Historia i zasady postępowania honorowego na przykładzie

M�� M. W��

Historia i zasady postêpowania honorowegona przyk³adzie polskich kodeksów honorowych

Existimatio est status illaesae dignitatis�

Justynian

Celem niniejszego szkicu nie jest wnikliwe omówienie problematyki postêpo-wañ honorowych, która zas³uguje na rzetelne opracowanie znacznie przekra-czaj¹ce ramy objêtoœciowe artyku³u. Zadaniem, jakie postawi³ sobie autor, jestsprostowanie najczêstszych b³êdów i niesprawiedliwych ocen, w jakie obfituj¹opracowania traktuj¹ce o postêpowaniach honorowych, z zasady szcz¹tkowe lubnierzetelne, a tak¿e przybli¿enie podstawowych pojêæ i instytucji zwi¹zanychz tym szczególnym sposobem rozwi¹zywania konfliktów.

Przystêpuj¹c do omówienia zagadnieñ postêpowania honorowego, nale¿yrozpocz¹æ od obalenia kilku z niezliczonej liczby stereotypów, jakie naros³y wokó³tego tematu. Ich przyczyna le¿y w b³êdach i uogólnieniach oraz œwiadomych za-biegach czynionych przez autorów – nastawionych negatywnie lub zwyczajnieniedostatecznie znaj¹cych opisywan¹ materiê.

Sprawy honorowe zwyk³o siê dzisiaj uto¿samiaæ z pojedynkiem, uwa¿aj¹c, ¿ejest on obowi¹zkowym fina³em ka¿dego sporu na tle honorowym. Prawd¹ jest, ¿ewiele spraw wynik³ych z obrazy honoru koñczy³o siê dawniej pojedynkiem. Niejest i nie by³ to jednak jedyny, ale jeden z wielu œrodków za³atwienia sporu, stoso-wany z czasem ju¿ tylko w sytuacjach, kiedy obraza nale¿a³a do najciê¿szych –dotyczy³a czci kobiety, rodziny i Ojczyzny, obrazy czynnej lub najciê¿szychobelg. Zdecydowana wiêkszoœæ zatargów na tle honorowym nie wymaga³a siêga-nia po broñ (l¿ejsze uchybienie) lub wrêcz nie mog³a do pojedynku prowadziæ,z racji zadeklarowanego „antyduelanctwa” (nieuznawania pojedynków) przezjedn¹ lub obie strony sporu. Najstarsze zapiski i regulacje dotycz¹ce spraw hono-rowych rzeczywiœcie traktowa³y pojedynek jako orê¿n¹ obronê honoru, czy te¿

Disputatio – Tom IX – „Oblicza konfliktów” 9

� 6� �� $�� #� �� #�� 5� � G� � �� $�� 8�� &�� 4��

� �� 5� �� 9�� +�� 1C�'-�1�':�

formê zadoœæuczynienia�. Mo¿na wiêc stwierdziæ, i¿ postêpowanie honorowewywodzi siê z instytucji pojedynku, ale nale¿y pamiêtaæ, ¿e z up³ywem czasupodlega³o zmianom. Coraz powszechniej zaczêto uznawaæ alternatywne formydochodzenia zadoœæuczynienia. Ros³o grono zwolenników wykluczenia poje-dynków w ogóle, przy zachowaniu alternatywnych œrodków satysfakcji honoro-wej dla obra¿onego. Sprzeciw wobec rozstrzygania spraw honorowych z broni¹w rêku cechowa³ stanowisko przede wszystkim Koœcio³a katolickiego, którynak³ada³ na wszystkich uczestników pojedynku ekskomunikê. W sukursKoœcio³owi przysz³o wkrótce pañstwo, które powszechnie kara³o pojedynki, jakokwalifikowan¹ formê przestêpstwa. Z czasem pojawi³y siê kodeksy honorowewykluczaj¹ce zbrojne dochodzenie satysfakcji honorowej, a do g³ównych zadañsekundantów zaliczono dzia³anie w celu unikniêcia pojedynku w drodze nego-cjacji i polubownego za³atwienia sporu. Pojedynki, które od stuleci rozpala³y wy-obraŸniê ludzi, sta³y siê najchêtniej opisywanym elementem postêpowañhonorowych, co spowodowa³o, ¿e zosta³y one uznane za ich nieod³¹czny ele-ment. W niniejszym szkicu do minimum ograniczê w¹tek pojedynków, aby niepowielaæ jak¿e szkodliwego stereotypu. Zainteresowanych odsy³am do literatu-ry, ufaj¹c, ¿e poczynione zastrze¿enia uczyni¹ czytelników bardziej wyczulonymina uproszczenia i uogólnienia�.

Drugim ze stereotypów jest z³a opinia kodeksów honorowych, które uczynio-no swoist¹ instrukcj¹ obs³ugi do zabijania, przydatn¹ ró¿nej maœci awanturni-kom, z byle powodu siêgaj¹cym po owe kodeksy, aby daæ upust wybuja³emutemperamentowi, wyzywaj¹c na pojedynek i okaleczaj¹c lub morduj¹c z zimn¹krwi¹ niewinne ofiary. Grono krytyków kodeksów honorowych by³o i jest liczne.Oœmieszane, potêpiane lub podnoszone do rangi czystego z³a przelanego napapier, kodeksy sta³y siê symbolem szkodliwego i niebezpiecznego wstecznictwai wybuja³ej mi³oœci w³asnej, prowadz¹cej na ogó³ do tragedii. Na paradoks zakra-wa fakt, i¿ z jednej strony wiêkszoœæ kodeksów duelanckich (dopuszczaj¹cych

10 Disputatio – Tom IX – „Oblicza konfliktów”

Marcin M. Wiszowaty

� $��H ��%�� %� � � 7 �� "�� *��H ��5��%�� %�� 7 �� H � �� *�� 5� �� /��%��7�� *�� 5�� I �� H �� H �� /��%�� 7�� <�� %� �� 5� �� I 5� <� �� 98� "�� F��5�� '??3� � ',3I',A:� J��H 5��%7��5� �� *�� $��H��<�� 7� � �� 5�� ( � ��5� �� %7�� %�� %��

� +� �� 5�� <� �� $�� * �� 7 �� 7%�� D �� ;�� $��'?3.K F� �� $��'?A3 ��8� "�� :�$��<� �� <� �� *�� D !� �� !" #"$$%&� L#�� M ,CCA� �� . �� L�� M ,CC?� �� 'I,�

pojedynek) poœwiêca im jedynie czêœæ swojej treœci, wcale nie najszersz¹; z dru-giej strony, wiêkszoœæ kodeksów albo przewiduje honorowe za³atwienie sporubez uciekania siê do pojedynku, albo te¿ w ogóle go wyklucza.

Trzecim, najczêœciej spotykanym stereotypem, jest proste skojarzenie kodek-su honorowego z tzw. kodeksem Boziewicza, czyli Polskim Kodeksem Honorowym,og³oszonym drukiem w 1919 r. przez W³adys³awa Boziewicza. Nie by³ to jedynykodeks, jaki opublikowano, a co wa¿niejsze – jakiego u¿ywano w Polsce. Jego po-pularnoœæ (spowodowana g³ównie wysokoœci¹ nak³adu kolejnych 8 edycji) nieidzie niestety w parze z jakoœci¹. Uchodzi za najgorszy pod wzglêdem meryto-rycznym i formalnym kodeks polski. Sam autor by³ tego œwiadomy, czemu da³dowód w przedmowie do Ogólnych zasad postêpowania honorowego, poprawionejwersji kodeksu z 1927 r. Szkoda, ¿e w³aœnie s³aby kodeks Boziewicza jest dzisiajg³ównym, a w³aœciwie jedynym, przedmiotem analiz. Nierzadko s³uszna krytykasamego kodeksu, po nieuprawnionym uogólnieniu, staje siê, ju¿ nies³usznie,krytyk¹ ca³ego zagadnienia postêpowañ honorowych.

Na koniec s³ów kilka na temat sekundantów i wyzwañ. Zapewne za spraw¹filmów spod znaku „p³aszcza i szpady” i ró¿nych ba³amutnych pozycji beletrysty-cznych, sekundanta uwa¿a siê za osobê, której rola ogranicza siê do sprawdzeniai nabicia pistoletów na placu pojedynkowym. G³ównym powodem w¹tpliwej ja-koœci s³awy sekundantów jest oczywiœcie ignorancja niepozwalaj¹ca zrozumieæ,i¿ rola sekundanta, czyli zastêpcy w sprawach honorowych, jest zupe³nie inna i naogó³ nie ma z pojedynkiem nic wspólnego. Wiele pojedynków nigdy nie dosz³odo skutku w³aœnie dziêki szerokiej wiedzy, empatii, odpowiedzialnoœci i umiejêt-noœciom negocjacyjnym sekundantów. Osobny problem to instytucja „wyzwa-nia”. Niezliczone sceny, które wros³y g³êboko w powszechn¹ œwiadomoœæ,pokazuj¹ rzekomo obowi¹zkowe uderzenie w twarz obra¿aj¹cego (jako typowewyzwanie na pojedynek) – d³oni¹ lub rêkawiczk¹, rzucanie rêkawiczki pod nogii tym podobne, komiczne, absurdalne lub zwyczajnie haniebne zachowania.Trudno wyjaœniæ Ÿród³o tych nonsensownych stereotypów inaczej ni¿ wyraŸn¹chêci¹ ich autorów do oœmieszenia instytucji honoru i zerwania z jedn¹ z kluczo-wych tradycji kultury europejskiej.

Waga, jak¹ do spraw honoru przywi¹zuje spo³eczeñstwo, jest jednym z kryte-riów oceny poziomu jego kultury oraz zasad moralnych. Zanik postêpowañ ho-norowych nie jest bowiem niestety dowodem braku powodów ich inicjowania,ale najczêœciej wynikiem upadku obyczajów. Osoba ceni¹ca dobre imiê, swojei swoich najbli¿szych tudzie¿ osób szczególnie nara¿onych na zachowania nie-godne – kobiet, osób ni¿ej stoj¹cych w hierarchii spo³ecznej – pozostawiona jestbez mo¿liwoœci cywilizowanej, godnej obrony naruszonej czci lub zmuszona douciekania siê do oficjalnej drogi s¹dowej. Jeœli droga s¹dowa nie wchodzi w rachu-bê, sprawê na ogó³ pozostawia siê do za³atwienia zgodnie z istniej¹cymi zwycza-jami. Dochodzi zazwyczaj do zerwania wszelkich stosunków, bezlitosnej,


Historia i zasady postê�� '��

oszczerczej obmowy lub ordynarnej, karczemnej awantury�. Nierzadko obrazaprowadzi do gorsz¹cych rêkoczynów, napaœci czy zemsty, nakrêcaj¹c sprê¿ynêniekoñcz¹cej siê przemocy i gniewu.

Powodem pojawienia siê pierwszych kodeksów honorowych (I po³. XIX w.)by³a potrzeba spisania zasad zwyczajowych dotycz¹cych kulturalnego rozstrzy-gania sporów. Kolejne opracowania powstawa³y przede wszystkim w celukorekty b³êdów poczynionych przez wczeœniejszych autorów. Czêœæ nowszychkodeksów stara³a siê liberalizowaæ zasady postêpowania honorowego w duchuwspó³czesnoœci. Wraz z pierwszymi próbami kodyfikacji pojawi³a siê ich krytyka,potêpiaj¹ca wszelkie nowinki i odstêpstwa od zasad odwiecznych. Atakowanonawet same kodeksy, uznaj¹c za dowód upadku obyczajów koniecznoœæ spisy-wania spraw tak oczywistych, jak regu³y honorowe. Jak¿e smutniejszym dowo-dem tego upadku jest dzisiaj fakt nieomal zupe³nego odejœcia od stosowania regu³honorowych w codziennym ¿yciu i brak znajomoœci chocia¿by podstawowychjego zasad, o kodeksach nie wspominaj¹c.

Opracowania traktuj¹ce o historii postêpowania honorowego na ogó³ odwo³uj¹siê do historii pojedynków jako legalnego sposóbu dochodzenia swoich racji przeds¹dem. Dla poparcia tej tezy przywo³uje siê tzw. Ordalia, zwane „s¹dami bo¿ymi”,czyli próby, które mia³y – za spraw¹ udzia³u czynnika nadprzyrodzonego – do-prowadziæ do rozstrzygniêcia sporu lub ukarania winnego. Wœród licznych od-mian ordaliów istnia³ tzw. „œwiêty bój”, czyli – u¿ywaj¹c póŸniejszej terminologii –pojedynek oskar¿yciela i oskar¿onego, stosowany w sytuacji patowej, kiedy s¹dnie by³ w stanie inaczej rozstrzygn¹æ sporu. Zwyciêzca dowodzi³ swojej racji,a pokonany uznawany by³ za winnego. Nies³usznie za pomys³odawcê Ordaliówuwa¿a siê Koœció³ katolicki, który jedynie zaakceptowa³ o wiele starsz¹, pogañsk¹praktykê, uznaj¹c j¹ za przydatn¹�. Ponadto wczeœnie, bo ju¿ w XIII w., Koœció³ za-kaza³ stosowania ordaliów, dostrzegaj¹c, ¿e ze œrodka stosowanego w ostateczno-œci, w braku jednoznacznych dowodów, przerodzi³y siê one w zastêpczy œrodekdowodowy, stosowany chêtnie przez s¹dy dla skrócenia postêpowania i redukcjiw³asnych obowi¹zków œledczych�. Zakaz okaza³ siê nieskuteczny, co spowodo-wa³o kolejne papieskie edykty, a¿ po XX-wieczne przepisy kodeksu kanoniczne-go przewiduj¹ce dla wszystkich uczestników pojedynku – ekskomunikê�.


Marcin M. Wiszowaty

� 8� �� ( $�� '?-,� � G 9� ��:�� F�� )�� *�� +!,( $�� '?13� � -11�� /�� #�� +� ��5� GN � ','1 �� (�� #�*

�� <� 9;� �� ( �� -�.�� L�<��7 $��M ,CC?� �� '� � -?:�� %�� 5� �� 7�� L7�� %�M �� % � GO �� G� =� ��%��

� <�� (�� 4��5�� OG 9�� '-3-:� �<P�� *��%�� <� �� ONG �� % 2 ��%�� 9�� F� �� ( � 'AI,C:� �� '?'3 �� ,-1' �� <�� <� �� *�� <� ��7�� /�� 5�� 5�� %� ��7%�� 7 ��H �� 5�� %� +�� OGGG � 'A'? �� 9�� ;�� '.:�

W Polsce „bo¿e boje” cieszy³y siê spor¹ popularnoœci¹. By³y podstawowymi ulubionym ordalium ju¿ w XI w. Stosowane pocz¹tkowo przez s¹dy pañstwowe(ksi¹¿êcy, kasztelañski), przeniknê³y równie¿ do s¹dów dominialnych za spraw¹przywilejów dla mo¿now³adców�. Pomimo zakazów koœcielnych do XVI w. chêt-nie i bez wzglêdu na stan spo³eczny uczestników (ch³opi u¿ywali drewnianychpa³ek jako broni�), organizowano pojedynki s¹dowe��. Prawo s¹dowe przewidy-wa³o instytucjê zastêpcy (s¹pierz), który stawa³ na ubitej ziemi w zamian za osobê,która nie mog³a przyj¹æ wyzwania (na ogó³ chodzi³o o kobiety�� lub osoby ducho-wne��). Dopiero konstytucja sejmowa z 1505 r. ograniczy³a dopuszczalnoœæ poje-dynków s¹dowych do spraw obrazy czci szlacheckiej przez szlachcica��. By³y onedopuszczalne wy³¹cznie przed s¹dem marsza³kowskim na dworze monarchy��.Zgodê na pojedynek wyra¿a³ król lub hetman, jednoczeœnie ustalaj¹c jego szcze-gó³owe warunki. Pierwsza znana tego typu zgoda, tzw. Cedu³a, pochodzi z 1511 r.i stanowi najstarszy wpisany do ksi¹g Metryki Koronnej dokument w jêzyku pol-skim. Król Zygmunt I Stary wyrazi³ w nim zgodê na pojedynek Miko³aja Smoli-kowskiego i Miko³aja Turskiego, ustalaj¹c „jak siê ka¿dy z nich ma zachowaæ przytej bitwie, co siê zbroje, broni, koni, miejsca, dnia i godziny dotyczy”��.

Zgodnie z przyjêtym za³o¿eniem, ¿e nie bêdziemy tutaj opisywali historii po-jedynków, ale zasady postêpowania honorowego sensu largo, nale¿y przerwaæw¹tek duelancki i poczyniæ pierwsze podsumowanie. Wiele zjawisk, które poja-wi³y siê w œredniowieczu, przetrwa³o do czasów interesuj¹cego nas najbardziejwieku XIX i XX w., kiedy pojawi³y siê pierwsze polskie kodeksy honorowe. Przedewszystkim chodzi o zasadê ograniczaj¹c¹ „s¹dy bo¿e”, a w praktyce pojedynkis¹dowe, do spraw obrazy czci tylko szlacheckiej, jak równie¿ o koniecznoœæwystawienia zastêpcy przez kobiety i duchownych, wreszcie – o stosowanie poje-



� �� F�� )�� *��( � -11�� $ �� <%�� <� � �� %�� <� �� *

��7�� %�� 5� �� 6�� %�* �� 9�� F��F� +�� )�� ( $�� '??.� � '3-:� ��7 �� 9�� <�:� � <�7 �� *��%�� 7�� 0�� 9�� F�� )�� *��( � -12:�

�� '-?A �� 4�� 6� �� %�� < �� 7 ��< ��7 ��5�9'-?A ��:� �� %�� 5� �� $ �� < �� <�� '- �� 5� �� 7H �� 4��*�� F�� 4�� $� �� 5�� 5�� /��%�� < ��7 �� $� �� #�<* �� 5�� 7 ��H �� "�� 4�� <�� 7� ��*�� %�� H �� 7� �� 9�� F�� ( �� '?C?� � '3-:�

�� =�� %� %� � �� H �� 7 ��%��5� �� <�� * �� 9�� F�� )�� *��( � -11I-12:�

�� ;� �� ( � -?�� F�� F� +�� ( �� '3,I'3-�� 0�� <�� 7��5� � �� 9;� �� ( � .C:�

dynku jako absolutnej ostatecznoœci. Charakterystyczne jest równie¿ oderwanieteorii od praktyki, a raczej prawa stanowionego od przyjêtych i przestrzeganychobyczajów. Chocia¿ w 1588 r. Sejm przyj¹³ konstytucjê De duelli, która bezwzglêd-nie zakazywa³a i kara³a wie¿¹ oraz grzywn¹ ka¿dego, kto na pojedynek wyzwielub wyzwanie przyjmie – nie po³o¿y³o to kresu pojedynkom. W porównaniu dokrajów zachodnich, jak Francja, W³ochy czy Niemcy, w Rzeczypospolitej szlachtarzadko siêga³a po broñ w obronie honoru. Jeœli siê tak zdarzy³o, u¿ywano szabli,a nie pistoletów. Najczêœciej jednak kierowano sprawy do s¹du lub oddawanorozjemcom, którzy doprowadzali do polubownego za³atwienia sprawy��. Mamywiêc kolejn¹ ciekawostkê: d³ug¹ w Polsce tradycjê za³atwiania spraw honoro-wych za poœrednictwem sekundantów, czyli zastêpców honorowych, bez siêga-nia po broñ.

Pierwsze europejskie kodeksy honorowe ukaza³y siê w XVIII w. Nie mia³yformy drukowanej, ale kr¹¿y³y w licznych odpisach. Za przyk³ad mo¿e pos³u¿yæpopularny wœród szlachty angielskiej zamieszkuj¹cej Irlandiê kodeks z 1777 r.��,który cieszy³ siê ogromn¹ popularnoœci¹ w Irlandii i póŸniej w USA. Za pierwszydrukowany kodeks zachodni uchodzi dzie³o hrabiego de Chatauvillard Essai surle duel z 1836 r. stworzone na potrzeby cz³onków francuskiego, elitarnego „JockeyClub de Paris”��. W tym samym roku ukaza³a siê w Londynie ksi¹¿ka A. TravelleraThe Art of Duelling opisuj¹ca zasady walki na pistolety�. Wszystkie te i podobneopracowania ³¹czy³o uto¿samienie przez ich autorów sprawy honorowej z poje-dynkiem. W³aœciwiej by³oby wiêc okreœlaæ je jako kodeksy pojedynkowe (opi-suj¹ce zasady przeprowadzenia pojedynku), ni¿ honorowe, czyli reguluj¹ceszeroko kwestie obrazy i zadoœæuczynienia. Te drugie mia³y siê dopiero pojawiæ.Nag³y urodzaj wydawnictw poœwiêconych zagadnieniom pojedynku na prze³omieXVIII i XIX w. nale¿y t³umaczyæ ówczesnymi zjawiskami spo³eczno-politycznymi.Postêpuj¹ca demokratyzacja stosunków spo³ecznych i rozwój praw cz³owieka,które stopniowo znosi³y relikty feudalnego ustroju spo³ecznego, poszerza³y gro-no osób wyposa¿onych nie tylko w godnoœæ, ale i honor. Awans spo³eczny zaspraw¹ maj¹tku lub wykszta³cenia sta³ siê udzia³em coraz wiêkszej czêœci ludnoœci.Grono nuworyszy domaga³o siê uznania swoich praw, nierzadko uciekaj¹c siê dopojedynku. Dla nich, jako nieznaj¹cych regu³ postêpowania honorowego, pisanopierwsze kodeksy. Nie bez znaczenia by³ tak¿e rozwój i dostêpnoœæ broni palnej,


Marcin M. Wiszowaty

�� )�� 7 �� <� ��%�� 0�5�� 5�� %�� Q�� 9�� ;�� ( � ''I',:�

�� /�� /�� 0�� 1�� +++ 2�� 3�� 2 �� -� �� 2 /�� 4��( /�� 5��( /�� 6��( /�� 0�� /�� ( �� -�2�� 7��

�� #�� . ��<� � ��D ��5� QB�� 5� �� *)�R S��4��5�� F��E�� %�� )�� % � 'A-? ��

� F� �� '3A�

której u¿ycie nie wymaga³o umiejêtnoœci tak wysokich jak szermierka. Skutecz-noœæ broni palnej zapewnia³a szybkie rozstrzygniêcie ka¿dego sporu.

Kolejnym z przytaczanych powodów spisywania kodeksów honorowychby³a chêæ ocalenia od zapomnienia regu³ odwiecznych, które wraz z postê-puj¹cym upadkiem obyczajów by³y zagro¿one zupe³nym zarzuceniem i w efekcie– zapomnieniem. Niebagateln¹ rolê odgrywa³o równie¿ d¹¿enie do przeciwsta-wienia siê tradycyjnym pojedynkom i kodyfikacja alternatywnych (równie¿ polu-bownych) sposobów rozstrzygania sporów honorowych.

Pierwsze polskie kodeksy honorowe, wydane w XIX w.: J. Naimskiego O poje-dynkach (Warszawa 1881 r.) oraz W. Bartoszewskiego Pojedynek, jego regu³yi przyk³ady (Lwów 1899, II wyd. 1910)�� nale¿¹ do opisanego wy¿ej nurtu, czegodowodz¹ ju¿ tytu³y obu dzie³. Obraza wymaga³a satysfakcji, a tê mo¿na by³o uzy-skaæ jedynie w drodze pojedynku. Równie¿ trzeci chronologicznie, XIX-wiecznykodeks polski: Kodeks honorowy i regu³y pojedynku (Lwów 1899 i 1913), autorstwaZygmunta A. Pomiana��, jest typowym kodeksem pojedynkowym. Jest on jednakna tle swoich poprzedników dzie³em dojrzalszym i bardziej wartoœciowym��. Domankamentów kodeksu Pomiana zalicza siê wieloznacznoœæ i nieœcis³oœæ zwro-tów u¿ywanych przez autora, które mog¹ prowadziæ do nadu¿yæ podczas postê-powania. Sam autor zapewne wyklucza³ taki obrót spraw, wierz¹c, ¿e jedynied¿entelmeni bêd¹ siêgaæ po jego kodeks. Praktyka dowiod³a wielokrotnie, ¿e by³oinaczej��. Pierwsze wydawnictwa nie zaspokoi³y potrzeby kodeksu poprawnegopod wzglêdem formalnym, którego adresatem móg³by byæ ka¿dy cz³owiek, nietylko d¿entelmen najwy¿szej klasy (ten notabene kodeksu na ogó³ nie potrzebowa³).

Pierwszym i jednoczeœnie najpopularniejszym kodeksem Polski miêdzywo-jennej by³ „Polski Kodeks Honorowy W. Boziewicza (Warszawa-Kraków 1919).W 1939 r. ukaza³o siê VIII wydanie. Warto wyjaœniæ, ¿e w 1927 r. autor napisa³Ogólne zasady postêpowania honorowego – poprawion¹ wersjê swojego kodeksu.PóŸniejsze wydania Ogólnych zasad… nosi³y ju¿ pierwotny tytu³ Polski KodeksHonorowy. W³adys³aw Boziewicz (1886-1946), prawnik, oficer wojska austriackiegoi polskiego, odpowiadaj¹c na rosn¹ce, spo³eczne zapotrzebowanie, stworzy³dzie³o obszerne, które w bardzo szczegó³owy, nieomal kazuistyczny sposób regu-



�� 0�� 7 � �� 7 �� F�� 5� 7 �� GN � N�� <�� 5�� (�� 7�� *��<� ��7�� (��

�� =�5�� 8� ��*6��5�� $�� *�� 5� 9�� '?'A:� =�� 7 ��5� �� 5� 9=�5�� : �� $� �� >� �� 9'?2A*'?'?:�� 9�� F� �� '3A �� 8� �� ( �� GG 9� ��:�

�� $�� %�� 5< ��7� �� 7 ��(��7 �� *��5�� 9!� �� ( � ,3:�

�� 8� �� <�� A � �� <�� *�� 5� �� <� �� 5��7�� * ��7�� H �� <� �%� �� 9�� OOOG:�

lowa³o kolejne stadia postêpowania honorowego. Zalet¹ kodeksu Boziewicza jestz pewnoœci¹ rozszerzenie listy sposobów udzielenia satysfakcji honorowej pozapojedynkiem, chocia¿ kodeks pozosta³ œwieckim, mêskim i pojedynkowym, tzn.nieuznaj¹cym zdolnoœci honorowej kobiet�� i duchownych oraz nieprzewi-duj¹cym w pe³ni antyduelanckiego sposobu za³atwienia ka¿dej sprawy honoro-wej. Do zas³ug Boziewicza nale¿y zaliczyæ odwagê w podjêciu siê dzie³a trudnegoi nowatorskiego. Lista wad kodeksu Boziewicza jest niestety bardzo d³uga i znacz-nie przerasta jego zalety. Kodeks jest niespójny (miejscami wrêcz sprzecznywewnêtrznie), przegadany, a przede wszystkim zawiera bardzo osobliwe posta-nowienia, jak to, które automatycznie nadaje pe³n¹ zdolnoœæ honorow¹ szlachcie,bez wzglêdu na wymagane od przedstawicieli innych grup spo³ecznych: inteli-gencjê, wykszta³cenie lub pozycjê spo³eczn¹��. Takie postanowienia ju¿ w miê-dzywojennej Polsce nie tylko tr¹ci³y anachronizmem, ale nie znajdowa³yuzasadnienia. Wœród powodów niskiej jakoœci kodeksu mo¿na wskazaæ brak do-œwiadczeñ osobistych autora w kwestii spraw honorowych��, który zapewnet³umaczy doœæ bezkrytyczne powielanie obcych wzorów. Boziewicz przyznaje, ¿episz¹c pracê opiera³ siê na kodeksie w³oskim Gelli’ego�� co do wytycznych orazniemieckich: F. von Bolgara�� i Kühlbachera,, czy w³oskim Barbasettiego – co dosystematyki�. Autor t³umaczy³ to spostrze¿eniem, ¿e z braku rodzimych odpo-wiedników, w Polsce u¿ywano kodeksów obcych, w³aœnie w³oskich i niemiec-kich. Boziewicz ostro krytykowa³ pierwsze polskie opracowania tej materii.W swoim dziele widzia³ próbê wype³nienia luki w polskiej literaturze traktuj¹cejo sprawach honorowych. Paradoksalnie, swój cel osi¹gn¹³. Jego kodeks pobi³ re-kordy wysokoœci nak³adu i liczby wznowieñ, a dzisiaj jest powszechnie uwa¿anyza jedyne tego typu polskie wydawnictwo. Boziewicz zyska³ wielk¹ popularnoœæw krêgach wojskowych�� i akademickich, gdzie jego kodeks stopniowo wypiera³dot¹d panuj¹c¹ kodyfikacjê Pomiana. By³ np. oficjalnym kodeksem honorowymwiêkszoœci akademickich korporacji ¿ydowskich w II RP��. Nies³abn¹c¹ popular-


Marcin M. Wiszowaty

�� 0� �%��H � �� <�� #�� 7� � ��7 �� L�� M� � ��% �� 5� �� 7�$ �� 7�� 9�7%� �� :�

�� 7 � � �� <� �� #�� F�� #�� 8� �� *��5�� NINGGG:�

�� 6� ��5�� ;�� <�� (��5� 7�� 5� � '?,- �� 7�7 �� F��*�� %�� 5� �� 9�� ;�� ,,:�

�� 4�Q� +�E�� 4� �� 8�-��2�� 9�� 5��( 1�� 7�� '?'-�

�� >�� E�� F� 5T�� F�� 'AAC�� $� F�� ( $��I#��<� '?'?� � 3�� =�� 1�� 2�� !":;"< 9�� :� �� -� �� GN� � 1C�� 6� �� =�� 1�� %!%# !:!( >6�� 0��M �� -� $��*

�� ,CC,� � 3 9��D !� �� ,A:�

noœæ Boziewicza w Polsce po 1989 r. mo¿na t³umaczyæ tak¿e kwestiami technicz-nymi – ukaza³y siê co najmniej 3 wznowienia V wydania kodeksu (1989, 1990,1999), przy czym – z wyj¹tkiem jeszcze jednego, wydanego w ma³ym nak³adziereprintu Harcerskiego Kodeksu Honorowego z 2008 r. (najlepszy kodeks antyduelan-cki II RP) – nie ukaza³a siê reedycja ¿adnego podobnego wydawnictwa. Nale¿yubolewaæ, ¿e w³aœnie kodeks Boziewicza, najs³abszy z polskich wydawnictwtraktuj¹cych o postêpowaniu honorowym, pozosta³ najpopularniejszym kodek-sem honorowym w Polsce.

Mankamenty kodeksu Boziewicza spowodowa³y podjêcie prac nad nowymiredakcjami regu³ postêpowania honorowego. Wkrótce opublikowano dwie kolej-ne prace. W 1924 r. w Warszawie ukaza³ siê Kodeks Honorowy autorstwa E. Krze-mieniewskiego i T. Zamoyskiego��. Obaj autorzy, filistrzy korporacji akademickiej„Arkonia”, posiadali bogate doœwiadczenie w prowadzeniu spraw honorowych.¯artobliwie t³umaczyli genezê swojego kodeksu. Zauwa¿yli, ¿e coraz wiêcej cza-su zajmowa³o im pe³nienie roli sekundantów lub arbitrów w postêpowaniachhonorowych, co by³o trudne do pogodzenia ze studiami i sta³o siê wyj¹tkowouci¹¿liwe po ich ukoñczeniu, na progu kariery zawodowej. Postanowili wiêc na-pisaæ kodeks, opieraj¹c siê na w³asnych doœwiadczeniach��. Kodeks jest zdecydo-wanie lepszy pod wzglêdem merytorycznym i formalnym od pracy Boziewicza,a do tego stanowi pierwsz¹ w Polsce próbê regulacji spraw honorowych z punktuwidzenia antyduelanta, czyli bez uciekania siê do pojedynku. Nale¿y zastrzec, ¿epróba ta nie wypad³a do koñca pomyœlnie, bowiem i tak obraza najciê¿sza (III sto-pnia) wymaga wedle kodeksu pojedynku, a w razie jego odmowy z powodówideowych (antyduelanctwo) powoduje spisanie protoko³u jednostronnego, cooznacza uznanie niehonorowoœci odmawiaj¹cego. Kodeks nie uchroni³ siê odnieœcis³oœci i potkniêæ formalnych��.

Opublikowanie w 1925 r. pozycji pt. Harcerski Kodeks Honorowy. Zasady postêpo-wania w sprawach honorowych wykluczaj¹ce pojedynek (dalej: HKH) by³o wydarze-niem bez precedensu. Nawet krytycy jego niektórych postanowieñ, ewidentniezrywaj¹cych z pojedynkow¹, a nawet mêsk¹ tradycj¹ (kodeks w pe³ni przydawa³zdolnoœæ honorow¹ kobietom), zgodnie podkreœlali wysoki poziom formalny,spójnoœæ i konsekwencjê oraz skromn¹ objêtoœæ, która w wypadku regu³ honoro-wych jest zalet¹. Wad¹ kodeksu jest jego wy³¹cznie antyduelancki charakter, cowyklucza zastosowanie do sporu miêdzy duelantem i antyduelantem. W spra-wach honorowych wynik³ych miêdzy stronami nie uznaj¹cymi pojedynku jest tokodeks najlepszy. Kluczow¹ instytucj¹ wedle HKH jest s¹d honorowy, który nie



�� #�� , �� '?-A �� F�� %�� 8�� <��% �� <�� =�� 7 �� 5�� F� $��**6��5��5��

�� ;��( �� ,.�� $ �� <� �� 8� �� NGGGIO�

tylko rozstrzyga w¹tpliwoœci dotycz¹ce honorowoœci stron (typowe, a wrêcz jedynejego zadanie w kodeksach duelanckich), ale tak¿e decyduje o zaistnieniu obrazyi wyrokuje na temat rodzaju zadoœæuczynienia. Na mocy uchwa³ IV Zjazdu Wal-nego Zwi¹zku Harcerstwa Polskiego oraz Naczelnej Rady Harcerskiej, z dniem 25kwietnia 1925 r. HKH sta³ siê obowi¹zuj¹cy dla wszystkich cz³onków ZHP��.

Równie¿ w 1925 r. zosta³ opublikowany Kodeks honorowy. Za³atwienie spraw hono-rowych na drodze pokojowej pióra Zdzis³awa Konwerskiego, filistra korporacji akade-mickiej „Zawisza Czarny”. Autor, powodowany oburzeniem po œmierci w poje-dynku comilitona £ebiñskiego z poznañskiej korporacji Baltia, napisa³ faktyczniepierwszy, zupe³nie antyduelancki kodeks, który jednak przeszed³ bez echa��.

Kodeks harcerski sta³ siê inspiracj¹ dla Powszechnego Kodeksu Honorowegoopublikowanego w 1930 r. przez Jana Gumiñskiego, Prezesa Ligi Reformy Postê-powania Honorowego. Celem kodeksu by³o upowszechnienie antyduelanckichpostêpowañ honorowych w spo³eczeñstwie oraz maksymalne uproszczeniezasad (kodeks liczy 36 artyku³ów, dla porównania – kodeks Boziewicza: 404 arty-ku³y). Do Ligi, skupiaj¹cej g³ównie inteligencjê o orientacji lewicowej, nale¿a³y or-ganizacje, takie jak: Klub Polityczny Kobiet Postêpowych czy Zwi¹zek Kobietpracuj¹cych w Handlu i Biurowoœci. Patronem organizacji by³ Pierwszy PrezesS¹du Najwy¿szego L. Supiñski. Wœród jej cz³onków lub protektorów mo¿nawskazaæ pisarzy: Zofiê Na³kowsk¹ czy Andrzeja Struga��. Kodeks wyraŸnie wzo-rowany na HKH, niestety stoi na o wiele ni¿szym poziomie. Nie sprosta³ pok³ada-nym w nim nadziejom��, uzyskuj¹c przy tym spore grono krytyków, na czelez J. Sas-Wis³ockim i A. Malatyñskim – autorami znacznie lepszych opracowañ�.

W 1930 r. w Poznaniu zosta³ opublikowany Nowy Kodeks Honorowy pióraStanis³awa M. Goraya. Dzie³o przyjêto bardzo pozytywnie w œrodowisku konser-watywnym Wielkopolski, wœród oficerów armii, ziemian, filistrów korporacjiakademickich i dzia³aczy samorz¹dowych. Jednym z g³ównych problemów, jakiepragn¹³ rozwi¹zaæ autor, by³a przewlek³oœæ postêpowañ. Sposobem na jej elimi-nacjê mia³o byæ skrócenie kodeksu do absolutnego minimum. Autor zaprezento-wa³ równie¿ krytyczny stosunek do pojedynków, które uznawa³, ale pragn¹³jak najbardziej ograniczyæ��. W efekcie, w kodeksie Goraya pojawi³ siê § 17,który dopuszcza mo¿liwoœæ „odmówienia pojedynku ze wzglêdów ideowych”.


Marcin M. Wiszowaty

�� ;�� 0� =�� '. � �� ,1 GN '?,1�� 8� "�� .,�� 4�� )��( $�� '?-C� � ''I',� '1�� )�� =� �� 9?� ��

�� L#�� <��M '?-C� �� ,'� � ,:� 8� �� P�� * � �� <�� 5� ��5� �� %� �� 5��%�� 7 �� 5�� <��7��5� � ��*�� %�� 4��5� � �� %� � �� 9�� #�:� �� %�� 7 ��

� =�� !� �� ( � ,? � 8� �� ( �� ( � ONGIOGO�� 4�� ?�� '?-C� � 'C 9�� :�

K.H. Rostworowski, autor przedmowy, uwa¿a³ ten przepis za najwiêkszy walorkodeksu, umo¿liwiaj¹cy ka¿demu katolikowi pogodzenie wymogów wiary z wy-mogami honoru��. Kodeks Goraya zas³uguje na wysok¹ ocenê zarówno w uzna-niu piêknej polszczyzny i erudycji autora, który ubogaci³ swoje dzie³o licznymicytatami z literatury, jak równie¿ za stworzenie kodeksu poprawnego pod wzglê-dem formalnym. Id¹c szlakiem wytyczonym przez kodeks Krzemieniewskiegoi Zamoyskiego (przede wszystkim w sferze uznawania antyduelanckiego roz-strzygniêcia sporu), Goray stworzy³ kodeks lepszy od dzie³ wymienionych auto-rów, a przy tym pozosta³ na konserwatywnych pozycjach w kwestii uznawaniapojedynku oraz mêskiego i œwieckiego charakteru spraw honorowych.

Rok 1932 jest dat¹ publikacji ma³o znanego: Kodeksu postêpowania honorowegoAntoniego Malatyñskiego – prawnika, filistra warszawskiej korporacji akademic-kiej „Argonauta”. Pierwszych 40 stron kodeksu stanowi rzetelny opis wszystkichdotychczas opublikowanych w Polsce opracowañ na rzeczony temat. Ju¿ samwstêp do kodeksu zas³uguje na najwy¿sz¹ ocenê. Autor nie stroni od s³ów krytykipod adresem wszystkich poprzedników. Jest to jednak krytyka konstruktywnai wywa¿ona. Malatyñski stoi na stanowisku, ¿e dobry kodeks to kodeks pe³ny, po-prawny pod wzglêdem konstrukcyjnym, a wiêc wolny od wewnêtrznych sprze-cznoœci i wieloznacznych sformu³owañ, które mog¹ byæ dla nieetycznychsekundantów polem do licznych nadu¿yæ, na niekorzyœæ drugiej strony. Szcze-gólnie ciekawa jest argumentacja autora dotycz¹ca praw honorowych kobiet��.Malatyñski jest, podobnie jak Goray, przeciwnikiem pojedynku, ale uznaje jegowagê i znaczenie dla spraw honorowych. Kodeks Malatyñskiego w zgodnej opi-nii znawców jest jednym z najlepszych, jeœli nie najlepszym kodeksem honoro-wym miêdzywojnia. Niestety by³ i pozosta³ ma³o znany, co minimalizuje jegoznaczenie.

W roku 1933 r. ukaza³ siê Akademicki Kodeks Honorowy Juliusza Sas-Wis³ockiego,wybitnego adwokata�� oraz filistra krakowskiej korporacji akademickiej „Palestra”.Kodeks powsta³ w reakcji na zapotrzebowanie œrodowiska korporacyjnego wyra-¿one uchwa³¹ Zwi¹zku Polskich Korporacji Akademickich (ZPK!A) z 1932 r. Pracenad ogólnokorporacyjnym kodeksem trwa³y od zarania ZPK!A, czyli od 1921 r.Nie przeszkodzi³o to korporacjom w uznawaniu okreœlonych kodeksów zaw³aœciwe w sprawach ich postêpowañ honorowych, przede wszystkim najpopu-larniejszych wœród korporantów kodeksów Pomiana i Boziewicza. AKH by³ jedy-nie propozycj¹ autorsk¹ i ostatecznie nie uzyska³ statusu oficjalnego kodeksukorporanckiego, a jednak jego popularnoœæ ros³a, decyduj¹c o stopniowej rezyg-nacji przez czêœæ korporacji z u¿ywania innych kodeksów. Nale¿y pamiêtaæ, ¿e



�� #�� ;� �� ( U�DV �� 4�� 3�� =�� 5< �� OOGN�� $�� D #� $��*��1�� @�� 0��A��'�� A :$ ��

B�� L�� M ,CC-� �� ''I',�

w skali ca³ego miêdzywojennego œrodowiska korporanckiego, licz¹cego ponad200 korporacji we wszystkich oœrodkach akademickich Polski miêdzywojennej,ca³kowitej zgodnoœci co do nieodzownoœci postêpowañ honorowych towarzy-szy³o ogromne zró¿nicowanie pogl¹dów na temat pojedynków. Czêœæ korporacjiokreœla³a siê jako duelanckie, czêœæ tolerowa³a antyduelantów w swoich szeregach,podczas gdy wiele korporacji deklarowa³o swój zdecydowany sprzeciw wobec in-stytucji pojedynku. Prawdopodobnie z tego powodu, kodeks Sas-Wis³ockiego, do-puszczaj¹cy dwojakie za³atwienie sporu honorowego, odwo³u- j¹cy siê do prawazwyczajowego i przewiduj¹cy dyspozytywnoœæ przepisów, cieszy³ siê ogromn¹popularnoœci¹ wœród niema³ego grona korporantów – od studentów po zas³u¿o-nych filistrów (absolwentów studiów) nale¿¹cych do elity intelektualnej przed-wojennej Polski��. Nale¿y dodaæ, ¿e Akademicki Kodeks Honorowy stoi nabardzo wysokim poziomie pod wzglêdem formalnym i merytorycznym.

W roku 1935, nak³adem w³asnym autora ukaza³y siê Zasady postêpowania hono-rowego Janusza Skarbek-Micha³owskiego. Jak siê dowiadujemy ze s³ów wstêpu,opracowanie powsta³o w reakcji na wydany rozporz¹dzeniem Prezydenta RPStatut oficerskich s¹dów honorowych��. Autor postanowi³ wykorzystaæ swoje do-œwiadczenia w pe³nieniu funkcji sekundanta i arbitra w sprawach honorowych,aby zapewniæ nale¿yty przebieg postêpowaniom, w których stronami s¹: cywili oficer��. Zdaniem Skarbek-Micha³owskiego, dostêpne kodeksy, za spraw¹ luki wad redakcyjnych, nie daj¹ gwarancji przeprowadzenia opisanego postêpowa-nia w sposób nale¿yty��. Co ciekawe, autor dopuszcza w Zasadach… dochodzeniezadoœæuczynienia w sposób orê¿ny, chocia¿ czyni to w sposób marginalny (zob.art. 84 i 93), sk³adaj¹c w rêce „kierownika walki” ustalenie szczegó³owych „prawi-de³ walki” (art. 207-225). Uznaje w pe³ni prawa antyduelantów, zakazuj¹c wyzy-wania ich na pojedynek przez duelantów (art. 61). Kluczow¹ rolê przydaje s¹domarbitra¿owym, honorowym i rozjemczym.

Na tym koñczy siê lista polskich kodeksów honorowych XIX i XX wieku��. Niejest ich wiele, co spowodowane by³o zarówno stosunkowo krótkim okresem miê-dzywojennej niepodleg³oœci Polski, jak równie¿ realiami ponownej okupacji po1944 r., kiedy oficjalnie panuj¹ca ideologia nie sprzyja³a honorowi w ogóle, niemówi¹c o postêpowaniach honorowych kojarzonych ze znienawidzonymi elita-mi – inteligencj¹, arystokracj¹ czy ziemiañstwem.

¯adne z opracowañ nie zaskarbi³o sobie pozytywnej opinii wszystkich œrodo-wisk zaanga¿owanych w dyskusjê na temat optymalnej kodyfikacji postêpowa-


Marcin M. Wiszowaty

�� !� �� ( �� -C�� ;��7�� A �� '?,3 96��&� 0� ?-� �� A-.:�� $ '?,C �� #�� $� >� �� L�� M� ��*

�� <� �� (�� 7� �� (�� 9� ,':�

�� *��C�� 2�� D�� =� �� '?-1 9��:�

nia honorowego. Patrz¹c na problem z innej strony, trudno wyobraziæ sobiekodeks, który pogodzi³by przedstawicieli skrajnych pogl¹dów: zatwardzia³egozwolennika pojedynków z za¿artym antyduelantem. Pytanie, które nale¿a³obypostawiæ autorom, aby oceniæ ich dokonania, dotyczy celu, jaki sobie postawili.Mo¿na, uogólniaj¹c, odpowiedzieæ, ¿e wszyscy deklarowali wolê ulepszania pol-skiej kodyfikacji postêpowañ honorowych i wszyscy co najmniej czêœciowo swójcel osi¹gnêli. Nale¿y przypomnieæ, ¿e cech¹ wszystkich kodeksów honorowychjest ich pomocniczy, a nie decyduj¹cy charakter. Wybór kodeksu nale¿y zawszedo sekundantów, którzy mog¹ równie¿, za porozumieniem stron, ustanowiæ jed-norazowe zasady rozstrzygniêcia sporu, jedynie pod warunkiem zachowaniapodstawowych, zwyczajowych zasad postêpowania honorowego. Przy takimza³o¿eniu nale¿y uznaæ wszystkie kodeksy miêdzywojenne za Ÿród³o ciekawychi cennych wskazówek dla sekundantów oraz osób, dla których honor by³ naj-wy¿szym dobrem. Dla d¿entelmena podstawow¹ wytyczn¹ przy prowadzeniusprawy honorowej zawsze by³y i s¹ zwyczajowe regu³y, niezmienne w swojejistocie od pokoleñ.

Przypomnijmy g³ówne za³o¿enia postêpowania honorowego. Nale¿y wyra-ziæ nadziejê, ¿e honorowi, który od wieków stanowi³ najwy¿sz¹ wartoœæ dla ka¿-dego Polaka, zostanie przywrócone jego nale¿ne miejsce w ¿yciu spo³ecznym,kulturalnym i towarzyskim. Cieszy fakt, ¿e dzie³a przywracania tego pojêcia, nietylko w sferze s³ów, ale i czynów, podjê³o siê œrodowisko akademickie, w osobachodradzaj¹cych siê korporacji akademickich, których obecnie dzia³a w Polsce ju¿prawie 20.

Przechodz¹c do prezentacji podstawowych pojêæ dotycz¹cych postêpowaniahonorowego, nie sposób nie zacz¹æ od s³owa kluczowego dla ca³ej opisywanejmaterii – honoru. Na potrzeby tego opracowania przyjmijmy za Encyklopedi¹Wojskow¹ z 1933 r. ¿e „Honor to poczucie godnoœci b¹dŸ to osobistej, b¹dŸ to gru-powej lub stanowej. Wyra¿a siê ono z jednej strony przez poczuwanie siê do obo-wi¹zku postêpowania i dzia³ania w pewien sposób, okreœlony przez zwyczaje,pogl¹dy i nakazy etyczne, przyjête w danym œrodowisku, z drugiej zaœ stronyprzez ¿¹danie przestrzegania w stosunku do siebie pewnych zwyczajowo ustalo-nych form bêd¹cych wyrazem uszanowania tej w³aœnie godnoœci”.



�� $ �� 5�� 9 � �� OGO*��E�� *�� #�� : �� %� ��5� ��*�� 9�� 6�� *$��5� �� /�� 0��D�� 6�� D � ��'��B��D� �� 8�� 9��:� $�*�� '???:� �� 5�� (�� 5�� =��7�� 5�� 7 ��<� ��*�� P�� 5�� 5< �� 7��7��

Dla wyjaœnienia i popularyzacji kolejnych pojêæ dotycz¹cych postêpowaniahonorowego siêgniemy do dorobku polskich kodeksów honorowych. Na pocz¹tekwyjaœnijmy, czym jest postêpowanie honorowe. Zdaniem wiêkszoœci kodeksówjest to ogó³ czynnoœci maj¹cych na celu otrzymanie lub udzielenie zadoœæuczynie-nia za obrazê, zgodnie z zasadami kodeksu postêpowania honorowego�.

Osoba posiadaj¹ca zdolnoœæ honorow¹ to taka, która ma mo¿noœæ uczestni-czenia w postêpowaniu honorowym jako strona obra¿ona lub obra¿aj¹ca, sekun-dant, cz³onek s¹du lub kierownik pojedynku��. Jedynie AKH J. Sas-Wis³ockiegowprowadza rozró¿nienie na: zdolnoœæ honorow¹ i zdolnoœæ do czynnoœci hono-rowych, tê drug¹ okreœlaj¹c jak wy¿ej wspomniano, natomiast przez zdolnoœæhonorow¹ rozumiej¹c zdolnoœæ wyrz¹dzenia i doznania obrazy��.

Na ogó³ kodeksy okreœlaj¹ zdolnoœæ honorow¹ (prawo do uczestnictwa w po-stêpowaniu honorowym) w sposób negatywny, to znaczy podaj¹, jakie osobyzdolnoœci takiej nie posiadaj¹. Pozosta³e, „zdolne honorowo” osoby, zwane s¹d¿entelmenami lub ludŸmi nieposzlakowanego honoru��. Przes³anki wy³¹czaj¹cehonorowoœæ osoby, a wiêc prawo ¿¹dania przez ni¹ satysfakcji, jak równie¿ obo-wi¹zek przyjêcia od niej wyzwania tworz¹ listê ogó³em oko³o 30 pozycji. Wœródwymienianych najczêœciej mo¿emy wskazaæ odwo³uj¹cy siê do staropolskichobyczajów zakaz pogwa³cenia odwiecznych praw i obowi¹zków gospodarzai goœcia. Niehonorowy bêdzie ka¿dy szanta¿ysta, tchórz, krzywdziciel bezbron-nych, oszczerca, dezerter, zdrajca Ojczyzny, krzywoprzysiêzca, niep³ac¹cy d³ugówpomimo mo¿noœci, a tak¿e osoba, która utrzymuje notoryczne, dobrowolne sto-sunki z osobami niehonorowymi. W wiêkszoœci kodeksów miêdzywojennych uz-naje siê pe³ne prawa honorowe dzieci nieœlubnych, jedynie Boziewicz odmawiazdolnoœci honorowej homoseksualistom (art. 8 pkt 4)��, czêœæ kodeksów wy³¹czaz grona osób honorowych uprawiaj¹cych nierz¹d.

Obraza to ka¿de dzia³anie b¹dŸ zaniechanie, które dotyka godnoœæ osobist¹lub mi³oœæ w³asn¹ drugiej osoby, bez wzglêdu na zamiar obra¿onego��. Krócej –jest to naruszenie czci osoby honorowej przez drug¹ osobê honorow¹��. Ocena,czy dosz³o do obrazy, ma wiêc wybitnie subiektywny charakter i nie sposób okreœ-


Marcin M. Wiszowaty

� #�� 8� �� 5� 9;�� G� 8� �� ':�� G�� GG� �� ,�� ;��5�� %� �� 7��

)� �� *$��5� �� H �� H �� 5��

�� #�� =� 8� �� ;�� G� W '�� 8#� 9�� 2��: �� 8� �� 9�� . �� '?: ��7 � �� *

�� 7��7�� H ��7� �� %�� <��% ��H �� *�� 5 ��5 7�<� ��7�� -C� OO ��

�� #�� 5�� ;�� GGG� �� 2�� 8#�� ,-� �� %�� H � ��H �� (�� F��D

L�� %�7 ��H� 5� �� *�� 57�� H �� H ��7 ��5�� 5 �� *��%��7��5�M 9#�� F�� '.:�

liæ jej œciœle, tak samo dla ka¿dej osoby. Rozró¿nia siê kolejne stopnie obrazy, naogó³ trzy��. Im wy¿szy stopieñ tym ciê¿sza obraza i surowsze wymogi dotycz¹cezadoœæuczynienia. Obraza III stopnia oznacza w kodeksach duelanckich koniecz-noœæ pojedynku. Pierwszy stopieñ obrazy to uchybienie mi³oœci w³asnej lub god-noœci drugiej osoby (wyra¿enie lub gest lekcewa¿¹cy), II stopieñ, czyli ciê¿kaobraza, to ubli¿enie godnoœci osobistej drugiej osoby (wyra¿enie lub gest pogard-liwy), III stopieñ obrazy – bardzo ciê¿ka, polega na zniewa¿eniu godnoœci oso-bistej (gest lub wyra¿enie hañbi¹ce, napaœæ czynna lub choæby zamiar napaœci,wreszcie ka¿da obraza narodu, rodziny lub kobiety). Uzasadniona faktami kryty-ka dotycz¹ca czynnoœci zawodowych na ogó³ nie stanowi obrazy. Obrazy mo¿nasiê dopuœciæ nie tylko bezpoœrednio, ale tak¿e drukiem lub rozpuszczaj¹c fa³szywewiadomoœci.

Inaczej bêd¹ wygl¹da³y sprawy honorowe prowadzone wedle prawide³ du-elanckich i antyduelanckich. Wybór duelanckiej czy antyduelanckiej postawyzale¿y od indywidualnej decyzji. W czasach wspó³czesnych antyduelanci uzna-wani s¹ za osoby w pe³ni honorowe, o ile spe³niaj¹ pozosta³e z podstawowychwymogów stawianych d¿entelmenowi. Duelanci, czyli osoby dopuszczaj¹ce orê¿-ne dochodzenie zadoœæuczynienia, mog¹ stawaæ na placu ju¿ z powodu obrazyI stopnia��. Czêœæ kodeksów przewiduje pojedynek jedynie za najciê¿sze, œwiado-me obrazy lub te¿ jako konsekwencjê niedojœcia przez sekundantów obu stron doporozumienia dotycz¹cego pokojowego za³atwienia sprawy. Inne kodeksy prze-widuj¹ obowi¹zkowy pojedynek w przypadku obrazy III stopnia, a I i II stopnia,jeœli sekundanci nie doszli do porozumienia��. Kodeks Goraya stanowi, ¿e obrazaI stopnia wy³¹cza pojedynek, przy obrazie II stopnia jest on fakultatywny, przyobrazie III stopnia – obligatoryjny�. W kodeksach skrajnie duelanckich, odmowaudzia³u w pojedynku (lub faktyczne niewziêcie udzia³u) oznacza wykluczeniez grona ludzi honorowych, a wiêc utratê zdolnoœci honorowej. Kodeksy antydue-lanckie lub utrakwistyczne przewiduj¹ oddanie sprawy do s¹du honorowego(kiedy obie strony s¹ antyduelantami) lub spisanie odpowiedniego protoko³u,z zachowaniem honoru obu stron (jeœli dosz³o do sprawy honorowej miêdzy due-lantem i antyduelantem). Warto dodaæ, ¿e kodeksy honorowe wy³¹czaj¹ wybórbroni takiej, któr¹ jedna ze stron w³ada zdecydowanie lepiej od drugiej, np. zaspraw¹ wykonywanego zawodu, chyba ¿e dosz³o do bardzo ciê¿kiej obrazy –w tym obrazy czynnej��. Zasad¹ jest bowiem „równoœæ broni”, nie tylko w sensieidentycznoœci u¿ytych modeli, ale tak¿e umiejêtnoœci stron. Pod wzglêdem popu-larnoœci, broñ bia³a zdecydowanie góruje w kodeksach nad broni¹ paln¹. U¿ywa-



�� #�� I 4��5� � �#� �� 7 � �5< � �� #�� #��*��5�� %� �� %�� %�� 7��

�� #�� F�� -?I.,� #�� W ,1�� 0�� #�� =��5� � #��5� 9;�� N� WW A?*?' � ;�� NGGG� W ''3:�� 4�� ( � 2CI2'�� #�� F�� ,,-�

nie tej drugiej czêœæ kodeksów zdaje siê traktowaæ jako wyj¹tek od zasadyi dopuszcza jedynie w przypadku obrazy III stopnia��.

Wyzwanie to kluczowa kwestia w ka¿dym postêpowaniu honorowym i jegopocz¹tek. Jest to ¿¹danie zadoœæuczynienia na drodze postêpowania honorowe-go��, czyli wdro¿enie postêpowania��. Jedn¹ z fundamentalnych zasad postêpo-wanie honorowego jest jego szybkoœæ. Sekundanci stron maj¹ za zadanie, opróczrzetelnego reprezentowania interesów klienta, zmierzaæ do jak najszybszego roz-strzygniêcia sprawy. Z tego powodu kodeksy ustanawiaj¹ powszechnie maksymal-ny termin dokonania wyzwania, od którego ustanawiaj¹ nieliczne i obostrzonewyj¹tki��. Typowy termin na wyzwanie wynosi 24 godziny od zajœcia powo-duj¹cego obrazê lub od dowiedzenia siê o faktach powoduj¹cych obrazê. Up³ywterminu wy³¹cza mo¿liwoœæ dochodzenia zadoœæuczynienia. Mo¿e tak¿e, w wy-padku biernoœci obra¿onego, spowodowaæ utratê przez niego zdolnoœci honoro-wej na zawsze�� albo nabycie przez obra¿onego szczególnych uprawnieñ wobecobra¿aj¹cego��.

Zasad¹ jest wyzwanie dokonywane poprzez sekundanta, czyli zastêpcêhonorowego. Ustanawia siê zazwyczaj po 2 sekundantów dla ka¿dej ze stron.Sekundant musi legitymowaæ siê pe³n¹ zdolnoœci¹ honorow¹, a tak¿e powinienposiadaæ ogóln¹ wiedzê na temat warunków i przebiegu postêpowañ honoro-wych��. Czêœæ kodeksów zabrania, by osoba, której zdolnoœæ honorowa jest akuratbadana przez s¹d honorowy by³a sekundantem. Nie mo¿e nim byæ równie¿ osobabezpoœrednio zainteresowana rozstrzygniêciem lub bliski krewny strony��. Od-mowa przyjêcia funkcji sekundanta jest dopuszczalna i nie stanowi obrazy. Nale¿yzauwa¿yæ, ¿e funkcja sekundanta jest bardzo zaszczytna i stanowi wyraz najwy¿-szego zaufania ze strony klienta, a wiêc odmowa powinna byæ uzasadniona wa¿-nymi okolicznoœciami�. Wszelkie modyfikacje (zwiêkszenie liczby sekundantów)musz¹ byæ identyczne dla obu stron. Dopuszczalne jest wyj¹tkowo tak¿e wyzwanieosobiste, polegaj¹ce na krótkim poinformowaniu adwersarza o fakcie wyzwaniai natychmiastowym opuszczeniu pomieszczenia, gdzie dot¹d obaj przebywali.Od momentu wyzwania – jakiekolwiek kontakty miêdzy stronami s¹ wykluczone.


Marcin M. Wiszowaty

�� =�� #�� WW 'C1I'C3�� #�� 5�� -?�� 8#�� 12�� 0�� %��7�� H �� %��7��5��

�� 7 �� <P�� "� �� <� ��<� ��D �� *

�� 5�� *�� % ��%� � �5�H �� 5�� 7 ��

�� 0�� 5�� 5E�� *%�� )�� 5� ��

�� #�� F�� 33�� #�� #��5� � =��5�� W 1,�� #�� =��5� � #��5�� W 1-�

Wyj¹tek dotyczy sytuacji wymuszonych szczególnymi okolicznoœciami, kiedy niemo¿na opuœciæ sali lub zerwaæ kontaktów (np. z racji wa¿nych obowi¹zków s³u¿-bowych). Wówczas wyzwania dokonuje siê przez sekundantów, którzy mog¹ te¿postanowiæ o czasowym suspendowaniu zakazu kontaktów��. W normalnej sytua-cji, od momentu wyzwania do momentu udzielenia satysfakcji honorowej, obiestrony nie mog¹ siê w ¿aden sposób ze sob¹ kontaktowaæ ani porozumiewaæ podgroŸb¹ utraty zdolnoœci honorowej��. Równie¿ sekundanci jednej ze stron niemog¹ kontaktowaæ siê z drug¹ stron¹ bezpoœrednio, a tylko przez jej sekundan-tów��.

Typowe wyzwanie polega na z³o¿eniu przez sekundanta osobistej wizytyobra¿aj¹cemu (z zachowaniem 24-godzinnego terminu). Sekundant (zastêpcawyzywaj¹cego) powinien zg³osiæ siê do obra¿aj¹cego (w miarê mo¿liwoœæ zapo-wiedzieæ wizytê), przedstawiæ siê oraz pozostawiæ wizytówkê (z adresem), podaæpowód swojego przybycia i opisaæ w skrócie zajœcie bêd¹ce powodem wyzwania,wreszcie – wezwaæ stronê przeciwn¹ do wyznaczenia sekundantów. Sekundan-towi nie wolno wdawaæ siê z obra¿aj¹cym w ¿adne dysputy ani negocjacje��.Sekundant sk³adaj¹cy wizytê nie mo¿e mieæ przy sobie broni. W³aœciwy dlasekundanta odwiedzaj¹cego osobê wyzwan¹ jest strój wizytowy��. Jeœli obra-¿aj¹cego nie zastano w domu, sekundant pozostawia wizytówkê wraz z infor-macj¹ o terminie swojej nastêpnej wizyty (na ogó³ po min. 6 godzinach). Gdyi tym razem nie zastanie obra¿aj¹cego – przesy³a mu ponownie dane o terminierych³ego spotkania. Obra¿aj¹cy winien w ci¹gu 24 godzin od spotkania wyzna-czyæ swoich zastêpców (sekundantów), którzy skontaktuj¹ siê z sekundantamistrony przeciwnej i przyst¹pi¹ do rokowañ. Kodeks Zamoyskiego i Krzemieniew-skiego dopuszcza listowne ¿¹danie wyznaczenia sekundantów, szczególnie jeœliwyzwany mieszka wraz z rodzin¹, któr¹ mog³aby zaniepokoiæ wizyta sekundan-tów (§ 41).

Niezachowanie terminu na wyznaczenie sekundantów przez obra¿aj¹cegolub jakiekolwiek naruszenie zasad postêpowania honorowego w jego trakcie��

powoduje spisanie protoko³u jednostronnego, w którym sekundanci obra¿onegozawieraj¹ opis faktów i informacjê o niepodjêciu wyzwania przez obra¿aj¹cego.Wzmocnieniem efektu, jaki powoduje protokó³ jednostronny, jest przewidzianeprzez wiêkszoœæ kodeksów prawo do podania jego treœci do publicznej wiadomo-



�� $ E�� =�� W 1' #�� 5�� #�� W 1,�� 4�� ( � ,2�� 5�� #��

#�� 5�� F� � �� 6� �� <� �� %7D �� H��

�� <�� %7�� H�� %��5��

œci, np. w prasie lub przez rozes³anie do zainteresowanych��. Spisanie protoko³ujednostronnego przeciwko osobie oznacza zupe³n¹ utratê przez ni¹ zdolnoœci ho-norowej. Autorzy kodeksów zalecaj¹, aby nie stosowaæ tego œrodka (podobnie jakpojedynku) inaczej ni¿ w ostatecznoœci��.

Sekundanci powinni informowaæ swojego klienta o przebiegu ka¿dego ze sta-diów postêpowania, a tak¿e zasiêgaæ opinii we wszystkich wa¿niejszych spra-wach��. Sekundant powinien dbaæ o interes klienta, ale jednoczeœnie wykonywaæswoj¹ funkcjê zgodnie z zasadami honorowymi. Oznacza to, ¿e w celu ochronyinteresów mocodawcy sekundant nie mo¿e ³amaæ ogólnych zasad. Tak jak klientmo¿e w ka¿dej chwili odwo³aæ sekundanta, który Ÿle wype³nia swoje obowi¹zki,tak sekundant mo¿e zrezygnowaæ z reprezentowania klienta, który nak³ania godo z³amania czy choæby nagiêcia zasad�. Odwo³anie sekundanta nie mo¿e byæuznane za obrazê. Niedba³e lub lekkomyœlne prowadzenie spraw strony mo¿ejednak sprowadziæ na sekundanta sankcje, w³¹cznie z uznaniem go za osobê nie-honorow¹��. Nowowyznaczeni sekundanci maj¹ prawo rozpocz¹æ negocjacje odpocz¹tku, bowiem nie s¹ zwi¹zani ustaleniami swoich poprzedników��. O zmia-nie sekundantów nale¿y drug¹ stronê niezw³ocznie zawiadomiæ.

Rokowania zastêpców honorowych rozpoczynaj¹ siê od „wyboru kodeksu”,czyli ustalenia, wedle jakich przepisów bêdzie siê toczyæ postêpowanie honoro-we��. Od razu nale¿y zastrzec, ¿e swoboda jest tutaj o tyle wzglêdna, ¿e przepisynie mog¹ staæ w sprzecznoœci z ogólnymi zasadami postêpowania, a wiêc przewi-dywaæ alternatywnych form „pseudo-pojedynkowych” (boks, p³ywanie, losowa-nie,tzw. „pojedynek amerykañski”�� czy „wyj¹tkowy z jedn¹ broni¹”��, „rosyjskaruletka” etc.).

Niejednoznacznie okreœla siê w kodeksach utrakwistycznych moment zg³oszeniazastrze¿enia antyduelanckiego. W kodeksie Sas-Wis³ockiego jest to najwczeœniejsze


Marcin M. Wiszowaty

�� #�� 5�� W '-C�� 4�� -C�� #�� W 22�� <�� / � �

��H �� <� �� %� �� 7�� 5� �� 5�� 7 ��5� �� 9� �� :� %� �� *�� %�H�

�� =�� 12 #�� 5�� %� � �� H ��7 �� 7� �� *

�<� ��P�� %�� %� �� %� ��H ��% �� 0��D W 21 #�� 5�� W 2A #�� 5�� <�� <� ��

�� 7�� 5<�� %� �� H 98� "�� ( � ?3:�� "� �� I �� *

��5��/�� <�� 5�� %�� *��H ��<� �� L��M� ��<� �� 7�� L��M ��H ��7 �� *�� H �� 9F� �� '?CI'?':�

stadium rokowañ sekundantów��, wedle Palatyñskiego, krytykuj¹cego wymie-niony wy¿ej moment jako zbyt wczesny, powinno to nast¹piæ dopiero po ustale-niu obrazy i jej stopnia oraz rozpoczêciu rokowañ dotycz¹cych sposobuzadoœæuczynienia��. Celem rokowañ jest ustalenie, czy mia³a miejsce obraza, jeœlitak – jaki by³ jej stopieñ i jakie zadoœæuczynienie nale¿y siê obra¿onemu. £adniej,choæ mniej konkretnie, okreœla ten cel kodeks Zamoyskiego i Krzemieniewskiego:„Przedmiotem rokowañ honorowych jest sprawa zlikwidowania obrazy ku hono-rowi stron obu” (§ 68).

Szczególna sytuacja powstaje w wypadku rozbie¿noœci miêdzy zastêpcamihonorowymi. Jeœli chodzi o spór natury formalnej, sekundantów rozs¹dza specjalnysêdzia rozjemczy. Jeœli niezgodnoœæ dotyczy rozstrzygniêcia sprawy w sposóbhonorowy – na ogó³ musi dojœæ do pojedynku miêdzy stronami��.

Niektóre kodeksy – utrakwistyczne (np. AKH) i antyduelanckie (np. HKH)przewiduj¹ ponadto instytucjê s¹du honorowego, który rozstrzygaæ mo¿e zarów-no o niezgodnoœciach natury formalnej, jak i merytorycznej – czyli ustaleniu obra-zy i jej stopnia, a nawet o rodzaju zadoœæuczynienia honorowego��. W kodeksachduelanckich s¹dy honorowe zajmuj¹ siê co do zasady wy³¹cznie orzekaniem o ho-norowoœci strony, w przypadku zarzutu dotycz¹cego jej niehonorowoœci�. Sk³ads¹du honorowego stanowi¹ w równej liczbie przedstawiciele obu stron, którzy napierwszym posiedzeniu spoza siebie powo³uj¹ superarbitra (przewodnicz¹cegosk³adu orzekaj¹cego), zwanego czasem suprem.

Zadoœæuczynienie, czyli satysfakcja honorowa, przybraæ mo¿e ró¿n¹ postaæ.O ile kodeksy duelanckie przewiduj¹ praktycznie wy³¹cznie pojedynek, o tyle ko-deksy utrakwistyczne wspominaj¹ co najmniej kilka dopuszczalnych sposobówzadoœæuczynienia, jak: zaprzeczenie chêci obrazy, odwo³anie obrazy, przeprosi-ny, pojedynek��. Szerszy katalog obejmuje: wyjaœnienie, zaprzeczenie obrazy,odwo³anie obrazy, usprawiedliwienie postêpku, tworz¹cego zniewagê, oœwiad-czenie honorowe, przeproszenie oraz pojedynek��. Forma zadoœæuczynienia musiodpowiadaæ stopniowi zniewagi i warunkom, w jakich powsta³a��. Odwo³anie,przeproszenie czy wyjaœnienie mo¿e nast¹piæ wobec sekundantów, na piœmie lub



�� 8#�� A.�� #�� 5�� W 3?� �� <��% ��5� �� OOOGGGI

OOON�� =�� W '', � ''3 #�� =��5� � #��5�� =�� 'C3I''' 8#� �� 3AIAC �#�� #�� F�� 5�� ''3I',,�� #�� =��5� � #��5�� W 3C� $�� H � �� < �7 ��(��

�� 5��5� � �� %�� <�� 7 �� <��H �� *�� *�� 9 �� : ��7�� 7 ��798� "��( �� ?-I?.:�

�� #�� F�� 'C,�� #�� 4�� W 'A�

publicznie. Jak stanowi¹ zasady „przeproszenie nie jest ujm¹ dla cz³owieka hono-ru. Przeciwnie, dowodzi chêci ponoszenia odpowiedzialnoœci za swoje postêpo-wanie”��. „Likwidacja obrazy” mo¿e równie¿ polegaæ na skierowaniu sprawy dos¹du powszechnego lub spisaniu protoko³u jednostronnego. Trudno jednak mówiæw tym przypadku o satysfakcji honorowej.

Orzeczenia s¹dów honorowych lub postanowienia sekundantów by³y nieod-wo³alne i ostateczne. Mo¿liwoœæ odwo³ania siê od orzeczenia s¹du honorowegonale¿y do rzadkoœci i przewiduje je zaledwie kilka kodeksów. Kodeks Sas-Wis³oc-kiego (AKH) nazywa je postêpowaniem oczyszczaj¹cym, a kodeks Skarbek-Micha³owskiego – arbitra¿owym. Powodem mo¿e byæ wykrycie nowych okolicz-noœci, które mog³yby mieæ istotny wp³yw na wynik sprawy��. Skarbek-Micha³ow-ski przewidywa³ mo¿liwoœæ weryfikacji protoko³u jednostronnego��, co nale¿yuznaæ za s³uszne wobec arbitralnoœci jego spisania i wyj¹tkowo ciê¿kich konsek-wencji dla strony, przeciw której spisano protokó³.

Na tym koñczymy krótk¹ charakterystykê regu³ postêpowañ honorowych.Trudno jest oceniaæ dziœ szanse na realny powrót honoru w Polsce. W tym dzielenie pomog¹ ¿adne nakazy ani regulacje. To ludzie musz¹ przywróciæ honorowijego rolê w codziennym ¿yciu. Obraz rzeczywistoœci postkomunistycznej, zdzie-si¹tkowanych elit intelektualnych i kulturalnych nie napawa optymizmem i spra-wia, ¿e wci¹¿ aktualny jest obrazek przedstawiony w anegdocie przez zmar³egoniedawno Œp. Franciszka Biberstein-Starowieyskiego. Krótko po II wojnie œwiato-wej znalaz³ siê w powszechnej szkole podstawowej razem z dzieæmi dawnychpracowników folwarku. Zauwa¿ywszy murek, na który zamierza³ siê wspi¹æ,spyta³ tubylców o jego kondycjê. Us³ysza³em, ¿e murek „trzyma siê na s³owo ho-noru” co uzna³ za najwy¿sz¹ rekomendacjê. Murek rozpad³ siê wkrótce po tym,jak malec na nim stan¹³ – wprowadzaj¹c go w nie lada zak³opotanie. Dla niegos³owo honoru oznacza³o najwy¿sz¹ rêkojmiê, dla jego kolegów – puste, nic nie-znacz¹ce okreœlenie��. Autor niniejszego szkicu wyra¿a nadziejê, ¿e ju¿ wkrótcepowy¿sza anegdotka stanie siê tak osobliwa, jak dla wiêkszoœci wspó³czesnychPolaków kwestia honoru i jego obrony, a regu³y honorowego postêpowania po-wróc¹ do praktyki ¿ycia codziennego Rzeczypospolitej.

Literatura: Adamkiewicz M. (red.), Kodeksy honorowe. Miêdzy tradycj¹ i wspó³czesnoœci¹,Warszawa 1999; Baczyñski J., Dzieje Polski ilustrowane, Poznañ 1909; Bardach J.,Historia pañstwa i prawa Polski do roku 1795, Warszawa 1957; Bardach J., LeœnodorskiB., Pietrzak M., Historia ustroju i prawa polskiego, Warszawa 1994; Bolgár von F., Die


Marcin M. Wiszowaty

�� #�� =��5� ��5� �� W 3-�� =�� 8#�� '1'I'2C�� =�� #�� *��5�� '23*'A? 9;�� OG �: �7�� 8�� %��:�� G� 4<��*=�� -��'�� F 0��($��,CC.� � ?C�

Regeln des Duells, Budapest 1880; Boziewicz W., Polski kodeks honorowy, Warszawa–Kraków 1919; Goray S.M., Nowy kodeks honorowy, Poznañ 1930; Górnicka-ZdziechI., Przewodnik inteligentnego snoba wed³ug F. Starowieyskiego, Warszawa 2004; GumiñskiJ., Powszechny Kodeks Honorowy, Warszawa 1930; Levi G.E., Gelli J., Bibliografia delduello con nume-rose notê sulla questione del duello e sulle recenti leghe antiduellistiche diGermania, Austrja e Italia, Milano 1913; Malatyñski A., Kodeks postêpowania honoro-wego, Warszawa 1932; Rawicz J., Do pierwszej krwi. Rzecz o pojedynkach, Warszawa1974; Skarbek-Micha³owski J., Zasady postêpowania honorowego uzgodnione ze statu-tem oficerskich s¹dów honorowych, Zaleszczyki 1935; Szyndler B., Pojedynki, Warszawa1987, Tarczyñski A., Kodeks i pistolet. O niektórych przejawach honoru w miêdzywojen-nej Polsce, Bydgoszcz 1997.

Artyku³y prasowe: Jaworski R., Ordalia, czyli pojedynki bo¿e, „Mówi¹ Wieki” 2009,nr 1; Milewski S., Pojedynki na wokandzie, „Palestra” 2009, nr 1–2; Pater D., ¯ydowskiAkademicki Ruch Korporacyjny w latach 1898–1939, „Dzieje Najnowsze” 2002, nr 3;Szmit £., Postêpowanie honorowe w polskich korporacjach akademickich (1921–2008),„Korporant Polski” 2008, nr 4; Wis³ocka-Sieprawska K., Adwokat dr Juliusz Sas-Wis³ocki. W 30. rocznicê œmierci, „Palestra” 2003, nr 11–12.



J�� H. S��

Spór o Drug¹ Rzeczpospolit¹.Prawne i polityczne aspekty funkcjonowaniaMiejsca Odosobnienia w Berezie Kartuskiej

S³owo wstêpne

Poznajemy historiê na swój w³asny sposób. W zasadzie ka¿dy uczy siê jej in-nej wersji. Pamiêæ jest wybiórcza i bazuje na pewnych skojarzeniach. Wydarzeniab¹dŸ postacie, z którymi wi¹¿¹ siê emocje, z którymi ³atwo siê uto¿samiæ, urastaj¹do rangi symbolów nierozerwalnie zwi¹zanych z danym okresem historycznym.Dla jednych Druga Rzeczpospolita bêdzie wiêc Pañstwem Marsza³ka Pi³sudskiego,zwyciêzcy z roku 1920, b¹dŸ te¿ Romana Dmowskiego, czy Wincentego Witosa.Dla innych wydarzeniem urastaj¹cym do rangi najwa¿niejszego mo¿e byæ za-mach przeprowadzony przez Komendanta w maju 1926 roku, a jeszcze inni mog¹uznaæ, ¿e dla nich miêdzywojenna Polska to wojna obronna ‘39 i utrata suweren-noœci na kolejne dziesiêciolecia. W trwaj¹cych utarczkach o pamiêæ pojawiaj¹ siêró¿norodne symbole. Jednym z nich – od lat ciesz¹cym siê du¿¹ popularnoœci¹ –jest Miejsce Odosobnienia w Berezie Kartuskiej, za³o¿one w czasie rz¹dów sana-cji. Na rynku systematycznie pojawiaj¹ siê publikacje naukowe rozpatruj¹ce nanowo ten temat, a tak¿e przedruki z materia³ów archiwalnych i teksty publicy-styczne. Miejsce Odosobnienia dla niektórych œrodowisk najlepiej oddaje duchaRzeczpospolitej z lat 1926–1939, gdy¿ w ich mniemaniu potwierdza autorytarnyi radykalizuj¹cy siê system rz¹dów obozu pi³sudczykowskiego. Wed³ug innychopinii by³o ono przykr¹ koniecznoœci¹ i przejawem realizmu politycznego ekipyrz¹dz¹cej. Nie oceniaj¹c na razie Berezy Kartuskiej i jej twórców, nale¿y podkreœ-liæ, ¿e wywo³uje ona ogromne emocje i dzieli znawców historii na zdecydowa-nych krytyków i umiarkowanych zwolenników. Dlatego te¿, skupiaj¹c siê naaspektach natury prawnej i administracyjnej, postaram siê przy³¹czyæ do trwaj¹-cego w zasadzie od lat trzydziestych poprzedniego stulecia dyskursu naukowegoi spo³ecznego.


� �� N �� G �� 5� �� <� 8��* �� $�� 8�� &�� 4��

Documents

Historia i zasady postępowania honorowego na przykładzie