerave të larta njerëzore dhe morale, të cilët nuk

prezentojnë në gjykatë si përfaqësues të organeve të shtetit dhe as që atyre u përgjigjën.2) Parimi i shumëshkallëshmërisë së gjykatave hap rrugën e ndërtimit të gjykatave mbi bazë të hierarkisë së tyre. Zakonisht ky sistem ndërtohet mbi parimin e tri shkallëshmërisë brënda një sistemi unik gjyqësor, prej shkallës më të ulët e deri në më të lartën. Në vende të ndryshme gjykata e apelit ose gjykata supreme paralelisht ka karakterin edhe të gjykatës kushtetuese, si psh. në SHBA.3) Parimi i teritorialitetit. Mbi ketë parim mbeshtetet veprimtaria e gjykatave duke respektuar kompetencën teritoriale të tyre, për teritorin në të cilin ato janë formuar. Përjashtim nga parimi i teritorialitetit bëjnë të ashtuquajturat gjykatat speciale të karakterit politik apo ushtarak.

Risi e posaqme në procedurën e gjyqësisë borgjeze është definimi i saj i qartë në tri lloje: në procedurën penale, procedurën civile dhe proceduren administrative. Procedura penale ka karakter publik dhe kryesisht, përveç iniciativës së personave private, atë e inicojnë edhe organet e shtetit, duke u mbeshtetur në legjislacionin e procedures penale. Procesi gjyqësor përfundon me shpalljën e aktgjykimit. Si rregull procedura gjyqësore ndaj të pandehurit udhëhiqet kur ai është prezent që nga faza e arrestit, qendrimi i tij në paraburgim ose edhe në kohën kur ai shfrytëzon të drejtën e mbrojtjes në liri. Parimi i ekstradimi mund të jëtë një marrëveshje në mes shteteve dhe marrëveshje ndërkombëtare. Procedura civile si procedur e vacantë në gjyqësinë kapitaliste është e dyllojtë: si procedure kontestimore dhe jashtëkontestimore. Procedura e karakterit kontestimor zakonisht është ajo procedur kur në procesin gjyqësor për objekt trajtimi është kontesti pronësoro-juridik midis palëve. Procedura kontestimore mund të shprehet edhe në rastet e kontesteve nga fusha e marrëdhënieve martesore dhe familjare. Procedura jashtëkontestimore është lloj i procedures kur nuk ekziston kontest midis palëve.

SHTETET ME TE RENDESISHME BORGJEZEANGLIA(BRITANIA E MADHE-MBRETERIA E BASHKUAR)Njëra ndër shtetet më të rendësishme të liberalizmit borgjez, por edhe të periudhave më të vonshme të shoqërisë borgjeze është Anglia. Periodizimi i Anglisë bëhët në tri faza: faza e pare që karakterizohet si faze e vënies së themeleve dhe instalimit fillimtar të monarkisë shtresore dhe që fillon me shek. XI e zgjat deri në fund të shek. XIII; faza e dytë që fillon nga fundi i shek. XIII deri në fund të shek. XV dhe cilësohet si faze tipike e zhvillimit të monarkisë shtresore mesjetare dhe faza e tretë e cila fillon nga fundi i shek. XV e deri në gjysmën e shek. XVII, përkatësisht deri në luftën qytetare në Angli (revolucioni borgjez anglez). Në shek. X për here të pare hasim emërtimin Mbretëria e Anglisë e cila në fazat e mëvonshme do të ndërtohet si një nga shtetet e fuqishme të botës dhe kjo fuqi e saj do të shtohet, sidomos në fazën e fundit të feudalizmit e edhe gjatë fazes së parë të kapitalizmit liberal. Parlamenti anglez do të bëhët bertham e rendësishme për zhvillimin e parlamentarizmit në përgjithësi, aq më tëpër kur ky parlament nga shek. i XIV e kendej do të këtë strukturen e vet dy dhomëshe: dhoma e Lartë (Lordëve) dhe dhoma e Ulët (Komunave) e cila përbëhëj prej deputeteve-përfaqësuesve të zgjedhshëm, që zgjidheshin në njësitë administrative teritoriale-në kontitë. Mënyra e zgjedhjes së tyre është përcaktuar që nga viti 1430. Gjatë kohes së sundimit të Tjudorëve, absolutizmi monarkist do të shprehet përmes funksionimit tëpër të efektshëm e arbitrar të organëve shtetërore të nënshtruara monarkut. Nga këto organe dallohen sidomos këshilli i fshehtë, si këshill i mbretit i cili kishte kompetenca të mëdha edhe në fushën e legjislacionit, në fushën administrative dhe në veçanti në çeshtjet e administrimit të kolonive. Ky këshill kishte karakterin e gjykatës së apelit e në ndonjë rast edhe të gjykatës së shkallës së pare. Organi i dytë për kah rendësia ishte dhoma me yje (star chamber), pastaj gjykata e lartë (court of high commission) që sherbënte po ashtu si censor i shtypit dhe programimit.

LUFTA QYTETARE NE ANGLI-REVOLUCIONI BORGJEZNë anën e Mbretit ishte aristokracia feudale, kreu i lartë i kishës anglikane, një pjesë e aristokracisë së ulët feudale, si dhe një pjesë e borgjezisë që kishte qënë e lidhur me oborrin mbretëror. Ushtria e mbretit përbëhëj prej fshatarëve të rekrutuar dhunshëm si dhe një pjesë e njësive të mëhershme të tij. Për kah përcaktimi reliogjioz ata ishin kryesisht anglikan dhe katolik. Si kategori simbolike ata emërtoheshin si kavalier (uniforma të oborrit-flokë të gjata), e që ishin ithtarë të mbretit apo rojalistë, ndërsa kundërshtaret e tyre cilësoheshin si kokërrumbullakët apo parlamentarians (ushtri e parlamentit-qethje e rrumbullakët e flokëve). Konflikti i armatosur filloi me 22 gusht 1642. Gjatë kësaj periudhe balansi i forcave nuk ishte i barabartë, dhe ishte në dëm të ushtrisë së parlamentit. Në vitin 1645 kur komanda e ushtrisë së parlamentit ju dorëzua Oliver Kromëelit, aio që në fillim ndërmori hapa reformues duke e bërë “një sistem të ri ushtarak”.

AKTIVITETI I PARLAMENTIT TE BRISHTE DHE REPUBLIKA E KROMËELITOliver Kromëeli duke pasur parasysh mbeshtetjen e fuqishme që i ipej nga ana e independentëve, nuk u shqetësua nga terheqja e kundershtareve të tij politik prej parlamentit. Përkundrazi ai ndërmori edhe disa hapa të tjerë tejet radikal. Formoi gjykatën e lartë në përberje prej 135 anëtarëve që e gjykoi dhe e dënoi me vdekje Karlin I të cilin e kishin dorëzuar Skotlandezët me 1647 e që pas shqiptimit të dënimit me 27 janar, u ekzekutua me 30 janar 1649. Në të njëjtën kohë nga parlamenti me insistimin e Oliver Kromëelit u shua dhoma e Lordëve. Posti i Mbretit u shua si i padobishëm, i rendë dhe i rrezikshëm për lirinë e popullit. Levelerët të udhëhequr nga ndjenja e pakënaqësisë dhe e zhgenjimit me Oliver Kromëelin bëjnë përgaditje për tu hedhur në kryengritje kundër Republikës dhe Oliver Kromëelit, por të gjitha shuhen.


https://www.facebook.com/ajax/report.php?content_type=8&cid=1368&rid=2147483647&cid2=130969620275586&h=Afjy2Y40UcdBA7U2&ref=nf


PROTEKTORATI I OLIVER KROMËELITNë korrik të vitit 1653 Oliver Kromëeli shpërndan Parlamentin dhe ndërton një Parlament të ri me 144 anëtarë dhe u quajtë Parlamenti i Berbonëve. Ky Parlament zgjati vetëm disa muaj dhe sërish u shpërnda. Më vonë Oliver Kromëeli therrët një Parlament të ri që përbëhët prej ithtarëve të tij të dëgjueshëm, me të cilët hartojnë së bashku kushtetutën e cila do të miratohet nga Kromëeli. Kjo kushtetutë që sipas shumë të dhënave do të jëtë kushtetuta e pare dhe e fundit e shkruar (në një tekst unik në Angli) emërtohet Instrumenti i Qeverisjës (the Instrument of Government). Këtë akt të rendësishëm e kishin përgaditur dhoma e oficirëve (komandantet e ushtrisë). Funksioni i Lordit protektor në këtë akt ka qënë i zgjedhshëm, por Oliver Kromëeli u zgjodh për tërë jetën. Pas vdekjës së tij një kohë të shkurter funksionin e Lordit protektor në trashëgim e merr i biri i tij Riçardi. Me aktin e qeverisjës parashihej një procedur e tërë për zgjedhjën e Parlamentit të Anglisë. Ky Parlament duhej ti kishte 460 deputet prej të cilëve 400 i jepte Anglia dhe nga 30 i jepnin Irlanda dhe Skotlanda. Të drejtën e votes e kishin personat të cilët dispononin me pasuri të paluajtshme apo të luajtshme së paku prej 200 funtash. Në maj të vitit 1657 rryma e djathtë e Parlamentit e dëtyron Kromëelin që të pranojë kushtetutën e re, përkatësisht aktin kushtetues të quajtur “Peticioni poshterues (përulës) dhe këshilla” (The Humble Petition and advise). Me këtë peticion dëshirohej që Kromëeli dhe ushtria e tij të vihen nën kontrollin e Parlamentit. Gjatë fazes së pare të rregullimit të Republikës me 1650 ishin nxjerr dy ligje: Akti mbi përparimin dhe rregullimin e tregtisë dhe të industrisë së Anglisë, dhe akti dytë që ishte nxjerr një vit më vonë Akti i Lundrimit, ku mbeshtetej zhvillimi i tregtisë dhe flotës detare.

REVOLUCIONI I LAVDISHEM NE ANGLIMbreti James II kishte humbur mbeshtetjen e qarqeve më të rendësishme deri të rrethi i ngushtë familjar. Duke e vërejtur këtë situate, Vigistet bën marrëveshje me sundimtarin e Holandës Vilhem Oranzh që ai të merr udhëheqjen e Anglisë. Në vitin 1688 njësitë e Vilhem Oranzhit arriten në Londer. James II kishte përgaditur njësitë e tij me në krye gjeneral Çerçilin, i cili e tradhëtoi dhe u bashkua me Vilhemin. James II më vonë migroi në Francë. Këtë proces në të cilin nuk kishte konflikt të armatosur në histori u emërtua si Revolucioni i Lavdishëm. Me të ardhur në pushtet të Vilhem Oranzhit, lëshohet akti tjetër i rendësishëm me karakter kushtetues pas Habeas Corpus Act, i quajtur Ligji mbi të drejtat (Bill of Right) me 1689. Me këtë akt ishte përcaktuar qartë ndalesa që mbreti mund të nxjerrë apo abrogon ligje pa pëlqimin e Parlamentit. Sipas këtij akti pushteti legjislativ bartet në kompetencat e Parlamentit. Pushteti ekzekutiv i takonte mbretit.

ZHVILLIMI HISTORIK I ANGLISE PAS REVOLUCIONIT TE LAVDISHEMArdhja e Vilhemit dhe Merit në fronin Anglez shënojë kthesë të posaçme edhe në raportet e këtij pushteti mbretëror ndaj Parlamentit. Në vitin 1701 ishte miratuar edhe një akt i rendësishëm i quajtur Ligji mbi trashëgimin (Act of Settlement) dhe që i atribuohej drejtpërdrejtë çiftit mbetëror që nuk kishin fëmijë. Ky akt ndryshe do të mund të quhej edhe akti i përkufizimit të pushtetit të kurorës në dobi të Parlamentit. Nga kjo kohë dhe me këtë akt parashihej dëtyrimi së përveç nënshkrimit të Mbretit për ligjin e miratuar krahas tij duhet të jetë edhe nënshkrimi i Ministrit të Pare (Prime Minister), përkatësisht ministrit të sektorit. Në vitin 1711, Parlamenti Anglez kishte vendosur së Mbreti nuk mund të përgjigjët për punën e ministrave të tij. Përkundrazi, ministrat përgjigjeshin për punën e tyre para Parlamentit. Pas vdekjës së Vilhemit III me 1702, në pushtet do të vijë e bija e James II princesha Ana, në kohën e së cilës (1702-1714), Anglia do të lëvizë edhe më tëpër kah forcimi i rolit të Parlamentit. Me 1707 Parlamenti nxori Aktin për Unionin (Akt of Union). Me këtë akt u bë bashkimi definitiv dhe formal i Skotëandës me Anglinë dhe u proklamua Britania e madhe-Great Britain. Nga kjo periudhë në skotlandë nuk do të ekzisojë më Kuvendi, deputetet nga Skotlanda do të hyjnë në Parlamentin e përbashkët të Britanisë së madhe.

E DREJTA NE ANGLIEdhe e drejta në Angleze sikur edhe sistemet tjera të së drejtës në vendet kapitaliste që në qasjet e para të saj do të parasheh barazinë qytetare para ligjit. Shënjëzat e para dalluese dhe që do të bëjnë që e drejta angleze të jetë kultivuese dhe ndërtuese e një kulture vetanake juridike burojnë nga fakti i përcaktimit të saj që të jetë bartëse e traditës juridike gjermane dhe bashkë me këtë rezistuese e recipimit të së drejtës romake, përderisa evropa kontinentale do të vazhdojë me recipimin e kësaj të drejte. Veçanti të theksuara do të mbeshteten edhe në sistemin e posaçëm të burimëve të së drejtës: në të Drejtën e Përgjithshme (Common Laë), në Sistemin e Drejtësisë (Equiti Laë) dhe në sistemin e së Drejtës Statutare (Statute Laë). Common Laë-E gjithë specifika e sistemit juridik anglez pikërisht buron nga sistemi i së drejtës së përgjithshme-tradicionale-duke marrë fizionomin e fundme si e drejtë e Common Laë-it, ndikesa e së cilës do të bëjë që vertët Anglia të jetë me një kulturë të posaçme juridike. Common Laë origjinen e vet e ka nga shek. XIII. Me Statute Laë kuptojmë një sistem të posaçëm të burimeve të së drejtës që rrejedhin si rezultat i aktivitetit legjislativ të mbretërve anglez dhe të parlamentit, dhe me të cilat janë rregulluar marrëdhënie të caktuara në fusha të ndryshme të së drejtës. Përderisa Common Laë krijohet në bazë të vendimeve gjyqësore të Curia Regis (gjykatave mbretërore) të cilat mbështeten në zakonët e përgjithshme të mbretërisë, Statute Laë del-buron nga aktiviteti legjislativ i Mbretit, Parlamentit dhe dhomave të tij.



SHTETET E BASHKUARA TE AMERIKESPërderis shumica e vendeve evropiane dhe botërore kishin kaluar në rrugë të gjatë të zhvillimit duke përjetuar edhe faza të mëhershme të zhvillimit të tyre, mbi bazë të të cilave kishin arritur të përsosnin mekanizmat e tyre shtetëroro-juridike, SHBA-të formohen si shtet në vete pa i përjetuar si subjekt i pavarur ato periudha. SHBA-të specifitetin tjetër esencial të tyre e shprehin edhe sipas faktit së si shtet në vete formohen permes shkëputjes nga fuqitë koloniale të kohës, përmes një procesi të gjatë e të vështirë deri në përgjakjen finale me fuqitë kryesore koloniale Anglinë. SHBA-të formohen nga një substrat tëpër heterogjen i popullësisë, e cila kishte ardhur në kontinentin e ri nga shumë vende të Evropës. Shteti Amerikan si Republik demokratike borgjeze me tri pushtetësinë e ndarë përmes kushtetutës, krijohet dhe përsoset si model poashtu tëpër specifik në vete. SHBA-të fitojnë pavarësinë e tyre në fund të shek. XVIII, në kohën kur bëhët përmbysja e sistemit feudal, për të filluar këtu edhe rrugëtimin e tyre shtetëror që në startin e fazes së parë. SHBA-të kalojnë në tri faza të zhvillimit: Faza e pare fillon në fund të shek. XVIII, nga viti 1776 (pavarësia e Amerikës) dhe zgjatë deri në luftën secesioniste civile Amerikane, përkatësisht fundin e saj 1886, e që me karakteristikat që përmban në vete përputhët tërësisht me gjithë elementet e kapitalizmit liberal. Faza e dytë fillon nga fundi i luftës secesioniste amerikane dhe vazhdon deri në fundin e luftës së parë botërore. Këtë faze e karakterizon konsolidimi i përgjithshëm i brendshëm i SHBA-ve rritja e fuqisë së saj ekonomike dhe politike dhe për dekadat e para konservimi i saj i brendshëm “brenda kontinentit”, sipas doktrines së Monros që moto krysore kishte sintagmen “Amerika Amerikaneve”. Faza e tretë do të zgjas sot e kësaj dite me nënfazat e veta të zhvillimit nga fundi i luftës së pare botërore e deri në fundin e luftës së dytë botërore dhe nga fundi i kësaj lufte e deri më sot përshkohet me zhvillimin kulminant të SHBA-ve si fuqi politike ekonomike e ushtarake botërore. Pas zbulimeve të mëdha gjeografike, udhëtimit të Kolombos dhe zbulimi i kontinentit të ri me 1492, fuqitë evropiane filluan garën e tyre për të nxënë pozicione në token e re. Për kah vendshtrirja e kolonive ato mund të ndahen në tri grupe themelore: 1) Kolonitë e Anglisë së re (Neë England), 2) Kolonitë e Mesme dhe 3) Kolonitë Jugore. Për kah mënyra e formimit të kolonive angleze në Amerikë, poashtu dallohen tri mënyra: 1) Kolonitë Proniare (proprietary), 2) Kolonitë me Privilegj (self governing) dhe 3) Kolonitë Mbretërore (Royall).Në grupin e kolonive proniare bënën pjesë të gjitha ato koloni që konsideroheshin si prona të një personi apo më shumë sish. Këto prona ishin marrë si shperblime nga Mbreti Anglez. Nga këto koloni dalloheshin: Pensylvania, Neë Jersey, Delaëare, Maryland, Karolina, Georgia, etj. Në kuader të kolonive me privilegj bënin pjesë: Conecticut dhe Rhode Island. Kolonitë Mbrtërore (royall) ishin: Virginia, Nju jorku, etj.Motivet e formimit të kolonive angleze ishin të ndryshme, dhe përmblidhëshin në tri motive themelore: motivet për lirinë e besimit, motivet për liritë politike dhe motivet e profitit. Anglezet ua kishin ndaluar importin vendasve, si dhe u kishin vënë tatime të mëdha. Me 5 mars 1770 shpërthën një konflikt i ashpër në qytetin e Bostonit, me ç’rast do të vriten tre qytetarë amerikan. Në historinë amerikane kjo vrasje do të njihet si masakra e Bostonit. Me 16 dhjetor 1773 një grup prej 50 kolonistësh të veshur si anëtarë të fisit Indian Mohaës, marshuan në skelën (portin) Griffin’s të Bostonit dhe derdhën në det 342 sanseçe të çajit. Ky akt u cilësua si Gostia e çajit në Boston. Me 5 shtator 1774 me iniciativen e Virgjinisë dhe të Masaqusecit në Filadelfi takohen përfaqësuesit e të gjitha kolonive me përjashtim të Gjorgjisë. Ky kongres (i pare) i cili do të quhet edhe kontinental, nga arsyeja së supozohet së në të do të marrin pjesë më vonë përfaqësuesit e dy Amerikave, do të udhëhiqet nga dy lider tanimë të afirmuar të Virgjinisë: Gjorgj Uashingtoni dhe Tomas Xhefersoni. Në këtë kongres morën, pjesë nga një përfaqësues nga secila koloni, gjithsejt 50 anëtarë. Me 10 maj 1775 në Filadelfi u thirr kongresi i dytë kontinental, ku morën pjesë përfaqësuesit e të gjitha kolonive përveç Xhorxhisë, e cila do të bashkangjitet disa muaj më vonë. Vendimi kryesor në këtë kongres ishte zgjedhja e Gjorgj Uashingtonit për Komandant suprem të forcave të ushtrisë së kolonive, moment ky që shenon edhe fillimin e krijimit të armatës kontinentale amerikane. Nga fundi i vitit 1775 dhe fillimi i vitit 1776, disa nga kolonitë amerikane në krye me virgjininë u deklaruan si shtete të pavarura, momente këto që dë të nxisin edhe më tëpër procesin e pavarësisë. Kështu me 12 qershor 1776 miratohet “Deklarata e të drejtave të Virgjinisë”, e cila do të jetë mbështetja kryesore për vazhdimin e procesit drejtë proklamimit final të pavarësisë. Në këtë deklarat, fillimisht duke u mbështetur në parimin e sovranitetit popullor, proklamohen të drejtat e natyrshme të njeriut që të jetojë, të këtë lirinë dhe të drejtën e pronës si dhe të këtë fat e siguri.

SHPALLJA E PAVARESISE SE SHBA-veMe 7 qershor 1776 Riçard Henri Li kishte proklamuar rezolutën hyrëse në të cilën theksohet së “këto koloni të bashkuara kanë të drejtën që të jenë të lira dhe shtete të pavarura”. Me 11 qershor nga ana e anëtarëve të kongresit të dytë të Filadelfisë, për hartimin e deklaratës për pavarësinë u angazhuan: Tomas Xheferson-Virgjini, Bengjamin Franklin-Pensilvani, Xhon Adams-Masaquset, Roxher Sherman-Konektikat dhe Robert Levingston-Nju Jork. Teksti i deklaratës është shkruar kryesisht nga Tomas Xheferson. Pas shqyrtimit edhe të rezolutës së Riçard Henri Li, kongresi e miratoi atë resolute me 2 korrik për të cilën votuan 12 delegacione me përjashtim të Nju Jorkut, që nuk votoi fare. Me 3 korrik kongresi hyri shqyrtimit të deklaratës për Pavarësi dhe finalisht kjo Deklaratë u miratua me 4 korrik nga të 12 kolonitë, përveç Nju Jorkut që sërish nuk votoi, mëgjithë së me 15 korrik do të deklarohet “PËR”. Në tekstin e deklaratës përveç tjerash ishin shkruar tri parimet themelore si burim i së drejtës së natyrshme të njeriut që të jetojë i lire e që janë: e drejta në jetë, në liri dhe në kërkim të fatit. Mbretëria Angleze u përgadit që të konfrontohet me ushtrinë amerikane dhe zhvillojë disa betëja. Në ndihmë amerikanëve ju doli edhe Franca me flotën detare. Duke u ndodhur në një situate të tillë dhe nën presion të vazhdushëm të fuqive evropiane, Anglia finalisht dëtyrohet që me 1783 të hyjë në bisedime për paqe me SHBA-të. Në këto bisedime delegacionin amerikan e përbëjnë: Bengjamin Franklin, Xhon Xhej, Xhon Adams dhe Henri Laurens. Pas bisedimeve të mundimshme me 3 shtator 1783 u arrit marrëveshja e njohur si Traktati i Parisit mbi paqen, me të cilin përfundojë lufta 8 vjeçare dhe sipas nenit 1 të këtij traktati Britania e Madhe njeh SHBA-të si vend i lire dhe i pavarur. Në pikat tjera të marrëveshjës që ishin gjithsejt 6, përveç pikes së parë ku njihej pavarësia e SHBA-ve, në nenin 2

përcaktohen kufijtë e shtetit të ri të cilët në veri shtrihen deri në Kanada, në perëndim deri në rrjedhën e lumit Misisipi dhe në jug deri tek Florida lindore dhe perëndimore të cilat Britania e madhe ja ktheu Spanjës. Kongresi amerikan si organi më i lartë i SHBA-ve me 14 janar 1784 ratifikoi Traktatin e Parisit.

KARAKTERISTIKAT E JETES POLITIKE NE SHBADeri në gjysmën e shek. XIX, në SHBA veprojnë Partia e Republikanëve demokratë që ishte themeluar në vitin 1792 nga Tomas Xhefersoni, e cila më vonë do të evulojë në Partinë demokratike amerikane dhe Partia Federaliste amerikane që ishte themeluar nga Xhorxh Uashingtoni, po ashtu menjëherë pas fitimit të pavarësisë. Organi më i lartë i partive politike është konventa e partiesë e cila tubohet çdo 4 vjet, ku mbahen edhe proceset zgjedhore brenda partisë. Në vitin 1870 me amandamentet e posaçme në Kushtetuten amerikane u hoq skllavëria dhe u sigurua e drejta e votes për të gjithë qytetarët, pavarësisht racën, ngjyrën apo gjendjen e mëparshme të sherbimit të dëtyruar. Megjithate, barazia e plotë për gjithë qytetarët nuk ishte arritur gjerë në vitin 1920 kur u miratua amandamenti i 19-të me të cilën e drejta e votes garantohet edhe për grate. Finalisht të gjithë qytetarët amerikan, pavarësisht racën, gjininë, fitojnë të drejtën e votes nga mosha 18 vjeçare. Kjo e drejtë është paraparë me amandamentin 26 të miratuar nga ana e Kongresit amerikan në vitin 1971.

KONGRESI AMERIKANPërbëhet prej dy dhomave: Senatit dhe dhomës së përfaqësuesve. Dhomën e përfaqësuesve e përbëjnë deputetet (kongresmenët) e zgjedhur në njësitë federale sipas numrit të elektorëve, pavarësisht ngas numri i shteteve anëtare. Ndërsa senati përbëhet nga dy përfaqësues të secilit shtet. Për të dy dhomat zgjedhjet bëhen në çdo të dytin vit dhe me mandat prej 6 vitesh, në mënyrë që gjithmonë pas një procesi zgjedhor të mbesin 2/3 e anëtarëve të kongresit, (senatorëve dhe përfaqësuesve). Mosha për anëtarët e dhomës përfaqësuese është mbi 25 vjet, kurse për senatorët mbi 30 vjet. Me dhomën përfaqësuese udhëheq kryetari i dhomës që zgjedhet nga partia që ka shumicën në kongres, ndërsa senati udhëhiqet nga zëvendespresidenti i SHBA-ve. Kongresi Amerikan aktualisht ka 435 kongresmenë në dhomën e kongresit dhe 100 senatorë në Senat. Kongresi amerikan veprimtarin e tij e shpreh përmes 4 formave: Ligjet, Rezolutat e përbashkëta, Rezoluta pajtimdhënëse dhe Rezolutë e thjeshtë. Kongresi miraton amandamentet në kushtetutën amerikane në bazë të votimit të 2/3 të të dy dhomave. Ka 16 komitete (komisione).

PRESIDENTI I SHBA-veUshtron pushtetin ekzekutiv, zgjidhet me mandat 4 vjeçar, së paku 35 vjeç, shtetësi amerikane së paku 14 vjet. Ka të drejtë të zgjidhet dy herë radhazi (Franklin Rosvelt 3 herë radhazi). Zgjidhet në vota të drejtpërdrejta. Sipas kushtetutës së bashku me zëvendespresidentin mandati i tyre fillon dhe mbaron me 20 janar. Presidenti është komandant i përgjithshëm i ushtrisë dhe flotës së SHBA-ve. Në strukturën e departamenteve janë 14 departamente.

GJYKATA SUPREMEËshtë edhe gjykatë kushtetuese, është themeluar me 2 shkurt 1790. Është instanca më e lartë juridike-si gjykatë e Apelit si për ligjet ashtu edhe për vendimet gjyqësore për gjykatat e shkallëve më të ulëta. Përbëhet prej 9 gjyqtarëve, njëri prej tyre kryetar. Gjyqtarët emërohen prej presidentit të SHBA-ve dhe miratohen nga senati. Emërtimi i tyre është i përjetshëm.

ZHVILLIMI SHTETEROR JURIDIK I FRANCES GJATE PERIUDHES SE PARE 1789-1814/15Akti më i rendësishëm që miratoi konstinuanta është Deklarata për të drejtat e njriut dhe qytetarit. Kjo deklarat e cila si e tillë do të vëhët edhe në preambulën e Kushtetutës së vitit 1791, është miratuar me 26 gusht 1789. Kjo deklarat paraqet aktin më të rendësishëm politiko-filozofik, jo vetëm të Francës, por në përgjithësi edhe për kohën kur u nxorr. Kjo deklarat me parimet e saj së “njerëzit lindin dhe jetojnë të lirë dhe të barabartë në të drejtat”, nxjerr sheshazi qendrimin e shprehur që me kohë nga filozofet francez mbi liritë dhe të drejtat, njerëzore, barazinë e njeriut para ligjit, etj. Në deklarat shtroheshin edhe parime tjera siç është nevoja e vendosjes së rendit ligjor, respektimi i parimit të legalitetit së askush nuk mund të akuzohet për vepren që nuk është e paraparë me ligj, parashikimi i parimit të prezumimit të pafajsisë dhe pengimi i sjelljeve arbitrare ndaj njeriut, gartantimi i lirisë së mendimit, etj. Me deklaratë u parapa respsktimi i të drejtave dhe lirive të njeriut e që ishin të përpunuara edhe sipas idesë së Lokut si liria, e drejta e pronës dhe siguria e njeriut nga shtypja njerëzore, parimi i dytë është parimi i sovranitetit shtetëror, i cili buron prej populli, kombi, dhe parimi i tretë është parimi që parasheh legelitetin, përkatësisht mbisundimin e ligjit. Konstinuanta franceze me 3 shtator 1791 miratoi Kushtetutën e pare franceze. Me këtë Kushtetutë, Franca nga monarkia absolute shendrrohet në monarki kushtetuese. Gjatë hartimit të Kushtetutës, por edhe më vonë Mbreti kishte tentuar që të kishte edhe veton suspenzive të ligjeve, mirëpo populli I Paraisit kishte reaguar në një qendrim të tillë dhe ishte ngritur në një kryengritje të armtosur në gusht të vitit 1792, duke e arrestuar Mbretin dhe familjen e tij. Pushteti gjyqësor me këtë Kushtetutë ishte paraparë që t’i takojë gjykatave me gjyqtar të zgjedhshëm. Me këtë Kushtetutë parashihej edhe një structure e tërësishme e organizimit të administrates shtetërore, ku Franca kishte 83 departamente, që ndaheshin në distrikte dhe këto në kantone, si dhe ishte paraparë edhe organizimi i sistemit të gjyqësisë deri në nivelin e Gjykatës Supreme, përkatësisht Gjykatën e Lartë të Kasacionit. Sistemi zgjedhjeve nuk ishte i drejtpërdrejtë dhe të drejtë vote kishin qytetarët francezë të moshës 25 vjeçare e përmbi, që kishin domicil (vendbanim) të përhershëm një vit në qytet ose në kanton dhe që paguanin një taksë në vlerën e tri dite pune.

DIKTATURA JAKOBINEMe arrestimin dhe përzënien e shumicës zhirondine nga Asambleja (konventa nacionale), në të do të mbetet shumica e montanjarëve jakobinë. Kjo faze e udhëhqjes së tyre me konventen që nga data 2 qershor 1793 e

deri me 27 korrik 1794 në histori do të njihet si periudhë e diktaturës jakobine, dhe si periudhë e terrorit jakobinë. Kjo periudhë e udhëhequr nga lideri jakobin Robespieri do të konsiderohet edhe si periudhë e qeverisjes nacionale ose edhe si pika më e lartë e revolucionit. Me 24 qershor 1793, Konventa miraton Kushtetutën e re franceze e cila në histori do të cilësohet si Kushtetuta Montaniare. Mirëpo, asnjë here nuk arriti të hyj në funksion. Me këtë Kushtetutë parashihej ndarja e pushtetëve në tri pushtetet paralele dhe ekuilibruese: në pushtetin legjislativ, ekzekutiv dhe gjyqësor. Mirëpo ajo si e tillë këto pushtete do ti koncentrojë në një asamble unike, nga e cila do të krijojë: një Trup Legjislativ dhe një Këshill Ekzekutiv i cili do të përbëhët nga 24 anëtarë që zgjidhëshin nga lista e përbërë prej 85 emrave. Votimi i përgjithshëm parashihej me të drejtë vote për të gjithë qytetarët francezë që e kishin mbushur moshën 21 vjeçare. Në këtë periudhë në referendumin e organizuar për Kushtetutën kishin votuar edhe grate. Zgjedhjet për Deputet ishin të dretjpërdrejta, kurse për zyrtarët e administrates lokale dhe për gjyqtarët ato të terthorta. Me 13 korrik 1793 ishte vrarë Marat si dhe në Lion tri ditë më vonë ishte vrarë udhëheqësi jakobinë Shalve. Si rezultat i kësaj gjendje nga ana e zhirondinëve në qendra të ndryshme të Francës nga sulmët e paskrupullta ishin vrarë mbi 800 jakobinë. Të ndodhur në një gjendje të tillë, të acaruar, Konventa Nacionale franceze, sipas kërkesës së delegacionit të sektorit parisien, miratoi Dekretin mbi personat e dyshimtë me të cilin akt, si kundër përgjegje do të fillojë terrori jakobinë duke ndjekur dhe likuiduar kundërshtarët politik edhe pa gjyq. Sipas këtij dekreti, 5 pikësh, po proklamoheshin si të dyshimtë të gjithë ata që me “lidhjet, fjalët dhe veprimet e tyre tregoheshin si ithtarë të tiranisë, feudalizmit dhe si kundërshtarë të lirisë”. Me këtë dekret përgjithësisht ndiqeshin të gjithë zyrtarët e ndërruar nga Konventa dhe të gjithë ata që nuk kishin treguar lojalitet ndaj Republikës. Gjatë kohës së diktaturës jakobine sipas të dhënave statistikore janë dënuar me vdekje rreth 17 mijë njerëz, shumica prej tyre mbi 80 % në regjione (në provincë), pas akuzës si “rebel”, “federalist” dhe si “tradhtarë” (vendeenne). Vetëm për 45 ditët e fundit para 27 korrik 1794 (IX Termidorit), në Paris ishin prerë në Gilotinë 1285 koka (1qershor-27 korrik).



PERIUDHA E NAPOLEON BONAPARTES-KONSULATI (CONSULAT)Me ardhjen në pushtet të Napoleon Bonapartës, Kushtetuta e vitit 1795 u hoq nga fuqia sikur që në të njejtën kohë u suprimua edhe organi i atëhershëm ekzekutiv-Direktoriumi. Bonaparta menjëherë pas grushtshtetit të 9 nentorit (18 brymerit) 1799 dhe suprimimit të Kushtetutës dhe të Direktoriumit formon konsulatin të përbërë prej tre konsujve-si komision ekzekutiv ( i cili do të udhëhiqet nga konsulli i parë-vetë Napoleoni) e që i mori kompatencat e një qeverie të përkohshme deri në hartimin dhe miratimin e kushtetutës së re. Napoleon Bonaparta kishte hartuar vetë projektin e Kushtetutës e cila hyri në fuqi me 25 dhjetor 1799, në vitin e 8 të Republikës. Kjo Kushtetutë parashihte një sistem jashtëzakonisht të komplikuar elektoral i cili ishte i përshkruar me një shumëshkallëshmëri dhe i mbeshtetur në të drejtën e përgjithshme të votes. Kushtetuta e vitit 1795 respektonte parimin e ndarjes së pushtetëve. Sipas Kushtetutës së Bonapartës bartës i pushtetit legjislativ konsiderohen 4 organe paralele e që ishin: Këshilli Shtetëror, Trupi Legjislativ, Tribunati dhe Senati. Ndërsa faktori tjetër me rendësi të posaçme ishte Konsuli i pare i cili kishte iniciativen legjislative. Anëtarët e Këshillit shtetëror i emëronte Konsuli i pare. Në kompetencën e tyre ishte shqyrtimi i projektit të ligjit që pastaj të bartej në Tribunat që përbëhëj prej 100 anëtarëve, të cilët zgjidhëshin nga ana e Senatit nga përbërja e listes nacionale. Sipas Kushtetutës së vitit 1799, pushtetin ekzekutiv e ushtronte Konsullati, i cili përbëhëj prej 3 -Konsujve. Mandati i Konsullatit ishte 10 vjet. Ai, udhëhiqej prej Konsullit të Parë, ndërsa dy Konsujt tjerë, më që bëhëj fjalë për personalitetin e Bonapartës, funksionet e tyre prej Konsulli, pothuajse tërësisht i kishin shkrirë në funksione këshilldhënëse. Me 1802 Bonaparta bënë një hap më tëpër në drejtim të forcimit të pushtetit të tij. Ai si përfaqësues i Republikës franceze zgjidhet në funksion të përjetshëm me plebishit.

REVOLUCIONI I VITIT 1848-REPUBLIKA E DYTE FRANCEZEKuvendi Kushtetues francez (constituanta) pas shqyrtimeve disa muajshe, me 4 nentor 1848 miratoi Kushtetutën e re franceze. Me këtë Kushtetutë Franca u shpall Republikë dhe kjo sipas një rendi të krijuar tani është Republika e Dytë franceze. Kjo Kushtetutë parashihte ndërtimin e Republikës unike, demokratike dhe të pandashme, në shiqim të pare ashtu siç parashihte edhe Kushtetuta e Montaniarit e vitit 1793. Me Kushtetutën e vitit 1848 parashihej së Republika franceze duhej të këtë mbeshtetjen e saj në tri parime themelore: në liri, barazi dhe vëllazëri, ndërsa si mbeshtetje themelore do të këtë përkushtimin ndaj familjës, ndaj punës, ndaj pronës dhe rendit shoqëror. Kjo Kushtetutë ishte e mbeshtetur edhe në parimin dubel të : sovranitetit të popullit dhe të ndarjes së pushtetëve. Po ashtu parashihte që pushteti legjislativ ti takojë një Asambleje unike e ndërtuar prej 750 Deputetëve, të zgjedhur në vota të drejtpërdrejta dhe me mandat 3 vjeçar. Pushteti ekzekutiv duhet ti takojë Kryetarit të Republikës, i cili zgjidhet po ashtu në zgjedhjet e drejtpërdrejta me mandat 4 vjeçar. Po ashtu parashihej një kufizim reciprok i funksionit të


https://www.facebook.com/ajax/report.php?content_type=8&cid=1369&rid=2147483647&cid2=130969620275586&h=AfjHDQxX7okGEJyI&ref=nf


Kryetarit, ku pa nënshkrimin edhe të ministrit të sektorit përkatës nuk do të jetë valid asnjë akt.

REPUBLIKA E TRETE FRANCEZERepublika e tretë franceze u proklamua me 4 shtator 1870, kur në Francë ekzistonte një krizë e thellë pas disfatave të shumta kunder Prusisë dhe kapitullimit të saj, si dhe kryengritjet e proletariatit parisien brenda Francës. Pas shumë mospajtimeve të partive politike në vitin 1875 u nxorën ligjet themelore kushtetuese me të cilat u përcaktua rendi i ri francez. Këto ligje ishin: Ligji mbi organizimin e pushtetit, Ligji mbi organizimin e Senatit, Ligji mbi marrëdhëniet reciproke të organeve të pushtetit, Ligji mbi zgjedhjen e Senatit e edhe të Kuvendit të Deputeteve. Me aktet kushtetuese të vitit 1875 në Francë, për këtë periudhë stabilizohet Republika Parlamentare Kushtetuese nga e cila do të rezultoj një parlamentarizem demokratik. Sipas këtyre akteve parashihet ndarja e pushteteve në atë Legjislativ-Parlamenti, Ekzekutiv-Kryetari i Republikës me ministra dhe në atë Gjyqësor-në organët e Gjyqësisë së pavarur. Parlamenti francez (Asambleja) sipas kësaj kushtetute do ti këtë dy dhoma: Senatin dhe Dhomën e Deputetëve. Anëtarët e Senatit zgjedheshin në një proces dyshkallëshmërie, së par senatoret zgjedheshin nga kolegjiume zgjedhore që përbëheshin prej organeve lokale të pushtetit dhe ku zakonisht bënin pjesë aristokracia e lartë borgjeze. Në këtë process zgjedheshin 225 senatorë, ndërsa 75 të tjerë zgjidheshin nga ana e Asamblesë popullore me mandat të përjetshëm. Dhoma e Deputetëve zgjidhej me vota të drejtpërdrejta, dhe kishte 600 deputet. Të dy dhomat në parim kishin pushtet të njëllojtë; iniciativën për bërjën e ligjeve. Senati ishte më i priviligjuar, që vërehej në mundësinë e transformimit të tij edhe në Gjykatë të lartë të drejtësisë për të gjykuar rastet e atentatëve kunder sigurisë së shtetit ose edhe aktet e përgjegjësisë së Kryetarit të Republikës dhe të ministrave. Pushtetin ekzekutiv e kishte Kryetari i Republikës dhe ministrat. Kryetari i Republikës zgjedhet në takimin e përbashkët të të dy dhomave të Asamblesë nacionale për mandat kohor prej 7 vitesh. Kryetari ka pushtet për të dhënë iniciativën legjislative dhe të drejtën e vetos suspenzive ndaj ligjeve të votuara në Asamble. Kryetari bënte nominimin e ministrave, nga shumica parlamentare, të cilët edhe përgjigjen para tij. Ministrat si të tillë përbënin një organizëm kolektiv: Kabinetin ministror. Republika e katërt franceze zgjat nga viti 1940-1958, dhe përafërsisht ka karakteristika të njëjta me Republikën e tretë. Me 27 tetor 1946 miratohet Kushtetuta e Republikës së katërt franceze cila si e tillë do të modifikohet edhe një here në vitin1954 pas reformave kushtetuese që do të ndodhin në ketë shtet.

Documents

Historia e shtetit dhe e së drejtës është shkencë shoqrore sepse merrët me studimin e fenomeneve shoqërore siq janë